Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025
9 SotishBolalarning qobiliyati va iste’dodlarini ro’yobga chiqarishda maktabning ro‘li
![KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Prezidentimizning 2022 yil 11 maydagi “2022-
2026 yillarda xalq ta limi o qishini rivojlantirish bo yicha milliy dasturniʼ ʻ ʻ
tasdiqlash to g risida”gi Farmoni shuningdek, “Xalq o qishini rivojlantirishga oid
ʻ ʻ ʻ
qo shimcha chora-tadbirlar to g risida”gi qarori ham ana shunday sa’y
ʻ ʻ ʻ
harakatining mantiqiy davomi hisoblanadi. [12.105-bet] Ayonki har qanday
taraqqiyotning asosiy kaliti ilm fandir. Ilmsiz innovatsiyasiz hech bir sohada
taraqqiyotga erishib bo lmaydi. Shu bois mamlakatimizda o qish infratuzilmasini
ʻ ʻ
yaxshilash sohadagi halqaro hamkorlikni yanada kengaytirish tarbiya o qitish
ʻ
usullari axborot-kommunikatsiya texnologiyalari hamda xorijiy tillarni puxta
o zlashtirilgan, o qish jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo llash
ʻ ʻ ʻ
ko nikmalariga ega professional pedagogik kadrlarni tayyorlash, ushbu kasbga
ʻ
qiziqishi yuqori bo lgan yoshlarni aniqlash hamda ularni maqsadli tayyorlashning
ʻ
uzluksiz tizimini joriy qilish davr talabidir. Bu borada yoshlarni iste’dodli bo lib
ʻ
tarbiyalashga e’tibor qaratish kerak.
Kurs ishining maqsadi: Maktab o‘quvchilarning qobiliyatlarini ro‘yobga
chiqarishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan pedagogik prinsiplar va usullarni
o‘rgatish va amalga oshirishdir. [12.105-bet]
Kurs ishining vazifasi:
1. Bolalarning iste’dodlarini ro‘yobga chiqarishning psixologik asoslari
2. Bolalarning qobiliyatlarini rivojlantirish
3. Bolalar o‘rtasida musobaqa o‘tkazishning ahamiyati
4. Iste’dodli bolalarda mantiqiy fikrlash tafakkurini o‘stirish
5. Bolalarda ijodkorlik va tasavvur qobiliyatlarini rivojlantirish
Kurs ishining ob’ekti: O‘qituvchilarga pedagogik bilimlarni o‘rgatish,
o‘quvchilarning qobiliyatlarini va iste’dodlarini aniqlash, individual o‘quv rejalari
tuzish, motivatsiyani oshirish, hamkorlik va jamoatchilikni rivojlantirish, va
mustaqil o‘rganishni rag‘batlantirishdir.
3](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_2.png?v=1)
![qanchalik rag‘batlantirilishiga bog‘liq. [13.22-bet] Psixologik nuqtai nazardan,
maktabgacha yoshdagi bolalik ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay davr
hisoblanadi, chunki bu yoshda bolalar o‘ta izlanuvchan, ularda atrofdagi dunyoni
o‘rganishga intilish kata bo‘ladi. Bolalar ijodiy qobiliyatini rivojlantirish uchun
asos - bu birinchi navbatda erkinlikdir. Ota-onalar bolani majburlamasliklari
kerak. Bu borada muvaffaqiyatga erishish uchun sabr-toqat va muayyan taktika
talab etiladi - ota-ona bolaning fikrini tinglashi, har qanday ijodiy faoliyatga
bo‘lgan qiziqishini rag‘batlantirishi kerak. Ota-onalar va o‘qituvchilar
qiziquvchanlikni rag‘batlantirish, ularga bilim berish, turli tadbirlarga jalb qilish
orqali bolalar tajribasini kengaytirishga hissa qo‘shadilar. Tajriba va bilimlarni
to‘plash kelajakdagi ijodiy faoliyat uchun zaruriy shartdir. Bundan tashqari,
maktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlashlari katta yoshdagi bolalarnikiga
qaraganda ancha erkindir. Bolalar ijodkorlikni namoyon qilishi uchun ularga ushbu
xususiyatlarning barchasi birlashtirilishi kerak. Bizga ma’lumki maktabgacha
ta’lim tashkilotlarida bolalar ijodkorligini rivojlantirish bo‘yicha turli
mashg‘ulotlar tashkil qilinib bolalar ijodiy fikrlashga yo‘naltiriladi. Ushbu berilgan
bilimlar asosida katta maktabgacha yoshdagi bolalar quyidagi ko‘nikmalarga ega
bo‘lishlari lozim. Bolaning ijodkorligini nafaqat maxsus darslarda rivojlantirish
mumkin. Balki bolalarning tasavvurini rivojlantirish uchun maktabgacha yoshdagi
bolalarning asosiy faoliyati bo‘lgan o‘yin ham katta ahamiyatga ega. O‘yin orqali
ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish eng yaxshisidir. Aynan o‘yinda bola ijodiy
faoliyatning birinchi qadamlarini qo‘yadi. Kattalar nafaqat bolalar o‘yinini
tomosha qilishlari, balki uning rivojlanishini boshqarishlari, boyitishlari, o‘yinga
ijodiy elementlarni kiritishlari kerak. Bundan tashqari, ijodiy qobiliyatlarni
rivojlantirish uchun bolalar bilan bo‘sh vaqtlarida o‘ynash mumkin bo‘lgan maxsus
o‘yinlar mavjud. B.N. Bola fantaziyasini uning ijodiy fikrlashini rivojlantirishning
yana bir yorqin manbai ertakdir. Bolalarning tasavvurini rivojlantirish uchun
pedagoglar foydalanishi mumkin bo‘lgan ko‘plab ertak usullari mavjud. Ular
orasida: ertakni «buzib ko‘rsatish», teskari yo‘nalishda ertak o‘ylab topish,
6](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_5.png?v=1)
![ertakning davomini o‘ylab topish, ertakning oxirini o‘zgartirish. Siz bolalar bilan
ertak yozishingiz mumkin. Hozirgi globallashuv davrida innovatsiyon texnika va
texnologiyalar rivojlangan davrda bolalarning fikrlash doirasi hamda ularning
ijodiy qobiliyatlari ham kengayib bormoqda. Bolalarning ijodiy qobiliyatlari va
fikrlashlarini rivojlantiruvchi bir qator yangi dasturlar joriy etilmoqda. Jumladan:
Mental arifmetika san'at va aql idrokni rivojlantiruvchi dasturdir. Ushbu dastur
yordamida bolalar nafaqat o‘qishda muavaffaqiyatga erishadilar, balki hayot
motivatsiyasiga ega bo‘lib, ijodiy qobiliyatlari kengaymoqda. Mnemonika usuli
ham tezkor xotira va ijodiy fikrlash tezligini rivojlantiruvchi dasturdir. Zamonaviy
ota-onalar va o‘qituvchilar o‘zlariga birinchi navbatda bolani ijodiy rivojlantirish
vazifasini qo‘ydilar. Bunday qobiliyatlarni rivojlantirishga katta e’tibor beriladi.
Shu sababli, ko‘pincha o‘quv dasturlarida maktabgacha yoshdagi bolalar uchun
TRIZ dan foydalanish va shu jarayonga asoslangan mashg‘ulotlarni tashkil qilish
muhim bir jarayon bo‘lib hisoblanmoqda. Ushbu tizimga asoslangan o‘yinlar va
vazifalar faol ijodiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi, shuningdek, bolalar
va kattalar uchun ijodiy shaxsni shakllantirish jarayonini yanada hayajonli qiladi.
Yuqorida aytilganlarning barchasidan xulosa qilishimiz mumkinki, maktabgacha
yosh ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun ajoyib imkoniyatlar yaratadi. Ijodiy
qobiliyatlarning tarkibiy qismlari masalasi bo‘yicha turli nuqtai nazarlarni tahlil
qilgandan so‘ng, xulosa qilishimiz mumkinki, ularni aniqlashga bo‘lgan
yondashuvlar farqiga qaramay, tadqiqotchilar bir ovozdan ijodiy tasavvur va ijodiy
fikrlash sifatini ijodiy qobiliyatlarning muhim tarkibiy qismlari sifatida ajratib
ko‘rsatishadi. [13.5-bet]
Ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirish, uni jahon andazalari darajasiga
ko‘tarish, fan sohasidagi yangiliklarni amaliy hayotga tatbiq etish muhim
masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish,
ularda fan asoslariga nisbatan bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish davlat
siyosatining ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Psixologiya fanini o‘qitishning
asosiy maqsadi o‘quvchilarni psixologiya fanining asoslari, tarixiy taraqqiyoti,
7](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_6.png?v=1)
![dunyoqarashi va qiziqishiga bog‘liqdir. Psixologiya insoniyatga tanish bo‘lgan
eng murakkab ilm haqidagi fandir. Psixologiya bo‘yicha adabiyotlarda uning
predmetini qisqacha qilib psixika deb ta’rif berishadi. Psixika – bu inson
ruhiyatining shunday holati-ki u tashqi olamni (ichki ruhiy olamni ham) ongli
tarzda aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz, anglashimizni ta’minlaydi.
Psixologiyaning vazifalari boshqa fan vazifalaridan ancha murakkabroq, chunki
psixologiyada bilishning ob’yekti va sub’yekti o‘zaro birbiriga bog‘liq bo‘ladi. Har
bir odam tevarak-atrofdagi narsalarni sezish va idrok qilish qobiliyatiga ega. Odam
osmonning moviyligini, daraxt barglarining yashilligini ko‘radi, ko‘cha tomondan
quloqqa chalinuvchi har xil tovushlarni eshitadi, ba’zi narsalarning sovuqligini,
boshqalarining issiqligini sezadi. Odam o‘ylaydi va gaplashadi, ya’ni u tafakkur
hamda nutqqa egadir. Biz ilgari bo‘lib o‘tgan narsa va hodisalarni xotira va xayol
tufayli esda saqlaymiz va kelajak haqida orzu qilamiz. Bizning sezgilarimiz,
idrokimiz, xotiramiz, tafakkurimiz, nutqimiz, xayolimiz psixik jarayonlar deb
ataladi. [15.85-bet]
9](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_8.png?v=1)
![Tashqi olam, tevarak-atrofdagi narsa va hodisalar odamga ta’sir ko‘rsatadi.
Ob’yektiv voqelikdagi narsa va hodisalar odamning sezgi a’zolariga, nerv
sistemasiga ta’sir etar ekan, ular miyada aks ettiriladi. Psixik jarayonlar – sezgi,
idrok, xotira, tafakkur, xayol – mana shular aks ettirish shakllaridir. Odamning
ob’yektiv voqelikdagi narsa va hodisalarni aks ettirishi shu voqelikni bilishi
demakdir. Tashqi muhitning miyaga ta’siri orqali narsalarning shakli, rangi, hajmi
kabilarni bilib oladi. Voqelikni aks ettirish jarayoni natijasida odamning sezgilari,
uning intilishlari, ish-harakatlari, odam shaxsining sifatlari, ehtiyoji, qiziqish va
havaslari, qobiliyatlari va xarakteri vujudga keladi, uning turmush tajribasi hosil
bo‘ladi. [13.11-b] Demak, barcha psixik jarayonlar, barcha aks ettirish jarayonlari
odam bilan tashqi olamning bir-biriga aktiv ta’siri tufayli yuzaga keladi. Odam
psixikasini ijtimoiy hayot sharoitlari belgilaydi. Odam amaliy faoliyatda, ya’ni
o‘yin, ta’lim, mehnat jarayonida aks ettirishning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini
tekshirib boradi va shu yo‘sinda ob’yektiv haqiqatni bilishga erishadi. Odamning
aks ettiruvchanlik faoliyati ob’yektiv va sub’yektiv birlikdan iboratdir.
Birinchidan, aks ettirish o‘z mazmuni jihatidan ob’yektiv, chunki bu tashqi olam
to‘g‘risida odamga to‘g‘ri tasavvur va bilimlar beradi. Ikkinchidan, aks ettirish
nerv-fiziologik jarayondan iborat bo‘lib, odam faoliyatining xilma-xil ko‘rinishida
ifodalanadi. Aks ettirishning sub’yektiv tomoni shundan iboratki, konkret odam
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxsni aks ettiradi. Shaxsning aks ettirishi
uning oldiga qo‘ygan maqsadi va vazifasiga bog‘liq bo‘ladi. Ikkinchidan odam
atrofdagi voqelikni bilib borar ekan narsa va hodisalarga nisbatan ma’lum
munosabatini ifodalaydi. Shuning uchun ham ob’yektiv olamdagi narsalarni
miyamizda aks etishi ob’yektiv olamning sub’yektiv obrazi bo‘lib qoladi.
Sport musobaqalari sportchilarning malakalarini oshirishda katta
ahamiyatga ega. Ular jismoniy, texnik, taktik, ruhiy, funksional tayyorgarliklarni
aniqlashga va takomillashtirishga yordam beradi hamda qilinayotgan mehnatni
natijasini ko‘rsatadi. To‘g‘ri va yaxshi tashkil qilingan musobaqalar katta
tarbiyaviy ahamiyatga ega, chunki musobaqalar faqat jismoniy sifatlargagina
11](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_10.png?v=1)
![(o‘yinchilarni) aniqlab, keyingi yirik musobaqalarda qatnashtirish uchun
o‘tkaziladi. Match uchrashuvlari musobaqalar kalendarida ko‘zda tutilgan va
an’anaviy hisoblanadi. Uchrashuvlarda ikki va undan ortiq jamoalar qatnashishi
mumkin. Musobaqalarning bunday turlari alohida shaharlar, viloyatlar hamda chet
davlatlar orasida do‘stlik munosabatlarining rivojlanishiga yordam beradi.
O‘rtoqlik uchrashuvlari bo‘lajak musobaqalarga va sport trenirovkasining ba’zi bir
bo‘limlari bo‘yicha tayyorgarlikni aniqlash maqsadida ayrim jamoalar o‘rtasida
o‘tkaziladi. [13.54-b]
13](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_12.png?v=1)
![xususiyatlarni yanada mustahkamlaydi. Maqsadi har tomonlama yetuk, barkamol
yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashga ko‘maklashish. Buning uchun
quyidagi vazifalar hal etiladi:
o‘quvchilarda yuqori axloqiy, irodaviy, jismoniy fazilatlar tarbiyalanadi;
o‘quvchi yoshlar sog‘lig‘ini saqlash va mustahkamlash amalga oshiriladi;
o‘quvchilarning bo‘lajak kasbiy faoliyatini hisobga olgan holda jismoniy tarbiya
tashkil etiladi;
o‘quvchilarga jismoniy tarbiya nazariyasi, metodikasi, amaliyoti bo‘yicha bilimlar
bazasi shakllantiriladi. Bolalarda jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanish
organizmning funksional imkoniyatlarini, aqliy va jismoniy ishlash qobiliyatini,
o‘quv mehnatining unumini oshiradi. Jismoniy tarbiya vositalaridan mohirlik bilan
foydalanish, amaliy va boshqa maxsus intellectual sifatlarning rivojlanishiga
yordam beradi. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, harakatlanayotganda, bola dunyoni va
o‘zini o‘rganadi, unda harakat qilishni va maqsadli harakat qilishni o‘rganadi.
Sport bayramlari va musobaqalarini o‘tkazish, bo‘sh vaqtni o‘tkazish, ko‘ngilochar
tadbirlarni tashkil qilishda bolalar faolroq, mustaqil va tashabbuskor bo‘lish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. [5.80-b] Bu tarbiyaning yana bir muhim jihatini
ochadi; bolalarga vaqtinchalik va fazoviy mos yozuvlar ko‘rsatishning hojati yo‘q,
chunki bolalar o‘z vazifalarini tinch va ishonchli bajaradilar. Bolalar estafeta kabi
musobaqali o‘yinlarni yaxshi ko‘radilar. Bu esa o‘z navbatida ulardagi jismoniy
mashqlarga bo‘lgan qiziqishlari yanada rivojlantiradi. Shuningdek, ular jamoalarga
bo‘linishi, kapitanni tanlashi, o‘z jamoasining nomi va shiorini o‘ylab topish kerak.
Bunday o‘yinlar ulardan ko‘proq epchillik, jasorat, mahorat talab qiladi.
Musobaqalar bolalar tomonidan yaxshi ko‘rilganiga qaramay, ular kam
harakatchanlik o‘yinlari, havaskor chiqishlar, ritmik raqslar, krossvordlar va
rebuslar bilan almashtirilishi kerak. Sport bayramlari va musobaqalarning bunday
qurilishi bolalardagi stressni yengillashtiradi. Sport musoboqalari bola shaxsiyatini
shakllanishiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Birgalikda faoliyat, jamoaning yaxshi
natijalarga erishishi, qiyinchiliklarni yengish jamoani birlashtiradi, ma’suliyat
15](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_14.png?v=1)
![hissini (individual va jamoaviy) keltirib chiqaradi. Bolalar o‘rtoqlarining
muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklariga hamdard bo‘lishni, ularning
yutuqlaridan xursand bo‘lishni, yaxshilik, do‘stona munosabatda bo‘lishni
o‘rganadilar. Ular nafaqat individual, balki jamoaviy muvaffaqiyatga erishish
istagini tarbiyalaydi. Shu bilan birga, o‘yindagi sheriklarga, raqib jamoaga hurmat
rivojlanadi. Musobaqalardagi o‘yinlar va mashqlarning raqobatbardoshligi
maqsadga muvofiqlik, qat’iyatlilik va topqirlik, mardlik, qat’iyat va boshqa
axloqiy va irodaviy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi. Jismoniy tarbiya
bayramlarida qatnashish bolalarning harakatlarida tizimli mashqlarning
ahamiyatini chuqurroq anglash, kerakli natijalarga erishishga yordam beradi,
jismoniy tarbiya bilan muntazam shug‘ullanishga qiziqish uyg‘otadi. O‘yinlar,
musobaqalar, estafeta poygalari, bolalarning jamoaviy chiqishlari, ular qanchalik
kuchli va tezkor bo‘lganliklarini namoyish etadilar. [5.136-b]
Bolalarda quvnoq kayfiyatni yaratish, sport mashg‘ulotlarini o‘tkazishda
sport maydonchasi yoki xonani tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Bu ko‘p vaqt
talab qilmaydi. Xulosa o‘rnida shuni ta’kidalb o‘tish joizki, sport bo‘sh vaqtlari,
agar iloji bo‘lsa, kutilmagan daqiqalar bilan tugaydi: sovg‘alar yoki nishonlar bilan
taqdirlash mashg‘ulot va musobaqalarning asosini tashkil etadigan jarayon
hisoblanadi. Bolalarning jismoniy tarbiyaga bo‘lgan qiziqishini qo‘llab –
quvvatlash uchu biz ular bilan o‘tgan bayram haqida suhbatlashishimiz, ularga eng
yoqqan narsalarni chizishni taklif qilish, keyingi yurishlarda katta qiziqish
uyg‘otgan o‘yinlar va diqqatga sazovor joylarni o‘ynash lozimdir.
16](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_15.png?v=1)
![I Bobning xulosasi
Maktabga borish bolalarning hayotida juda katta voqeadir. Maktab hayoti
bolalarga yangi bir dunyoni ochib beradi, maktab davrida bolalarning asosiy
faoliyatlari o‘zgaradi. Maktab yoshidan boshlab bolalarning asosiy faoliyatlari va
vazifalari o‘qish, fan asoslarini puxta o‘zlashtirish bo‘lib qoladi. Yetti yoshli
bolalar uchun yangi faoliyat bo‘lgan o‘qish ulardan yangi sifat, yangi
xususiyatlarga ega bo‘lishlarini talab qiladi. O‘qish faoliyati uchun bolalarda
barqaror diqqat, o‘tkir zehn, mustahkam xotira, tafakkur, yaxshi nutq, iroda va
shuning bilan birga mustaqillik, ishchanlik, tartiblilik hislari bo‘lishi kerak.
Bolalarning maktabga o‘tishlari ularning ilk yoshdan bog‘chaga o‘tishlariga
qaraganda murakkab bosqichdir. Bolalar maktabga o‘tishlari natijasida ularning
ijtimoiy holatlarida ham o‘zgarish yuz beradi. Masalan, yetti yoshga yaqinlashgan
bolalar bog‘chada «katta», ya’ni, katta guruh bolalari deb hisoblanar edi. Maktabga
o‘tishlari bilan yana «eng kichkinalar» qatoriga tushib qoladilar.
Yetti yoshdagi bolalarning maktabga o‘tishlari bilan yuzaga keladigan ana
shunday jiddiy o‘zgarishlarni nazarda tutib, ularni maktabdagi yangi hayotga har
tomonlama tayyorlash kerak. Ma’lumki, bolalar bog‘chasining asosiy vazifalaridan
biri bolalarga har tomonlama tarbiya berib, ularning taraqqiyot darajalarini
maktabda o‘qiy oladigan qilishdan iboratdir. Bu esa, o‘z navbatida maktabdagi
o‘qish bilan bog‘chadagi ta’lim-tarbiya o‘rtasida ma’lum izchillik bo‘lishini talab
qiladi. Bog‘chada bolalarning jismoniy o‘sishlariga qanchalik e’tibor berilsa,
ularning aqliy va axloqiy o‘sishlariga ham shunchalik e’tibor beriladi. Bolalarning
maktabga chiqishlari doimo nazarda tutilib ular bilan o‘tkaziladigan ta’limiy
mashg‘ulotlarda bolalarning idroki, diqqati, tasavvur va xotiralari, xayol hamda
tafakkurlari, irodaviy sifatlari izchil ravishda taraqqiy ettirib boriladi. Bolalarni
maktabdagi o‘qish jarayoniga tayyorlashda ularning nutqini o‘stirish juda zaruriy
shartlardandir. K.D.Ushinskiyning ko‘rsatishicha, bolalarning nutqni egallashlari
ularning maktabdagi o‘qishga tayyor ekanliklarini ko‘rsatuvchi eng ishonchli
dalildir. [5.87-b]
17](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_16.png?v=1)
![jarayoni ancha sust bo‘lganligi tufayli ular o‘xshash va birdaniga, ya’ni bir
vaqtning o‘zida juda ko‘p idrok qilingan narsalarning farqini yaxshi ajrata
olmaydilar. Shuning uchun ular birdaniga idrok qilgan juda ko‘p narsalarni bir-biri
bilan aralashtirib yuboradilar. Agar bog‘cha yoshidagi boladan kechagi bayram
kuni bo‘lgan, ya’ni idrok qilgan narsalarini bir boshidan so‘zlab berish iltimos
qilinsa, u ma’noli va izchil qilib so‘zlab berolmaydi. Bola bunday holda gapni
tasodifiy esiga tushib qolgan narsalardan boshlab ketaveradi. Chunki birdaniga
ko‘rgan juda ko‘p narsalarini bola tamoman aralashtirib yuborgan bo‘ladi. Bola
esida olib qolgan narsalarida hali izchillik yo‘q. [7.97-b]
Agar bog‘cha yoshidagi bolalarga bir vaqtning o‘zida haddan tashqari ko‘p
narsalar ko‘rsatilsa, ular hamma narsalarni bir-biri bilan aralashtirib yuboradilar va
birontasini ham puxtaroq esda olib qololmaydilar. O‘tkazilgan tajribalarning
ko‘rsatishicha, kichik bog‘cha yoshidagi bolalarga nisbatan o‘rta va katta yoshdagi
bog‘cha bolalarida ixtiyorsiz va mexanik ravishda esda olib qolish hamda esga
tushirish qobiliyati biroz susayadi. Ammo bundan, bolalar ulg‘aygani sari ularning
xotirasi kuchsizlanadi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Bu yerda gap shundaki,
bolalar o‘sib, turmush tajribasi ortgan va nutqi o‘sgan sari ular narsa va hodisalarni
surunkasiga, ya’ni to‘g‘ri kelganicha emas, balki tanlab, ya’ni o‘zlariga kerakligini
esda olib qoladigan bo‘la boshlaydilar. So‘nggi yillarda o‘tkazilgan eksperimental
tekshirishlar natijalarining ko‘rsatishicha, bog‘cha yoshidagi bolalarda ham narsa
va so‘zlarning ma’nosiga tushunib esda qoldirish samarali ekani aniqlangan. Lekin
bog‘cha yoshidagi bolalarning mantiqiy esda qoldirishlari ularga to‘la
tushuniladigan ma’lumotlar berilganda ochiq ko‘rinadi.
Kichik bog‘cha yoshidagi bolalarda ko‘proq obrazli xotira rivojlangan
bo‘ladi. Shuning uchun ular eshitgan narsalariga nisbatan ko‘rgan narsalarini
yaxshi eslarida olib qoladilar. Buning asosiy sababi, birinchidan, kichik bog‘cha
yoshidagi bolalarning idroklari aniq obrazli xarakterga ega, ikkinchidan, ularda
hali nutq to‘lato‘kis shakllanmagan. Bolalar yuqori guruhlarda nutqni anchagina
egallab olganlaridan keyingina so‘z orqali ifodalangan narsalarni esda yaxshi olib
19](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_18.png?v=1)
![ta’limtarbiya va turmush tarziga qarab o‘zgarib, o‘sib boradi. Shuni ham qayd qilib
o‘tish kerakki, ma’lumotni idrok qilishda sezgi organlari qanchalik ko‘p ishtirok
etsa, ma’lumot shunchalik tez va puxta esda qoladi. Bu haqda mashhur rus
pedagoglaridan K.D.Ushinskiyning quyidagi gaplari juda ham o‘rinlidir.
«Bolaning esida biror narsaning mahkam o‘rnashib qolishini xohlovchi pedagog,
bola sezgi organlarining mumkin qadar ko‘prog‘ini ko‘zi, qulog‘i, tovush organi,
muskul sezgisi va hatto, agar iloji bo‘lsa, hidlash va ta’m bilish organlarini esda
tutib qolish jarayonida qatnashtirishga harakat qilishi kerak». Demak bola xotirasi
ustida qancha ko‘p va puxta ishlansa bolaning maktab ta’limini o‘zlashtirishi ham
shunchalik oson kechadi. [7.24-b]
21](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_20.png?v=1)
![etadi.Qo‘l barmoqchalari motorikasining rivojlanishi quyidagi holatlarni yuzaga
keltiradi: Tasavvur etish, tafakkurning rivojlanishidir. Maktabgacha yoshdagi
bolalar mashg‘ulotlaridagi asosiy vazifalardan biri – bola miyasida buyum va
hodisalar haqidagi axborotni tasavvur ettirish. Masalan, rasm chizish, turli o‘yinlar,
kubiklardan biron-bir narsa yasash orqali bola ana shu axborotni tafakkurida
rivojlantiradi. Ushbu tafakkur turi boshqa tafakkur turlariga asos bo‘lib, so‘z
boyligi, mantiqiy tafakkurning shakllanishi, kelajakdagi maktab darslarini a’lo
darajada o‘zlashtirishda ko‘maklashadi. Bolalar o‘z tabiatlariga ko‘ra haddan
tashqari qiziquvchan bo‘ladi. Ular hamma narsani bilishi juda zarur: ta’mini tatib
ko‘rishi, ushlab ko‘rishi, tushunarsiz va yangi bo‘lgan narsalarga o‘z
tushuntirishlarini o‘ylab topishi, tajriba o‘tkazib ko‘rishi va o‘z farazlarini
tekshirishi. Har bir ota-ona o‘z farzandiga uni o‘rab turgan olamni tanishiga
yordam berishi zarur.Bola 3 yoshigacha asosan predmet va harakatlarning
nomlarini o‘zlashtiradi. Nomlar asosan uning vazifasini anglatib, bu predmet yoki
harakatning tashqi ko‘rinishi o‘zgarsa ham uning nomi o‘zgarmaydi. Shuning
uchun ham bola predmetlarning nomlari ishlatilishini vazifalariga bog‘lagan holda
tez o‘zlashtiradi. Maktabgacha tarbiya yoshida bolaning analizatorli idrok etish
jarayoni ham yanada takomillasha boradi. Bola hayotining 3-yoshida beixtiyor
idrok maktabgacha tarbiya yoshidagi katta bolada ma’lum bir maqsadga qaratilgan,
tanlangan idrokka aylanadi, kuzatuvchanlik tarkib topadi. Idrok etishda so‘zning
roli osha boradi, endi bola narsalarning belgilab qo‘ygan sifatlari va xususiyatlarini
aytib ko‘rsatadi. Idrok jarayoni bolaning tafakkurini o‘stiradi hamda o‘z faoliyati
davomida va tafakkur jarayonida tobora takomillashadi. Maktabgacha tarbiya
yoshidagi bola tasavvurlari doirasi kengayishi va bilimning oshishi uning aqliy
faoliyatining xarakterini o‘zgartiradi. [5.213-b]
Nutqning o‘sish faoliyatining kengayishi yangi tafakkur shakllari uchun
sharoit yaratadi. 5–6 yashar bola tasvirlaydi, keyin esa muhokama qiladi,
umumlashtiradi. Shu yoshdagi bolaning tafakkuri aniq obrazli emotsional va
yaqqol tafakkur hisoblanadi. Muhokama bevosita narsa, buyum bilan bog‘langan.
23](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_22.png?v=1)
![Bola umumlashtirilgan tushunchalarni o‘zlashtiradi, fikr yuritish operatsiyalari
faqat idrok etishgagina emas, balki xayolga ham asoslanadi. Dastlabki (garchi
mukammal bo‘lmasa ham) hukmlardan xulosa chiqarish va yakun yasash paydo
bo‘ladi. Bu yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va uning oldiga qo‘yilgan
yangi talablar asosida takomillasha boradi. Bog‘cha yoshidagi bolalar o‘zlarining
faoliyatlari uchun qandaydir ahamiyatga ega bo‘lgan, ularda kuchli taassurotlar
qoldirgan va ularni qiziqtirgan narsalarni beixtiyor esida saqlab qoladi. Ushbu
yoshdagi bolalar tafakkuri va uning o‘sishi o‘ziga xos xususiyatga ega.
Maktabgacha yoshda bolaning tafakkuri juda tez rivojlana boshlaydi. Buning
sababi,
birinchidan, ularda turmush tajribasining nisbatan ko‘payishi,
ikkinchidan, nutqining yaxshi o‘sgan bo‘lishi,
uchinchidan, esa bog‘cha yoshidagi bolalarning juda ko‘p erkin, mustaqil
harakatlar qilish imkoniyatiga ega bo‘lishlaridir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda har sohaga doir savollarning tug‘ilishi ular
tafakkurining faollashayotganidan darak beradi. Bola o‘z savoliga javob topa
olmasa yoki kattalar uning savoliga ahamiyat bermasa, undagi qiziquvchanlik
susaya boshlaydi. Bolaga ta’limni erta, kech ham emas, balki o‘z vaqtida berish
lozim. Bolaning yoshiga muvofiq ravishda shunday ta’lim berish kerakki, bunda
uning barcha hissiyot a’zolari jalb etilgan bo‘lsin. Ya’ni, bola rivojlanish
jarayonida mustaqil ravishda o‘zi teginish, ko‘rish, eshitish, hidlash va mazasini
bilish imkoniyatiga ega bo‘lishini ta’minlash zarur.Bolaga kichikligidan axloqni
o‘rgatish miya rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Kattalarni hurmat qilish, salom
berish, yo‘l harakati qoidalariga amal qilish va boshqa shu kabilarni o‘rganib
borgan bola hayoti davomida qiynalmaydi va kam xato qiladi. [22.11-84-b]
Natijada bolada har xil kasalliklar yuzaga kelishi mumkin. Bola bilimni o‘z
xohishi bilan o‘zlashtirishi kerak. Agar istamayotgan bo‘lsa, demak, ota-ona uni
qiziqtirish yo‘llarini topa olmayapti. Shuning uchun ota-onalar bolaning
rivojlanishi uchun aynan uning kichikligidan sharoit yaratib, atrof-muhitni yanada
24](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_23.png?v=1)
![munosabatini idrok etish takomillasha boradi. Chizishni un va qumda ham amalga
oshirish mumkin.
Grafik diktant. Bunda tarbiyachi bolalarga geometrik shakllar, narsa-
buyumlarni aytib turadi. Bolalar chizadi. Masalan, uchburchak, qush va boshqalar.
3–4 yashar bola narsalar o‘rtasidagi bog‘lanishni farqlab oladi va o‘z faoliyatini
rejalashtiradi. Bu faoliyat asta-sekin ijodiy faoliyatga aylanadi.
Bo‘yash. Ayrim bolalar yaxshi chiza olmaydi, ammo chizishni xohlaydi.
Bunday bolalarga tayyor rasmlarni bo‘yash vazifasini topshirish mumkin. Ular
rasmlarni bo‘yar ekan, ertak qahramonlari bilan tanishadi. Ularning kiyimlari,
qiyofalari, atrof-muhiti haqidagi tasavvurlarga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, qo‘l
harakati motorikasi, ijodiy tafakkuri ham rivojlanadi.
Pazl. Pazl yasash bola xotirasini rivojlantiruvchi juda foydali mashg‘ulot.
Bola yaxshi ko‘rgan rasmlardan unga pazl olib bering yoki o‘zingiz yasab
bering.Bolalar dominosi. Ertaklar qahramoni aks ettirilgan dominolarni bolangiz
bilan birga o‘ynab, ba’zida unga yutqazib tursangiz, bola juda zavq bilan o‘ynaydi.
O‘yin davomida esa u aqlan rivojlanadi.
Bolalar dominosini o‘zingiz ham yasasangiz bo‘ladi. O‘yin jarayonida 3
yashar bolada dastlabki umumlashtirish yuzaga keladiki, bu narsa bolaning oddiy
masalalarni yechishida yordam beradi.
She’r yodlash. Bolaning xotirasini rivojlantirish maqsadida har kuni bitta
kichik she’r yodlating. Ertasi kuni kechagisini eslatib, yangisini yodlatsangiz
maqsadga muvofiq.
Origami (yaponcha, “qog‘ozni yig‘ish”). Yaponlarning qalbini aks
ettiruvchi, to‘rtburchak qog‘ozdan shakllar yasash san’atidir. Origami nafaqat
Yaponiyada, balki butun dunyoda odamlarning sevimli hordiq chiqarish
mashg‘ulotlariga aylangan. Origami san’atini o‘rgatish bolalarda tasavvur qilish,
fikrlash qobiliyati va barmoqlar motorikasini rivojlantirishga yordam beradi.
Kusudami (yaponcha, “dori”, “shar”). Yaponlarning qog‘ozdan yumaloq
shakllar yasash san’ati. [22.14-b]
26](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_25.png?v=1)
![shunchaki orzu qilmoqchi edi. Shuni unutmangki, bu yoshdagi chaqaloq
narsalarning umumiy qabul qilingan tushunchasini idrok qilishni xohlamaydi,
aksincha, tasavvurga erkinlik berishni xohlaydi Yanush Korchak Ijodkorlik - bu
yangi, o‘ziga xos narsalarni yaratish jarayoni. Pedagogikaning muhim
vazifalaridan biri ijodiy shaxsni shakllantirishdir. Zamonaviy jamiyat ijodiy
faoliyatga qodir bo‘lgan nostandart diversifikatsiyalangan shaxslarga muhtoj.
Ijodiy qobiliyatlarga quyidagilar kiradi: tasavvur, fantaziya, sezgi, xayoliy fikrlash,
qiziquvchanlik, tashabbuskorlik va nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash
qobiliyati. Ijodiy qobiliyatlar muhim, shuning uchun ularni erta bolalikdan
shakllantirish lozim. Ko‘pincha ota-onalar bolaning aql-zakovati, mantiqiyligi va
xotirasini rivojlantirishga ustunlik berishadi, lekin ijodkorlik haqida unutishadi. Bu
katta xato. Ijodiy va mantiqiy fikrlash bir-biriga qarama-qarshi emas, balki bir-
birini to‘ldiradi. Bunday bilimlar bolaga murakkab ta’sir ko‘rsatadi. Ular kuzatish,
tasavvur, fikrlash, xotira, hissiy intellektni rivojlantirishga hissa qo‘shadilar. Agar
siz ijodkorlikni qo‘llasangiz, maktabda o‘qish jarayoni ancha samarali bo‘ladi.
Shuning uchun ijodiy rivojlanish intellektual va jismoniydan kam emas.
Ko‘pincha, ko‘plab ota-onalar farzandini ijodiy shaxs sifatida ko‘rishni orzu
qiladilar, lekin shu bilan birga ular o‘zlari ham hech narsani o‘zgartirishga
intilmaydilar. Va agar ota-onalar ma’lum ijodiy qobiliyatlarga ega bo‘lsa, unda bu
juda zo‘r - siz ajoyib oilaviy ijodiy tandemni olishingiz mumkin. Xo‘sh, agar
taqdirning irodasiga ko‘ra, ijodkorlik sizning kuchingizdan uzoqda bo‘lsa, unda bu
muhim emas va bu holatda xafa bo‘lmaslik kerak. Siz hali ham sevimli bolangizga
yordam berishingiz mumkin. Asosiysi, bu masala bo‘yicha katta istak va tegishli
bilimga ega bo‘lish.Kichkina ixtirochining mutlaqo beg‘ubor fantaziyalarini
ibtidoiy narsa sifatida qabul qilmang, bolaning har qanday fantaziyasi
ijodkorlikning yashirin donasi ekanligini unutmang. [24.61-b]
Shuningdek, bolalar ertaklariga kulmaslik kerak. Chunki ijodkor bola oddiy
narsalarni boshqa tomondan ko‘ra oladi. Xafa bo‘lmang va agar u rasmda aytaylik,
baliq ko‘rinib turganini aytsa, uni qoralashga va jazolashga urinmaslik lozim:
29](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_28.png?v=1)
![chilaridir.Yuqoridagi barcha olimlarimiz bolalarni ijodiy qobilyatlarini
rivojlantirishda o‘zlarini jida katta hissalarini qo‘shganlar. Ilhom izlashda – bola
dizayner bilan chizish yoki o‘ynash uchun o‘tirdi. Barcha ijodiy faoliyatlar orasida
bolaning ko‘z o‘ngida uchqun paydo bo‘ladigan narsani paydo qilishdir. Ijodiy
burchak hosil qilish – bunda manba tayyor va biz bola uchun kerak bo‘ladigan
sharoitlar yaratamiz.
Bola tashqi dunyodan chalg‘itib, chalkashlik yoki shikastlangan narsalar
uchun jazolanishdan qo‘rqmasdan sevimli mashg‘uloti bilan band bo‘lsin. Har kun
hayol qilish – bunda bola har kuni tevarak- atrofdagi ko‘zga ko‘rinmas va kattalar
anglamas darajadagi narsalardan hayolan ijodkorlik bilan o‘z tasavvuri mahsulinj
yaratadi. Atrofdagi dunyoni kuzatish – bunda bola ota-onasi bilan sayrga chiqish
mobaynidagi turli narsalardan : osmon,bulutlar,maysa va hakozo narsalardan
foydalanib, o‘z tasavvuridagi aurani hosil qilishi mumkin. Ijodkorlik- ijodiy
fikrlashni o‘rganish amaliyotni talab qiladi. Ijodkorlikning afzalligi shundaki, u
arzon va xatto bepul bo‘lishi mumkin. Natija- bunda bola o‘zi xohlagan va o‘z
tasavvuridagi narsalarni erkin holatda hosil qiladi . Natijadan esa o‘zi mamnun
bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda Ijodkorlik insonning juda oddiy vaziyatlar uchun
nostandart yechimlarni topa oladigan ko‘p qirrali fikrlash qobiliyatini anglatadi.
Ko‘pincha bunday qobiliyatlar tug‘ma emas va ularning rivojlanishi uchun maxsus
shart-sharoitlarni talab qiladi. [21.99-b]
31](https://docx.uz/documents/b0796a7e-7fe2-4b0e-8059-2df2954a7ffa/page_30.png?v=1)
Bolalarning qobiliyati va iste’dodlarini ro’yobgachiqarishda maktabning ro‘li
-
O'xshash dokumentlar
- Ona tili darslarida oʻquvchi tasavvurini rivojlantirish metodikasi. 5-sinf
- 3-sinfda ona tili va o’qish savodxonligi darslarida o’quvchilarning yozuv malakalarini shakllantirish usullari.
- Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining ijodiy fikrlashini rivojlantirishni STEAM taʼlimi orqali amalga oshirish usullari kurs ishi
- Elektron darsliklar va ularga qo‘yiladigan talablar
- 1–2-sinf o‘quvchilarining matematik madaniyatlarini shakllantirish