Bolalarning yosh xususiyatlari hisobga olgan holda jismoniy mashiqlarni tanlash va o’tkazish - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	89.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

96 Продаж

Bolalarning yosh xususiyatlari hisobga olgan holda jismoniy mashiqlarni tanlash va o’tkazish

Купить

Bolalarning yosh xususiyatlari hisobga olgan holda jismoniy
mashiqlarni tanlash va o’tkazish
Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………………2
I.BOB JI SMONI Y TA RBI Y A MA SHG‘ULOTLA RI NI N G TAV SI FI V A
ULA RNI N G TUZI LI SHI
1. 1 Kichik v a o‘rt a guruhlarda jismoniy t arbiy a mashg‘ulot larini
o’t k azish
…… …………………………………………………………………..7
1.2 Kat t a, mak t abgacha t ay y orlov v a t urli y oshdagi bolalar
guruhlarida jismoniy t arbiy a mashg‘ulot larini
o‘t k azish ........ ....................................... ....... 15
II.BOB TA ’LI M MUA SSA SA LA RI DA V A OI LA DA ERTA LA BKI
GI MNA STI KA NI O‘TKA ZI SH METODLA RI V A ULA RN IN G A HA MI Y A TI
2.1 Ert alabk i gimnast ik a uchun mashqlar t anlash v a ular asosida
gimnast ik a k omplek sini t uzish, jismoniy t arbiy a daqiqalarini
o‘t k azish ………………..21
2.2 Kichik v a o‘rt a guruhlarda ert alabk i gimnast ik ani
o‘t k azish ...................35
Xulosa……………………………………………………………………… ..44
Fodalanilgan adabiyotlar………………………………………………... ....46
1

Kirish.
Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-ta’lim muassasalari
faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to’g’risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi
“Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va “Workout” sport turlarini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to’g’risidagi, “2024 yil Parij shahrida
(Fransiya) bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o’yinlariga O’zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to’g’risida”gi, “Sport
ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport
turlari bo’yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo’lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o’yinlariga alohida tayyorgarlik ko’rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo’lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
2

lozim.Natijada so’ngi yillarda ushbu sohada to’planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o’zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog’lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p.
Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak
ma’naviyatli, jismoniy sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir.
Zero, el-yurtning kelajagi bugun kamolga etayotgan yoshlar qo’lida.
“Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini avvalambor farzandlarimizning unib-o’sib,
ulg’ayib, qanday inson bo’lib hayotga kirib borishiga bog’liqdir” deb ta’kidlaydi
birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch”
kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan
topshiriqlar to’la bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133
suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport
yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar
sport bilan shug’ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy
holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017
yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha 52,7 % dan 96,3%gacha
o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O’g’il
va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga
chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli darajada
ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
3

kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.Bolalarning barcha fanlardan chuqur
bilimlarga ega bo’lishlarini ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini
mustahkamlashdan iborat bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita
bo’lib xizmat qilmoqda.Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir
bosqichlarga, ya’ni boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport
mahorati bosqichlarga bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar
faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta
va keng bo’lgan sport anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak.
Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol,
futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari
bilan muntazam shug’ullanmoqdalar.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish:
 Sabr chidamga o’rgatish
 O’yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
 O’z - o’zini tutish va o’ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirlik ko’nikmalarini shakllantirish
 Hozir javob bo’lishga tayyorlash
 Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
4

Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va o’qituvchi muhim rol
o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli
guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda
asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish
va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki
bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida
e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy
o’rin tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va
majmuani (kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan
foydalanish usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish
vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM asosiy makon
(ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport
mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish
(eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .E’tirof
etish zarurki, har bir sport
turida
ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda xilma-
xil
jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga
va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va
rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
5

Kurs ishi kirish,uchta reja xulosalar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Kurs ish 44 betdan iborat matnda bayon qilingan, 1 ta jadval yoritilgan.
Adabiyotlar ro’yxati , Internet saytlari.
6

I.BOB JI SMONI Y TA RBI Y A MA SHG‘ULOTLA RI NI N G TAV SI FI V A
ULA RNI N G TUZI LI SHI
1. 1 Kichik v a o‘rt a guruhlarda jismoniy t arbiy a mashg‘ulot larini
o’t k azish
Voleybol nisbatan yosh sport turi hisoblanadi. Bu ajoyib o’yin XIX asr oxirida
kirib kelgan. Aytishlaricha, bu kashfiyot tomoshabinlarni g’ayri oddiy tomosha
bilan hayratda qoldirgan Geshok shahrilik (AQSh) bir guruh o’t o’chiruvchilarga
tegishlidir. O’yin yosh yigitlarning ishirilgan basketbol to’pi kamerani ikki ustun
orasida tortilgan arqon orqali bir-birlariga ota boshlashlaridan boshlangan.
Biroz vaqt o’tgach, o’yin qoidasini shu shaharlik jismoniy tarbiya
o’qituvchisi Vilyam Morgan tuzgan deb hisoblanadi. Shundan so’ng voleybol
o’yini nafaqat Amerikada balki Yaponiya, Xitoy, Kanada, Frantsiya, Italiya,
Chexoslavakiyada ham tez tarqalib ketgan.Biroq bu o’yinni har mamlakatda har xil
o’ynashgan. Jamoalar tarkibi 9 ta kishidan iborat bo’lib, o’yinchilar joy
almashishlariga ruxsat berilmagan, bir o’yinchining to’pga tegish soni
chegaralanmagan edi. Voleybol o’yini Olimpiada o’yinlariga qo’shilishi
munosabati bilangina o’yin qoidalariga aniqlik kiritilgan.
O’yin qoidalarini shakllanishi
Voleybol o’yinining dastlabki rasmiy o’yin qoidalari 1896-yilda ishlab
chiqilgan. Mazkur qoidalarni ayrim bandlari quyidagilardan iborat bo’lgan:
- maydonchaning o’lchami 7,6 x 16,1 m;
- to’rning balandligi 195 sm;
- to’pning og’irligi 252-336 gr;
- o’yinchilar tarkibi chegaralanmagan;
- to ’ p o ’ yinga maydonchani o ’ ng tashqi qismida joylashgan lxl metrli
to ’ rtburchak shaklidagi joydan bir oyoqda turib kiritilgan va hokazo .
Voleybolning borgan sari ommaviylasha borishi va ishtirokchilaming o ’ yin
mahorati shakllana borishi bilan bir qatorda musoba qoidalari ham o ’ zgarib ,
takomillashib borgan .
7

1900-yil -hisob 21 ochkogacha, to’rning balandligi 213 sm;
1912-yil-maydoncha 10,6 x 18,2 m, to’r-228 sm;
1917-yil -hisob 15 ochkogacha, to’rning balandligi 243 sm;
1918-yil - o’yinchilar soni bir jamoada - 6 ta;
1922-yil -to’pni faqat 3 marta o’ynash, maydoncha 9,1 x 18,2 m;
1925-yil - to’p 66-69 sm, og’irligi 275-285 g, maydoncha 9x18 m;
1934-yil - to’r ayollar uchun 224 sm.
Qoidalar rasmiy holda to’liq 1946-yilda joriy etilgan, lekin 1951- yilga kelib
Marselda FIVB Kongressi tomonidan tasdiqlandi.
1947-yil - erkaklar o’rtasida o’yin 5 partiyadan iborat.
1950-yil - ayollar o’yini 5 partiyadan iborat.
1952-yil-tanaffus 1 partiyada2 marta.
1957-yil - tanaffus 1 daqiqadan 30 soniyagacha qisqaradi.
1961-yil - o’yinchi almashtirish qoidasi tasdiqlandi.
1965-yil - to’siq qo’yuvchi qayta o’ynashi (to’pga tegishi) mumkin, u
qo’llarini raqib tomoniga o’tkazishi mumkin.
1970-yil - chegaralovchi antenna (180 sm) joriy etildi.
1976-yil - kiritilgan to’pga to’siq qo’yish.
1984-yil - to’pni qabul qilishda tanani beldan baland joyi bilan «tegish»
mumkin, to’p o’yinga kiritilayotganda uni to’sish bekor qilindi.
1988-yil - eng yuqori hisob 17 gacha, hal etuvchi partiya taybreyk tarzida,
ochkolar soni 2 ta farq bo’lguncha davom etadi.
1992-yil - to’p tanani tizzadan yuqori barcha joyiga tegishi mumkin.
1998-yil - to’p tanani barcha joyiga tegishi mumkin; hisob 25 gacha, 5
partiyada 15 gacha; har partiyada hisob 8 va 16 bo’lganda 2 ta bir daqiqadan
texnik tanaffus beriladi; jamoalar 2 martadan 30 sek. tanaffus olishlari mumkin;
to’p kiritish 9 metr oralig’ida ijro etilishi mumkin; «Libera» o’yinchisi joriy etildi.
2008-yil - to’pni rangi o’zgartirildi (sariq-ko’k); to’r oldida joylashgan
o’yinchilar to’rni pastki qismiga tegishi mumkin.
Zamonaviy voleybol musobaqaning qoidalari haqida qisqacha ma’lumotlar:
8

- maydoncha 9 xl8 m, chiziqlar kengligi 5 sm;
- o’yin maydonini chegaralovchi antennalarning balandligi 180 sm;
O’yinchilarning yoshi va jinsiga qarab to’rning balandligi
quyidagicha bo’ladi:
- to’pni aylana uzunligi 66±1
sm, diametri 21±0,3 sm,
og’irligi 270±10g;
- har partiyada 6
o’yinchi almashinuviga ruxsat
beriladi. Asosiy o’yinchi 1
marta almashtirilishi va qaytib
o’yinga tushishi mumkin;
- o’yin 3 yoki 5
partiyadan iborat bo’ladi;
- har partiyada hisob 25 gacha, agar 25:25 bo’lib qolsa eng yuqori hisob 2
ochko farq qilguncha davom etadi. Hal qiluvchi partiya taybreyk
tarzida o ’ tadi 15 ochkogacha , hisob toki 2 ochko farq qilguncha davom etadi .
Jazo «ayb»ga yarasha bo’lishi shart. Bordi-yu hakam xatoga yo’l qo’ysa, u
o’z vaqtida bu xatoni bo’yniga olishi kerak va adolatni tiklashi zarur.
Hakam nafaqat o’yin davomida o’z odobi bilan namuna bo’lishi, balki u
boshqa joylarda ham o’zini tuta bilishi kerak.
Hakamlar:
birinchi hakam (minbardagi hakam);
- ikkinchi hakam;
- hakam-kotib;
- axborot beruvchi hakam;
- 4 ta chiziq hakamlari;
- 6 ta to’p uzatib turuvchilar.
9qizlar 13-
14 15-16 2 m 10 sm
1 2 m 20 sm
ayollar 17-18 va
bundan katta
yoshdagilar
uchun 2 m 24 sm
o’g’il bolalar 13-14
2 m 20 sm
2 m 35 sm
| erkaklar 2 m 43 sm

Hakamlarning har birini o ’ z vazifasi , huquqlari , hakamlik qilish joylari va
vositalari mavjud . Ularni atroflicha talqini ma ’ ruzada og ’ zaki va o ’ quv filmlari
yordamida bayon qilinadi , tushuntiriladi .
Musobaqa o ’ yinidan 20-30 min oldin maydonchani , anjom ( to ’ p , to ’ r ,
maydon chiziqlari ), hakamlarni kiyim - bosh , tayyorgarligi , xullas , o ’ yinni
o ’ tkazishga nima , kim , qancha kerak bo ’ lsa , hammasining muhayyoligi birinchi
hakam tomonidan tekshirilishi kerak va zaruriyat bo ’ lsa ta ’ minotni oshirish talab
qilinishi shart .
Hujumda va himoyada o’yin texnikasi
O ’ yin texnikasini tasnifiy tarkibiva uning mazmuni .
Voleybolda o ’ yin texnikasi o ’ ziga xos tasnifga ega bo ’ lib , u bir necha turkumdan
tarkib topadi . O ’ yin texnikasining tasnifi « hujum texnikasi » va « himoya texnikasi »
kabi turkumlarga bo ’ linadi . Ular esa o ’ z navbatida yuqoridan pastga qarab bir -
biriga bo ’ ysundirilgan kichik turkumlardan tashkil topadi . Hujum texnikasiga holat
va harakatlanish , uzatish , to ’ pni o ’ yinga kiritish va zarba texnikasi kiradi .
Himoya texnikasi esa holat va harakatlanish, to’pni qabul qilish va to’siq qo’yish
texnikasidan iborat.
Holat va harakatlanish texnikasi .
O’yinda ro’y beradigan vaziyatlarga qarab o’yinchi holati turlicha bo’lishi
mumkin.Jangovor holat – har qanday yo’nalishdagi harakatlanishga yoki vaziyatga
munosib o’yin malakasini darhol bajarishga qaratilgan bo’ladi. Bunda o’yinchi
oyoklarining tayanch sathi deyarli katta bo’lmaydi, ya’ni salgina oyok uchida
turiladi, oyoqlar tizza bo’g’imlarida birozgina egilgan bo’lib, tana hiyol oldinga
intilgan bo’ladi. Vaziyatga qarab «jangovor» holat uch turda ijro etilishi mumkin.
Turg’un holat – bir oyok ikkinchi oyokdan bir oz oldinga joylashadi, tizzalar
bukilgan, gavda bir oz oldinga egilgan, qo’llar tirsak-engak sathigacha ko’tarilgan
bo’ladi.Asosiy holat – ikki oyok bir-biridan 20-30 s oralig’ida parallel joylashgan
bo’ladi. O’yinchi og’irligi tizzalar bukilgan ikki oyoqqa teng taqsimlangan bo’lib,
10

gavda oldinga intilgan, tirsaklar bukilgan holda qo’llar gavda oldida joylashgan
bo’ladi.O’zgaruvchan holat – yuqorida qayd etilgan u yoki bu holatlarning texnik
nusxasini o’zida mujassamlashtirgan bo’ladi.
Harakatlanishlar – turli usullarda amalga oshiriladi: yurish, yugurish, siljish,
hatlash.Uzatish texnikasi.
To’p uzatish voleybolda asosiy o’yin malakalaridan biri bo’lib, shu uyin bilan
bog’lik bo’lgan barcha texnik-taktik faoliyatni amalga oshirishga imkon yaratuvchi
yagona vositadir.
Uzatish – hujum texnikasiga mansub bo’lib, uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat
bilan to’g’ridan-to’g’ri ijro etish ochko olish imkonini berishi mumkin.
To’p uzatish – nemis mutaxassisi M.Fidlermi (1970) izohiga binoan – bir
vaktni o’zida bajariladigan ikki harakat malakasidan iborat bo’ladi. Birinchi
«jangovor» holatdan gavdani og’irlik markazini bir oz pastga tushirish, ya’ni
oyoklarni tizza kismidan salgina egilishidan to to’pni qabul qilishgacha
bajariladigan malaka. Bu malaka himoya texnikasiga kiradi. Ikkinchisi – agar to’p
maqsadli yo’nalish bo’yicha ma’lum o’yinchiga aniq etkazib berilsa, bu uzatish
deb yuritiladi va hujum texnikasiga kiradi.
Uzatish bir necha turlardan iborat bo’ladi: tayanch holatda ikki qo’llab yuqoridan
uzatish, ikki qo’llab pastdan uzatish, bir qo’l bilan yuqoridan va pastdan uzatish,
sakragan tayanchsi holatda ikki qo’l yoki bir qo’l bilan yuqoridan uzatish.Uzatish
vertikal, gorizontal yoki diogonal ravishda baland, past, uzoq yoki yaqin
yo’nalishlarda ijro etilishi mumkin.
Ikki qo’llab yuqoridan uzatish texnikasi. «Jangovor» holat – bir oyoq
ikkinchisiga nisbatan oldinda, ikkala oyoq ham tizza qismidan egilgan bo’ladi;
kelayotgan to’pni yo’nalishiga, baland-pastligiga va tezligiga qarab holat yoki
harakatlanish – joy tanlash munosib mazmunga ega bo’lishi lozim; to’p
yaqinlashganda to’pga nisbatan qarshi harakat oyoklarni tizza qismidan yozilishi
bilan boshlanadi; qo’llarni ko’rsatish va katta barmoqlar uchburchak shaklda
11

bo’lib, uni orasidan to’pni yaqinlashishi kuzatiladi; bilaklar salgina orqaga egilgan
bo’lib, barmoq-panja-kaftlar cho’mich shaklida bo’ladi; to’p bilan qo’llarni
«uchrashuvi» arafasida oyoqlarni tizza qismidan yozilishi, qo’llarni tirsak qismidan
yozilishi bilan davom etib, uzatishda to’pni yo’nalishini maksadga muvofiq
ta’minlashi lozim.
Uzatishni so’nggi daqiqasida oyoq va qo’llar shiddat bilan yoziladi. Uzatish
vaqtida barmoqlar amortizastiya va yo’naltirish, ko’rsatish va o’rta barmoqlar esa
bilaklarni to’pga qarshi harakati bilan birgalikda uzatishni ta’minlovchi kuch
vazifalarini bajaradi. Nomsiz va kichik barmoqlar to’pni yon tomondan uni aniq
yo’naltirilishiga yordam beradi.Tayanchsiz holatda /sakragan holatda/ ikki qo’llab
yuqoridan uzatish texnikasi – aksariyat qisqa balandlikda faqat sakragan holatda
amalga oshiriladi.
Ikki yoki bir qo’llab pastdan uzatish (qabul qilish) texnikasi ma’ruzaning
«himoya texnikasi» qismida yoritiladi. To’pni o’yinga o’yinga kiritish texnikasi.
To’pni o’yinga kiritish – o’yinni boshlash yoki dovam ettirish vositasi bo’lsada, u
ayniqsa, so’nggi yillarda, hujum texnikasi tizimida g’alaba (ochko) keltiruvchi
asosiy malakalarga aylanibbormoqda. To’pni uyinga kiritish bir necha turlardan
iborat: to’rga nisbatan to’g’ri turib pastdan va yukoridan to’p kiritish; to’rga
nisbatan yon tomon bilan turib pastdan va yuqoridan to’p kiritish; yuqoridan to’g’ri
va yon tomon bilan turib to’pga umuman aylanma harakat bermasdan
(planiruyuhaya podacha) to’p kiritish.
Yuqorida qayd etilganidek, to’p kiritish turlari har xil bo’lsada, ularning bir xil
xususiyatlari mavjud, chunonchi, dastlabki holat – chap (o’ng) oyoq bir qadam
oralig’ida oldinga joylashadi; harakatlanishning dastlabki bosqichida oyoqlar tizza
qismidan bir oz egilgan bo’ladi; chap qo’lda joylashgan to’pni; pastdan to’p
kiritishida taxminan to’p 25-50 sm balandga vertikal irg’itiladi; yuqoridan to’p
kiritishda to’p taxminan 1,0 m atrofida irg’itiladi; bundan tashqari pastdan to’p
kiritishda gavda oldinga bir oz bukilgan bo’ladi, yuqoridan to’p kiritishda esa
gavda vertikal holatda bo’ladi; to’p irg’itilishi bilanoq tananing og’irlik markazi
12

orqa tomonga siljitiladi; gavda va o’ng qo’l barobariga orqa tomonga
harakatlanadi;
Pastdan to’g’ri turib to’p kiritishda o’ng qo’l erga nisbatan perpendikulyar
ravishda orqaga siljitilib, so’ng irg’itilgan to’pni shiddat bilan oldinga-balandga
uriladi;
Pastdan yon tomon bilan turib to’p kiritilganda o’ng qo’l erga nisbatan parallel
ravishda orqaga siljitiladi, so’ng oldi tomonga parallel harakatda shiddat bilan
irg’itilgan to’pni oldinga-balandga uriladi;
yuqoridan to’g’ri turib to’p kiritishda o’ng qo’l yuqoriga vertikal ko’tarilgan
holatdan orqa tomonga harakatlantirilib, tirsakdan bukiladi, so’ng qo’l yozilishi
bilan bir qatorda old tomonga shiddat bilan harakatlantirilib vertikal holatga
etganda to’pzarb bilan uriladi, tananing og’irlik markazi old tomonga siljishi kerak;
- yuqoridan yon tomomn bilan turgan holatdan gavda o’ng tomonga
egiladi, qo’l orqaga-pastga tushiriladi va qayta shiddat bilan old tomonga
harakatlantirilib, vertikal holatda irg’itilgan to’p zarb bilan uriladi;
- to’g’ri va yon tomon bilan to’pni aylanma harakatsiz kiritishda zarba
beruvchi qo’l to’pdan deyarli qisqa oraliqda bo’ladi va zarba to’pni markaziy
nuqtasiga to’g’ri kelishi kerak.
Albatta to’p kiritish texnikasiga yuqorida qayd etilgan uslubiy ko’rsatmalar
vaziyatga, to’p kiritish taktikasiga, o’yinchining mahorati va imkoniyatiga qarab u
yoki bu tomonga o’zgarishi mumkin.
Zarba (hujum) texnikasi . Sakrab zarba bilan to’pni urish yoki to’siqchilarni
chalg’itish niyatida bir qo’l bilan to’pni raqib maydonchasini bo’sh joyiga uzatish
(o’tkazib yuborish) o’yin vaziyatining ochko olish bilan tugallanishiga yoki juda
bo’lmaganda raqib jamoani qayta hujum uyushtirishiga imkon bermaslikka
qaratilgan bo’lishi lozim.
Zarba – qisqa oraliqda chopish (1 faza), depsinish va sakrash (2 faza), zarba berish
(3 faza) va qo’nish (4 faza) malakalari asosida amalga oshiriladi.Qisqa oraliqda
yugurish fazasi o’z navbatida bir-biri bilan bog’liq bo’lgan 3 qismga bo’linadi:
13

dastlabki (tayyorgarlik), o’rta (yugurishning asosiy qismlari) va tomonni erga
qo’yish (depsinishgacha) jarayonlari.Yugurishning dastlabki qismida voleybolchi
xali o’ziga uzatilgan to’pning yo’nalishini to’la ilg’amasada, harakat yo’nalishini
oydinlashtirish maqsadida bir-ikkita tayyorgarlik qadamini qo’yadi.
Yugurishning ikkinchi (o’rta) qismida, uzatilgan to’pni yo’nalishi va shunga
munosib bo’lgan harakat yo’nalishi aniqlanib, shiddat bilan yugurish qadamlari
tashlanadi. Bu qismda ijro etiladigan malakalar hujumchini jismoniy, texnik va
taktik imkoniyatlariga qarab u yoki bu tomonga o’zgarishi mumkin.
Yugurishning uchinchi qismida tana og’irlik markazini pastroq tushirib, o’ng oyoq
bilan shiddatli katta qadam qo’yiladi, avval erga oyoqning tovon qismi qo’yiladi,
so’ng chap oyoqni birlashtirish bilan bir qatorda ikki oyoqning tizza qismlari
yanada bukiladi, ikki qo’l orqadan oldinga tezlik bilan harakatlanib, inerstiyadan
foydalangan holda depsinish ijro etiladi.
Ikkinchi faza – sakrash. Vertikal ravishda, qo’llarni oldinga–yuqoriga shiddatli
harakati to’rga tegmasdan va ikki oyoq bilan depsinish evaziga amalga oshiriladi.
Sakrash fazasining so’nggi damida gavda orqa tomonga egiladi, zarba beruvchi
qo’l, shiddat bilan yoy shaklida yuqoriga harakatlantiriladi, qo’l tirsak qismidan
past tomonga bukiladi.
Uchinchi faza – to’pni zarba bilan urish. O’ng qo’lni (zarba beruvchi qo’l)
tirsak qismidan yozilishi, uni yuqoriga – oldinga qarab ijro etilgan harakati bilan
ifodalanib, qo’l aynan vertikal holatgacha yozilgan vaqtda qo’ldan tashqari qorin-
ko’krak-bel mushaklarini baravariga keskin qisqarishi yordam berishi zarur.
Zarbani taktik maksadga qarabbarcha mushaklarni qisqarish kuchi va ishtirok etish
foizi turlicha bo’lishi mumkin.To’rtinchi faza – qo’nish. Oyoqlarni egilgan
holatida amortizastiya qarshiligida ijro etiladi.Zarba berish texnikasi – to’g’ri
yo’nalishda, ya’ni chopishni yo’nalishida, gavdani burmasdan va burib turli
yo’nalishda zarba berishni o’z ichiga oladi. Zarbaning mazkur turlaridan tashqari
sakrab yon tomomn bilan zarba berish turi mavjud. Lekin zarbaning ushbu turi
so’nggi yillarda, afsuski, kam ijro etilmoqda.
14

1.2 Kat t a, mak t abgacha t ay y orlov v a t urli y oshdagi bolalar
guruhlarida jismoniy t arbiy a mashg‘ulot larini o‘t k azish
Maydonda harakatlanish texnikasini oldinga qarab oddiy yugurishdan
boshlaymiz. Trener yoki o’qituvchi tomonidan maydonda harakatlanish texnikasi
ko’rsatilganda o’qituvchilarni diqqatini oyoqlar holatiga jalb qilish kerak, undan
keyin harakat tezligi va harakat ritmiga diqqatni jalb qilinadi. Mashq bajarishdan
oldin yugurish qadamini texnikasini o’rgatish kerak.Undan keyin sekinlashib
beldan oddiy yugurishga, masofa bo’ylab yugurish va tizzani baland ko’tarib,
oyoqdan oyoqqa sakrash va boshqa yugurish usullarini qo’llash. Bu mashqlarni
bajarayotganda diqqatni to’liq va aktiv holatda oyoqlarni to’g’rilash va harakat
oxirida tezlanish.Keyin yonboshlama harakat o’rgatiladi, buning uchun quyidagi
mashqlar qo’llaniladi: yonboshlama harakat o’ng tomon va chap tomon bilan.
Bu mashqlarni bajarayotganda hosil qilingan ko’nikmalar, tezlik bilan yugurishga
sharoit yaratadi. Bu erda diqqatni qadamni kattaligiga, qo’llarni aktiv harakatiga va
tayanchdan depsinish effektiga qaratish kerak.
1. Joyidan 5-10 m start.
2. Oddiy yugurishdan, tezlanishga o’tish va ma’lum belgigacha yugurish.
3. Shu mashq ham faqat o’qituvchini signaliga qarab.
4. O’quvchilar ketma-ket turishadi. O’qituvchi birinchi turgan o’yinchini
oldiga turadi. To’pni ma’lum bir tezlikda aylantirib yuboradi. O’quvchi shu to’pga
etib olib, uni qaytarishi kerak.Keyingi bosqich – orqalab oldinga qarab yugurish.
Bu erda ham qadamni kattaligiga diqqatni jalb qilinadi. Undan keyin ularni
tezligiga va boshida ularni straxovka qilish kerak.Maydonda harakatlanishni
mutsahkamlayotgan vaqtda ularni harakat tezligini va kutilmagan holatda harakatni
boshqa tomonga o’zgartirishni o’rgatish kerak. Voleybol uchun xarakterli bo’lgan
narsa – harakatni to’xtatgandan keyin malakalar qilish: bir vaqtda yugurish bilan
to’xtashni ham o’rgatish kerak. Tez to’xtash ko’nikmalarini o’rgatish va dastlabki
holatni egallash quyidagi yo’llar bilan o’rgatiladi.
1. Sport holatni egallagan holatda asta-sekin yugurish.
15

2. Tekis yugurish va signal berganda to’xtash.
3. Behosdan to’xtash va ma’lum bir harakatni takrorlash.
Umumrivojlantiruvchi mashqlar
1. Qo’llarni gorizontal va vcrtikal yo’nalishlar bo’yicha chal-kashtirib
harakatlantirish.
2. Juftlikda. Sherigining qarshiligi bilan qo’llarni oldinga-yuqo riga va yondan-
yuqoriga ko’tarish mashqlari.
3. Rezinalar va prujinali amortizatorlar bilan qo’llarni oldinga-yuqoriga, yonga-
yuqoriga ko’tarish mashqlari.
Tayyorlov mashqlari
1. Turgan joydan va oldinga tashlanib toidirma to’pni ikki qo’llab pastdan oldinga-
yuqoriga irg’itish. Huddi shunday yon tomonga tashlanib bajarish.
2. Huddi shunday faqat qadam bilan; yugurib; ikki qadam qilib; sakrab.
Yaqinl a shtiruvchi m a shql a r
1. D a stl a bki h o l a tl a rg a o’rg a tish .
2. Turgan joyda; oldinga va yonga tashlanib; qadamlab; yugurib; sakrab
harakatlanishlardan so’ng to’pni qabul qilishni imitatstiya qilish.
3. Ilib qo’yilg a n to’pni q a bul qilish . To’p b e l b a r o b a rid a ilib qo’yil a di . D a stl a b
turg a n j o yd a n , s o’ngr a o lding a, yong a t a shl a nib to’pni q a bul qilish .
4. Sh e rigi t a shl a b b e rg a n to’pni q a bul qilish . To’p turli b a l a ndlik v a yo’n a lishl a rd a
t a shl a b b e ril a di .
5. X uddi shund a y m a shqni to’r ustid a n b a j a rish . M a s o f a - 3—4 m .
6. O’ying a kiritilg a n to’pl a rni q a bul qilish .
Texnika bo’yicha mashqlar
1. Juftlikda to’p uzatishlar.
2. Turli tr ae kt o riyal a r v a yo’n a lishl a r bo’yich a to’p uz a tishl a r .
3. To’r ustid a n to’p uz a tishl a r . M a s o f a v a tr ae kt o riyal a ri turlich a.
4. To’rning turli qisml a rid a n q a ytg a n to’pni q a bul qilish .
5. Turli usulda (dastlab pastdan-to’g’ridan) o’yinga kiritilgan to’plarni qabul qilish.
To’pni pastdan qabul qilish raktikasi.
16

To’pni pastdan qabul qilishni o’rgatishdan oldin 2 qo’l bilan to’pni qabul qilish
va uzatishni shug’ullanuvchilar bilishi kerak.
To’pni pastdan ikki qo’l bilan qabul qilishni o’rgatish uchun mashqlar .
1. Shug’ullanuvchilar bir-biriga qarashib sherengada turishib to’pni pastdan
qabul qilishni imitastiya qilish.
2. Shug’ullanuvchilarni qarama-qarshi turg’izib oralig’i 3-4 m. Undan keyin
bir o’yinchi to’pni sherigiga tashlaydi. Sherigi esa to’pni pastdan ikki qo’l bilan
qabul qilib sherigiga qaytaradi. Bu mashqni bajarayotgan uni qiyinlashtirishi
mumkin. Masalan, tashlayotganda tezligini, balandligini, chap yoki o’ng tomon
tashlash mumkin.
3. Dastlabki holat shu. Bir o’yinchi to’pni polga uradi. Sakrab chiqqan to’pni
sherigi ikki qo’l bilan pastdan qabul qiladi va yana sherigiga to’pni pastdan 2 qo’l
bilan uzatadi.
4. Shug’ullanuvchilar to’pni pastdan qabul qilib maydon bo’ylab
harakatlanishadi. Bu mashqdan maqsad to’pni iloji boricha o’zi tomonga tashlash.
To’pni pastdan qabul qilishdagi xatolar.
1. Maydon bo’ylab harakatlanayotganda – to’pga o’z vaqtida chiqa olmasligi
yoki uchib ketayotgan to’pga yaqinlashib dastlabki holatni qabul qila olmasligi.
2. Dastlabki holatdagi xatolar – gavda haddan tashqari oldinga egilib qolgan,
qo’lni tirsak bo’g’ini bukilgan bo’lsa.
3. To’p urilganda esa qo’l panjasiga tegib boshqa tomonga ketib qolishi.
To’pni pastdan qabul qilishni takomillashtirish mashqlari.
1. O’yinchi ikki qo’li bilan to’pni o’zini tepasiga tashlab, o’zi shu to’pni ikki
qo’l bilan qabul qilishi.
2. O’yinchi ikki qo’li bilan to’pni polga urib qaqchigan to’pga etib olib,
to’pni pastdan qabul qilishga dastlabki holatni egallash, to’pni qabul qilish.
3. Devor oldida turib, devordan qaytgan to’pni qabul qilish. Devorga qarab
to’pni urib, qaytgan to’pni qabul qilish. Devordan masofa taxminiy va qabul
qilishni hisobga olgan holda devorga yaqin yoki uzoq turiladi.
17

To’pni pastdan qabul qilish texnikasi o’rganilgandan keyin dumalab yoki
ko’krakka yiqilib to’pni qabul qilishga o’rgatish mumkin.
Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan usullardan tashkil
topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to’pni uzatish,
oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o’yinchi ko’proq, “tayyor
turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko’proq qulay
bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoya esa ko’proq past holda turiladi.
Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoyada
esa ko’proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi,
keyinchalik undan kerakli yo’nalishiga siljishni engil bajariladi.
Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.
Voleybolchilar maydoncha bo’ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni
engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar. To’pga kelish uchun tez yugurish
qo’llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini berishda, to’siq qo’yishda va
ikkinchi to’pni oshirishda ko’proq tez-tez sakrash bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo’yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo’l yuqoriga siltab, o’yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo’llaniladi.
To’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va yondan
to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga kiritishni
to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar.
To’pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan
uzatganda to’p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda,
o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi.
18

Oyoqlar elka kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq
maydonchada oldinga qo’yilgan. To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan
bel balandligida bo’ladi. Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi,
so’ngra yuqoriga otilgan to’p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi.
Zarba berish vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani
og’irligini orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish
yo’nalishi va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi.
To’pni oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin.
Yon boshdan to’pni o’yinga kiritish , to’pni pastdan to’g’ri oshirishdan farqi
shundaki, bunda o’yinchi to’rga yon tomoni bilan turadi. To’p chap qo’lda bel
balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi (o’ng) qo’lni,
to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi. Gavdani engilgina burab
va shu tomonga engashadi. Tanasining og’irligi o’ng oyoqqa o’tkaziladi. To’pni
zarbani past-old tomoniga uriladi.
Tepadan to’pni o’yinga kiritish. O’yinchi tepadan o’yinga kiritishdan oldin
yuz bilan to’rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi.
To’pni yuqoriga irg’itib va bir vaqtni o’zida o’ng qo’lni siltab to’pni pasayish
vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To’pga zarba beruvchi
kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo’l paytini amplituda
bilan bajariladi.
Yon boshidan to’pni o’yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To’pni yuqoriga
chap qo’l bilan 1,5 bilandlikka irg’itish vaqtida o’yinch tana og’irligini o’ng
oyoqqa o’tqazadi va o’ng qo’lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo’lni siltash
tomoniga qarab egiladi. To’pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash
boshlanadi, shuningdek to’p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o’ng
qo’lni yuqoriga to’g’ri yoy bo’ylab faol harakatlantiriladi.Chap qo’l pastga
tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish vaqtida uruvchi qo’l
kuchayadi. To’pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda mushagini ishtiroki
bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to’pga zarba berishga imkon beradi.
19

To’pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to’pni oshirishni aylantirish
bilan bajariladi.
Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish
hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo’lishi
mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki gorizontal o’q
atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p
jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie
(uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan to’g’ri va
yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi
zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni
og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.
To’pni uzatish - voleybol o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi.
Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish
hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda
hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan
to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-
tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan
bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan
aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo’lsa, uchish
traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta bo’ladi. O’rtacha turish
holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi tana og’irligini ikkala
oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz bukkan holda
turadi.
Biroz oldinga engashtirilgan bo’ladi qo’llarni tirsakdan bukkan holatdan
to’pni yuzki balandlikda qarshi oladi. To’pni uzatish oyoq, tana va qo’lni ketma-
ket to’g’rilanish hisobiga bajariladi.
20

Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish
hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo’lishi
mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki gorizontal o’q
atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p
jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie
(uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan to’g’ri va
yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi
zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni
og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.
To’pni uzatish - voleybol o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi.
Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish
hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda
hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan
to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-
tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan
bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan
aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo’lsa, uchish
traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta bo’ladi. O’rtacha turish
holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi tana og’irligini ikkala
oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz bukkan holda
turadi.
To’pni yo’nalishi, balandligi, tezligi va aniq uzatish pancha va barmoqlarni
yakuniy faol harakatlari bilan erishiladi.Hujumda va himoyada o’yin texnikasi.
21

II.BOB TA ’LI M MUA SSA SA LA RI DA V A OI LA DA ERTA LA BKI
GI MNA STI KA NI O‘TKA ZI SH METODLA RI V A ULA RN IN G A HA MI Y A TI
2.1 Ert alabk i gimnast ik a uchun mashqlar t anlash v a ular asosida
gimnast ik a k omplek sini t uzish, jismoniy t arbiy a daqiqalarini o‘t k azish
To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va
yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga
kiritishni to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar.
To’pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan
uzatganda to’p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda,
o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka
kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga
qo’yilgan. To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan bel balandligida
bo’ladi. Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi, so’ngra yuqoriga
otilgan to’p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish
vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og’irligini
orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish yo’nalishi
va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi. To’pni
oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin.
Yon boshdan to’pni o’yinga kiritish , to’pni pastdan to’g’ri oshirishdan farqi
shundaki, bunda o’yinchi to’rga yon tomoni bilan turadi. To’p chap qo’lda bel
balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi (o’ng) qo’lni,
to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi.
Gavdani engilgina burab va shu tomonga engashadi. Tanasining og’irligi o’ng
oyoqqa o’tkaziladi. To’pni zarbani past-old tomoniga uriladi. (47-rasm)
Tepadan to’pni o’yinga kiritish. O’yinchi tepadan o’yinga kiritishdan oldin
yuz bilan to’rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi.
To’pni yuqoriga irg’itib va bir vaqtni o’zida o’ng qo’lni siltab to’pni pasayish
vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi.
22

To’pga zarba beruvchi kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba
beruvchi qo’l paytini amplituda bilan bajariladi. Yon boshidan to’pni o’yinchi
kiritish turgan holda bajariladi.To’pni yuqoriga chap qo’l bilan 1,5 bilandlikka
irg’itish vaqtida o’yinch tana og’irligini o’ng oyoqqa o’tqazadi va o’ng qo’lni past-
orqaga uzatadi, gavda esa qo’lni siltash tomoniga qarab egiladi.
To’pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash boshlanadi, shuningdek
to’p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o’ng qo’lni yuqoriga to’g’ri yoy
bo’ylab faol harakatlantiriladi.
Chap qo’l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish
vaqtida uruvchi qo’l kuchayadi. To’pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda
mushagini ishtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to’pga zarba berishga
imkon beradi. To’pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to’pni
oshirishni aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan
aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga
va pastga bo’lishi mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki
gorizontal o’q atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan
tashqari, ko’p jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki
planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan to’g’ri va
yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi
zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir.(49-rasm)
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni
og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi.
Harakatli o’yinda bajariladigan harakatlarning asosiy turlari:
Uzatishlar. Voleybol sport o’yinlariga mos keladigan harakatli o’yinlardan,
“To’pni ilish va irg’itish”, “Voleybolchilar estafetasi”, “To’pga chap berish”
o’yinlari. Voleybol bo’yicha dastur materiallari o’rgatish uchun zarur bo’lgan
mashqlar, texnik va taktik usullar va o’yini nazariy va amaliy qoidalari kiritiladi.
23

Voleybol bo’yicha darsni muvaffaqiyatli o’tkazish uchun bir necha to’r va
maydon bo’lishi yetarli emas.
Albatta, to’ldirma to’p, osib qo’yilgan to’plar, amartizatorli to’p, to’pni
to’sish uchun keng skameyka tennis setkasi nishoni bilan bo’lishi kerak.
Mashqlarni bajarishda iloji boricha ko’pchilik o’quvchilar qatnashishi kerak.
Buning uchun yoppasiga o’quvchilarni ikki guruhga bo’lish, qo’shib olib borish
usuli bilan har xil vazifalarni bazaning hosil bo’lishiga qaratilgan bo’ladi. Bunda
sportchilarning sog’lig’ini yaxshilash, gavdasini to’g’ri va proportsional
rivojlantirish, jismoniy sifatlarni takomillashtirish asosiy o’rinni egallaydi.
Mashg’ulotning asosiy vazifalaridan biri sog’liqni mustahkamlashdir.
Sportchi organizmida yuqumli kasalliklar, shamollash, jarohatlanish va boshqa bir
qancha ko’ngilsiz o’zgarishlar ta’siriga qarshilik ko’rsata olish qobiliyatini
o’stiradi. Sportchilar tayyorgarligi muvaffaqiyatli bo’lishi, jismoniy sifatlarning
kamol topishi muhim ahamiyatga ega.
Texnik tayyorgarlik. Har bir o’yinchi va umuman jamoa mahorati
o’yinchilardagi texnik tayyorgarlik darajasiga bog’liq. O’yin uchun zarur bo’lgan
barcha usullar va ularni bajarish usullari texnik tayyorgarlik jarayonida oshib
boraveradi, usullar jamlangan holatda amalga oshadi, shu bilan birga sportchining
individual qobiliyati va jamoa uchun zarur bo’lgan funksiyalari takomillashtiriladi.
Taktik tayyorgarlik . Raqib jamoasi ustidan g’alaba qozonishda jismoniy va
texnik tayyorgarlik bilan bir qatorda o’z imkoniyatlaridan to’g’ri va ustalik bilan
foydalana bilish, ya’ni taktika katta ahamiyatga ega. Taktika ko’p holatlarga;
texnikani bilish va undan foydalanish, o’z kuchini o’yin vaqtida to’g’ri tasdiqlay
olish, musobaqa shart-sharoitlarini nazarda tutish, qoidani izohlash sheriklari va
raqiblarining harakatlarini to’g’ri baholash va boshqalarga bog’liq. Sport kurashini
to’g’ri tashkil qila bilish muntazam o’rganiladigan san’atdir. Ana shuning uchun
ham mashg’ulot jarayonida o’quvchilar strategiya va taktikaga oid kompleks bilimni
egallab, juda ko’p mahorat va malakalarni o’zlashtiradi.
Psixologik tayyorgarlik . Psixologik tayyorgarlik o’yinchilarda yuqori
darajadagi iroda kuchini tarbiyalashga qaratilgan.
24

Butun o’quv–mashg’ulot jarayoni esa shu fazilatlarni tarbiyalashga xizmat
qiladi. Maxsus psixologik tayyorgarlik sportchidan aqliy qobiliyatning
rivojlanishini, qiziquvchanlikni, sharoitni tanqidiy baholay olishni o’z hatti-
harakatlarini to’g’ri tahlil qila bilishni talab qiladi. Bu sifatlar tegishli maxsus bilim
va ko’nikma kompleksini egallash uchun zarurdir.
Murabbiy, ayniqsa, sportchiga tusobaqaga mayyorlanishda ijobiy yoki salbiy
ta’sir etishi mumkin bo’lgan psikaning emotsional xususiyatlarini tarbiyalashga
alohida e’tibor berish kerak. Voleybol o’yinlari ham boshqa sport turlari kabi
murakkab hisoblanadi, chunki o’yinchilar yaxshi o’yin ko’rsatishlari uchun, texnik
va taktik tayyorgarlik ko’rishlari lozim va hafta 9-12 soat mashg’ulotga qatnashish
natijasida voleybol o’yin sirlarini, qoidalarini, tezda hujumga o’tib, himoyaga
qaytishni o’zlarida mujassam qiladilar
Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik
Jismoniy tayyorgarlik haqida tushuncha. Umumiy jismoniy tayyorgarlikning
vazifasi: jismoniy sifatlarni (tezlik, epchillik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik)
rivojlantirish, harakat malakalarini takomillashtirish, shug’ullanuvchilarni
«Alpomish» va «Barchinoy» test me’yorini topshirishga tayyorlash. Umumiy
jismoniy tayyorgarlik vositasi: gimnastika va yengil atletika mashqlari, sport va
harakat o’yinlari, suzish va boshqalar.
Sakrovchanlikni rivojlantirish uchun beriladigan mashqlar
Cho’qqayib o’tirish, cho’qqayib o’tirgan holatdan yuqoriga sakrash, yarim
cho’qqayib o’tirish, turgan joyda bir oyoqda, ikki oyoqda va harakatda yuz bilan
oldinga, yon tomonga, orqa bilan oldinga sakrash. Gimnastik kondan pastga qarab
sakrash, osib qo’yilgan to’pga, bir va ikki oyoqda depsinib sakrab qo’lni tegizish.
Arg’amchida sakrash. Estafetalar.To’pni uzatishda qatnashadigan, mushaklarni
mustahkamlash uchun beriladigan mashqlar. Qo’l panjalarini mustahkamlash va
uning harakatchanligini oshirish. Ko’krakda to’ldirma to’pni ikki qo’llab otish
(oldinga, bosh ustida) va ilib olish, to’ldirma to’pni uzoqqa otish. Basketbol to’pini
ko’p marta uzatish va ilib olish, basketbol to’pini maydonga urib olib yurish.
25

To’pni o’yinga kiritishni bajarishda qatnashadigan mushaklarni
mastahkamlash uchun beriladigan mashqlar. Bosh orqasida ikki qo’llab to’ldirma
to’pni otish. Bir qo’l va ikki qo’lda yuqoridan va pastdan to’ldirma to’pni
otish.Hujumkor zarba berishda qatnashadigan, mushakning tez qisqarishi va kuchli
rivojlantirish uchun beriladigan mashqlar.
1 kg li to’ldirma to’pni ikki qo’llab to’r ustidan oshirib otish, turgan joyda va
sakrab ikki qo’llab to’ldirma to’pni boshdan oshirib otish. Turgan joyda, yugurib
kelib tennis koptogini uloqtirish, sakrab to’r ustidan oshirib uloqtirish.Akrobatik
mashqlar . /ujanak bo’lib oldinga va orqaga, yon tomonga dumalash. Kurakda tik
turish. Umbaloq oshish, tayanib o’tirgan va asosiy tik turgan holatdan yugurib
kelib umbaloq oshish. Bir necha umbaloq oshishni birga qo’shib bajarish.
Voleybol o’yini texnikasi va taktikasi asosi
Voleybol o’yini texnikasi haqida tushuncha. Voleybolning asosiy texnik
usullari: turish, siljish, to’pni o’yinga kiritish, to’pni uzatish, hujum zarbasi, to’siq
qo’yish. O’yin taktikasi haqida tushuncha. Himoyada, hujumda yakkama-yakka
harakatlanish, himoyada va hujumda guruh bo’lib harakat qilish.Amaliy
mashg’ulot. Voleybol o’yini texnikasini o’rgatish. Turish holati. Voleybol o’yini
uchun xos, har xil siljishlar, to’pni o’yinga kiritish bilan qabul qilish. Ikkinchi
uzatishni bajarish uchun dastlabki holatni qabul qilish. Siljish. O’ngga, chapga,
oldinga, orqaga, yonlama qadam tashlab, ikki qadam sakrab, siljishning har xil
usullarini birga qo’shib bajarish, siljishdan keyin to’xtash. To’pni uzatish. To’pni
ikki qo’lda yuqoridan uzatish. To’pni tagiga chiqish. To’pni uzatishda oyoq, qo’l,
gavda holati va harakatining bir-biriga mosligi. Turgan joyda va harakatda bosh
ustidan to’p uzatish. Qatorda qarama-qarshi tomonga to’p uzatish. Juft-juft bo’lib
siljish bilan to’p uzatish. Shit va devor oldida to’p uzatish, 6- zonadan 3- zonaga,
3- zonadan 4- zonaga yoki 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 2- zonaga to’p
uzatish. «To’p havoda», «To’p kapitanga» harakatli o’yinlari, to’pni uzatish bilan
bajariladigan estafetalar. To’pni pastdan uzatish (tanishtirish), qo’l va oyoq, gavda
holati. To’p bilan bajariladigan tayyorgarlik mashqlari.
26

To’pni o’yinga kiritish. To’pni pastdan o’yinga kiritish: to’g’ridan va yon
tomondan (yon boshdan). To’pni yuqoridan to’g’ri o’yinga kiritish. Tik turish,
to’pni yuqoriga otish, gavda, oyoq, qo’l holati. To’pni yuqorida va ikki qo’llab
pastdan qabul qilish.Hujum zarbasini berish . 4 va 2- zonalarda to’g’ridan zarba
berish. To’r ustidan (balandligi 140- 200 sm.) sakrab to’ldirma to’pni ikki qo’llab
otish.
Yugurib kelib va turgan joyidan to’r ustidan tennis koptogini uloqtirish, yugurish,
sakrash, qo’lni siltash va qo’shish. Rezinali amortizatorga o’rnatilgan to’pga zarba
berish. Sherigi tomonidan tashlangan to’pga to’r ustidan zarba berish.
To’siq qo’yish . 3, 2, 4- zonalarda (to’rni balandligi 2 m-2.20 sm.) bir kishilik
to’siq qo’yishga tayyorgarlik va yordamchi mashqlar berish. To’rni yuqori
chekkasiga olib qo’yilgan to’pga (to’ldirma yoki voleybol) to’rni oldida siljib,
to’xtab va sakrash bilan to’pga qo’l panjalarini tegizish. To’r ustiga qo’yilgan
yengil rezinali to’pga to’siq qo’yish.Hujumda yakkama-yakka taktik harakat.
Birorta harakatni bajarish uchun dastlabki holatni egallashni bilish, to’r ustidan
to’pni qaytarish usulini tanlash, to’pni to’r ustidan raqib maydonchasining
mag’lum zonasiga yo’naltirish, to’pni pastdan va yuqoridan o’yinga kiritishni
almashlab borish. Himoyada yakkama-yakka taktik harakat, to’pni uchish
yo’nalishini imkoni boricha aniqlay bilish va o’z vaqtida to’pni qabul qilib olish
uchun chiqish, o’yin sharoitiga mos ravishda to’pni yuqoridan va pastdan uzatishni
qo’llash, hujumda guruh bo’lib harakat qilish. To’pni o’yinga kiritgandan keyin
qabul qilish va birinchi uzatishni 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 2- zonaga
zarba berish uchun uzatiladi. 5,4,6 -zonadan to’pni 3- zonaga birinchi uzatish va 2-
zonaga ikkinchi uzatish, 2-zonadan to’r ustidan oshiriladi. To’pni 6- zonadan 2-
zonaga, 2- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan to’r ustidan oshiriladi.
Himoyada guruh bo’lib taktik harakatlanish
Zarba berayotgan o’yinchini muhofaza qilish. Noqulay sharoitda to’pni
uzatishni bajarayotgan yoki raqibdan to’pni qabul qilib olayotgan o’yinchini
muhofaza qilish.
27

Texnika va taktika bo’yicha o’tilgan materiallar asosida mag’lum topshiriqlar
bilan o’quv mashq o’yini. Nazorat o’yini, musobaqani borib ko’rish . Nazorat
o’yinlari oldidan o’yinchilarga ko’rsatma berish va o’tkazilgan o’yinni taxlil qilish.
Bo’ladigan o’yinga topshiriq berish, jamoa o’yinini taktik rejasi va alohida
o’yinchilarga vazifa berish. O’tkazilgan o’yinni va taktik reja bajarilishini tahlil
qilish. O’yindan xulosa qilish.Amaliy mashg’ulot. Boshqa maktab o’quvchilari,
bolalar va o’smirlar sport maktabining boshlang’ich tayyorgarlik guruhlari bilan
nazorat o’yinlarini o’tkazish. Tuman, shahar, viloyat birinchiligi musobaqalarini
borib ko’rish.
To’pni yuqoridan uzatishga o’rgatish
1. Juftliklarda to’p uzatish – oldingi darslardagi topshiriqlar. O’z ustidan
oshirib uzatish, 360 ga burilish va sherikka uzatish.
2. O’rtada – joyida turib olgan kirituvchi bilan va yonlama qadam tashlab,
uzatish.
3. “Devor oldidagi estafeta” o’tkazish.
4. O’yinchilar 5-darsdagi 5-mashg’ulotdagidek joylashadi. Mashq xuddi
o’shanday, biroq maydonning har ikkala yarmida bajariladi. 4 zonada o’yinga
to’pni to’r ustidan 6-zonaga yo’naltiriladi, bu yerda o’yinga to’pni qabul qilib, 3-
zonaga yo’llaydi va sherikka to’r ustidan oshirilgandan keyin o’yinchi qarama-
qarshi maydonchaga 6-zonaga o’tadi.
Yuqoridan to’g’ri uzatishga o’rgatish:
Yon chiziqdan qoidaga amal qilgan holda, to’pni maydon doirasida o’yinga
kiritish (oshirishni 5 sekund) davomida bajarish.
O’yinchilar o’qitish joyiga chiqishda murabbiy yoki ustoz xushtagidan keyin
(maydonning boshqa yarmida yordamchilar) uzatishni bajaradi. Bo’sh o’yinchilar
maydonchada joylashib, to’pni qabul qiladi. Yuqoridan ikki qo’llab oladi, keyin
navbat kutayotganlarga kelib qo’shiladi va keyin uni o’z navbatida maydonda
navbat kutayotganlarga beradi.
Yakunlovchi qism:.
28

Saflanish,sekin yugurish.Nafasni rostlash va taranglashgan mushaklarni
bo’shashtiruvchi mashqlar.Mashg’ulotni yakunlash. Uyga vazifa.
Joy almashinib to’p uzatish
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, o’sib kelayotgan yosh bolalarni har
tomonlama barkamol qilib tarbiyalashda sportning muhim o’rni borligi bugungi
kunda teran anglanmoqda. Ta’kidlash joizki, yoshligidan sport bilan
shug’ullangan shaxs yoshi ulg’ayganda ham hayotining 70-75 foizini sport bilan
shug’ullanish tashkil qilmoqda.
Voleybol о‘yinini hujum va ximoya texnikasidan iborat. Hujumda ham
ximoyada ham shax turish va siljish, tо‘pni uzatish va qabul qilib olish, tо‘pni bir
yoki ikki qullab olish va qaytarish, tо‘pning yо‘lini tо‘sish kabilar mavjud.
О‘yinchining shay turishi va siljishi. Voleybol о‘yini davomida о‘yinchi maydon
bо‘ylab xarakatda bо‘ladi va siljib turadi. Siljishdan maqsad tо‘pni qabul qilib
olish va boshqa usullarni amalga oshirish uchun ma’qul joy tanlashdir.
О‘yinchining sport holatida turishdagi eng muhim nuqta uchun siljishga
doim tayyor bо‘lib turishidir. О‘yinchi turish xolatida oyoqlari bukilgan, oyoqlar
yelka kengligida ochilgan, bir oyoq ozgina oldinga, tana ham bir oz oldinga
egilgan bо‘ladi. Qо‘llar tirsakdan egilgan va kaftlar bir-biriga qaragan bо‘lishi
kerak. Bu xolat doimiy emas, albatta u о‘yining borishiga qarab о‘zgarib turadi.
Agar turdan qaytgan tupni olish lozim bо‘lsa, о‘yincha ancha egiladi, otayotganda
tо‘g‘rilanadi va xokozo.
Voleybolchi maydon bо‘ylab oyoqlarini chalishtirib (chapga, unga, oldinga,
orqaga), ikki qadam (oldinga va orqaga) sakrab (yugirish va odimlash) yurigib
(maydon bо‘ylab tez siljish va yо‘nalishini birdan о‘zgartirib) yurishi mumkin.
Oxirgi yugirish qadami uzun bо‘ladi, negaki undan keyin tuxtash, sakrash,
yо‘nalishini о‘zgartirish mumkin.
Tо‘pni uzatish. Bu – о‘yinni davom ettirish uchun sherik yoki raqib
tomoniga uzatilgan tо‘pni о‘zaro о‘tkazish usuli bо‘lib hisoblanadi. Bundan
tashqari, tо‘pni oldinga, yuqoriga va orqaga о‘tkazish usullari ham mavjud.
29

Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо‘ylab uzun qо‘lni
maydonga qisqa va о‘z maydoniga о‘ta qisqa uzatishlar ham qо‘llaniladi. Tо‘pni
uzatish balandligiga qarab past (tо‘rdan 1 mert yuqori), о‘rta (2 metrgacha), va
undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо‘ra yaqin (0,5 mertdan kam) va
uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо‘linadi.
Tо‘pni ikki qо‘llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir.
О‘yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо‘llarini oldinga chiqarib
kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi.
Tо‘p yaqinlashganda oyoqlar tо‘g‘rilanadi va gavda kо‘tariladi. Qо‘llar
chuziladi va tо‘p qabul qilishga tayyorlanadi. Qо‘l gavda va oyoq harakatlari
о‘zaro muvofiqlanadi. Bu esa tо‘pni tegishli joyga borish imkonini beradi.
Uzatishning yana boshqa turi ham mavjud bо‘lib, unda tо‘p ikki qо‘llab
yuqoridan, bir qо‘llab yuqoridan, ikki qо‘llab yuqoridan uzatiladi. Ammo bu
usullar о‘yinda kamroq qо‘llaniladi. Shunga qaramay har bir voleybolchi tо‘pni tez
va aniq uzatishini hamda yо‘nalishi bо‘yicha zarb berishni urganishi zarur.
Tо‘pni qabul qilish. Bu – raqiblar hujumidan keyin tо‘pni о‘yinda saqlab
qolishda himoya usuli hisoblanadi. Ikki qо‘llab tо‘pni pastdan qabul qilib olish
zamonaviy voleybolda asosiy usuldir. U hujum paytida kuchli zarb paytidagi
asosiy usuldir. Bu usulda gavda yuqoriga yoki biroz egilgan qо‘llar oldinga pastga
tushiriladi, bir kaft ikkinchisiga qо‘yilgan bо‘ladi. Tо‘pni bilaklarda qabul qilib
olinadi. Bilaklarda bо‘ladigan zarbni yumshatish maqsadida qо‘llar tirsakdan
yaqinlashtirilib kо‘tariladi va bukiladi, oyoqlar tо‘g‘rilanadi va gavda kо‘tariladi.
Tо‘pni ikki qо‘llab yuqoridan qabul qilish. Bu usul bilan tо‘p uncha
kuchli kelayotgan paytlarda, shuningdek, boshqa usulni qо‘llash qulay bо‘lganda
qabul qilinadi.
Tо‘pni bir qо‘llab pastdan qabul qilish. Bu usulning aniqligi yetarli
bо‘lganligi uchun ham qо‘laniladi, ammo tо‘p о‘yindan uzoqda bо‘lganda va
boshqa usul qо‘llashning imkoni bо‘lganda va boshqa usul qо‘llanilishi foydalidir.
30

Tо‘g‘rilangan qо‘l tarang siqilgan panjalar tо‘pning yо‘lini tо‘sadi (tо‘pni musht
hamda kaft yoki bilaklari bilan uriladi). Bu xarakatlarda oyoq qatnashmaydi.
Tо‘pni oshirish. Tо‘pni о‘yinga kiritish oshirish deyiladi. Zarb uchun qulay
bо‘lgan qa’tiy xolatda turish yuqoriga oshirish hamda qо‘lni siltab tо‘pni urish,
о‘rgandan keyingi о‘yinchining xarakatlari oshirishning asosiy xususiyatlaridir.
Oshirishda tо‘pni musht yoki kaft bilan urush mumkin. Bunda tо‘p yuqoriga bir
qо‘l bilan otiladi. Yuqoriga otishning yо‘nalishi va balandligi bajarish ususliga
bog‘liq. Tо‘pni bosh ustidan urib yuborilsa yuqoridan pastdan о‘rilsa pastdan
oshirish, yon bilan tursa yonlamasiga tо‘p oshirish deyiladi.
Shunga muvofiq tо‘rt xil oshirish usullari mavjud: pastdan tо‘g‘riga, pastdan
yon bilan, yuqoridan tо‘g‘riga, yuqoridan yon tomoni bilan.
Tо‘pni pastdan tо‘g‘riga oshirish. О‘yin boshlovchi uchun bu asosiy usul
bо‘lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. О‘yinchi tirsakdan bukilgan
qо‘l bilan tupni ushlab turadi. Boshqa qо‘l tupga zarb berish uchun uni orqaga
о‘zatiladi. Shundan sо‘ng panjalar biroz bukilib, tо‘p yuqoriga 20-30 sm balandlik
otiladi va zarb beriladi.
О‘yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog‘ini tо‘g‘irlaydi va tana og‘irligini
oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin о‘yinchi xududi xarakat
qilmoqchi bulgandik xolatni oladi.
Tо‘g‘ridan xujumkor zarbi. Tо‘rning yuqori qismidagi tо‘pni bir qо‘llab
raqib tomonga urishdan iborat xujum, bu xujumkor zarb deyiladi. Bu xujumkor
zarb о‘rnidan sakrab yoki yugirb kelib bajariladi. Xujumchi bu zarbni bir ikki va
uch qadam bosib kelib bajaradi. О‘yinchi uchib kelayotgan tо‘pni qо‘llarni oldinga
yuqoriga kutaradi, uruvchi qо‘l zarb uchun tayyorlanadi. Tana bi oz orqaga egiladi.
Panjalar musht qilib turiladi va yerga qarab bukiladi, keyin zarb beriladi, shundan
sо‘ng oyoq pastga tushgan tо‘p bilan birga tushadi. Tshpni qancha kchli urush
zarur bо‘lsa, kaft shuncha bushroq bо‘lsa, kaft shuncha tarang qilinadi.
Voleybol jamoali о‘yin turiga mansub bо‘lib, о‘yinda ikki jamoa xar birida
olit kishi о‘ynashi shart. Zahiradagi о‘yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bо‘lishi
mumkin.
31

О‘yinchilarning sport kiyimi futbolka, tursi va shippak. О‘yinchining yoshi
jinsiga qarab tо‘rning balandligi qо‘yidagicha bо‘ladi:
 Qizlar 13-14 yosh - 2m 10sm.
15-16 yosh - 2m 20sm.
 Ayollar 17-18 va undan katta yoshdagilar uchun – 2m 24sm.
 О‘g‘il bolalar 15-16 yoshli - 2m 35sm.
 Erkaklar 17-18 va undan ortiq yoshli - 2m 43sm.
О‘yin uch yoki besh partiyadan iborat bо‘lib, har bir partiya 25 ochkogacha
davom etadi. Agar о‘yin ochkolari 25-25 bо‘lsa, о‘yin 27 ochkogacha davom etadi.
Sо‘ngi partiyada 3 yoki 5 о‘yin hisobi “tayom breyk” asosida olib boriladi. YA’ni
о‘yindagi har bir harakat kiritish huquqi qaysi jamoadan bо‘lishi qat’iy nazar
jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba keltirish mumkin. Hal qiluvchi partiyada 15
ochkogacha о‘ynaladi va ikki ochko farqigacha davom etadi. Zamonaviy
voleybolda har 8 ochkodan keyin texnik taym-aut 1 minutlik tanaffus beriladi, yani
hisob 8 ga yorganda va 16 ga borganda tanaffus beriladi. Oxirgi partiyada esa 8
ochko bо‘lganda о‘yinchilar maydon almashadilar.
Voleybol о‘yining dastlabki rasmiy о‘yin qoidalari 1997 yil amerakali
doktor A.Xolsted rahbariligida ishlab chiqarilgan. Mazkur qoidalarning ayrim
qoidalari ayrim abandlari qо‘yidagilardan iborat.
 Maydon о‘lchami – 7,6x16,1 m.
 Tо‘rni balandligi – 198 sm.
 Tо‘pni og‘irligi - 340 grm.
Tо‘p о‘yinga maydodagi о‘ng tashqi qismida joylashgan bir 1x1 metrli
tо‘rtburchak shakldagi joyda bir oyoq turib kiritilgan va xokozo.
Voleybolning borgan sari ommaviylasha borishi va ishtirokchilarning о‘yin
maxoratini shakllana borish bilan bir qatorda musobaqa qoidalari ham о‘zgarib
taqomilashib borgan.
1900 yil – xisob 21 ochkogacha, tо‘rni balandligi 213 sm.
1912 yil – maydoncha 10,6x18,2 mt, tur – 228sm.
1917 yil – xisob – 15 ochko, tur 243sm.
32

1918 yil – о‘yinchilar soni bir jamoada 6 ta.
1922 yil – tо‘pni fakat 3 marta о‘ynash, maydoncha 9,1x18,2 mt.
1925 yil – tо‘p 66-69sm, og‘irligi 275-285 gr, maydoncha 9x18 mt.
1934 yil – tur ayollar uchun 224sm bо‘lgan.
Voleybol sobiq ittifoq 1920-1921 yilda о‘rta Volga (Qozon, Nijniy,
Novgorod) nohiyalarida tarqala boshlagan 1922 yilda boshlab Vseobuch (Umumiy
harbiy tayyorgarlik) tarkibiga kiritildi.
Moskvada voleybol bilan muntazam shug‘ullanishiga sa’nat va teater
vakillari kirishdilar. 1923 yilda tashkil eitlgan “Dinama” jamiyati sportining
boshqa turlari bilan bir qatorda voleybolni ham targ‘ib qila boshladi. Xuddi shu
yillarda voleybol о‘zoq sharqda Xabarskiy va Vladivostokda paydo bо‘ldi. 1925
yildan esa Ukrainada ham rivojlandi. Voleybol hamma yerda tarqala boshladi. Shu
bilan bog‘liq ravishda musobaqalarni yagona qoidalarni ishlab chiqish zaruriyati
tо‘g‘ildi. 1925 yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol
bо‘yicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalarni tuzib tasdiqladi. Tо‘rning
balandligi ayollar uchun 2 metr 20sm va erkaklar uchun 2 metr 40sm qilib
belgilandi. Ayollar jamoalarida о‘yin 15x7,5 о‘lchami maydochada о‘tkaziladigan
bо‘ldi.
1926 yilda Moskva qoidalariga asosan birinchi liga muntazam ravishda
о‘tkazila boshlandi. 1928 yilda Moskvada doimiy xakamlar uyushmasi tashkil
etildi.
Voleybol bо‘yicha sobiq SSJI birinchiligi ilk bor Dnepropetrovsk shaxrid
1983 yilning 4-6 aprelida bо‘lib о‘tdi. Musobaqada ayollar jamoasi (Moskva,
Dnepropetrovsk, Xarqkov, Boku Minsk) va 5ta erkaklar jamoasi ishtirok etdi.
Aylanma tarkibda о‘zkazilgan о‘yinlar kо‘p sonli tomoshabinlarni о‘zlariga jalb
qildi. Qiziqarli birinchilik Moskvalik aralash jamoalarning kо‘rgazmali о‘yinlari
о‘zkazildi. Har bir jamoa tarkibida 3 ta ayol va 3 ta erkak bor edi.
Voleybol bо‘ycha sobiq SSJI ikkinchi birinchiligi 1934 yilda Moskvada
о‘tkazildi. Unda tarkibda 9 kishilik ayollar va erkaklar jamoalari qatnashdilar.
33

Endi Leningrad, Sverdlovek, Gorkiy Rostov, Toshkent jamoalari paydo
bо‘ldi. Shu yilning oxiridayoq Moskva terma jamoasi uzoq sharq safariga chiqib
Vladivostok, Chita, Ulan-Ude, Novosibirsk va Tyumenda kо‘rgazmali
uchrashuvlar о‘tkazdilar. Bu esa shubxasiz voleybolni uzoq sharqdagi keng
tarqalishiga sharoit yaratdi. Terma jamoaning barcha bellashuvlari jamoali
о‘yining ustunligi shiori ostida utdi. Terma jamoaning birinchilikda g‘olib bо‘lishi
aynan shu о‘yini bilan dong‘i ketgan Moskva jamoalari edi.
Yoshlar orasida voleybolning ommalashishiga qattiq turki bо‘lgan xodisa
1995 yilning avgustida о‘tkazilgan maktab о‘quvchilarning mamlakat birinchiligi
hisoblanadi.
Zamonaviy voleybolda samarali о‘yin kо‘rsatish va yuqori natijalarga
erishish faqat о‘ta shakllangan jismoniy tayyorgarlik evaziga amalga oshiriladi.
Voleybolchilarning о‘yin samarasini ta’minlovchi maxsus jismoniy sifatlar
tayyorgarlik davrida barcha bosqichlarda ikki omil bilan belgilanadi: tezkor-
kuchlilik tayyorgarligi va tayyorgarlikning aralash omili.
Jismoniy tayyorgarlikning asosiy maqsadi sportchini har tomonlama
rivojlantirish, uning funksional imkoniyatlarini oshirish va salomatligini
mustahkamlashdir. Voleybol jismoniy tayyorgarligining aniq bо‘limlari qо‘yidagi
vazifalarni yechishga qaratilgan. Organizm funksional tayyorgarlik darajasining
safarbarlik darajasini oshirish. О‘yin faoliyati effektivligini ta’minlab beradigan
jismoniy fazilatlar kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik bilan
bevosita bog‘langan jismoniy qobliyatlar sakrovchanlik, sport tezkorligi va
irg‘ituvchanlik harakatining quvvati, о‘yin chaqqonligi, о‘yin chidamliligi va
atletik tayyorgarlik darajasini oshirish.
Umuman olganda jismoniy tayyorgarlik jarayoni sportchining organizmida
voleybol о‘yinga xos bо‘lgan katta jismoniy yuklamalar ta’sirida kо‘nikish homsil
qilibborish kerak. Unda funksional va atletik tayyorgarlikning asosiy vositalari
jismoniy mashqlar hisoblanadi. Ular о‘zining asosiy yо‘nalishiga kо‘ra qо‘yidagi
guruxlarga bо‘linadi:
34

2.2 Kichik v a o‘rt a guruhlarda ert alabk i gimnast ik ani o‘t k azish
О‘ yinchi xarakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda xarakatlarni
koordinatsiya q iluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib b о‘ lishi
lozim. Voleybolchining tezkorligi ani q reaksiya tezligida, jadal siltanishda h amda
t о‘ p bilan, t о‘ psiz texnik usullarni bajarish tezligida ani q ifodalaydi. Tezkorlikni
rivojlantirish uchun yugurishda q ayta tezlanish, velosepedda uchish va shunga
о‘ xshash h ar xil maksimal darajaga yetkazadigan q ilib tezlikni sekin-asta, tekis
oshirib borib, xarakat amplitudasini kattalashtirish lozim. Tezkorlikni
rivojlantirishga yordam beradigan yana k о‘ pgina mashqlarni keltirish mumkin:
- yonboshlab, orka bilan jadal yugurishni bajarish:
- tizzani yuqoriro q k о‘ tarib va q adamlarni maksimal chastotada qо‘ yib
yugurish:
- 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab xarakat q ilish;
- maksimal chastotada aylantiriladigan kalta va uzun ar g‘ amchi bilan
sakrash, aylanib turgan ar g‘ amchi tagidan yoki ustidan yugurib о‘ tish;
- о‘ rta masofaga yugurayotganda tempni t о‘ sa t dan о‘ zgartirish;
- dastlabki yugurib borishdan s о‘ ng 20-30 m masofada maksimal tezlikka
erishish;
Siltanish va tez yurishlar xar xil estafetalarda musoba q a uslubi bilan
о‘ tkazilgani ma’ q ul. Bir mashg ‘ ulotga mul ja langan tezkorlikni riv o jlantirishga
q aratilgan trenirovka ishining h ajmi uchun kat t a b о‘ lmasligi kerak.
KUCH – bu tashqi q arshilikni yengish yoki «ushlab» turish ma’nosini
anglatadi. Kuch ikki turga b о‘ linadi: dinamik kuch va statik kuch. Dinamik kuch –
bu о‘z garuvchan kuch. Statik kuch – bu bir xil vaziyatda ijro etiladigan kuch.
Statik kuch 3 ga b о‘ linadi :
- «yengib» olinadigan statik kuch: Masalan: yerda yotgan o g‘ ir toshni
k о‘ ta r ib olib ushlab turish
- bir xil vaziyatda «sa q lab» turiladigan statik kuch. Masalan: shu toshni bir
xil h olatda u shl ab turish.
35

- q arshilikni «yenga olmaydigan» statik kuch. Masalan: shu tosh о‘ ta o g‘ ir
b о‘l gani sababli uni k о‘ tarish imkoniyati y о‘q . Lekin mushaklar taranglashadi va
statik ish bajarib turadi.
Kuchni rivojlantiruvchi mashqlar orti q cha z о‘ ri q ish bilan bo g‘ li q b о‘ lmasligi
kerak, kuchlanish h ollaridan umuman voz kechish ma q sadga muvofi q . Bunday
moxiyatga ega b о‘ lgan mashqlarni uncha o g‘ ir b о‘ lmagan anjomlar bilan kat t a
tezlikda bajargan ma’ q ul.
Q iz bolalar guru h ida bunday mashqlarni qо‘ llash alo h ida nazorat va
e h tiyotkorlik bilan amalga oshirilishi lozim.
Tayyorgarlikning mazkur bos q ichida chaqq onlikni rivojlantirish о‘ yin
malakalarining texnikasini о‘ zlashtirishda alo h ida a h amiyat kasb etadi.
Bu sifatni tarbiyalash – turli t о‘ plar bilan mashq q ilish, gimnastika,
akrobatika, sport о‘ yinlariga oid mashqlar yordamida amalga oshiriladi.
Bunday mashqlarni asta - sekin murakkablashtirib borish zarur.
Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amaliyotida sportchining eng mu h im
jismoniy fazilatlaridan biri b о‘ lib h isoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada
о‘ yinchining maydonda xarakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi
darajasini belgilaydi.
Kuch о‘ z xarakteriga k о‘ ra: nisbiy kuch, «portlovchi» va «startga oid»
b о‘ lishi mumkin.
Absolyut kuch – mushak (yoki mushaklar guruxi) о‘ z o g‘ irligidan q at’iy
nazar q iskargan va q tda maksimal kuchning rivojlanishi.
Nisbiy kuch – о‘ yinchi tanasi o g‘ irligining bir kilogrammiga tu g‘ ri
keladigan mi q dor.
Portlovchi kuch – sport mashqi yoki о‘ yin h arakati sharoitida
reglamentlashtirilgan minimal va q t ichida ka t ta kuchlanishga erishishi q obiliyatini
bildiradi. Bu kuchni voleybolchilar sakrashda, t о‘ p kiritishda, zarbli urishda, tusi q
qо‘ yishda ani q amalga oshiradilar. Shuningdek , «portlovchi» kuchning darajasi
mushakning reaktiv q obiliyatiga bo g‘ li q b о‘ ladi. Ishlayotgan mushaklar zarba bilan
mexanik ch о‘ zilgandan keyinrok muskul q is q arish samarasi yordamida katta
36

xarakat kuchlanish xosil b о‘ ladi. K о‘ zgalgan mushaklarning elastik о‘ zgarishni
cha q iradigan dastlabki ch о‘ zilish ularda kinematik energiyani о‘ ziga olishi tufayli
b о‘ ladigan ayrim kuchlanish potensialining jam g‘ arilishini ta’minlab beradi.
Sport mashg ‘ ulotlarida muskullar о‘ z uzunligini о‘ zgartirmasdan (statik,
izometrik rejim) va о‘ z uzunligini q is q artirgan h olatda kuch k о‘ rsatadi.
Mushaklar ch о‘ zilganda ustun keladigan va t о‘ si q siz rejimlar birgalashib
«dinamik rejim» tushunchasini h osil kiladi. Kuchni tarbiyalash jarayonida kuch
q obiliyatlarning barcha turlarini rivojlantirish kerak.
Kuchni o g‘ irliklardan foydalanish xarakteri b о‘ yicha rivojlantirishga
q aratilgan mashqlarni ikki guru h ga b о‘ lish mumkin: tashqi o g‘ irlanish yoki
q arshilanish va о‘ z o g‘ irligi yoki badanning q isman o g‘ irligi or q ali bajariladigan
mashqlar. Mashqlarning birinchi guruxi voleybolchining muskullarini
rivojlantirishga ka t ta imkoniyat yaratadi. O g‘ irlanishlar va q arshiliklardan
(gantellar, yadrolar, t о‘ ldirma t о‘ plar, o g‘ ir toshlar, shtanga, ra q ibning o g‘ irligini
va q arshiligini yengish, espanderlar va xokozo) keng k о‘ lamda fo y dalanish va
ularning turli tumanligi trenirovka nagruzkasining xajmini va intensivligini
belgilab berishga sharoit yaratadi. Bunday kerakli mashqlar muskullar guru h ining
rivojlanishiga q aratilgan b о‘ lib u sportchini tezda katta kuchlanishlardan t о‘ li q
b о‘ shatish q obiliyatiga о‘ rgatishga yordam beradi. Shu bilan birgalikda sherigi
tomonidan k о‘ rsatiladigan xar xil q arshiliklar or q ali bajariladigan mashqlar
sportchilardan katta iroda kuchini talab q iladi. Negaki ular fakat kuchdagina
musoba q alashib q olmasdan, shu kuchdan oliy darajada samarali foydalana olishda
h am ba h slashadilar.
Ikkinchi guru h uchun о‘ ziga xos, bu snaryad d a bajariladigan gimnastik
mashqlar. Ar q onga chi q ish, о‘ z vaznini kuch bilan k о‘ tarish, о‘ tirish –turishlar,
oyoqlar tizzalari yarim bukilgan h olatda yurish va xokozolar h isoblanadi. О‘ z
o g‘ irligiga q arshilanish or q ali bajariladigan mashqlar о‘ yinchilar uchun asta - sekin
bajarishdan tez bajarishga oddiydan murakkabga о‘ tishga imkon yaratadi. Bu
mashqlarni bajarishda muskul guru h lari ishga q anchalik kam jalb q ilingan b о‘ lsa,
37

badanning siljish y о‘ li q anchalik q is q a b о‘ lsa va badanning kamrok q ismi o g‘ irlik
b о‘ lib q arshilansa, ularni shunchalik k о‘ prok takrorlash lozim.
Oyok va tana kuchini rivojlantirish uchun katta kuchlanish b i lan bos q ichma-
bos q ich oshib beruvchi rejimda bajariladigan mashqlar samarali mashqlar
h isoblanadi. Ana shunday mashqlardan biri – yelkaga qо‘ yilgan shtanga bildan
о‘ tirib turish – tipik mashqdir.
Cha qq onlik – turli murakkab xarakatlarni tez va ani q ijro etilishi demak.
Voleybolda ushbu sifat voleybolchining mayd o nda muayyan vaziyatga nisbatan
tu g‘ ri, tez va ani q xarakat q ilishi zarurligini anglatadi. Bu sifat keng mazmunli
tushuncha b о‘ lib, о‘ z ichiga tezkorlik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik kabi
sifatlarni qa mrab olgan.
Cha qq onlikni bolalik davridan boshlab rivojlantirish ma q sadga muvofi q .
Mazkur sifatni tarbiyalashda mashqlarning eng oddiysidan boshlab, sekin – asta
murakkab mashqlarga о‘ tish zarur.
Cha qq onlikni rivojlantirishda gimnastika, akrobotika, sport va milliy
о‘ yinlar juda qо‘ l keladi.
Egiluvchanlik – bu tana bu g‘ imlarining maksimal amplitudada bukilishi va
yozilishidir. Bu sifat aksariyat mushaklar tolalari elastikligi (chuziluvchanlikligi)
va tonusiga bogli q . Egiluvchanligini о‘ stirish, birinchi navbatda muntazam
muvofi q mashqlar bilan shu g‘ ullanishga bo g‘ lik.
Egiluvchanlik sifatini rivojlantirishga boshlan g‘ ich maktab yoshidan
boshlangani ma q sadga muvofi q . Chunki bu yoshdagi bolalarning organizmi –
suyaklari, mushak va bu g‘ inlari egiluvchan – plastik xususiyatiga ega b о‘ ladi.
Mazkur sifatni rivojlantirishda sekin sur’atda bajariladigan xar xil
y о‘ nalishlarga oid b о‘ lgan va katta doirali amplutudada ijro etiladigan mashqlar
qо‘ l keladi. Bundan tashqari egiluvchanlikka xos elementlari bulgan xarakatli
о‘ yinlar va sport о‘ yinlari yaxshi natija beradi. Gimnastika, akrobatika mashqlari
bilan sh о‘ gullanish h am ayni muddao. Zikr etilgan mashqlar munta z am uzo q va q t
va q ayta – q ayta bajarilishi lozim.
38

Chidamlilik deb organizmning uzo q va q t charchamasdan faoliyat k о‘ rsatish
yoki biron-bir xarakatni yuqori samarada о‘ zo q va q t ettira olish q obiliyatiga
aytiladi.
Chidamkorlik sifatini tarbiyalash trenirovka jarayonining asosiy
vazifalaridan biridir. Bu sifatning yuqori darajada rivojlanganligi sport
maxoratining samarali о‘ sishiga, о‘ zo q va q t davomida egallangan texnik va taktik
malakalarining musoba q a jarayonida faol ijro etilishiga zamin b о‘ ladi.
Chidamkorlik sh о‘ gullanuvchi sportchilarning yoshiga, tayyorgarligiga
malakasiga q arab tarbiyalanishi kerak b о‘ ladi. Bunda h arakatli va sport о‘ yinlari,
estafetalar, turli o g‘ irliklar bilan bajariladigan mashqlar, chopish-krossdan
foydalanish qо‘ l keladi.
Umumiy chidamkorlik о‘ zo q masofaga chopish, suzish, velosepedda uchish
kabi vositalar yordamida rivojlantirilishi mumkin.
Voleybolchilarga xos maxsus chidamkorlikni tarbiyalash о‘ zo q va q t
davomida voleybol va о‘ zga sport о‘ yinlari, h arakatli о‘ yinlar, xar xil
y о‘ nalishlarga о‘ zgaruvchan y о‘ nalishlarga q ayta- q ayta chopish, charchash
h olatida turli mashqlarni bajarish asosida amalga oshiriladi.
Hujumda va himoyada o’yin texnikasi
Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan usullardan tashkil
topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to’pni uzatish,
oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o’yinchi ko’proq, “tayyor
turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko’proq qulay
bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoya esa ko’proq past holda turiladi.
Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoyada
esa ko’proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi,
keyinchalik undan kerakli yo’nalishiga siljishni engil bajariladi.
Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.
Voleybolchilar maydoncha bo’ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni
engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar.
39

To’pga kelish uchun tez yugurish qo’llaniladi (3-5m masofadan). Hujum
zarbasini berishda, to’siq qo’yishda va ikkinchi to’pni oshirishda ko’proq tez-tez
sakrash bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo’yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo’l yuqoriga siltab, o’yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo’llaniladi.
To’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va
yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga
kiritishni to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To’pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan uzatganda to’p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda,
o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka
kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga
qo’yilgan. To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan bel balandligida
bo’ladi. Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi, so’ngra yuqoriga
otilgan to’p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish
vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og’irligini
orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish yo’nalishi
va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi. To’pni
oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin.
Yon boshdan to’pni o’yinga kiritish , to’pni pastdan to’g’ri oshirishdan
farqi shundaki, bunda o’yinchi to’rga yon tomoni bilan turadi. To’p chap qo’lda
bel balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi (o’ng)
qo’lni, to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi.Tanasining
og’irligi o’ng oyoqqa o’tkaziladi.
40

To’pni zarbani past-old tomoniga uriladi. Voleybol 1895 yilda Amerika
qo’shma shtatlarining Massachusets shtatidagi Xoliok shahrida jismoniy tarbiya
bo’yicha rahbar Vilyam Morgan tomonidan yaratilgan. U voleybol o’yinini oddiy,
ko’p mablag’ sarflamasdan tashkil etishni ko’zda tutib yangi o’yinning qoidalarini
ishlab chiqdi. 1896 yilda Springfild shahridagi kollej direktori doktor Alfred
Xalsted bu o’yinga “voleybol” deb nom berdi. “Voleybol” inglizcha so’z bo’lib,
o’zbek tilida “parvoz qiluvchi to’p” degan ma’noni bildiradi. 1895 - 1920 yillar
voleybol o’yini rivojlanishining birinchi bosqichi bo’lib hisoblanadi. O’yinning
boshqa davlatlarda vujudga kelishi va rivojlanishi quyidagicha: 1900 y – Kanada,
1908 y – Kuba, 1909 y – Puerto-riko, 1910 y – Peru, 1917 y – Braziliya, Urugvay,
Meksika, Osiyoda 1900-1913 yillar – Yaponiya, Kitay, Filippinda, 1914 y –
Angliya, 1917 y – Frantsiya.
Tarixni, ajdodlarimiz merosini bilmay turib bugungi kunga baho berish,
kelajak loyihasini chizish va istiqlol binosini qurishga kirishish boshi berk
ko’chaga kirib qolish ehtimolidan holi emas. Shuning uchun har bir soxani
joylarda vujudga kelishi va rivojlanish tarixini o’rganmay shu soxani bugungi va
ertangi istiqbolini ta’minlash mushkul muammodir.
Voleybol jismoniy tarbiya va sport tizimining yirik va mustaqil irmoqlaridan
biri hisoblanib, O’zbekistonning viloyatlari va tumanlarida o’ziga xos rivojlanish
tarixiga ega. Voleybol O’zbekistonda eng ommalashgan sport turlari qatoriga
kirsada, respublikamizning barcha mintaqalarida u turli darajada «obro’-e’tibor»
qozonib kelgan.
Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish
hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo’lishi
mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki gorizontal o’q
atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p
jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie
(uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
41

To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan to’g’ri va
yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi
zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni
og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.
To’pni uzatish - voleybol o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi.
Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish
hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda
hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan
to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-
tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan
bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan
aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo’lsa, uchish
traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta bo’ladi. O’rtacha turish
holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi tana og’irligini ikkala
oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz bukkan holda
turadi. Toshkent shahri va Toshkent viloyatida, vodiyning shaharlari va
qishloqlarida voleybol boshqa viloyat tumanlaridagiga nisbatan samaraliroq
«hurmat»ga sazovor bo’lgan. Bunday vaziyatning sabablari deyarli shu viloyatlar
tarixiy-ijtimoiy negizlari bilan bog’liq deb taxmin qilinsada, lekin masala chuqur
izlanishni, mavzuga oid tarixiy ma’lumotlarni ilmiy asosda o’rganishni taqazo
etadi.
42

Xulosa
O’quvchi va talabalarni voleybol sportiga yo’naltirish va saralash tadbirlarini
uslubiy jixatdan to’g’ri tashkil etish, voleybol bo’yicha yuqori malakali sportchilar
tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo’niltirish va saralashda
ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim
ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol sportiga 12-14 yoshdan yo’naltirish mumkin.
Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg’ulotlari ularni
voleybolchilarga muvofiq bo’lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Voleybol o’yini texnikasi va
taktikasining asosiy shakllari bo’yicha malaka va ko’nikmalar egallanishi uchun
tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish,
o’tirish va tishlanish harakatlari hamda o’yinga to’p kiritish, to’p qabul qilish, to’p
uzatish harakatlari texnikasi o’rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o’yinida
ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo’yicha malakalar hosil qilinadi.
Yosh sportchilarning trenirovka mashg’ulotlari davrlarga bo’linib tashkil etiladi.
Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o’yini texnika va taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga
yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi tashkil
etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi. Yosh
voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda
shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o’yinida yoki
o’yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va
qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish,
farqlay bilish, to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda,
zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo’lishini talab
qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko’p jihatdan sport
to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi.«Tanlov» – ko’p yillik jarayon bo’lib, o’z
ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga o’tkazishda saralash),
o’yin funksiyalari bo’yicha tanlov o’tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul
43

qilish kabi bosqichlarni kiritadi.O’quv-trenirovka jarayonida murabbiy o’z
rahbarligi ostida shug’ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan
qobiliyatli, boshqalarga o’rnak bo’ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o’ziga
faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg’ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni
yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil
qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni
voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini
hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o’rin
egallaydi.Har bir murabbiyni sport to’garagi va sport maktablarida o’quv-
trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug’ullanuvchi
bolani ta’lim olayotgan maktabi, o’qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg’ulotlarni samarali
olib borishi, shug’ullanuvchi bolaning mashqlarni o’zlashtirishi, uni mahoratini
shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi
hamda xislat va boshqa omillarga bog’liqdir.
Ma’lumki,shug’ullanuvchibolanio’quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va ko’nikmalarni hamda o’yin sirlarini mukammal o’zlashtira olishi ko’p jihatdan
uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir
murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo’lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim ro’l o’ynaydi.
44

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Kurbanova M.A. 500 mashq va harakatli о ‘yinlar. II qism. T.: 1999. – 60 b.
2.Nasriddinov F.N. О ‘zbek xalq milliy о ‘yinlari. T.: 1993. – 27 b.
3.Rasulev A.T., Pulatov A.A., Qosimova M.U. О ‘zbek xalq о ‘yinlari ularning
tasnifi va tavsifi. О ‘quv q о ‘llanma. T.: 1996. – 98 b.
4.Usmonx о ‘jayev T.S., X о ‘jayev F. 1001 о ‘yin. T.: Ibn-Sino, 1990. – 350 b.
5.Usmonx о ‘jayev T.S., X о ‘jayev F. Harakatli о ‘yinlar. T. О ‘qituvchi, 1992. - 80 b.
6.Usmonx о ‘jayev T.S., Qosimova M.U. 500 mashq va harakatli о ‘yinlar. T. 1999.
- 60 b.
7. Ayrapetyans L.R., Kleshev Y.N. Voleybol. О ‘quv q о ‘llanma.Toshkent., 1995
yil. 36 -43 bet.
8. Ayrapetyans L.R., Godik M.A. Sport о ‘yinlari va uni о ‘qitish uslubiyti.
Toshkent., 1991yil. 58 – 62 bet.
9. Ayrapetyans L.R., Pulatov A. Yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlashda
tanlovning о ‘rni. «JT, sport va ma’naviyat» t о ‘plami. T., 1995.
10. Jeleznyak Y.D., Slupskiy L.N. Voleybol maktabda.T., 1998. 123 bet.
11. Kleshev Y.N., Ayrapetyans L.R., Patkin V.L. Voleybol. Murabbiy kundaligi.
T., 1995yil. 134 bet.
12. P о ‘latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga m о ‘ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi.
T., 1993 yil. 76 bet.
13. P о ‘latov A.A. Harakatni aniq ijro etishda vestibulyar analizatorning о ‘rni. «JT,
sport va ma’naviyat» t о ‘plami. T., 1995 yil. 147 bet.
14. P о ‘latov A.A. О ‘rgatish uslubiyatiga noan’anaviy yondoshish masalalari T.,
1994.
15. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Toshkent. 2005 yil.
45

Bolalarning yosh xususiyatlari hisobga olgan holda jismoniy mashiqlarni tanlash va o’tkazish

Купить

Похожие документы
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni