Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Ibragimov Zohid Jahongir o'g'li

Дата регистрации 18 Январь 2025

0 Продаж

Bolalarni har tomonlama rivojlantirishda tasviriy faoliyatning ahamiyati

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
PEDAGOGIKA FAKULTETI
MAKTABGACHA TA’LIM VA TABIIY FANLAR KAFEDRASI
“Maktabgacha ta’lim”  yo‘nalishi __-bosqich ____– guruh
talabasi 
_________________________________ ning 
“Tasviriy faoliyatga o rgatish metodikasi”ʻ  fanidan
tayyorlagan
KURS ISHI
MAVZU:     BOLALARNI HAR TOMONLAMA RIVOJLANTIRISHDA
TASVIRIY FAOLIYATNING AHAMIYATI.
Bajardi:                                                                            __________     
Qabul  qildi :                                                                      ___________
Bahosi:                                                                                   _______________
URGANCH-2025
1 TUZILISHI.
KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi:
Kurs ishining obyekti.
Kurs ishining predmeti.
Kurs ishining maqsadi.
Kurs ishining vazifalari.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi.
Kurs ishining farazi.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati.
Kurs ishining metodlari.
Kurs ishining tuzilishi.
2 MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………….…...4
I   BOB.   MAKTABGACHA     TA'LIM     MUASSASASIDA   YOSH
BOLALARNI            HAR     TOMONLAMA    TARBIYALASHDA    TASVIRIY
FAOLIYATGA  O‘RGATISH  VOSITALARI…………………………………6
1.1. Maktabgacha     tarbiya     yoshidagi   bolalarni             har       tomonlama
tarbiyalashda  tasviriy  faoliyatga  o‘rgatish  metodikasining   ahamiyati........6
1.2. Maktabgacha   ta'lim    muassasasida    tasviriy faoliyat    mashg‘ulotlarini
rejalashtirish va  hisobga olish.……………….……….......................................10
II   BOB.   MAKTABGACHA     TA'LIM     MUASSASASIDA     RASM
CHIZISHGA O‘RGATISH METOD VA USULLARI ……………..………...20
2.1. Maktabgacha  ta'lim  muassasasida  rasm  chizishga o‘rgatish………… 20
2.2. Tasviriy faoliyatga o‘rgatishning metod va usullari...................................2 8
Xulosa va tavsiyalar ……………………………………………………….........  42
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………………….... 44
 
3 KIRISH
Kurs   ishining   dolzarbligi:   Tasviriy   faoliyat   jarayonida   bolalarda   irodaning
sifatlari   boshlagan   ishini   oxiriga   yetkazish,   oldiga   maqsad   qo‘yib,   o‘shani
bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni yengish, o‘rtoqlariga yordamlashish kabi
xususiyatlar   tarbiyalanadi.   Jamoa   ishini   yaratish   jarayonida   bolalarda     bir-biriga
yordam,   kelishib   ishlash   kabi   sifatlar   tarbiyalanadi.   Bolalarda,   ishni   baholash
jarayonida,   bolalarni     o‘rtoqlarining   ishiga   nisbatan   real   munosabatda   bo‘lish,
to‘g‘ri baholash, o‘z ishidan va o‘rtoqlarining ishidan xursand bo`lish kabi axloqiy
sifatlar   tarbiyalanadi.   Tasviriy   faoliyat   bu   bolalarni   o‘z   oldiga   qo‘ygan
maqsadlarini   bajarishda   tinmay   mehnat   qilishga   undovchi   faoliyat   hisoblanadi.
Bolalarda   mehnat   ko‘nikmalarini   o‘stirish,   tarbiyalash   kerak,   faqat   navbatchilik
orqali ba'zi bolalarda emas, balki, har bir bolada. 
Tasviriy   faoliyat   bolalarga   estetik   tarbiya   berishning   asosiy   vositasi
hisoblanadi.   Har   bir   predmetning   katta-kichikligini,   rangini,   shaklini,   fazoda
joylashishini ajratish, bu estetik sezgining bo‘laklari hisoblanadi. Bolalarda estetik
sezgining   rivojlanishi   bu   rangi,   ritmi,   proportsiyani   chuqurroq   sezish   bilan
bog‘liqdir.   Bolalar   rangni,   shaklni,   uning   xilma-xilligini   sezsa   yoki   his   etsa,   u
shunchalik   ranglar   aralashmasining   xilma-xilligidan   zavq   oladi,   bahramand
bo‘ladi.   Bolalarda   estetik   sezgining   rivojlanishi,   ularda   predmetga   va   uning   ba'zi
sifatlariga   nisbatan   estetik   baho   berishga   o‘rganadilar.   Ularda   tasviriy   san'at
asarlarini   tushunishga,   ularga   nisbatan   his-tuyg‘uni,   munosabatni   tarbiyalaydi.
Tasviriy faoliyat bolalarda badiiy-ijodiy o‘stirishda muhim rol egallaydi. 
Bolaning badiiy ijodiy o‘sishi bu obrazli fikr yuritish, estetik idrok etishni va
obraz   yaratishda   zarurbo‘lgan   malaka,   ko‘nikmalami   egallash   hisoblanadi.
Masalan,   tabiatga   yoki   istirohat   bog‘iga   sayr,   ko‘z   faslida   sayohat   uyushtirish.
Tarbiyachi   bolalami   predmet   yoki   tevarak-atrofni   kuzatishda   paydo   bo‘luvchi
estetik   his-tuyg‘u   orqali,   tevarak-atrofga,   kishilar   mehnatiga   to‘g‘ri   baho   berish,
vatanga nisbatan muhabbat kabi sifatlarni tarbiyalash mumkin. Bolalami o‘z ishini
yana   ham   chiroyli   va   yaxshi   bajarish,   boshqalarga   yoqadigan,   ularni   ko‘rganda
4 quvonadigan   qilib   yaratish   bu   badiiy,   axloqiy   tarbiyalashning   asosiy   vazifasi
hisoblanadi.
Maktabga   bolalarni   tayyorlashda   tasviriy   faoliyat   katta   ahamiyat   kasb   etadi.
Rasm,   loy,   qurish   materiallari     bo‘yicha   bilim,   malakalarini   egallash   maktabda
tasviriy   faoliyat   darslari   va   mehnat   darslarini   muvaffaqiyatli   egallashlariga   asos
bo‘ladi.   Ularni   o‘quv   faoliyatiga   tayyorlaydi:   pedagogni   tinglashga,   uning
ko‘rsatmalarini   bajarishga   o‘rgatadi.   Oldiga   qo‘yilgan   vazifani   hal   etishda,   uning
asosiy   va   muhim   hal   etish   yo‘llarini   izlab   topish   bu   o‘quv   faoliyatning   asosiy
sababchilaridan biridir. Tasviriy faoliyat jarayonida o‘z ishini nazorat qilib borish,
maktabda   vazifalarni   bajarishda   ham   rol   o‘ynaydi.   Shuningdek,   bola   tasviriy
faoliyat   jarayonida   psixologik   jihatdan   ham   tayyorlanib   boradi.   Maktabda
qiziqishga xohish, yangiliklarni bilishga intilish, maqsadi sari intilish, tartibli holda
shug‘ullanish   va   shu   kabilar.   Shunday   qilib,   tasviriy   faoliyat   jarayonida   olgan
malakalar bolalarni maktab hayotiga tezda kirishib ketishiga asos bo‘ladi.
Kurs   ishining   maqsadi:   Maktabgacha   yoshdagi   bolalarni   har   tomonlama
rivojlantirishda tasviriy faoliyat turlari va uning ahamiyati, usullarini o‘rganish .
Kurs  ishining vazifalari: 
1. Maktabgacha     tarbiya     yoshidagi   bolalarni             har       tomonlama     tarbiyalashda
tasviriy  faoliyatga  o‘rgatish  metodikasini  o‘rganish.
2. Maktabgacha     ta'lim     muassasasida     tasviriy   faoliyat     mashg‘ulotlarini
rejalashtirish va  hisobga olish.
3. Maktabgacha  ta'lim  muassasasida  rasm  chizishga o‘rgatish.
4. Tasviriy faoliyatga o‘rgatishning metod va usullarini o‘rganish.
Kurs  ishining  o b y ekti :  Ma’ktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’sviriy faoliyat
jarayoni.
Kurs   ishining   p redmeti:   Maktabgacha   ta’lim   xodimlarining   kasbiy
mahoratlarini takomillashtirish usullari yo‘llari, usullari shakllari va vositalari.
Kurs   ishining   tuzilishi:   Kirish,   2   bob,   4   band,   xulosa,   foydalanilgan
adabiyotlardan va ilovalar.
5 I BOB. MAKTABGACHA  TA'LIM  MUASSASASIDA YOSH
BOLALARNI      HAR   TOMONLAMA  TARBIYALASHDA  TASVIRIY
FAOLIYATGA  O‘RGATISH  VOSITALARI.
1.1.  MAKTABGACHA  TARBIYA  YOSHIDAGI BOLALARNI      HAR
TOMONLAMA  TARBIYALASHDA  TASVIRIY  FAOLIYATGA
O‘RGATISH  METODIKASINING   AHAMIYATI .
Rasm   chizish,   loydan   buyumlar   yasash   va   applikatsiya   -   bu  tasviriy   faoliyat
turlari   bo‘lib,   ularning   asosiy   vazifasi   tevarak-atrofni   obrazli   aks   ettirish
hisoblanadi.   Masalan,   yozuvchining   she'ri   va   rassomning   asari.   Tasviriy   faoliyat
maktab yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir.
Tasviriy faoliyat bolalarni ongli tomondan tarbiyalashda katta ahamiyat kasb etadi.
Birorta predmetni chizish yoki yasash uchun albatta u bilan oldindan tanishish yoki
kuzatib   chiqish,   uning   shakli,   katta-kichikligini,   qismlarning   joylashishi,   rangini
bilish  kerak bo‘ladi. 
Bu   jarayonda   ko‘rish,   sezish,   qo‘l   harakatlari   ishtirok   etmay   qolmaydi.
Bolalar   predmet   va   hodisalarni   kuzatish   va   ko‘rib   chiqish   jarayonida   predmetni
katta-kichik   guruhlarga   bo‘lib,   uning   shaklini   o‘zgartirib,   rangini   turli-tumanligi
bilan   tasvirlaydilar.   Shuningdek,   tasviriy   faoliyat   jarayonida   bolalar   turli   xil
material   (qog‘oz,   bo‘r,   bo‘yoqlar)   bilan   ularning   o‘ziga   xos   xususiyatlari,   ular
bilan ishlash texnikasi bilan tanishadilar, bu esa bolalarning aqlan o‘sishiga sabab
bo‘ladi.   Tasviriy   faoliyat   jarayonida   bolalarda   fikr   yuritish   operatsiyalari   (tahlil,
sintez,   taqqoslash   umumlashtirish)ning   rivojlanishiga   imkon   beradi,   bu,   o‘z
navbatida,   bolalarning   oqilona   o‘sishiga   olib   keladi.   Bu   jarayonda   bolalarning
nutqi   rivojlanadi.   Sensor   tarbiyani   amalga   oshirishda   tasviriy   faoliyatning
ahamiyati katta. 
Chunki   bolalar   predmetlar   bilan   uzviy   bog‘lanadilar,   ularning   o‘ziga   xos
sifatlari,   shakli,   rangi   bilan,   katta-kichikligi   bilan   tanishadilar,   ularning   farqini,
o‘xshashligini   aniqlaydilar,   bu   esa   bolalarni   sensor   tarbiyalashga,   ko‘rgazmali,
obrazli   fikr   yuritishga   imkon   beradi.   Tasviriy   faoliyat   bolalarni   axloqiy   jihatdan
tarbiyalaydi.   Chunki   bolalar   o‘z   ishlarida   bizning   hayotimizda,   jamiyatda
6 bo‘layotgan   voqea-hodisalarni   aks   ettiradilar,   ulardan   mamnun     bo‘ladilar,
hayajonlanadilar.
Rasm, loy, qurish materiallari bo‘yicha bilim, malakalarini egallash maktabda
tasviriy   faoliyat   darslari   va   mehnat   darslarini   muvaffaqiyatli   egallashlariga   asos
bo‘ladi.   Ularni   o‘quv   faoliyatiga   tayyorlaydi:   pedagogni   tinglashga,   uning
ko‘rsatmalarini   bajarishga   o‘rgatadi.   Oldiga   qo‘yilgan   vazifani   hal   etishda,   uning
asosiy   va   muhim   hal   etish   yo‘llarini   izlab   topish   bu   o‘quv   faoliyatning   asosiy
sababchilaridan biridir. Tasviriy faoliyat jarayonida o‘z ishini nazorat qilib borish,
maktabda   vazifalarni   bajarishda   ham   rol   o‘ynaydi.   Shuningdek,   bola   tasviriy
faoliyat   jarayonida   psixologik   jihatdan   ham   tayyorlanib   boradi.   Maktabda
qiziqishga xohish, yangiliklarni bilishga intilish, maqsadi sari intilish, tartibli holda
shug‘ullanish   va   shu   kabilar.   Shunday   qilib,   tasviriy   faoliyat   jarayonida   olgan
malakalar   bolalarni   maktab   hayotiga   tezda   kirishib   ketishiga   asos   bo‘ladi.
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   va   Maktabdagacha   ta'lim   Vazirligininig
maktabdagacha   ta'lim   tizimini   yanada   rivojlantirish   to‘g‘risidagi   qarorlariga
muvofiq   maktabgacha   ta'lim   tashkiloti   guruhlarida   5   ta   markaz   tashkil   etilgan:
“ Til va Nutq”,  “ Qurish, yasash va matematika”,  “ San'at”,  “ Fan va tabiat”,  “ Syujetli
va rolli” markazlar. Ushbu  markazlar  tarbiyalanuvchilar  uchun muhim  o‘rin kasb
etadi,   chunki   bola   markazlarda   erkin   faoliyat   olib   boradi.   Tarbiyachi   esa   ularga
yordamchi   sanaladi.   Bu   esa   bolalarni   nutqini,   erkin   fikrlashini,   jismoniy   va
ijtimoiy   bilish   kompitensiyalarini   rivojlantiradi.   Bolalar   ongini   rivojlantirishda
asosiy   faoliyat   turi   o‘yin   hisoblanadi.   O‘yin   orqali   bola   o‘rgatilgan   mashg‘ulotni
xotirada tez va mustahkam saqlaydi.
Markazlarda   ham   bolalar   bilan   o‘yin   orqali   ishlash   muhim   o‘rin   egallaydi.
Buning   uchun   biz   pedagoglar   markazlarni   bolajonlarga   jihozlab,   barcha   shart-
sharoitlarni yaratib berishimiz lozim. Masalan,  “ Til va Nutq” markazi: bunda biror
bir  qutichaga   mashg‘ulotga  mos  rasmli  kartochkalar   solinib,  bolalar   ikki   guruhga
bo‘linadi.   Har   bir   guruhdan   bittadan   ishtirokchi   chiqib,   birin-ketin   quti   ichidan
kartochka tanlab olib, rasmiga mos hikoya tuzadi yoki she'r aytadi.  Qurish-yasash
va matematika” markazi: bunda bolajonlar markazdagi geometrik shakllardan, lego
7 va konstrukturalardan foydalanadilar, shu bilan birga guruhda o‘rtaga doira chizib,
bolalar   ham   chizilgan  doira   bo‘ylab  turishadi.  So‘ngra  biron  bir  raqam  tanlanadi,
masalan:10   raqami.   Bolalardan   10   tasi   doiraga   kiradi   va   10-2   deyiladi,   shunda
bolalardan   ikkitasi   doiradan   chiqishadi.   Qolgan   bolalar   sanaladi.   Misolni   javobi
yechiladi   o‘yin   shu   tariqa   davom   etadi.   Bunda   bolalar   raqamlarni   farqlashga,
sanashga,   hisob-kitobga   o‘rganadi.   “ San'at”   markazi:   Ushbu   markaz   bolajonlar
uchun   juda   ham   sevimli   markaz   sanaladi.   Sababi   bolajonlar   unda   rasmlar   chizib,
raskraskalar   bo‘yashadi,   aplikatsya   ishlarini,   plastelindan   o‘zlari   xohlagan
narsalarni   yasab,   erkin   faoliyat   olib   borishadi.   Masalan     “ Non”   haqidagi
mashg‘ulotimiz uchun markazda non rasmini chizish. 
Bunda   tarbiyachi   faqatgina   bolalarga:   Bolajonlar,   barchamiz   San'at
markazida non rasmini chizamiz, qani kim qanday nonni o‘z rasmida aks ettiradi?,
- deydi. Bolalar esa: kimdir chiroyli nonni, kimdir sedanali nonni, yana kimdir esa
uyidagi   onasi   yopgan   -   ozgina   gullab   qolgan   nonni   chizishga   harakat   qiladi.   Bu
bilan   bola   erkin   fikrlaydi   va   tasavvuri   kengayadi.   Fan   va   tabiat   markazi:   bu
markazni xonadagi markazda yoki tabiat bag‘rida o‘tkazsa ham bo‘laveradi. Yana
bu   markazda   tarbiyachi   tajribalar   o‘tkazishi   ham   mumkin.   Masalan:   Kamalakni
qog‘ozda aks ettiramiz. Buning uchun bir martalik qog‘oz va rangli qalamlar kerak
bo‘ladi.   Qog‘ozning   ikki   chetiga   rangli   qalamlar   bilan   2sm   uzunlikda   bo‘yab
olamiz va ikki chekkasini suvga solamiz, shunda ranglar birlashib tepaga bo‘yaladi
va kamalak hosil bo‘ladi. Bolalar bunday tajribalardan juda ham shodlanadilar va
o‘zlari bajarib, ajoyib tabiat manzarasidan quvnaydilar.   “ Syujetli va rolli” markaz:
bolajonlarning   eng   sevimli   markazlaridan   biri   hisoblanadi,   chunki   bolajonlar
bunda   ertaklar   tinglab,   ertakdagi   qahramonlarga   taqlid   qilib,   uning   rolini
bajaradilar.   Kimdir   Kenja   botir,   kimdir   Zumrad   rolini,   yana   kimdir   quvnoq
quyoncha rolini bajarishni istaydilar.
Xulosa qilib aytganda, bolalar ongini rivojlantirishda asosiy faoliyat turi o‘yin
hisoblanadi. O‘yin orqali bola o‘rgatilgan mashg‘ulotni xotirada tez va mustahkam
saqlaydi. Shuningdek, bu mashg‘ulotlar orqali bolajonlarimizning har bir kuni, har
bir   soati   qiziqarli   va   maroqli   o‘tadi.   Zero,   maktabgacha   ta'lim   tashkilotlarida
8 bolalarning   qobiliyatlarini   rivojlantirib,   har   tomonlama   yetuk   va   barkamol   etib
tarbiyalash,   biz  tarbiyachilarning  ustuvor   vazifalarimiz   sanaladi.   Tasviriy  faoliyat
mashg‘ulotlari   boshqa   ta'lim-tarbiyaviy   ish   bo‘limlarining   vazifalari   bilan
chambarchas   bog‘liq.   Mashg‘ulot   o‘tishda   tarbiyachi   bolalarning   boshqa
faoliyatlarida   olgan   bilimlariga   ham   tayanadi.   Bolalar   tasvirlamoqchi   bo‘lgan
predmet haqida tasavvurga ega bo‘lsalar, rasm, loy, applikatsiya ishlarida samarali
natijalarga erishish mumkin.
Tasviriy   faoliyat   turlari   bolalar   o‘yini   bilan  ham   bog‘liq   bo‘ladi.   O‘yin   bola
hayotida   katta   o‘rin   egallaydi.   Maktabgacha   ta'lim   muassasasidagi   turli   xil   -
mazmunli-rolli, dramalashtirish, didaktik va harakatli o‘yinlar o‘tkaziladi.
Har   qanday   o‘yin   bolaga   zavq   bag‘ishlaydi.   Shunday   ekan,   tasviriy   faoliyat
ham   o‘yin   bilan   bog‘lab   borilsa,   u   bolalarga   qiziqarli   va   yoqimli   bo‘ladi   va
emotsional holatni uyg‘otadi, bu esa bolalar ishlarining sifatiga yaxshi ta'sir etadi.
Mashg‘ulotlarda   o‘yinli   holatlarni   tashkil   etish   yaxshi   natijalar   beradi.   Bolalar
bunday   mashg‘ulotlarda   erkin   harakat   qiladilar.   O‘yin   usuli   barcha   guruhlarda
qo‘llaniladi.   Bu   usul   yordamida   yengil,   quvnoq   muhit   yaratadi.   Bolalarning
mashg‘ulotga   qiziqishi   ortadi,   tasviriy   faoliyatida   ko‘nikma   va   malakalarga   ega
bo‘ladi.   O‘yin   shaklida   o‘tadigan   mashg‘ulot   bolalar   e'tiborini   qamrab   oladi,
ularning estetik, axloqiy jihatdan tarbiyalanishlariga yaxshi ta'sir ko‘rsatadi.
Rasm,   loy,   qirqib
yopishtirish   o‘yinchoq
orqali   o‘yin   bilan
bog‘langan   bo‘ladi.
O‘yinchoqni   chizish,
yasash,   qirqib-
yopishtirish   barcha   yosh
guruh bolalarida zavq uyg‘otadi, o‘yinchoqlarni tasvirlash bo‘yicha mashg‘ulotlar
yil davomida bir necha bor Lekin ularning shakli turlicha bo‘lishi zarur. Bolaning
hayotida   mazmunli-rolli   o‘yinlar   muhim   o‘rin   egallaydi.   Shuning   uchun   tasviriy
faoliyatning o‘yin bilan bog‘lanishi bolalar tarbiyasida katta ahamiyatga ega. 
9 1.2.  MAKTABGACHA  TA'LIM  MUASSASASIDA  TASVIRIY
FAOLIYAT MASHG‘ULOTLARINI  REJALASHTIRISH VA  HISOBGA
OLISH.
Maktabgacha   ta'lim   muassasasida   tasviriy   faoliyat   bo‘yicha   ishlarni
rejalashtirishda asosiy prinsip, bu tasviriy faoliyatni ta'lim-tarbiyaviy ishning  eng
muhim   bo‘limlaridan   biri   sifatida   qarash   hisoblanadi.   Tasviriy   faoliyat   bo‘yicha
ishni   ma'lum   bir   vaqtga   rejalashtirishda,   shu   davrda   faoliyatning   boshqa   turlari
bo‘yicha   amalga   oshiriladigan   ta'lim-tarbiyaviy   ishlarni   ham   nazarda   tutmoq
lozim. Tasviriy faoliyat bo‘yicha mashg‘ulotlarni rejalashtirishda, albatta tasviriy
faoliyat mashg‘ulotlari o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlikni ham hisobga olmoq zarurdir.
Tasviriy   faoliyatning   har   bir   turi   o‘ziga  xos   vazifalarni   hal   etadi,   ammo  qanday
bo‘lsada,   ularni   bir   yo‘nalish,   maqsad   bo‘yicha   (tevarak-atrof,   hayotning   xilma-
xil,  o‘ziga  xos ko‘rinishlardagi tasviri) birlashadilar. Tasviriy faoliyat  turlari  rasm
chizish,   loy   bilan   ishlash,   applikatsiya   o‘ziga   xos   tasviriy   texnikaga   egadir.
Tasviriy faoliyat bo‘yicha ishni rejalashtirishda tarbiyachi, albatta har bir turdagi
mashg‘ulotlar   soniga   qat'iy   rioya   qilishi   lozim.   Tasviriy   faoliyat   bo‘yicha
mashg‘ulotlarni   rejalashtirish,   yuqoridagilardan   tashqari,   mashg‘ulot   qanday
materiallar   bilan  o‘tkazilsa,   maqsadga  muvofiq bo‘lishini ham tarbiyachi nazarda
tutmog‘i   lozim.   Masalan,   loy   bilan   ishlashda   loy   yoki   plastilin,   rasm   chizishda
guash,   rangli   qalam,   ko‘mir   tayoqchasi   va   hokazo.   Shuningdek,   tarbiyachi
mashg‘ulotning   dastur   mazmunini   tanlashda,   bolalarga   qanday   predmetlarni
chizdirish   haqida   emas,   balki   shu   predmetni   chizdirish   yoki   loydan   yasattirish
orqali   qanday   bilim   va   ko‘nikma   berish   yoki   o‘rgatish   haqida   ko‘proq   o‘ylashi
lozim.   Ixtiyoriy   mashg‘ulotlarni   rejalashtirishda   esa   tarbiyachi   bolalarning
mustaqilligini,   ijodiy   qobiliyatlarini   rivojlantirishga   yordam   beruvchi   o‘rgatish
usullari   to‘g‘risida   o‘ylab   olishi   kerakdir.   Tarbiyachi   ishlarni   rejalashtirishda   u
yoki   bu  guruh  bo‘yicha  dastur  qo‘ygan  vazifalarning  barchasini  e'tiborda  tutgan
holda   ish   rejasini   tuzadi.   Shuningdek,   tasviriy   faoliyatlari   bo‘yicha   bir   oyga
mo‘ljallangan   istiqlol   reja   tuzish   ham   maqsadga   muvofiqdir.   Bunda   tarbiyachi
10 tasviriy   faoliyat   mashg‘ulotlari   o‘rtasidagi   o‘zaro   bog‘lanishni   ham   nazarda
tutadi. Shunday qilgan taqdirdagina, bolalar ma'lum bilim, malaka va ko‘nikmaga
ega   bo‘lishlari   mumkin   bo‘ladi.   Bundan   tashqari,   tasviriy   faoliyat   turlari
o‘rtasidagi   o‘zaro   bog‘lanish   natijasida   tevarak-atrofni   badiiy   jihatdan
o‘zlashtirishlarning yangi-yangi yo‘llari vujudga keladi va bolalar tevarak-atrofni
obrazli   qilib   tasvirlashning   turli   xil   usullari   bilan   tanishadilar.   Demak,   tasviriy
faoliyat turlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa ishlarini rejalashtirishda katta ahamiyatga
ega ekan. Bu o‘zaro bog‘lanish qaysilar ekan?
1. Tasviriy   faoliyatga   ta'lim-tarbiya   ishining   muhim   bo‘lagi,   deb
qarash   hamda   rasm   chizish,   loy   bilan   ishlash,   applikatsiya
mashg‘ulotlarini   rejalashtirishda   dasturning   barcha   bo‘limlari
o‘rtasidagi   o‘zaro   aloqa,   bog‘lanishni   doimo   diqqat-e'tiborda   tutish
lozim.   Ya'ni   tevarak-atrof   bilan   tanishtirish,   musiqa   mashg‘ulotlari
va   hokazo.   Bular   tasviriy   faoliyat   uchun   qiziqarli   hodisalar   va   voqealarni
tanlashga yordam beradi.
2. Tasviriy   faoliyatning   barcha   turlari   tevarak-atrof,   hayotni
obrazlarda   tasvirlaydi,   ammo   har   biri   o‘ziga   xos   xususiyatga   ega
ekanligini   hisobga   olmoq   zarur.   Ya'ni   rasm   chizish   -   predmet   va
voqealarni   rangda   tekis   yuzada   tasvirlaydi,   loy   hajmlarda,   applikatsiya
-   rangda,   siluet   ravishda.   Shuningdek,   har   biri   o‘ziga   xos   tasvir
texnikasiga   ega:   rasm   chizish   chiziqli   grafik   ravishda,   rangtasvir
usulida,   loy   plastik   ravishda,   applikatsiya   -   qog‘ozdan   qirqish   va
alohida qismlardan tuzish.
3. Dasturda   tasviriy   faoliyat   turlari   oldiga   qo‘yilgan   vazifalardan
biri   ularning   o‘zaro   aloqada   ekanligidir.   Masalan,   bolalar   rang   bilan
rasm   chizish   bilan   bir   vaqtda,   applikatsiya   bilan   ham   tanishib
boradilar.
4. Tasviriy   faoliyati   turlari   o‘rtasidagi   bog‘lanish   tarbiyachiga   rasm
chizish,   loy,   applikatsiya   bo‘yicha   vazifalarni   aniqlashga   yordam   beradi.
Masalan,   kichik   guruhga   doiraviy   shakllarni   o‘rgatishda,   oldin   tayyor
11 doira   shakllarini   applikatsiyada   bergan   ma'qul,   so‘ng   esa   rasm   chizish
mashg‘ulotlarida bergan ma'qul.
5. Tasviriy   faoliyat   turlari   o‘rtasidagi   bog‘lanish   ma'lum   bir
mavzudagi   mashg‘ulotlar   asosida   ham   bolishi   mumkin.   Masalan,   rus
xalq   ertagi   «Bo‘g‘irsoq»ni   bolalar   ham   chizishi,   ham   applikatsiya,
ham   loydan   yasashi   mumkin.   Bu   turdagi   takrorlanish  
mavzuga   nisbatan   qiziqishlarini   pasaytirmaydi,   chunki   har   bir   faoliyat
turi   jarayonida   bolalar   ertak   qahramonlarining   xilma-xil   tasvirining
yangi usul va yo‘llari bilan tanishadilar.
6. Tasviriy   faoliyat   mashg‘ulotlarini   to‘g‘ri   rejalashtirishda,
mashg‘ulotlar   o‘rtasida   ularning   dastur   vazifalari,   mavzular   o‘rtasida
bog‘lanish   vujudga   keladiki,   buning   natijasida     yangi   malaka
va   ko‘nikmalarini   va   bilimlarni   egallashlarida   ma'lum   ketma-ketlik   va
bog‘lanish   vujudga   keladi.   Masalan,   «Qushlar»   rnavzusi   asosida   olib
borilgan   mashg‘ulotlar   jarayonida   bolalar   don   cho‘qiyotgan   qushni
loydan   yasashni,   shoxda   o‘tirgan   qushni   rasmini   chizishni,   afsonaviy
qushni qanday qilib qog‘ozdan qirqib olishni bilib oladilar.
7. Shuningdek,   tasviriy   faoliyati   bo‘yicha   ishni   rejalashtirishda
faqatgina   ularning   turlari   o‘rtasidagi   ketma-ketlikni   nazarda   tutmay,
balki   har   bir   turdagi   mashg‘ulotlar   o‘rtasida   ham   bog‘lanish   o‘rnatish
va   ularni   diqqatda   tutish   lozim.   Masalan,   predmetli   rasm   chizish   loy
ishlaridan keyin mazmunli ishlarni rejalashtirish lozim.
Tasviriy   faoliyat   bo‘yicha   ishni   rejalashtirishda   tarbiyachi   bolalar   bilan
ishlashda foydalanadigan metod va usullariga ham ahamiyat bermog‘imiz lozim.
Bular   ko‘rsatmali   va   og‘zaki   metod   hisoblanadi.   Ko‘rsatmali   va   og‘zaki   metod
o‘zaro   birgalikda   olib   borilishi   lozim.   Demak,   tarbiyachi   tasviriy   faoliyat
bo‘yicha   ishlarni   rejalashtirishga   juda   katta   ahamiyat   bermog‘i   lozim   ekan.
Tarbiyachi   ishni   rejalashtirishga   qanday   ahamiyat   bergan   bo‘lsa,   ishni   hisobga
olishga   ham   shunday   e'tibor   bermog‘i   lozim   bo‘ladi.   Chunki   bu   narsa
tarbiyachiga   tasviriy   faoliyatga   o‘rgatish   bo‘yicha   dastur   vazifalari   talablari
12 qanday   bajarilganligini   aniqlashga   va   mashg‘ulotlarnmg   sifatli   chiqishi   uchun
qanday   tayyorgarlik   ishlarini   ko‘proq   olib   borish   lozimligi   hamda
o‘rgatishlarning   yangi   xilma-xil   metod   va   usullari   ustida   ko‘proq   ishlash
lozimligini   aniqlab   olishga   va   keyinchalik   ulardan   bolalar   bilan   ishlashda
foydalanish   uchun   yangi-yangi   imkoniyat   yaratib   beradi.   Tasviriy   faoliyat
bo‘yicha bolalar ishini tahlil qilish ikki shaklda olib borilishi mumkin.
1.  Matn  shaklida:  har kungi hisobot va alohida  bolalarni kuzatish bo‘yicha
olib borilgan kuzatishlar matni.
2. Ko‘rgazmali:   Bolalar ishlarini   saqlash,   tasviriy faoliyat bo‘yicha bolalar
ishlarini   saqlash   tarbiyachiga   guruhdagi   u   yoki   bu   bolaga   tasviriy   malaka   va
ko‘nikmalarni   egalladimi,   yo‘qmi,   tevarak-atrof   go‘zalligini,   rang   va   shaklni
ko‘rishga   o‘rgandimi,   yo‘qmi?   Shu   masalalarni   hal   etishga   yordam   beradi.   Har
bir   bolaning   ishi   belgilangan   bo‘lishi   lozim.   Bola   chizgan   yoki   yopishtirgan
ishining orqa tomonida  uning ismi-familiyasi,  mashg‘ulot o‘tkazilgan sanani ham
yozish   kerak.   Bolalarning   chizgan   ishlarini alohida papkalarga   solish   yoki ularni
albom   holiga   keltirib   qo‘yish   mumkin.   Eng   qulayi   ishlarni   tikib   qo‘yish,   ya'ni
hamma mashg‘ulotlarni   yig‘ib,  o‘rtasidan uzun  tasmasimon qog‘oz bilan bog‘lab
qo‘yishdir.   Bu   tasmaning   kengligiga,     yoshi,   mashg‘ulot   nomi,   familiyasi,
tarbiyachining   o‘tkazgan   sanasi   sig‘ishi   lozim.  Shunga   qarab,     loy  ishlarini   (har
bir bolaning  3  ta ishi 1   yil   saqlanishi lozim) saqlashda ham o‘quv yilining boshi,
o‘rtasi   va   oxiri   bo‘yicha   ajratish   maqsadga   muvofiqdir.   Bu   esa     malaka   va
bilimini tahlil qilishga yordam beradi.
Kundalik   hisobot.   Bu hisobot  bolalar berilayotgan bilimlarni qay   darajada
egallayotganlarini   aniqlashda   yordam   beradi.   Tarbiyachi   bu   hisobotida
bolalarning   davomati   va   mashg‘ulot   davomida   o‘zini   qanday   tutganligi,   ularda
ro‘y   berayotgan   sifat   o‘zgarishlar   belgilab   boriladi.   Bu   hisobot   har   kunning
oxirida yozib boriladi. Kundalik hisobotda tarbiyachi mashg‘ulotlardagi yutuq va
kamchiliklarni aniq ko‘rsatib bermog‘i lozim. Bunda yangi berilgan bilimni   bola
qay   darajada   egallaganligi,   individual   bolaning   ismi,   familiyasi   aniq   ko‘rsatib,
olib   borilishi   lozim.   Masalan,   o‘rta   guruhda   loy   mashg‘ulotida   Tolipov   Husan
13 qushlarning shaklini obrazli yaratishga harakat qildi, kaftlari orasida loyni to‘g‘ri
eshdi.   Komilov   Shuhrat   bugungi   mashg‘ulotda   passiv   qatnashdi.   Shaklning
qismlarini   propartsiyalarga   bo‘lishda   xatoliklarga   yo‘l   qo‘ydi,   deb   yozish
mumkin.   Tarbiyachi   bu   hisobot   yordamida   qaysi   bolada   berilgan   bilimlarni
egallashda   sustlik   sezilganligini   aniqlab   oladi,   so‘ngra   esa   bu   bolalar   bilan
alohida  mashg‘ulotlardan  tashqari  vaqtda  individual ishlaydi.
Yakuniy    hisobot.   Yakuniy hisobot   har   6   oyda,   yilning oxirida   tuziladi.   Bu
hisobot   yordamida   tarbiyachi   bolalar   shu   muddat   ichida   qanday   bilimlarga,
ko‘nikma,   malakalarga   ega   bo‘lganliklarini   aniqlab   oladi.   Keyingi   bosqichlarga
o‘quv   yiliga   reja   tuza   oladi.   Yakuniy   hisobotning   yana   bir   maqsadi,   bolani
guruhdan guruhga o‘tkazishda undagi   barcha bilimlar shu guruhga mos keladimi
yoki yo‘qmi? ekanligini aniqlashda yordam beradi.
Ota-onalar   bilan   ishlarni   yanada   yaxshilash,   ota-onalar   burchagini   yanada
mazmunli   qilib   bezash,   shuningdek,   ota-onalar   bilan   individual   suhbatlar
o‘tkazish lozim. Natijada shu narsa ko‘rinadiki, bolalarning o‘zlashtirishi yanada
yuqori   darajaga   ko‘tariladi.   Bu   o‘rinda   shuni   qo‘shimcha   qilib   o‘tish   lozimki,
bolalarning   tasviriy   faoliyat   mashg‘ulotlarida   bajargan   ishlaridan   ko‘rgazmalar
tayyorlansa,   bunda   bolalarda   qiziqish   yanada   kuchayadi,   o‘z   ishlarini   yanada
yaxshiroq   bajarishga   harakat   qiladilar.   Shuningdek,   ota-onalar   ham   bolalarining
bilimlari   qay   darajada   rivojlanib   borayotganliklaridan   xabardor   bo‘lib   turadilar.
Bulardan  ko‘rinib  turibdiki,  bolalar  bog‘chasida   hisobot   ishlariga  alohida  e'tibor
bermog‘imiz   lozim.   Bu   esa   o‘z   vaqtida   bolalarni   mustahkam   bilimlarga   ega
bo‘lishlarini ta'minlaydi.
Bu hisobot uchun ma'lumotlar quyidagicha tuziladi:
Ota-onalardan olingan ma'lumotlar.
Tarbiyachining   shaxsiy   kuzatishlari   asosida   to‘plangan   ma'lumotlar.   Ota-
onalardan olinadigan ma'lumotlar anketalar orqali suhbatlar davomida olinadi.
Anketa quyidagicha tuzilishi mumkin:
Bolaning ismi, familiyasi.
Tug‘ilgan kuni, yili.
14 Yoshi.
Ota-onasining ismi va familiyasi.
Millati.
Qiziqishi.
Bolaning uyda bo‘lgan vaqtida nimalar bilan shug‘ullanishi.
Ota-onalari o‘qib bergan ertak, hikoyalardan misollar nomi.
Oilada nechanchi bola ekanligi.
Uy adresi.
Bolalar bog‘chasida bolalarning har tomonlama rivojlanishi uchun tarbiyachi
barcha   ishlarni   to‘g‘ri   rejalashtirib   olishi   lozim.   Tarbiyachi   tomonidan   olib
boriladigan   barcha   ishlarni   to‘g‘ri   rejalashtirish   uchun   esa   tarbiyachi   doimo
hisobot ishlarini olib borishi lozim.
Hisobot   -   bolalarning   bilimi   va   saviyasining   o‘sishi,   turli   ko‘nikma   va
malakalarni   egallashi   va   har   tomonlama   rivojlanishini   aniqlashdir.   Hisobot   o‘z
vaqtida quyidagi turlarga bo‘lib olib boriladi:
Dastlabki  hisobot.
Kundalik  hisobot.
Yakuniy  hisobot.
Dastlabki  hisobot – tasviriy  faoliyat  ishlarini  to`g`ri  rejalashtirish  uchun
tuziladi.
Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida oilalarni  maktabga  tayyorlash
Tasviriy   faoliyat   bo‘yicha   maktabgacha   ta'lim   muassasasi   dasturi   va
maktabda   tasviriy   san'at   dasturi   bolalarda   tevarak-atrofga   nisbatan     estetik
munosabatni   tarbiyalash,   ijodiy   qobiliyat   va   badiiy   tasvirlarni   rivojlantirishni
ko‘zda   tutadi.   Maktabgacha   ta'lim   muassasasi   mashg‘ulotlarida,   maktabda
muvaffaqiyatli   o‘qib   ketishlari   uchun   zarur   bo‘lgan   vazifalar   hal   etiladi.   Rasm,
applikatsiya,   loy   ishlari   jarayonida   bolalarda   fikr   yuritishning   tahlil,   sintez,
takrorlash,   aniqlashtirish   kabi   jihatlari   shakllanadi.   Shuningdek,   bu   jarayonlarda
bolalar   jamoada   ishlashga,   o‘z   harakatini   o‘rtoqlarining   harakatiga
bo‘ysindirishga o‘rganadilar. Bolalar bog‘chasida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari
15 bolalarda, o‘quv faoliyatida zarur bo‘lgan malaka va ko‘nikmalarni shakllantiradi.
Bunday   malaka   va   ko‘nikmalarga:   topshiriqni   tinglash   va   yodda   tutish,
ma'lum   vaqt   orasida   bajarish,   o‘z   ishini   rejalashtirish   va   baholash,   boshlangan
ishni oxiriga etkazish, xato va kamchiliklarini topish va uni tuzatish, material, ish
qurollari va ish joyini tartibli saqlash va boshqalar kiradi.
Pedagoglarning   olib   borgan   tekshirishlari   shuni   ko‘rsatadiki,   bolalar
bog‘chasida   ta'lim-tarbiyaning   bunday   tuzimi   bolalarni   maktabga   tayyorlashga
katta   ta'sir   ko‘rsatadi.   Shuningdek,   psixologlardan   E.A.Labunskiy   va   boshqalar
tomonidan   maktab   o‘quvchilarining   tasviriy   faoliyatini   o‘rganish   jarayonlari
shuni   ko‘rsatib   o‘tadiki,   maktabda   tasviriy   san'at   darslarining   tuzilishi,   bolalar
bog‘chasida   olgan   bilim,   malaka   va   ko‘nikmalari   asosida,   ularni   hisobga   olgan
holda tashkil etiladi.
Maktabgacha ta'lim muassasalarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bolalar
asosan   amaliy   ish   bajaradilar,   san'at   asarlari   bilan   rasmga   qarab   hikoya   qilish,
kitobdagi   illustratsiyalarni   ko‘rib   chiqish   jarayonida   tanishadilar.   Maktabda
tasviriy san'atning turlari - rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik va dekorativ san'at
asarlari   bilan   yanada   chuqurroq   tanishadilar.   Maktabgacha   ta'lim   muassasasida
tasviriy faoliyal mashg‘ulotlari xilma-xildir. Masalan, rasm, mazmunli dekorativ
va   loy   applikatsiya   mashg‘ulotlari.   Maktabgacha   ta'lim   muassasalarida   barcha
mashg‘ulotlarga   katta   ahamiyat   beriladi.   Maktabda   esa   tasviriy   san'at   darslarida
rasm   (naturaga   qarab)   mavzu   asosida   va   dekorativ   turlari   o‘tkaziladi.   Bunda
predmetli   rasm   bo‘yicha   naturaga   qarab   rasm   chizish   o‘quv   predmeti   alohida
ahamiyatga   ega   bo‘ladi.   Loy   applikatsiya,   qurish-yasash   bo‘yicha   amaliy   ishlar
maktabda   qo‘l   mexnatiga   kiritiladi.   Boshlang‘ich   sinf   tasviriy   san'at   dasturining
tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   predmetli,   rasm   bo‘yicha   o‘quv   vazifalari   ancha
murakkab   tarzda   kiritilishidan   tashqari,   bolalar   bog‘cha   dasturi   bo‘yicha   ayrim
takrorlash ishlari kiritildi. 1-sinfda bolalar doira, kvadrat, to‘rtburchak, oval kabi
tuzilishga   ega   bo‘lgan   predmetlarni   aniqlashga   o‘rganadilar,   bog‘chada   bolalar
oldiga   qo‘yilgan   vazifa   rasm   chizish   texnikasini   egallashdir.   Bunga   sabab,
hamma bolalar bog‘chadan maktabga kelmaydilar va shu bois bolalar bilan ishni
16 maktabga   kelguncha,   tayyorlov   guruhda   olgan   bilimlardan   boshlash   lozim.
Mavzu   asosida   rasm   chizish   maktabgacha   ta'lim   muassasasida   o‘tkaziladigan
mazmunli rasmning davomi sifatida o‘tkaziladi. Bolalar tevarak-atrofdagi hodisa
va   predmetlarni   kuzatib,   ko‘rib   chiqadilar,   so‘ng   xotiralariga   asoslanib,   ularni
chizadilar.   O‘quvchilar   ob'ektlar   o‘rtasidagi   mazmunli   bog‘lanishlarda   uzoqdagi
predmetlarni   kichiklashtirib   tasvirlaydilar.   Dekorativ   rasm   bo‘yicha   maktabda
texnik   tartibga   doir   vazifalar   qo‘yiladi,   ya'ni   naqsh   tuzilishi   ketma-ketligida
tasviri   bilan   birgalikda,   yordamchi   chiziqlardan   foydalanish   va   o‘z   ixtiyorlari
bilan   xalq   amaliy-dekorativ   san'at   elementlaridan   foydalanish   va   san'at   haqida
o‘tkaziladigan   dars-suhbat   jarayonida   o‘rganadilar.   Bolalarni   tasviriy   san'atga
o‘rgatish metodlari bolalarning xususiyatlarini hisobga olgan holda olib boriladi.
Katta   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalar   va   kichik   o‘quvchilarning   ish
xususiyatlari o‘rtasida ancha yaqinlik bor. Shuning uchun u yoki bularni o‘rgatish
metodikasi o‘rtasida ham ko‘p o‘xshashlik bor. Maktabda o‘qituvchining rasmini
ba'zi   bir   elementini   ko‘rsatish   va   shu   jarayonida   tushuntirish   tarbiyachining   ish
usullarini ko‘rsatib berishga yaqin turadi. Maktabda ishning ketma-ketligi tartibli
ko‘rinishda   bo‘ladi.   Agar   tasvirlanayotgan   predmetning   tuzilishi   sodda   bo‘lsa,
tartib tushuntirilgandan so‘ng, o‘chirib tashlanadi. Agar murakkab tuzilishga   ega
bo‘lgan   predmet   tasvirlansa,   o‘qituvchining   doskada   ko‘rsatib   berishi   bilan
ketma-ket   tasvirlanadi.   O‘qituvchi   predmetning   umumiy   konturini   qalamning
uchi bilan yengilgina belgilab chiqadi hamda uning kengligini, balandligini ham
ko‘rsatadi. So‘ng o‘quvchi predmetining xomaki rasmi bilan naturani solishtirib,
uning   qismlarini,   shaklini   aniqlaydi,   tuzatadi.   Ish   jarayonida   ko‘rsatish   va   tahlil
qilish   uchun   rasmlar   to‘plarni,   bolalar   kitobchalaridagi   rangli   rasmlar,
shuningdek, o‘quv xarakteriga ega bo‘lgan alohida rasmlardan foydalanadi. Rasm
bo‘yicha o‘tkaziladigan har bir dars o‘qituvchining suhbatidan  va  rasmni nimadan
boshlash   kerakligini   tushuntirishdan   boshlanadi.   Ishning   amaliy   bajarilishiga
o‘tishda o‘qituvchi bolalarning tartibli ravishda   chizish   qoida va yo‘llarni eslatib
turadi. Katta bog‘cha yoshidagi bolalar   va   kichik maktab o‘quvchilarining ishiga
yoki rasmiga qo‘yilgan talablar bir-biriga juda yaqin. Bolalar ishini tahlil qilishda
17 diqqatni   predmet   propartsiyasi,   konstniksiyasi,   qismlarining   bog‘liqligi,   rang   va
kompozitsion   tuzilishiga   tortish   lozim.   Shunday   qilib,   boshlang‘ich   sinflarda
ta'lim-tarbiya masalalarining muvaffaqiyatli hal etilishi, bolalar bog‘chasida  olib
boriladigan   tasviriy   faoliyati   mashg‘ulotlari   bilan   uzviy     ravishda   olib   boriladi.
Bolalarni   maktabga   tayyorlash   maktabgacha   ta'lim   muassasasida   amalga
oshiriladi. Maktabgacha ta'lim muassasasida katta guruhdagi kuzatishlar bo‘yicha
rasm   chizishga   katta   e'tibor   beriladi,   chunki   bu   narsa   bolalarni   naturaga   qarab
rasm   chizishga   tayyorlashda   dastlabki   bosqich   hisoblanadi.   Bu   narsa   bolalarda
ko‘rish   xotirasini   rivojlantiradi,   ba'zida   predmet   bolalarda   natura   sifatida   to‘g‘ri
tasvirga   yordam   beradi.   Bolalar   guruhdagi   olib   boriladigan   tasviriy   faoliyati
mashg‘ulotlarida,   qalamdan,   mo‘yqalamdan   erkin   foydalanishga   o‘z   xarakterini
va qo‘l kuchini idora etishga o‘rganadilar.
Bu   malakani   egallash,   bolalarda   qo‘lini   yengil,   erkin,   bir   tekisdagi   harakat
qilish   xususiyatlari   rivojlanadi.   Bolalar   turli   shakldagi,   kattalikdagi,   turli
propartsiyadagi   predmetlarni   chizish   jarayonida   predmetning   ish   xususiyatiga
qarab   yo‘nalishni   saqlash   zarurligiga,   harakatini,   predmetning   uzunligiga   mos
ravishda   harakatlanishga   o‘rganadilar.   Maktabgacha   ta'lim   muassasasida   olib
boriladigan   tasviriy   faoliyati   materialdan   toza   va   tartibli   foydalanishga
o‘rganadilar,   ularni   toza   saqlashga,   faqat   zarur   materiallardan   foydalanishga,
ularni ishlatish yo‘llarini rejalashtirishga o‘rganadilar, katta ahamiyat beriladi. Bu
mashg‘ulot   bolalarda   diqqatni,   ko‘rish   xotirasini   rivojlantiradi.   Bolalar
bog‘chasining   tayyorlov   guruhida   naturaga   qarab   rasm   chizish   yoki   tasvirga
nisbatan   talablar   oshadi   va   bu   talablar   maktab   talabiga   yaqinlashadi.   Bolalar
naturani tahlil qilishga butun umumiy shaklni qog‘ozga xomaki tushirib olishga,
rasmni   naturaga   solishtirishga,   xato   va   kamchiliklarini   to‘g‘rilashga,   naturaga
o‘xshatishga   urinadilar.   Naturaga   qarab   tasvirda   ishning   ketma-ketligini
ko‘rsatish,   maktabgacha   ta'lim   muassasining   tayyorlov   va   katta   guruhida
o‘rganishning   boshlang‘ich   bosqichidagina   amalga   oshiriladi.   Ko‘rsatishdan
doimo   foydalanish,   bolalarni   rasmni   mexanik   ravishda   ishlashga   odatlantirib
qo‘yadi.
18 Bolalarning tasviriy  faoliyati   mashg‘ulotlari  geometrik shakllarni   topa yoki
ko‘ra   olishga,   ularni   terminlar   bilan   atashga,   kengligi,   kattaligi,   uzunligi,
balandligini, qismlarning bir-biriga nisbatan fazoviy joylashishi bilan tnnishishni
bolalarni   maktabning   1-sinfida   elementar   matcinatik   tushunchalarini   puxta
egallashlariga   yordam   beradi.   Maktabgacha   ta'lim   muassasasida   kerakli
materiallardan   qurish-yasash   bolalarda   ko‘z   bilan   chamalashni   shakllantiradi   va
bolalarni   maktabdagi   texnik   darslarni   cgallashiga   yoki   o‘zlashtirishiga   yordam
beradi. Maktabgacha ta’lim muassasasining katta guruhidagi naturaga qarab rasm
chizish   mashg‘ulotlarda   mantiqiy   fikr     yuritishga,   kuzatishga,   asosiy   ajratib
ko‘rishgn   predmetning   fazoviy   xususiyatlarini   tahlil   qilishga,   o‘zlari   mustaqil
ravishda   tasviriy   vositalarni   tanlashga   o‘rganadilar.   Biilarning   hnmmasi   esa
maktabda o‘qish jarayonida zarurdir. Shunday qilib, bolalarning tasviriy faoliyati
mashg‘ulotlarida   maktabda   o‘qishga   tayyorlash   axloqiy,   estetik   tarbiyalab,
ulardabadiiy did va ijodiy qobiliy.it larni o‘stiradi.(2-rasm)
2-rasm.
II BOB. MAKTABGACHA  TA'LIM  MUASSASASIDA  RASM
19 CHIZISHGA O‘RGATISH METOD VA USULLARI.
2.1.  MAKTABGACHA  TA'LIM  MUASSASASIDA  RASM
CHIZISHGA O‘RGATISH.
Rasm chizish bolalarni tasviriy faoliyatga o‘rgatishda asosiy o‘rin egallaydi
va uchta turni o‘z ichiga oladi:
Alohida predmetlarni chizish.
Mazmunli rasm chizish.
Dekorativ rasm chizish.
Tasviriy   faoliyatga   o‘rgatishning   asosiy   vazifasi   tevarak-atrofdagi   borliqni
tasavvur   qilishda   bolalarga   yordam   berish.   Ularda   kuzatuvchanlikni
rivojlantirmoq,   estetik   go‘zallik   hissini   tarbiyalamoq   hamda   tasvirlab   berish
usullarini o‘rgatmoqdir. Shu bilan birga, tasviriy faoliyatning eng asosiy vazifasi
ma'lum   bir   yosh   uchun   mos   tasviriy   materiallar   bilan   bolalarda   turli   xil
predmetlarning   turli   timsollarini   yaratish   kabi   ijodiy   faoliyatini   shakllantirish
amalga oshiriladi.
Alohida predmetlarning rasmini chizish
Psixologlarning   qilgantadqiqotlariga   ko‘ra,   bitta   predmetni   boshqa
predmetlar   orasidan   ajratib   olish   uchun   bolaga   shu   predmetni   idrok   qilishga,
predmetning   shaklini   bilishga   yordam   berar   ekan.   Shakllarning   tasviriy
jarayonidagi   xatoliklar   faqatgina   bolaning   noto‘g‘ri   tushunchalari   va
ko‘nikmalarning   yetarli   emasligi   emas,   balki   predmetni   to‘g‘ri   idrok   etishni
bilmasligi   bilan   tushuntiriladi.   Bolaning   tasvirlay   olish   qobiliyati   hali   yaxshi
rivojlanmagani uchun uning oldida fikr yuritib, tasvirlash kabi qiyinchiliklar ham
turadi.   Rasmda   shakl   to‘g‘ri   kontur   bilan   chegaralab   chiqilgan,   lekin   shu   bilan
birga,   ishning   1-bosqichlari   chiziqlarni   to‘g‘ri,   aniq   chizish   va   konturlarning
(aniqlash)   tasviri,   rasmda   ishlash   jarayonining   vazifasi   bo‘lib   hisoblanmaydi.
Agar   umumiy   shakl   topilmagan   bo‘lsa,   konturni   to‘g‘ri   chiziq   bilan   chizib
bo‘lmaydi,   chunki   u   har   doim   o‘zgaruvchan,   shunga   qarab   uni   chizish   ham
20 o‘zgaradi, ya'ni natijasi, rasmning pxiri, yo‘nalishi ham o‘zgaruvchandir.
Rassom   predmetni   tasvirlayotganda   avval   asosiy   shaklning   belgilarini
qog‘ozda   belgilab   oladi.   Maktabgacha   tarbiya   yoshdagi   bolaga,   ayniqsa,   3-4
yoshli   bolaga   tasvirlashning   bunday   usuli   juda   qiyin,   chunki   u   predmetni
butunligicha   tasavvur   qila   olmaydi.   Unga   predmetni   asta-sekinlik   bilan   bir
tomonga chizish osonroq. Tasvirlashning bu usuli bolaning ishini osonlashtiradi.
Oldin   bitta   bo‘lagini   tanlab,   naturadagi   keyingi   bo‘lagini   eslab   yoki   ko‘rib,   shu
bo‘lagini   bo‘laklarga   bo‘lib,   rasm   chizishni   davom   ettiradi.   Asta-sekinlik   bilan
bolalarga   rasmning   umumiy   belgilarini   qog‘ozga   tushirib   chizishni   o‘rgatish
zarur,   chunki   rasmni   bo‘laklarga   ajratib   chizishning   o‘ziga   xos   qiyinchiligi   bor.
Bunda   kerakli   shaklning   asosiy   bo‘laklari   va   ikkinchi   darajali   bo‘laklarning
o‘zaro   joylashishlari   va   fazodagi   o‘rinlarini   aniq   proportsional   holatda   chizish,
aniqlash   qiyin   bo‘ladi.   Hamma   yosh   guruhlar   uchun   rasm   chizish   faoliyatiga
o‘rgatishning asosiy umumiy vazifalari quyidagilar:
1. Predmetning   shakli   va   tuzilishini   tasvirlashga,   ularning   qismlarini
o‘zaro   proportsiyalashni   ko‘rsatib   berishga,   harakat   natijasida   ulardagi
o‘zgartishlarga o‘rgatish.
2. Tasvirini   obrazli,   yorqin   qiladigan   ba'zi   bir   xarakterli   detallarni
tasvirlashga o‘rgatish.
3. Predmetning   rangini,   uning   mazmuni   va   obraz   xarakterini   o‘zaro
birlashtirib berishga o‘rgatish.
4. Bo‘yoq,   rangli   qalam   va   boshqa   materiallar   bilan   chizishda   texnik
ko‘nikmalarni rivojlantirish.
Mazmunli rasm chizish.
Mazmunli   rasm   chizishning   asosiy   maqsadi   bolaning   atrof-muhitdan   olgan
taassurotlarini   ifodalashga   o‘rgatishdir.   Mazmunli   rasm   -   bu   bir   necha
mazmunning   ma'lum   rangda   tasvirlanishi.   Bolalar   qaysi   mazmun   bo‘yicha   rasm
chizadilar? Bolalar kichik hikoya, ertak asosida va bolalarni o‘rab turgan tevarak-
21 atrofni, tabiatni chizishga harakat qiladilar. Masalan, «Biz shanbalikda» va «Kech
kuz»   rasmlari   bunga   misol   bo‘la   oladi.   Bolalar   bilan   olib   boriladigan   bunday
mashg‘ulotlar   ularning   har   tomonlama   kamol   topishiga   yordam   beradi.   Bunda
bolalarning aqliy qobiliyati rivojlanadi. Bu jarayon asta-sekinlik bilan ro‘y beradi,
shuning  uchun mazmunli   rasm   chizish  o‘rta  guruhdan  boshlab  kiritilgan.  Bunda
ham yonma-yon turgan   2-3   ta predmetning tasviri o‘rgatiladi. Mazmunli tasvirda
predmetlarning   bir-biridan   ajratish   uchun   uning   o‘lchamini,   fazodagi   o‘rinlariga
qarab,   predmetlarning   katta   yoki   kichikligini   o‘rgatish   kerak.   Maktabgacha
yoshdagi   bola   uchun   predmetlar   orasidagi   fazoviy   munosabatlarni   farqlay   olish
juda qiyin. Mazmunli rasm chizishni, bog‘chada o‘rgatishning umumiy vazifalari
quyidagilar:
Mavzuning   mazmunini   ifodalashga   uning   asosini   ajratishga   o‘rgatish.
Obyektlar   orasidagi   o‘zaro   aloqani   tasvirlashga   o‘rgatish.   Obyektlar   orasidagi
proportsional   joylashuvni   tasvirlashga   va   ularning   fazodagi   o‘rinlarini
ko‘rsatishga o‘rgatish.
Dekorativ rasm chizish.
Dekorativ   rasm   chizish   tasviriy   faoliyatning   boshqa   turlari   kabi   bolada
estetik   tuyg‘uni   rivojlantiradi.   Bolalarni   xalq   amaliy   san'ati   namunalari   bilan
tanishtirishda   tarbiyachi   ularda   vatanparvarlik   ruhini   shu   san'at   asarlarini
yaratayotgan odamlarning mehnatiga hurmat kabi tuyg‘ularni tarbiyalash kerak.
Dekorativ rasm chizish quyidagi umumiy vazifalarni o‘z ichiga oladi.
Bolalarda   naqshning   turlicha   shakllari   bilan   bog‘liq   holda   kompozitsion
hisni shakllantirish.
Rang qobiliyatlarini rivojlantirish.
Xalq   amaliy   san'atining   turlarini,   usullarini   farqlashga   va   ularning   alohida
elementlaridan bolalarning o‘z ijodida foydalanishga o‘rgatish.
Qalam   va   mo‘yqalam   bilan   chizishning   texnik   ko‘nikmalarini
mustahkamlash.
Bolalarni   dekorativ   rasm   chizishga   o‘rgatishda   tarbiyachi   ularda   naqsh
22 komponentlarining   o‘zaro   bog‘liqligini,   rangini,   kompozitsiyasini   shakl
elementini   ko‘rishga   o‘rgatadi.   Dekorativ   rasm   chizishda   rang   qobiliyatining
rivojlanishi asosiy masala bo‘lib hisoblanadi.
Bir   yoshdan   uch   yoshgacha   bo‘lgan   bolalar   guruhida   rasm   chizish
malakasining   hosil   bo‘lishi   va   rivojlanishi.   Maktabgacha   tarbiya   muassasalarida
rasm   chizishga   o‘rgatish   2   yoshdan   boshlanadi.   Bu   davr   bolalarni-   tasviriy
faoliyatga   tayyorlash   davri   hisoblanadi.   Bu   davrda   bolalar   qalamni   ushlash   va
qog‘oz   ustida   yuritishga   o‘rganadi.   Lekin   bu   jarayonda   rivojlanmaydi,   bola
qalamni   to‘g‘ri   ushlashni   bilmaydi,   tarbiyachi   asta-sekin   uni   qalamni   to‘g‘ri
ushlashga   odatlantiradi,   bunda   bolani   bajarayotganligi   emas,   balki   qalamning
harakati,   uning   uchi   bilan   qog‘oz   betiga   taqillatishi   qiziqtiradi.   Qalam   bilan
to‘g‘ri   turli   xil   shtrixlar,   nuqtalar   chizadi,   qog‘oz   betida   turli   harakatlar   qiladi,
keyin sodda chiziqlar asta-sekin murakkablashadi. Bu vaqtda bola qog‘oz ustiga
tushirilgan turli xil izlarni ko‘rib, xursand bo‘ladi. Shuning uchun bu davr «Ala-
buji» davr  deyiladi. Bu  davr  bolada tasviriy faoliyatini  vujudga keltirishga  ta'sir
ko‘rsatadi.   Bu   guruhda   maktabgacha   ta'lim-tarbiya   dasturi   guruhli
mashg‘ulotlarni   talab   qilmasa-da,   agar   bolalar   xohlashsa,   ularni   stol   atrofiga
o‘tirg‘izib, rasm chizdirishga imkon yaratish mumkin.
1.   Ilk   yoshdagi   bolalar   guruhlarida   bolalarga   bir   yarim   yoshdan   boshlab
qalam berish mumkin. Lekin bolalar qilayotgan harakatining tasviriy ma'nosiga 1
kichik   guruhdan   boshlab   tushuncha   boshlanadi.   1   kichik   guruh   (2   yoshdan   3
yoshgacha).
2.   Bu   davrga   kelib,   nutqi   o‘sadi,   tasavvur   doirasi   kengayadi,   materiallar
bilan   mustaqil   harakat   qilishi   faollashadi.   Bu   guruhda   tarbiyachi   bolalarni
qilayotgan   harakatlarini   kuzatishga   o‘rgatadi.   Chizayotgan   turli   chiziqlar   bilan
predmetlarning turlarini  bilishga,  ularni  ayrim  narsalarga  o‘xshatishga  o‘rgatadi.
Bolalarga   savollar   bilan   murojaat   qiladi,   sen   nimani   chizding,   deb   bolaning
chizgan   ishini   qaysi   predmetga   o‘xshashligini   aniqlaydigan   ko‘plab   savollar
beradi.   Bolaning   harakati   ixtiyorsiz   bo‘ladi.   Hamma   bolalar   bir   vaqtda   o‘z
harakati natijasida hosil bo‘lgan ishida predmet o‘rtasidagi o‘xshashlikni aniqlay
23 olmaydi,   bu   xususiyatning   o‘sishi   o‘z-o‘zidan   nutqining   rivojlanishiga   sabab
bo‘ladi.  Ular  tarbiyachi  ko‘rsatgan  ishlarida  oddiy  predmet  va  hodisalarni   tasvir
etadi. Masalan,  yomg‘ir   yog‘yapti,  qor  yog‘yapti, barglar  uchyapti,  daryoda  suv
oqmoqda   kabi.   3-yilda   asta-sekin   bolalarda   ranglarga   qiziqish   ortadi.   Ular   turli
ranglardan   foydalanib,   uni   predmetga   o‘xshatadi.   Masalan,   uncha   katta
bo‘lmagan   qog‘oz   betiga   qizil   bo‘yoqda   bo‘lib,   «men   gul   soldim»   deydi.   Bu
guruhda   tarbiyachi   bolalarga   predmetning   qaysidir   bir   qismini   chizib,
tugatishlarni   taklif   qiladi.   Masalan,   sharga   ip,   bayroqchaga   tayoqchani   va   qizil,
yashil,   ko‘k,   sariq   ranglarni   bilishga   va   foydalanishga   o‘rgatiladi.   «Quyosh»,
«Ko‘m-ko‘k   o‘tlar»,   «Gullar»   kabi.   Bolalar   dastlab   qalam   bilan   chizishadi,   3-4
mashg‘ulotdan   keyin   bo‘yoqdan   foydalanib   bo‘yaydi,   undan   foydalanishni
o‘rgatiladi.   Bolalarga   quyidagi   mavzularda   bo‘yoqlar   bilan   rasm   chizdirish
mumkin. Masalan, «Daraxtlardan barglar to‘kilyapti, «Uyda chiroqlar yoqildi».
Yilning   2-yarmiga   tarbiyachi   bolalarni   predmetning   oddiy   tasviriga
o‘rgatadi.   Tarbiyachi   shar   chizadi,   koptok   chizadi,   bolalar   esa   yo‘l   chizadi.
Yilning   2-yarmiga   borib,   bolalar   bilan   mashg‘ulot   uyushtirilib,   ular   mo‘yqalam
qo‘yib-olish, qo‘g‘irchoqning ko‘ylagini yoki dastro‘molcha va qo‘lqopni dog‘lar
bilan   bezashga   o‘rgatiladi.   Bu   yoshdagi   bolalarni   tasvirlashga   o‘rgatishda
tarbiyachi turli xil usullardan foydalanadi.
Sifatli o‘rgatish uchun usullardan biri, passiv harakatlar usuli, ya'ni bola o‘zi
mustaqil harakat qiladi. Tarbiyachi bola qo‘liga qalam berib, chizish harakatlarini
bajartiradi   yoki   o‘yin   o‘tkazadi.   Bolalar   qo‘l   harakatining   koordinatsiyasini
rivojlantirib   borib,   tarbiyachi   qog‘oz   betida   bir   xildagi   ritmik   harakatlarni
bajaradi,   o‘ngga-chapga   keyin   asta-sekin   murakkab   harakatlarni   bajarishga
o‘rgatadi. Masalan, ip o‘rami yoki tutun chiqyapti va boshqalar.
Tarbiyachining   badiiy   so‘zdan   foydalanishi,   bolalarga   tasvirlanayotgan
narsaning   obrazli   tasavvur   etishga   yordam   beradi.   Masalan,   quyosh   to‘g‘risida
shunday she'r va ashulalardan foydalanish usuli muhim usullardan hisoblanadi. 1-
kichik guruhda tarbiyachi bolalar bilan hamjihatlik keng qo‘llaniladi. Tarbiyachi
katta   qog‘oz   betida   archani   chizadi,   bolalar   esa   chiroqlar   yoqadi   (mo‘yqalamni
24 qog‘ozga   tikka   qo‘yish   usuli   bilan).   Bunday   mashg‘ulotlarni   tarbiyachi   5-6   ta
bolalar   guruhi   bilan   uyushtirishi   mumkin.   2,5   yoshdagi   bolalar   bilan   tip
mashg‘ulotlar   uyushtirish   mumkin.   Masalan,   bolalarga   rasmlar   berib,   unda
nimalar tasvirlanganligini aytib berish kabi o‘yinlar o‘tkazish mumkin. Masalan,
quyosh,   bayroqcha,   gullar   tasvirlangan   bo‘lishi   mumkin.   Bolalar   ularni   aytib
beradi, qiynalgan bolaga tarbiyachi yordam beradi. Tarbiyachi bolalar ishini tahlil
qilib   ularning   ishlarining   xilma-xilligi   va   predmet   bilan   tasvir   o‘rtasidagi
o‘xshashlikni ko‘rsatib beradi.
Birinchi  kichik  guruhda o‘rgatishning mazmuni va  vazifalari.
Ikki   yoshli   bola   qalam,   mo‘yqalamni   to‘g‘ri   ushlashi   mumkin,   lekin   uning
tajribalari kam, bajara olish va bilish qobliyatlari yo‘q, qo‘l harakatlari yetarlicha
rivojlanmagan. Shuning uchun asosiy vazifalar bolalarga umumiy tarbiyaviy ta'sir
qilish   bilan   bog‘liqdir.   Birinchi   kichik   guruhda   o‘rgatishning   vazifalari
quyidagilar:
Rasm   chizish   jarayoniga   natija   beruvchi   jamoat   ishi   deb   qiziqishni
uyg‘otish.
Rasm   chizish   materiallari   -   «qalam,   bo‘yoqlar»   va   ulardan   foydalanish
usullari bilan tanishtirish.
Katta   yoshli   odam   chizgan   rasmni,   predmetning   tasviri   deb   tushunishni
o‘rgatish.
To‘g‘ri   va   egri   chiziqlarni   hamda   tomonlari   berk   shakllarni   chizish
prinsiplarini o‘rgatish.
Bu   guruhning   dasturi   keyingi   guruhlarning   dasturidan   bosqichma-bosqich
murakkablashib   borishi   bilan   farqlanadi.   Rasm   chizishning   birinchi   mashg‘uloti
qog‘oz   va   qalam   bilan   tanishtirishdan   boshlanadi.   Bu   materiallarning
o‘yinchoqlardan   bolalarga   ma'lum   bo‘lgan   turli   xil   predmetlardan   farq   qilishini
pedagog   bolalarga   tushuntiradi.   Qalamlar   bilan   turli   faoliyat   turlarini   bajarish
mumkin. Qog‘oz toza edi, qalamning harakatlanishidan unda izlar  paydo bo‘ldi.
Qalamning   ochilgan   uchi   qog‘ozda   iz   qoldiradi.   Ikki   uchi   esa   iz   qoldirmaydi.
Agar   sekin   bosilsa,   qog‘ozda   uning   izlari   ko‘rinmaydi.   Agar   qattiq   bosilsa,
25 qog‘oz   yirtilib   ketishi   mumkin.   Bunday   tushuntirishni   va   harakatlarni   ko‘rsatib
berish   bolalarda   rasm   chizishga   qiziqishni   uyg‘otadi.   Bulardan   tashqari,   oddiy
texnik   ko‘nikmalarni   qalam,   mo‘yqalamni   to‘g‘ri   ushlash,   ulardan   tartibli
foydalanish,   bo‘yoqni   mo‘yqalamning   uchiga  olishni   bilish   kabilarni   o‘rgatishni
dastur o‘z ichiga olgan.
Ikkinchi   -   kichik   guruhda   rasm   chizishni   o‘rgatish.   Bu   guruh   bolalar   (3
yoshli bolalar) psixologik jihatdan rivojlanadi, tajribalari ancha o‘sadi. Tarbiyachi
bu   yoshdagi   bolalar   bilan   rasm   bo‘yicha   mashg‘ulot   olib   borganda,   bolalarning
rasmga nisbatan qiziqishlarini orttiradi. Bu guruhda bolalarni rasm ishining sifati
emas, balki ish jarayoni qiziqtiradi. Rasm bo‘yicha barcha guruh bolalari tarbiya -
chining   og‘zaki   ko‘rsatmalarini   tinglashga,   tarbiyachining   ko‘rsatib   bergan
usullarini   bajarishga   o‘rganib   boradilar.   Bu   yoshdagi   bolalar   rasm   faoliyatida
tezda   o‘yin   faoliyatiga   o‘tish   bilan   ajralib   turadi.   Masalan,   doirachalar   chizib,
uning   ichini   qalam   bilan   urib   chiqib,   uni   qush   don   cho‘qiyapti,   deb   ifodalaydi.
Bunda   yosh   bolalarning   rang   tanlash   malakasi   shakllanadi.   Bolaning   diqqatini
ularga   yoqqan   ranglar   tortadi.   Bolalar   tasviriy   jarayonida   so‘z   bilan   ifodalashga
o‘rganadilar.   Rasmda   tasvirlay   olmagan   voqealarni   so‘z   bilan   to‘ldiradi.
Bolalarda   mustaqillik,   faolli   o‘sadi.   Tarbiyachi   bolalarga   mashg‘ulotda   olgan
bilim va ko‘nikmalardan mustaqil foydalanish imkoniyatini tug‘diradi. Agarda 1-
kichik   guruhda   bolalarni   nimaningdir   tasviriga   o‘rgatilsa,   2-kichik   guruhda
bolalarni narsalarning tasviriy usullariga o‘rgatib boriladi. Bolalar turli shakldagi
predmetlarning   tasviriga   o‘rgatiladi,   doira,   to‘g‘ri   to‘rtburchak,   uchburchak   va
turli   yo‘nalishdagi   chiziqlar   to‘plarmidan   iborat   narsalarni   chizadilar.
Predmetlarning shaklini to‘g‘ri tasvirlashga  o‘rgatish  uchun bolalarning qo‘llarini
shakliy harakat qilishga o‘rgatish lozim. Bolalarga predmet shakli bilan qo‘lning
shakliy harakatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rgatish lozim. Tarbiyachi predmetni
tasvirlashga   o‘rgatishdan   oldin,   uni   mashg‘ulot   oldidan   ko‘rib   chiqadi   (ya'ni
kuzatish olib boradi). Bolalar jon-u dili bilan turli   rangdagi   koptoklar, sharlar va
archa   o‘yinchoqlarini   tasvirlaydilar.   To‘g‘ri   to‘rtburchak   shaklining   tasviriga
bolalar   bu   guruhda   qiynaladilar,   shuning   uchun   bu   shakl   yilning   2-yarmida
26 beriladi. Bolalar archa, daraxt, tursa yiqilmas qo‘g‘irchoq, aravachani tasvirlaydi.
Qizil,  sariq,  ko‘k, yashil, qora, oq ranglarni bilishga o‘rgatiladi. Shuningdek, rang
aralashtirishlarni   (pushti,   havo   rang   va   zarg‘aldoq,   jigarrang)   tavsiya   etish
mumkin.   Bu   guruh   bolalardan   ranglarni   to‘g‘ri   atash   va   tasvirlash   aniq   talab
etilmaydi,   ammo   tarbiyachi   asta-sekin   predmetlar   rang-tusining   real   tasviriga
o‘rgatib   borishi   kerak.   Masalan,   ko‘m-ko‘k   o‘tlar   o‘smoqda,   o‘tlarda   sap-sariq
jo‘jalar o‘tlab yurishibdi va hokazo. Bu guruhda bolalar rasmi mazmun jihatidan
juda   kambag‘al   bo‘ladi,   ya'ni   ishlar   mazmuni   asosan   so‘zda   ifodalaniladi.
Masalan, mashina chizib, so‘z bilan mazmun beradi. Masalan, bu mashina yurib
ketdi   yoki   yuk   olib   kelyapti   kabi.   Mashg‘ulot   davomida   bolalar   bir   turdagi
predmetlarni   bir   necha   marta   tasvirlashni   o‘rganadilar.   Bu   esa   bolalarni   texnik
ko‘nikmalarini   mustahkamlaydi.   Rasm   davomida   ishni   tezda   tugatgan   bolalarga
tarbiyachi   rasm   mazmunini   kengaytirish   maqsadida   yangi   vazifalar   berishi
mumkin.   Masalan,   o‘t   ustida   yurgan   jo‘jalar   yonida   don   yoki   turli
chuvalchanglarni   solishni   tavsiya   etish   mumkin   va   bu   bilan   bolalar   chizgan
ishlarini mazmunan boyitib borish va bolalarni ham shunga o‘rgatib borish lozim.
Ikkinchi  guruhda o‘rgatishning mazmun va vazifalari.
Hayotining   4-yilida   bola   predmetni   yaxshiroq   yoki   yomonroq   tasvirlay
olishni   bilmasalar   ham,   lekin   ular   rasm   chizishning   ma'nosini   tushuna
boshlaydilar.   Ular   o‘zlari   chizgan   shaklsiz   rasmlarni   predmetning   biror   bir
belgisiga   asosan   o‘xshatib   chizadilar.   Pedagog   bolalarning   rasm   bilan
predmetning o‘xshash belgilarini topishga urunishni rag‘batlantirib turishi va  shu
bilan   bir   qatorda,   turli   shakllarni   to‘g‘ri   tasvirlashga   o‘rgatib   borish   zarur.   Bu
yoshda tasviriy faoliyatni o‘rgatish vazifalari bir  rejaga  qo‘yilgan. 
Sodda predmetlarning  asosiy  belgilar(rang, shakl)ini  berib,  turli xil to‘g‘ri va
2.2  TASVIRIY FAOLIYATGA O‘RGATISHNING METOD VA
USULLARI.
O‘rgatish   metodlari   -   pedagogikada   qabul   qilingan  ta'rifga  ko‘ra,  qo‘yilgan
masalani   yechish   uchun   tanlangan   yagona   yo‘l   sifatida   ta'riflanadi.   U
27 mashg‘ulotdagi   bolaning   va   tarbiyachining   butun   faoliyatini   o‘rgatish   usullari
ayrim   yordamchi   vosita   bo‘lib,   mashg‘ulotdagi   faoliyatning   xususiyatini
aniqlamaydi, u ta'limda tor ma'nodagi ahamiyatga ega.
Ayrim  metodlar  mashg‘ulot  ishining umumiy yo‘nalishini  aniqlamay, balki
usul sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, mashg‘ulot boshida she'r (hikoya) o‘qish
beriladigan   vazifaga   bolalarning   qiziqishini   uyg‘otish   uchun   o‘qilsa,   boshqa
mashg‘ulotlarda esa she'r o‘qish tarbiyachi uchun xizmat qiladi, ya'ni mashg‘ulot
boshlanishini tashkil qilish uchun qo‘llaniladi.
Y.B.Babanskiy   tasviriy   san'at   metodlarini   faoliyatning   umumiy   xarakteriga
qarab, 3 guruhga klassifikatsiyalagan:
1-guruh:   o‘quv-bilish   faoliyatini   tashkil   qilish   va   amalga   oshirish.   Bunga
o‘quvchilarning  ko‘rgazmali,  og‘zaki,  amaliy,  induktiv  va  deduktiv,  reproduktiv
va muammoli-izlanuvchan hamda mustaqil ishlari kiradi.
2-guruh:   ta'lim   berishning   o‘quv   faoliyatini   stimullashtirish   (qiziqtirish   va
rag‘batlantirish)   va   motivatsiyalash   (maqsadga   yo‘naltirish)   metodlari.   O‘qishga
bo‘lgan   qiziqishini   oshirish   va   motivlashtirish;   burch   va   javobgarlikni
stimullashtirish motivlashtirish.
3-guruh: o‘quv faoliyatida nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish metodlari:
 og‘zaki nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish;
 yozma nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish;
laboratoriya   amaliy   nazorat   va   o‘z-o‘zini   nazorat   qilish;
Y.B Babanskiyning taklif qilgan bu metodlari asosan maktab ta'limiga mos bo‘lib,
ularning   l-guruhidangina   maktabgacha   yoshdagi   bolalarga   ta'lim   berishda
foydalaniladi, ya'ni bu: ko‘rgazmali, og‘zaki, amaliy metodlar hamda ko‘nikma va
malakalarga ega bo‘lish uchun qaratilgan qisman reproduktiv mashqlardir.
Maktabgacha   ta'lim   muassasasida   bolalarning   mustaqil   ishlari   katta   o‘rin
egallaydi,   faqat   bu   mustaqil   ishlarga   bolalarning   murakkab   muammoli
masalalarni   yechish   kirmaydi,   chunki   bunday   murakkab   masalalar   uzoq   vaqtni
talab qiladi. Qolgan metodlar maktabgacha yoshdagi  bolalar uchun murakkablik
qiladi,   chunki   ularning   deyarli   barchasi   muammoli   masalalarni   yechish   bilan
28 bog‘liqdir.   Maktabgacha   ta'lim   muassasasi   uchun   o‘ziga   xos   bo‘lgan   asosiy
guruhni   o‘yin   usullari   tashkil   etadi   va   bu   o‘yinlardan   turli   metodlar   ichida
foydalanish mumkin.
Ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullari.  Kuzatish metodi tasviriy faoliyatga
o‘rgatish   tizimining   umumiy   asosini   tashkil   qiladi.   Chunki   u   atrof-muhitni
o‘rganishda,   bilish   hamda   uni   aks   ettirishda   muhim   omil   sifatida   xizmat   qiladi.
Bolalarda   qanchalik   kuzatish,   atrof-olam   ko‘rinishi   bilan   aloqa   o‘rnatish,
umumiylik va yakkalikni ajratish malakasi rivojlangan bo‘lsa, shunchalik bolalar
ijodiy   qobiliyatininng   rivojlanishi   bog‘liq   bo‘ladi.   Lekin   kuzatishning   o‘zi
ko‘rganni   tasvirlab   berishga   to‘la   imkon   bermaydi.   Bolalarni   tasviriylikning
muhim   usullariga,   turli   tasviriy   materiallardan   foydalanish   yo‘llariga   o‘rgatish
zarur.
Ko‘rgazmali   metod   va   o‘rgatish   usullariga   naturadan,   rasm
reproduksiyalaridan,   namunadan,   boshqa   ko‘rgazmali   qo‘llanmalardan
foydalanish,   alohida   predmetlarni   ko‘rib   chiqish,   tarbiyachi   tomonidan   tasviriy
usullarini   ko‘rsatib   berish,   bolalarning   bajargan   ishlarini   mashg‘ulot   yakunida
ko‘rsatish, ularni baholash kiradi.
Naturadan   foydalanish.   Tasviriy   san'atda   naturadan   foydalanish   deganda,
kuzatish   asosida   predmet   yoki   ko‘rinishning   tasviri   tushuniladi.   Naturadan
foydalanib   ishlanganda   chizayotgan   kishining   ko‘ziga   nisbatan   naturaning   qay
holatda turganini hisobga olgan holda ma'lum bir nuqtayi nazardan turib, predmet
ko‘rinishi   tasvirlanadi.   Bu   naturadan   olinib,   tasviriy   xususiyati   mashg‘ulot
mobaynida   o‘zgacha   idrokning   rivojlanishiga   ko‘nikma   beradi.Bunda   asosiysi
tomoshabinning   idroki   bo‘lib,   tekislikda   tasvirlangan   predmet   (rasm,
applikatsiya)   faqat   bir   tomondan   idrok   qilinadi;   loydan   buyum   yasaganda   va
qurish-yasashda   bolalarda   naturani   o‘girib   qurish   hamda   hajm-shaklni   turli   xil
burilishda tahlil qilish imkoni bo‘lishi kerak.
Maktabgacha   yoshdagi   bolalar   bilan   ishlashda   naturadan   foydalanishning
ayrim xususiyatlarini ko‘rib     chiqamiz. Natura xotiraning ishini yengillashtiradi,
negaki   tasviriy   jarayon   idrok   bilan   birlashadi,   yana   esa   u   predmetning   shaklini,
29 tuzilishini,   rangini   to‘g‘ri   tushunib,   yetkazib   bera   olishga   yordam   beradi.   4-5
yoshdagi   maktabgacha   ta'lim   bolalarining   qobiliyatlaridan   qat'i   nazar,   maktab
o‘quvchisi   yoki   rassomning   natura   bilan   ishlashiga   nisbatan   qaraganda,
bolalarning tasvirlangan obyektini tahlil qilishlari, shu natura bilan ishlashlarining
o‘ziga   xos   farqi   bor.   Maktabgacha   ta'lim   bolalari   uchun   sodda   shaklli,   aniq
chizmali va aniq qismlarga ajratilgan predmet natura sifatida tanlanadi. Naturani
shunday   joylashtirish   kerakki,   hamma   bolalar   shu   naturani   ayni   bir   xarakterli
tomonidan   qabul   qilishlari   kerak.   Masalan,   bolalar   mashinani   yon   tomonidan,
qo‘g‘irchoqni  oldidan chizadilar va bunda hajmini yetkazib berolmaydilar. Agar
guruhda bolalar soni  ko‘p bo‘lsa, barchasiga teng ko‘rinishi uchun 2-3 ta bir xil
predmet  qo‘yiladi. Tarbiyachi  naturani  bolalar  bilan birgalikda  detallarga  ajratib
ko‘rib   chiqadi,   bunda   u   tahlil   jarayonini   osonlashtirib,   o‘z   so‘zlari,   harakatlari
bilan yo‘naltiradi. Bu jarayon ma'lum bir idrok madaniyatini, rivojlangan analitik
fikr   yuritishni   talab   qiladi.   Bunday   ko‘nikmalar   bolalarda   5-6   yoshda   rivojlana
boshlaydi.   Bu   yoshda   bolalar   tasvirlayotgan   ishlarini   naturaga   nisbatan
taqqoslashga   urinadilar.   Masalan,   katta   guruhda   naturadagi   archa   shoxlarini
tasvirlayotganda,   bolalar   shoxni   fazoda   joylashtiradilar   (vertikal   yoki   qiya
holatda)   va   shoxdagi   shoxchalarning   sonini,   o‘lchamlarini   chap   va   o‘ng
tomondan,   to‘q   yoki   och   rang   bilan   chizadilar.   Natura   sifatida   tirik   qushlar,
hayvonlardan   foydalanish   mumkin   emas.   Ularning   harakatlari,   tovushlari
bolalarni rasm chizishdan chalg‘itadi, bolalarning predmetni kerakli holatda idrok
qilishlariga, diqqatlarini bir nuqtaga qaratishga xalaqit beradi.
Shunday qilib, o‘rgatish metodi sifatida naturadan foydalanish tasvirlashning
butun jarayonini o‘z ichiga mujassamlashtiradi:
 predmetning birlamchi tahlili:
 tasvirni naturaga nisbatan taqqoslash:
 natijaning shaklini, holatini, rangini taqqoslash:
 natijadagi   rasm   va   naturani   taqqoslash   yo‘li   bilan   baholash:
Mashg‘ulot boshida predmetlarni    ko‘rib chiqish. Kichik va
o‘rta   guruhlarda   ko‘pincha   mashg‘ulot   boshida   alohida   predmetlar
30 ko‘rsatiladi.   Bolalar   diqqatini   topshiriqqa   qaratish   va   tasavvurlarini   jonlantirish
maqsadida   bolalarga   koptok,   lenta   (tasma),   belkurak  va   shu   kabilar   ko‘rsatiladi.
Mashg‘ulotning   qolgan   vaqti   mobaynida   esa   bolalar   o‘z   tasavvurlari   asosida
chizadilar.   Ular   rasmlarini   ko‘rgan   predmetlariga   nisbatan   taqqoslay   olmaydilar
va predmetlarni idrok qilishlariga qaytib murojaat qilmaydilar.
Katta   guruhda   ham   predmetlarni   ko‘rib   chiqish   uchun   imkon   bo‘ladi.
Masalan,   «Uch   ayiq»   ertagi   mavzusi   bo‘yicha   rasm   chizishdan   yoki   buyum
yasashdan avval, tarbiyachi bolalarga o‘yinchoq ayiqni ko‘rib chiqishni, predmet
shaklining   asosiy   xususiyatlarini   va   ayrim   qismlarning   proportsiya   nisbatlarini
aniqlashni,   so‘ng   predmetning   burilishiga   nisbatan   shu   ayrim   qismlarning
o‘zgarishini   kuzatishni   taklif   qiladi.   Bolalar   rasm   chizishda   ertakning   qaysi
epizodini tanlasalar, ayiqni ham shu epizodga nisbatan mos holatda tasvirlaydilar.
Namunadan   foydalanish.   Namunadan foydalanish ko‘proq o‘rgatish usuliga
taalluqlidir.   Namuna   o‘rgatish   metodi   sifatida   tasviriy   faoliyatning   shunday
turlaridan   foydalaniladiki,   qayerda   atrofni   idrok   qilish   taassurotini
mustahkamlash maqsadi emas, balki shu faoliyatning ayrim alohida momentlarini
rivojlantirish   masalasi   tursa.   Ko‘proq   dekorativ   va   konstruktiv   (applikatsiya)
ishlarida foydalaniladi.
Dekorativ   naqshni   hosil   qilish   usuliga   o‘rgatish   -   badiiy   didni
rivojlantirishdir.   Bolalarning   umumiy   estetik   didlarini   oshirish   uchun   chiroyli
predmetlarni   tomosha   qildirish   kerak.   Masalan,   gilamlar,   vazalar,   kashtalar   va
hokazo.
Dekorativ rasm chizish mashg‘ulotlarida   bolalar ko‘rgan predmetlarini aks
ettirib,   ulardagi   naqshlarni   qayta   chizibgina   qolmay,   balki   mustaqil   ravishda
naqshlarni   aks   ettirib,   yorqin   rang   va   shakllarni   moslashtirib   chizishni   ham
o‘rganadilar.   Shuning   uchun   boshlang‘ich   bosqichda   bolalar   namunadan   naqsh
elementlarini   chizib   oladilar,   keyinchalik   elementlarning   o‘rnini   va   rangini
o‘zgartirib boradilar. Bolalar  ma'lum  bir  malakaga ega  bo‘lganlaridan keyin, bir
necha   xil   namunalarni   bolalar   ixtiyoriga   ko‘rsatish   mumkin.   Ba'zi
mashg‘ulotlarda   tarbiyachi   namunani   qo‘yadi   va   bolalar   ko‘rib   chiqib,   tanishib,
31 tarbiyachining   ko‘rsatmasisiz   mustaqil   ravishda   ishlaydilar.   Predmetli   rasm
chizish   yoki   buyum   yasashda   namuna   ko‘chirib   olish   uchun   emas,   balki
tasvirlanayotgan predmet haqidagi tasavvurni aniqlash uchun qo‘yiladi.
Rasmlardan   foydalanish.   Rasmlar   asosan   bolalarning   atrof-muhit   haqidagi
tasavvurlarini   aniqlash   uchun   va   tasviriy   usullarini,   vositalarini   tushuntirish
uchun xizmat qiladi. Pedagog va psixologlarning tashviqotlari shuni ko‘rsatadiki,
2   yoshdagi   bolalar   rasmni   predmet   tasviri   sifatida   tushunib   yetadilar.   Lekin
rasmdagi   personajlarning   o‘rtasidagi   bog‘liqlikni,   ya'ni   harakatlarni   tushunish
kechroq,   4-5   yoshlarda   yuzaga   keladi.   Masalan,   2   yoshli   bola   rasmdagi
hayvonlarn   «turibdi»   deydi,   4-5   yoshligisi   esa   «gapiryapti»,   «yuryapti»,
«kelyapti» va hokazo deydi.
Bolalarning kuzatishlari  ko‘pincha qisqa muddatli  bo‘ladi (Masalan, shahar
sharoitida   hayvonlarni   kuzatish).   Shuning   uchun   rasmlardan   foydalanish   qayta
idrok   qilishga   va   keyingi   tasvir   uchun   xarakterli   bo‘lgan   eng   asosiysini
aniqlashga   yordam   beradi.   Rasmlar   ana   shunday   sharoitlarda   kerak   bo‘ladi:
kerakli   predmet   qo‘l   ostida   yo‘q   paytida   yoki   bo‘lmasa,   tekislikda   tasvirining
ayrim   usullari   bilan   tanishtirish   uchun   xizmat   qiladi.   Masalan,   tarbiyachi
bolalarga   uzoqlashgan   predmetni   tushuntirish   uchun   rasmni   ko‘rsatadi.   Hayotda
bolalar   shu   uzoqdagi   predmetlarni   birchiziqda   joylashgan,   deb   idrok   qilsalar,
rasmda tarbiyachi uzoqlashganini ko‘rsatib, tushuntirib beradi, 6 yoshdan boshlab
shu   maqsad   bilan   rasmdan   foydalanish   mumkin.   Rasmni   ko‘ra   turib,   bola   yerni
bir   chiziq   bilan   emas,   balki   keng   yer   bo‘lagi   bilan   chizishni,   uzoqlashayotgan
predmetlar   yuqoriroqda,  yaqindagilari   pastroqda   va  qog‘oz  chetiga   joylashishini
tushunib   yetadi.   Rasm   mashg‘ulot   davomida   bolalar   oldida   qoldirilsa,   bolalar
tushunib   yetmay   nusxa   ko‘chirishga   o‘rganib   qoladilar.   Bu   yoshda   esa   bolalar
nusxa   ko‘chirish   bilan   emas,   balki   ijod   bilan   rasm   chizishlari   kerak.   Ba'zida
mashg‘ulot   davomida   bolalarga   ayrim   detallarni   aniqlab   olish   uchun   rasmni
ko‘rsatish   kerak   bo‘ladi.   Keyin   esa   rasm   olib   qo‘yiladi,   chunki   bolalar   nusxa
ko‘chira boshlaydilar.
Tarbiyachi   tomonidan   ishlash   usulini   ko‘rsatib   berish.   Maktabgacha   ta'lim
32 muassasida ta'lim jarayoni bolalar o‘rganishi kerak bo‘lgan tasviriy ko‘nikma va
malakalarning   o‘lchamini   aniqlab   beradi.   Keng   bo‘lmagan   doiradagi
malakalarning   o‘lchamini   aniqlab   beradi.   Keng   bo‘lmagan   doiradagi   malakaga
ega   bo‘lgan   bola   turli   xil   predmetlarni   tasvirlay   oladi.   Masalan,   uyni   chizish
uchun,   to‘g‘ri   to‘rtburchak   shaklini   chizishni   bilish,   ya'ni   chiziqlarni   to‘g‘ri
burchak   ostida   birlashtirishni   bilish   kerak.   Ana   shu   chizish   usullari   mashina,
poyezd   va   boshqa   to‘g‘ri   to‘rtburchakli   predmetlarni   chizishda   qo‘llaniladi.
Tarbiyachi   tasviriy   vositalarini   ko‘rsatib   berishi   ko‘rgazmali   amaliy   usul   bo‘lib,
bu   usul   bolalarni   kerakli   shaklni   aniq   tajriba   asosida   ongli   ravishda   chizishga
o‘rgatadi. Ko‘rsatma 2 xil turda bo‘ladi:
1) imo-ishora bilan ko‘rsatish;
2) chizish usuli bilan ko‘rsatish.
Har   ikkala   turida   ham   ko‘rsatma   og‘zaki   tushuntirish   yo‘li   bilan   olib
boriladi.   Imo-ishora   bilan   predmetning   qog‘ozda   joylashishi   tushuntiriladi.
Qo‘lning   yoki   qalamchaning   qog‘oz   bo‘ylab   harakati,   hatto   3-4   yoshli   bolalar
uchun   yetarli   bo‘ladi.   Imo-ishora   orqali   bola   xotirasidagi   qiyin   bo‘lmagan
predmetning asosiy shaklini yoki uning alohida qismlarini eslaydi.
Bolalar   biror   predmet   yoki   hodisani   tarbiyachining   qaysi   harakat   ishorasi
orqali idrok qilgan bo‘lsalar, xuddi shu harakat-ishorani tarbiyachi mashg‘ulotda
qaytarsa, bolalar ko‘rganlari bilan chizmoqchi bo‘lganlari o‘rtasida aloqadorlikni
ongli   ravishda   sezadilar.   Masalan,   uy   qurilishini   bolalar   kuzatayotganlarida
tarbiyachi qurilayotgan uyning korpus chiziqlarini tepaga qarab qurilayotganligini
harakatlari   bilan   ko‘rsatadi,   xuddi   shu   harakatlarni   mashg‘ulot   boshida   qaytarar
ekan,   bolalar   xotirasidagi   ko‘rganlarini   qayta   esga   tushiradi.   Ishora   bilan   bola
xotirasidagi   predmet   shaklini   eslashga   hamda   chizish   mobaynida   bolaning   qo‘l
harakatlarining   yo‘nalishi   aniqlanadi.   Bolaning   yoshi   qancha   kichik   bo‘lsa,   uni
chizishga o‘rgatishda shunchalik qo‘l harakatlarining ishorasini ko‘rsatish muhim
rol o‘ynaydi.
Kichik guruhdagi  bolaning  harakatlari  yaxshi  rivojlanmagan bo‘lsa  va bola
o‘z harakatlarini boshqara olmasa, tarbiyachi bolaning qo‘lini  ushlab, birgalikda
33 harakat   bilan   chizadi.   Bunday   ish   usuli   shu   harakatlarini   o‘zi   his   qilishi   uchun
qo‘llaniladi.   Agarda   predmetning   shakli   murakkab   bo‘lmasa,   ishora   bilan   butun
predmetni   chizish   mumkin.   Masalan,   koptok,   kitob   yoki   olma   shaklining
detallarini, archa shoxining joylashishi, qush bo‘ynining qiyaligi. Tarbiyachining
ko‘rsatma   berishi   mashg‘ulotda   qanday   topshiriq   berilishiga   bog‘liq.   Tarbiyachi
mashg‘ulotda   predmet   shaklini   to‘g‘ri   harakatlari   bilan   chizib   ko‘rsatadi.   Bu
asosan,   kichik   guruhda   o‘tkaziladi.   Masalan,   bolalarga   yumaloq   shakldagi
predmetlarni   chizishni   o‘rgatish   uchun   tarbiyachi   koptok   yoki   olmani,   o‘z
harakatlari   bilan   tushuntirgan   holda   chizib   ko‘rsatadi.   Agar   predmetni
tasvirlayotganda   uning   detallarini   aniq   ketma-ketlikda   chizish   kerak   bo‘lsa,
tarbiyachi   predmetni   boshidan   yakuniga   qadar   chizib   ko‘rsatadi.   Faqat   bunda
bolarning   diqqatini   jalb   qilish   uchun   tarbiyachi   bolalarga   «Endi   nimani   chizish
kerak?» degan savolni beradi.
Katta   guruhdagi   bolalar   ko‘pincha   qisman   ko‘rsatmalar   berish   o‘rinli
bo‘ladi.   Bolalar   hali   chizishni   bilmaydigan   predmetning   biror   detalini   yoki
alohida   elementini     chizishda   ko‘rsatmalar   beriladi.   Masalan,   4-5   yoshli   bolalar
daraxtning   tanasini   uchburchak   shaklida,   keng   asos   bilan   chizadilar.   Bu
ko‘pincha tarbiyachining og‘zaki tushuntirishidan kelib chiqadigan kamchilikdir.
«Daraxt tanasining yuqori qismi tor, quyi qismi esa keng bo‘ladi». Og‘zaki aytib
berish   bilan   birga,   qo‘l   harakatlari   bilan   chizib   ko‘rsatish   lozim.   Katta   guruhda
esa «Chiroyli uy» mavzusida bolalar rasm chizayotganlarida, tarbiyachi doskada
uyning   oyna-eshiklari   turli   xil   shaklda   bo‘lishini   ko‘rsatib   beradi.   Bunday
ko‘rsatma   bolaning   rasmini   umumiy   chizmada   hech   qancha   chegaralamaydi.
Malakalarni   mustahkamlash   uchun   qaytarilayotgan   mashqlarda,   so‘ng   ulardan
mustaqil ravishda foydalanishda ko‘rsatma faqatgina individual ravishda, ma'lum
bir   ko‘nikmaga   ega   bo‘lmagan   bolalarga   beriladi.   Doimiy   ravishda   ko‘rsatma
berish   bolalarning   passivlashishiga   hamda   fikrlash   jarayonlarining
tormozlanishiga   olib   keladi.   Chunki   bolalar   tarbiyachining   ko‘rsatmasini   va
yordamini   kutib,   o‘rganib   qoladilar.   Tarbiyachining   ko‘rsatmasi   yangi   texnik
usullarni tushuntirishdagina kerak.
34 Bolalar  ishlarini  tahlil qilish.  Bolalar o‘zlari bajargan yoki do‘stlari bajargan
ishni   mustaqil   ravishda   tahlil   qilib,   baho   berishlari   5   yoshga   borib   to‘la
shakllanadi.   Kichik   guruhdagi   bolalar   o‘z   harakatlarini   va   ularning   natijalarini
nazorat   qila   olmaydilar,   shuning   uchun   ular   o‘z   ishlarini   bajarayotgan   vaqtda
mamnun   bo‘lgan   bo‘lsalar,   ularning   natijasidan   ham   mamnun   bo‘lishi   uchun
tarbiyachidan maqtov eshitishni kutadilar. Kichik guruhda tarbiyachi bolalarning
ishlarini   baholayotganda   tahlil   qilmaydi,   balki   4-5   yaxshi   bajarilgan   ishlarni
bolalarga   ko‘rsatadi.   Shu   bilan   birga,   qolgan   bolalar   ishlarini   ham   maqtaydi,
chunki   maqtov   bolalarning   ushbu   mashg‘ulotga   nisbatan   qiziqishlarrni   saqlab
qolishga   yordam   beradi.   Rasmlarni   ko‘rsatishning   maqsadi   esa   bolalarning   o‘z
ishlarini natijasiga jalb qilishdir.
O‘rta   va   katta   guruhlarda   tarbiyachi   bolalarning   ishlarini   ko‘rsatadi   va
kamchiliklarini   aytib   o‘tadi.   Bolalar   kamchiliklarini   qanchalik   ko‘ra   bilsalar,
keyingi rasmlarini shunchalik ongli ravishda chizib boradilar.
Mashg‘ulot   yakunida   tarbiyachi   bolalar   ishlaridan   birini   olib,   ijobiy
tomonlarini ko‘rsatadi. Masalan, «Ranglarini yaxshi  tanlaganini - och rang bilan
to‘q   rang   yonma-yon   yaxshi   ko‘rinishi,   chiziqlarning   ozoda   va   aniq
chizilganligini va hokazo». Agarda kamchiliklar ko‘pchilik bolalarda uchrasa, shu
kamchilikni bartaraf qilish uchun bolalarga savol beradi va diqqatini qaratadi.
Agarda bir bolaning kamchiligi bo‘lsa, u holda yakkama yakka tushuntirish
munosibdir,   chunki   jamoa   oldida   birgina   bolaning   ishini   tahlil   qilish   faqatgina
shu bolaning o‘zi uchungina tushunarli bo‘ladi.
Katta   guruhda   tahlilga   barcha   bolalarni   jalb   qilmoq   zarur.   Ba'zida   esa
tarbiyachining o‘zi baho beradi. Masalan, yaxshi chizmaydigan bolaning ishidagi
kamchiliklarni   boshqa   bolalar   aytishlarini   tarbiyachi   oldindan   bila   turib,   o‘zi
avval   shu   bola   bajargan   ishining   ijobiy   tomonlarini   aytib   o‘tadi.   Vaqtni   tejash
maqsadida   tarbiyachi   5-6   ta   bolaning   ishini   olib,   tahlil   qiladi,   faqat   har
mashg‘ulotda birxil bolalarning ishlarini olib baholash yaramaydi. Chunki doimiy
maqtov   asosida   o‘sha   bolalarda   haddan   tashqari   ishonch,   boshqalardan   ajralib
turish   rivojlanadi.   O‘ta   qobiliyatli   bolalar   bilan   ularning   layoqatlarini   hisobga
35 olgan   holda,   alohida   ish   olib   boriladi.   Ba'zida   tarbiyachi   tahlil   qilish   uchun
bajarilgan   ishlarni   bolalarning   o‘zlariga   topshiradi.   Bunda   barcha   bolalarning
ishlari   stolga   yoyiladi   yoki   stendga   mahkamlanadi   va   bolalar   o‘zlari   eng   yaxshi
bajarilgan   ishlarini   tanlaydilar.   So‘ng   tarbiyachi   tahlil   qiladi.   Ko‘proq   bolalarga
(6   yoshda)   o‘z   ishini   naturaga   nisbatan   o‘zi   baholashga   imkon   berish   kerak.
Chunki   bola   o‘z   ishiga   hamda   do‘stlarining   ishlariga   salbiy   tomondan   baho
berishga o‘rganadi.
Og‘zaki metod va o‘rgatish usullari.
Tasviriy   faoliyatda   tarbiyachining   mashg‘ulotdagi   doimo   bolalar   bilan
suhbatidan   boshianadi.   Suhbatning   maqsadi   bolalar   xotirasidagi   avvalgi   idrok
qilingan   obrazlarni   qayta   esga   olish   va   mashg‘ulotga   bo‘lgan   qiziqishini
uyg‘otishdir.   Bolalar   o‘z   tasavvurlari   asosida   ijod   qiladigan   mashg‘ulotlarda
suhbatning roli kattadir.
Suhbat   qisqa,   mazmunli   va   his-hayajonli   bo‘lishi   kerak.   Tarbiyachi   asosiy
diqqatini   mashg‘ulotda   qilinadigan   ishga   qaratadi.   Bolalarning   mavzu   bo‘yicha
yoki yangi tasviriy usullari haqidagi tasavvurlarini aniqlab olishdan avval, suhbat
mobaynida   yoki   suhbatdan   keyin   tarbiyachi   kerakli   predmet   yoki   rasmni
ko‘rsatadi.   Topshiriqni   boshlashdan   avval   esa,   ish   usulini   bolalarga   ko‘rsatadi.
Suhbat   o‘rgatish   rhetodi   sifatida   4-7   yoshli   bolalar   bilan   ishlashda   asosiy   rol
o‘ynaydi.   Kichik   guruhlarda   suhbat   bolalar   tasvirlashi   kerak   bo‘lgan   predmetni
eslatish   uchun   yoki   yangi   ish   usulini   o‘rgatish   uchun   kerak   bo‘ladi.   Bunday
hollarda   suhbat   tasvirining   maqsadini   va   vazifalarini   bolalarga   yaxshiroq
tushuntirish   uchun   xizmat   qiladi.   Bolalarning   tasavvurlari   va   hissiyotlari   tez
jonlanib, ijodiy kayfiyatlari tez yo‘qolib qolmasligi uchun suhbat metod   sifatida
ham,   usul   sifatida   ham   qisqa   va   3-5   daqiqadan   oshmasligi   kerak.   Yaxshi
uyushtirilgan suhbat mashg‘ulotda maqsadga yaxshi  erishish uchun qulay sharoit
yaratadi.
Badiiy adabiyotning obrazlaridan foydalanish.
Badiiy   obrazni   o‘rnida   mujassamlashtirgan   nutq   o‘ziga   yarasha
ko‘rgazmalilikka   egadir.   Masalan,   she'r,   hikoya,   topishmoq   va   hokazo.   Ifodali
36 o‘qilgan   badiiy   asar   ijodiy   kayfiyatning   oshishiga,   tafakkurning,   xayolning
faolashishiga  yordam  beradi.  Shu  maqsad  bilan  badiiy so‘zdan  faqatgina   Ifodali
o‘qish   mashg‘ulotlarida   emas,   balki   predmetlarni   idrok   qilgandan   so‘ng   tasviriy
jarayonlarda ham foydalaniladi.
Barcha   yosh   guruhlarda   mashg‘ulotlarni   maqsadga   yo‘naltirilgan   ilmda
topishmoq aytishdan boshlash mumkin. Masalan, «Boshi taroq, dumi o‘roq». Bu
topishmoq orqali xo‘rozning boshqalarnikidan chiroyli toji, dumining betakrorligi
kabi   detal   sh akllari   ajratiladi.   Ba'zida   kichik   she'rlarni   yoki   asarlardan   parcha
o‘qish ham mumkin. Agar kerak bo‘lsa, asarni o‘qish bilan birga, natijani obrazga
qo‘shib, natura yoki predmetning tasviri bolalarga  ko‘rsatiladi.
Rasm chizish, loydan buyum yasash mashg‘ulotlarida badiiy asar o‘qish har
doim   ham   qo‘l   kelavermaydi,   uni   boshqa   o‘rgatish   usuli   bilan   almashtirgan
ma'qul.   Chunki   bola   og‘zaki   so‘zni   eshitgandan   ko‘ra,   naturani   ko‘rganida
ko‘proq   jonlanadi.   Tarbiyachi   badiiy   obraznilanlayotganida   juda   ham
ehtiyotkorlik   bilan   tanlashi   lozim.   Negaki,   to‘g‘ri   tanlangan   asar   predmetni,
qiyofalarini   ko‘rish   idrokini   o‘z   ichiga   Oladi   (rangini,   shaklini,   holatini).
Masalan:   «Bo‘g‘irsoq»   ertagi   orqali   bo‘g‘irsoqning   obrazi,   «Oltin   baliq»   ertagi
orqali esa baliq obrazi yanada yorqinroq tasvirlanadi.
Mashg‘ulot davomida tarbiyachining ko‘rsatmalari va  tushunchalari
Tarbiyachining   ko‘rsatmalari   barcha   ko‘rgazmali   usullarni   o‘z   ichiga   oladi
hamda   o‘zi   mustaqil   o‘rgatish   usuli   sifatida   xizmat   qiladi.   Bu   bolalarning   yoshi
va   topishmoqlariga   bog‘liqdir.   Kichik   yoshdagi   bog‘cha   bolalari   uchun   og‘zaki
ko‘rsatmalar   kamdan-kam   beriladi.   Uolalarning   tasviriy   malakalari   yetarli
bo‘lmay,   sezgi   analizatorining   ishtirokisiz   tarbiyachining   ko‘rsatmasini
tushunmay-dilar   (ko‘rish,   cshitish,   qo‘l,   ta'm   bilish   sezgilari).   Agarda   bolalar
mustahkam   ko‘nikmaga   ega   bo‘lsalar,   tarbiyachi   ko‘rgazmani     ko‘rsatmasiz
tushuntirishi   mumkin.   5-6   yoshli   bolalar   uchun   bir   so‘zning   o‘zi   xotiradagi
chizish   usuli   haqidagi   tasavvurni   eslashga   yordam   beradi.   Tarbiyachining
ko‘rsatmalari   butun   guruh   bolalariga   va   alohida   bolalarga   qaratilgan   bo‘lishi
37 mumkin.   Butun   guruh   uchun   beriladigan   ko‘rsatmalar   mashg‘ulotning   boshida
beriladi.   Ular   qisqa,   lo‘nda,   tushunarli   bo‘lishi   kerak.   O‘rta   va   katta   guruhlarda
tarbiyachi   bolalar   topshiriqlarini   qanday   o‘zlashtirganliklarini   bilish   uchun   biror
boladan   topshiriqning   ketma-ketligini   va   qaysi   usullardan   foydalanib   bajarish
kerakligini so‘raydi. Bunday qayta so‘rash yaxshi tushunishlariga yordam beradi.
Kichik   guruhda   tushuntirib,   ko‘rsatgandan   so‘ng,   tarbiyachi   yana   ishni
nimadan   boshlash   kerakligini   qayta   esga   soladi.   Katta   guruhda   esa   bolalarga:
nimani   chizishini   yoki   yasashini,   asosiysi   nimadan   iborat,   predmetlarni   qanday
joylashtirish   kerakligi   haqida   o‘ylashni   taklif   qiladi.   Bolalar   ishga   kirishgandan
so‘ng,   tarbiyachi   har   bir   bolaga   ko‘rsatma   berishga   kirishmasdan,   balki   ishga
kirisha olmayotgan bolalarga nima narsa tushunarli bo‘lmaganini so‘rashi lozim,
bunday   bolalarga   qaytadan   vazifa   tushuntiriladi   va   ko‘rsatma   beriladi.   Hamma
bolalarga ham ko‘rsatma berish zarur emas. Ko‘rsatma ikkilanuvchan, uyatchan,
o‘ziga   ishonmaydigan   bolalarga   kerakdir.   Yuzaga   keladigan   qiyinchiliklarni
tarbiyachi har doim ham oldindan aytib berishi kerak emas. Ba'zi bir bolalar o‘zi
mustaqil   bajarishiga   tarbiyachining   ko‘zi   yetsa,   u   holda   tarbiyachi   ko‘rsatma
berishdan   bosh   tortishi   ham   mumkin   emas.   Asosiysi,   tasviriy   faoliyatda   bola
qiyinchilikka duch kelib, uni echishga yo‘l topa olishi kerak. Ko‘rsatma shakllari
hamma bolalar uchun har xil bo‘lishi kerak. Ayrim bolalarga maqtovli ton bilan
ko‘rsatma   berilsa,   o‘ziga   ishongan   bolalarga   esa   ko‘proq   talab   qo‘yiladi.
Tarbiyachining   ko‘rsatmalari   to‘g‘ridan-to‘g‘ri,   buyruq   shaklida   bo‘lishi   kerak
emas. U bolani o‘ylashga, fikrlashga undashi kerak. Bola qilgan xatoni ko‘rsatish
bilan   birga,   tasvirning   ma'nosi   o‘zgarayotganiga   diqqatni   qaratish   lozim.
Masalan, «Qizchaning ko‘ylagi xuddi g‘ijimga o‘xshaydi» (yaxshi bo‘yalmagan),
«Daraxtlar yiqilib ketayotganga o‘xshaydi» (yaxshi joylashtirilmagan), «Bu odam
biram katta, shu bois uyga kira olmayapti». Shu bilan birga, xatoni qanday qilib
to‘g‘rilash   kerakligini   aytib   bermaslik   lozim.   Bolaning   o‘zi   fikr   yuritsin.
Ko‘rsatma   yoqimli   tovush   bilan   berilishi   bolalarning   qiziqishini   orttiradi.
Individual ko‘rsatmalar boshqa bolalarning diqqatinijalb qilmasligi uchun pastroq
tovush   bilan   beriladi.   Mashg‘ulot   davomida   qachon   ko‘rsatma   beriladi?
38 Qachonki,   ko‘pchilik   bolalar   xatoga   yo‘l   qo‘ysalar   va   tarbiyachi   barcha
bolalarning   diqqatini   o‘ziga   jalb   qiladi   va   qaytadan   tushuntiradi.   Bunday
mashg‘ulot   davomida   beriladigan   ko‘rsatmalarni   kamroq   berish   kerak,   negaki   u
ijodiy faoliyatini buzadi.
O‘yinli o‘rgatish usullari.
  Tasviriy   faoliyatda   o‘yin   momentlaridan   foydalanish   ko‘rgazmali   amaliy
o‘rgatish   usuliga   kiradi.   Bola   qancha   kichik   bo‘lsa,   o‘yin   uning   tarbiyasida
shuncha katta o‘rin tutadi. O‘yin usullari qo‘yilgan masalaga nisbatan bolalarning
ishga   diqqatini   yaxshi   jalb   qiladi   va   xayol   bilan   tafakkurning   ishini
yengillashtiradi.   O‘yin   usullari   kichik   guruh   uchun   birinchi   marta   E.A.Flerina
tomonidan tashkil qilingan, keyinchalik A.A. Volkova, T.G. Kazakova tomonidan
davom   ettirilib,  T.G.Kazakova   tomonidan  kichik   bog‘cha   bolalari   uchun   har   bir
mashg‘ulotni o‘yin obrazi bilan bolaga katta bir sistema ishlab chiqildi.
Kichik   yoshdagi   bolalar   uchun   o‘yin   mashqlaridan   rasm   chizishda   keng
foydalaniladi.   Maqsad   bolalarning   oddiy   chiziqli   shakllarni   chizishga   o‘rgatish
hamda   qo‘l   harakatlarini   rivojlantirishdir.   Bolalar   tarbiyachining   ortidan   qo‘llari
bilan   havoda,   so‘ng   qog‘ozda   turli   chiziqlarni   chizadilar.   Tarbiyachi:   «Bolakay
yo‘lda   chopib   ketyapti»,   «Buvijon»   va   hokazo,   degan   iboralar   bilan   tushuncha
hosil   qiladi.   Obraz   bilan   harakatning   birlashuvi   bola   tomonidan   chiziqlarni   va
sodda shakllarni tasviriy malakasiga ega bo‘lishni ancha tezlatadi.
Kichik   guruhda   predmetlarni   tasvirlashda   ham   o‘yin   usullaridan
foydalaniladi.   Masalan,   qo‘g‘irchoq   mehmonga   keladi   va   bolalar   unga   noz-u
ne'matlar   yasaydilar,   non,   pirog,   pechene   va   hokazo.   Bunday   ish   mobaynida
bolalar sharni yassilashga urinadilar.
O‘rta guruhda bolalar ayiqni yumshoq o‘yinchog‘iga qarab chizishlari kerak.
Shunda qiziqarli o‘yin o‘tkazish uchun, ayiqcha eshikni taqillatadi, so‘ng bolalar
bilan   salomlashib,   bolalardan   uning   rasmini   chizib   berishlarini   iltimos   qiladi.
Mashg‘ulot yakunida u rasmlarni baholashda qatnashadi va yaxshi rasmlarni o‘zi
tanlaydi.
6   yoshli   bolalar   bilan   ham   tasviriy   faoliyat   davomida   o‘tkaziladi.   Lekin
39 kichik   guruhga   qaraganda   bu   o‘yinlar   ancha   kamayadi.   Masalan,   sayrda   bolalar
o‘zlarining   «fotoapparatlari»   bilan   atrofni   rasmga   oladilar:   daraxtlar,   qushlar,
hayvonlar   va   hokazo.   Bog‘chaga   kelib,   o‘zlari   olgan   «rasmlarni   proyavka
qiladilar   va   chiqaradilar»,   ya'ni   ko‘rganlarini   qog‘ozga   tushiradilar.   Tarbiyachi
o‘yindan   foydalanganida   butun   mashg‘ulotni   o‘yinga   aylantirib   yubormasligi
kerak.   Chunki   bu   bolalarning   diqqatini   topshiriqni   bajarishdan   tortib,   ko‘nikma,
malakalarga ega bo‘lish tizimigacha buzishi mumkin.
Amaliy metodlar.
Tasviriy   san'atga   o‘rgatish   mobaynida   bolalar   turli   materiallardan
foydalanish   ko‘nikmasiga   ega   bo‘ladilar.   Rasm   chizish,   loydan   buyum   yasash,
applikatsiya   turli   metodlardan   hamda   o‘rgatish   usullaridan   foydalanishni   talab
qiladi,   shu   jumladan,   bolalarda   ko‘nikma,   malakalarni   hosil   qiladigan   amaliy
metodlardan   ham   foydalanish   talab   qilinadi.   Amaliy   metodlardan   asosiysi
bo‘lmish, texnik va ba'zan tasviriy malakalarni o‘rgatadigan mashqlardir.
Kichik guruhda bu mashqlar  bolalar uchun zerikarli  emas, chunki  yumaloq
shaklli predmetlarni yasashni o‘rganib, bolalar koptokni, olmani, apelsinni va shu
kabi   predmetlarni   yasaydilar.   Yo‘llarni,   yomg‘irlarni   chizib,   ular   gorizontal   va
vertikal chiziqlarni chizishni mashq qiladilar.
Katta   guruhdagi   bolalar   oldiga   esa,   to‘g‘ridan   to‘g‘ri   ma'lum   bir   topshiriq
qo‘yiladi,   ya'ni   chiroyli   va   to‘g‘ri   shtrix   bilan   chizishga   o‘rganish.   Shtrixlab
chizishni   ko‘rsatib   bergandan   so‘ng,   bolalarga   murakkab   bo‘lmagan   predmet
konturini (Masalan, uy, qo‘ziqorin, olma) chizib olib, uni ozoda qilib bo‘yamaslik
rasmni   xunuk   qilib   qo‘yishini   biladilar   va   sidqidildan   mashq   qiladilar.
Mashqlardan   tasviriy   xarakterga   ega   bo‘lgan   topshiriqlarni   tushunish   uchun
foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi bir. chiziq bilan inson boshining yonlamasiga
qiyofasini   chizishni  ko‘rsatib  berganidan  so‘ng,  bolalar   odam   boshining  rasmini
bir necha marta qayta-qayta chizadilar
Evristik  metod.
  Evristik  metod  grek  so‘zidan  kelib chiqqan  bo‘lib,  «Evristika»  -  haqiqatni
topish   san'atidir.   Bu   metod   topqirlikni,   faollikni   rivojlantirishga   yordam   beradi.
40 Tarbiyachining   vazifasi   bolalarning   tasviriy   faoliyatini   shunday   tashkil   qilish
kerakki,  u  faol  va  ijodiy  bo‘lsin.  Har   bir  mashg‘ulot  faqatgina  didaktik  vazifani
emas, ya'ni ma'lum bir predmetning tasvirini o‘rgatish emas, balki boladan ishni
mustaqil   bajarishni   ham   talab   qiladi.   Shu   maqsad   bilan   tarbiyachi   turli   xil
usullardan foydalanishi mumkin: maslahat, maqtov, topshiriqni bajarish usulining
ko‘rsatmasi   (to‘liq   bo‘lmagan),   o‘yinchoq   ko‘rsatmasi,   eslatma   va   shu   kabilar.
Bolani   shunday   holatga   qo‘yish   kerakki,   u   o‘ylagan   o‘yini   bajarishi   uchun   o‘zi
yo‘l   topsin.   Shunday   qilib,   u   yoki   bu   metod   va   usullarni   tanlash   quyidagilarga
bog‘liqdir:
* mashg‘ulot  mazmuniga va  mashg‘ulot  oldida  turgan maqsadga, shu 
bilan birga, tasviriy faoliyatning vazifalariga;
* bolalarning yoshi va rivojlanish darajasiga;
* bolalar foydalanadigan tasviriy materiallariga bog‘liqdir.
Atrof olam haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash maqsadli 
mashg‘ulotlarda, asosan og‘zaki metodlar qo‘llaniladi: suhbatlar, bolalarning 
ko‘rganlarini xotiradan qayta eslash uchun 'yordam beradigan savollar.
Tasviriy   faoliyatning   turli   ko‘rinishlarida   o‘rgatish   usullari   turlichadir,
chunki bir obraz turli vositalar yordamida vujudga keltiriladi. Masalan, mazmunli
mavzularda   kompozitsiyaga   o‘rgatish   vazifasini   rasmga,   kartinalarga   qarab
tushuntiriladi,   uzoqlashayotgan   predmetlar   yuqoriroqda,   yaqindagilari   esa
pastroqda   chiziladi.   Bu   masala   loydan   buyum   yasaganda,   shakllar   ularning
holatiga   qarab   joylashtiriladi;   yonma-yon   yoki   ketma-ket   va   hokazo.   Bu   yerda
alohida   tushuncha   yoki   ko‘rsatma   berish   shart   emas.   Har   bir   usuldan   o‘ylab,
mashg‘ulot oldida turgan vazifalarga nisbatan, dasturda berilgan mashg‘ulotning
mazmuniga   nisbatan   va   asosan   ushbu   guruh   bolalarining   qay   darajada
rivojlanganligini hisobga olgan holda foydalanish kerak.
Mashg‘ulotda  alohida  metod va  usullar  -   ko‘rgazmali  va  og‘zakilari  o‘zaro
qo‘shiladi,   mujassamlashtiriladi   va   bir-biriga   umumiy   ta'lim   jarayonida
bog‘lanadi.   Ko‘rgazmalilik   bolalar   tasviriy   faoliyatining   moddiy,   hissiy   asosini
yangilaydi,   so‘z   esa   to‘g‘ri   tasavvurni,   tahlilni,   idrok   qilinganlarini   va
41 tasvirlayotganlarini umumlashtirishning shakllanishiga yordam beradi.
XULOSA
Respublikamizda   maktabgacha   ta'lim   tizimini   qaytadan   qurish   borasida
olib borilayotgan tub ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlar, amalga oshirilayotgan
keng   qamrovli   ishlar   ertangi   kunimiz,   qolaversa,   kelajagimiz   egalari   bo‘lmish
yoshlarga   ko‘rsatilayotgan   g‘amxo‘rlikning   yorqin   ifodasidir.   O‘zbekiston
Respublikasi   prezidenti   Shavkat   Mirziyoyevning   2017-yil   30   sentabrdagi
«Maktabgacha  ta'lim  tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi   farmoni   hamda   «O‘zbekiston   Respublikasi   Maktabgacha   ta'lim
vazirligi  faoliyatini   tashkil  etish   to‘g‘risida»gi   qaroriga  muvofiq  bu  sohada   yangi
tizim   yaratildi.   Yangi   vazirlik   oldiga   maktabgacha   ta'lim   sohasida   yagona   davlat
siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, maktabgacha ta'lim tashkilotlari davlat
va   nodavlat   tarmog‘ini   kengaytirish   va   moddiy-texnik   bazasini   mustahkamlash,
ularni   malakali   pedagog   kadrlar   bilan   ta'minlash,   maktabgacha   ta'lim
tashkilotlariga bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta'lim-tarbiya jarayonlariga
zamonaviy   ta'lim   dasturlari   va   texnologiyalarini   tatbiq   etish   orqali   bolalarni   har
tomonlama   intellektual,   ma'naviy-estetik,   jismoniy   rivojlantirish   hamda   ularni
maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qo‘yildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi PQ-4312-son
qarorining   ikkinchi   paragrafida   Maktabgacha   yoshdagi   bolalarni   intellektual,
axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlar
yaratish masalasiga alohida e'tibor qaratilgan.
Ushbu   konsepsiyasida   Maktabgacha   yoshdagi   bolalarni   intellektual,
axloqiy,   estetik   va   jismoniy   jihatdan   har   tomonlama   rivojlantirish   uchun
sharoitlarni   yaratish   maktabgacha   ta'lim   tashkilotlarida   ta'lim-tarbiya   jarayonini
tashkil   qilishning   mavjud   tartibini   qayta   ko‘rib   chiqishni   hamda   maktabgacha
42 ta'lim xizmatlarini ko‘rsatishning zamonaviy usullarini joriy etishni talab qiladi.
Bunda   bolalarda   Vatanga   muhabbat   hissini,   oilaga,   o‘z   xalqining   milliy,
tarixiy,   madaniy   qadriyatlariga   hurmat,   atrof-muhitga   nisbatan   ehtiyotkorona
munosabatni shakllantirishga alohida e'tibor qaratilishi lozim.
Tasviriy faoliyat - bu bolalarni o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarini bajarishda
tinmay   mehnat   qilishga   undovchi   faoliyatdir.   Tasviriy   faoliyat   bolalarga   estetik
tarbiya   berishning   asosiy   vositasi   hisoblanadi.   Har   bir   predmetning   katta-
kichikligini,   rangini,   shaklini,   fazoda   joylashishini   ajratish   bu   estetik   sezgining
bo‘laklari   hisoblanadi.   Bolalarda   estetik   sezgining   rivojlanishi   -   rangi,   ritmi,
proporsiyani   chuqurroq   sezish   bilan   bog‘liqdir   Maktabgacha   ta'lim   tashkilotida
tasviriy   faoliyat   bo‘yicha   ishlarni   rejalashtirishda   asosiy   tamoyili,   bu   tasviriy
faoliyatni   ta'lim-tarbiyaviy   ishning   eng   muhim   bo‘limlaridan   biri   sifatida   qarash
hisoblanadi.
TAVSIYALAR .
Xulosa qilib aytganda tasviriy faoliyat maktabgacha yoshdagi bolalarni har
tomonlama tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir. Rasm chizish, loydan buyumlar
yasash va applikatsiya -bu tasviriy faoliyat turlari bo‘lib, ularning asosiy vazifasi-
tevarak   atrofni   obrazli   aks   ettirish   hisoblanadi.   Tasviriy   faoliyat   jarayonida
bolalarda   irodaning   sifatlari-boshlagan   ishini   oxiriga   yetkazish,   oldiga   maqsad
qo‘yib,   o‘shani   bajarishga   tomon   intilish,   qiyinchiliklarni   yengish,   o‘rtoqlariga
yordamlashish   kabi   xususiyatlar   tarbiyalanadi.   Shunday   qilib,   tasviriy   faoliyat
mashg‘ulotlarida   bolalardagi   badiiy   did   va   ijodiy   qobiliyatlar   o‘sadi   va   bu   orqali
maktabda   o‘qishga   tayyorlanib   boriladi.   Chunki   bolalar   predmetlar   bilan   uzviy
bog‘lanadilar,   ularning   o‘ziga   xos   sifatlari,   shakli,   rangi,   katta   kichikligi   bilan
tanishadilar,   ularni   farqini,   o‘xshashligini   aniqlaydilar,   bu   esa,   bolalarni   sensor
tarbiyalashga,   ko‘rgazmali,  obrazli   fikr   yuritishga  imkon beradi.  Tasviriy  faoliyat
bolalarni axloqiy tarbiyalaydi. Bolalar ishlarida o‘z hayotida, jamiyatda bulayotgan
voqea-xodisalarni   aks   ettiradilar,   ulardan   mamnun   bo‘ladilar,   xayajonlanadilar.
Tasviriy   faoliyat   jarayonida   bolalarda   irodaning   sifatlari-boshlagan   ishini   oxiriga
etkazish, oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani  bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni
43 engish,   o‘rtoqlariga   yordamlashish   kabi   xususiyatlar   tarbiyalanadi.   Jamoa   ishini
yaratish jarayonida bolalarga bir-biriga yordam, kelishib ishlash kabi sifatlari ishni
baholash jarayonida, ularda o‘rtoqlarining ishga nisbatan real munosabatda bo‘lish,
to‘g‘ri baxolash, o‘z ishidan va o‘rtoqlarining ishidan xursand bo‘lish kabi axloqiy
sifatlar shakllanadi.
44 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
45 I.Asosiy adabiyotlar:
1. Babayeva   D.R,   Abdullayeva   M.A,   Jumasheva   G.X   «Maktabgacha
ta’limning boshqarishning ilmiy asoslar”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent-2021y
2. A.Bolibekov,   Z.Rasulova   ”   Maktabgacha   ta’limni   tashkil   etish   va
boshqarish”. O‘quv majmua. Guliston-2017
3. F.R.Qodirova. Maktabgacha pedagogika T. Tafakkur bo‘stoni 2019
4. Hasanboyeva O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi.
5. Sukhamlina, T. V. (2002). Psixologiya i pedagogika detskogo tvorchestva.
Moskva: Pedagogika.
6. Nikolaeva,   N.   I.   (2010).   Detskaya   kreativnost'   i   yeye   razvitiye   v
obrazovanii. Moskva: Yekzamen.
7. Akopyan,   M.   A.   (2001).   Kreativnost'   i   obrazovanie   detey.   Moskva:
Prosveshchenie.
8. O‘zbekiston   Respublikasining   ta’lim   tizimi   bo‘yicha   normativ   hujjatlar
(2021). Davlat ta'lim standarti. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Ta'lim
Vazirligi.
II.Qo‘shimcha adabiyotlar:
9. Sh.M.Mirziyoyev   ”2017-2021-yillarda   Maktabgacha   ta’lim   tizizmini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. T.2016. 29-dekabr.
10. ”Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi. T.2018
11. O‘zbekiston   Respublikasi   Ilk   va   maktabgacha   yoshdagi   bolalar
rivojlanishga qo‘yiladigan davlat talablari.T.2018
12. Oliy ta’lim tizizmini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi.T.2019
8-may.
13. F.Qodirova.,   Sh.Toshpo‘latova.,   N.Kayumova.,   M.A’zamova.
Maktabgacha pedagogika Darslik T.: Tafakkur. 2019
14. Tojiyev   M.   Pedagogik   texnologiya   ta’lim   jarayoniga   tatbig‘i.T.:
Tafakkur. 2010.
15. Shirinov,   M.   A.   (2005).   Detskoye   izobrazitel'noye   iskusstvo   i   ego
razvitiye. Toshkent: O‘qituvchi.
46 16. Ginsburg,   M.   (2007).   Creative   development   in   early   childhood.   Oxford:
Oxford University Press.
17. Xudaybergenov, A. (2018). San'at va bolalar ta'limi: tasviriy faoliyatning
ahamiyati. Toshkent: Fan.
III. Internet saytlari .
1.  www. pedagog.  oz 
2.  www. Ziyonet. oz 
3.   https://lex.uz/docs/-3805404
47

Bolalarni har tomonlama rivojlantirishda tasviriy faoliyatning ahamiyati

Купить
  • Похожие документы

  • Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari masalalarni har xil usulda yechish malakasini shakllantirish
  • Matematika test
  • Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirish kurs ishi
  • 4-sinfda miqdorlarni o‘rganish kurs ishi
  • Tarbiyachi va uning jamiyatda tutgan oʻrni 2

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha