Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 79.1KB
Покупки 1
Дата загрузки 29 Август 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bohodir Jalolov

Bolsheviklar tuzumiga qarshi kurash harakatlari

Купить
Bolsheviklar tuzumiga qarshi kurash harakatlari
MUNDARIJA 
KIRISh ....................................................................................................................2-4 
I   Bob.   Istiqlolchilik   harakatining   mohiyati,   sabablari   va   harakatlantiruvchi
kuchlari  
1.1. Sobiq tuzumga qarshi harakatining mohiyati….............…………………..…5-6 
1.2. Xalq harakati kelib chiqishining sabablari.........................................................7-9 
1.3. Xalq harakatining harakatini harakatlantiruvchi kuchlari..............................10-18 
II   Bob.   Xalq   kuchlarining   istiqlolga   erishish   uchun   olib   borgan   qurolli   va
tashkiliy harakatlari
2.1. Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakatlari va uning o’ziga xos 
 xususiyatlari..........................................................................................................19-30  
2.2 Xorazm va Buxoro xalq sovet respublikalarida istiqlolchilik harakati va uning 
o’ziga xos xususiyatlari..........................................................................................31-34
2.3. Sovet tuzumiga qarshi xalq harakatining 2-bosqichi…………......….............35-45
Xulosa ……………………………………………………………………………..46 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………...........………………47   Kirish 
Mavzuni   dolzarbligi   va   ahamiyati:   “Ma’naviyatni   tiklashi,   tug’ilib   o’sgan
yurtida   o’zini   kam   sezmay,   boshini   yurishi   uchun   insonga   ,albatta,   tarixiy   xotira
kerak” 1
.  Kirish so’zimizni mustaqil O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti
Islom   Karimovning  “tarixiy  xotira”   haqida  haqqoniy  fikrlarini   keltirish   bilan   tarixiy
voqea-hodisalar,   xotiralar   inson   bilan   chammarchast   bog’liqliqligini   va   uni   har   bir
inson bilish kerakligini takidlab o’tmoqchmiz. 
  Biz siz bilan suhbat  qurmoqchi  bo’layotgan turkistonda sovet  tuzumiga qarshi  xalq
harakatilari   va undagi  erk va  milliy ozodlik  ruhi   mavzusi   o’z  ichiga  to bolsheviklar
yurtimizga kirib o’z tuzumini o’rnata boshlashi va Turkisto Muxtoriyati ag’darilishi,
Buxoro amirligi, Xiva xonligi tugatilishi davlaridan to bolshaviklar hamma sohalarni
o’ziga   bo’ysundirganicha   bo’lgan   davr   ichida   erk   va   ozodlik  uchun   qilingan  qurolli
va norozilik harakatlarini oladi. Bu davr xalqimizning boshidagi eng og’riqli kechgan
paytdir.   Eng   muhimi   shundaki,   bu   davrda   bo’lib   o’tgan   voqealarni   uzoq   yillar
davomida   xalqimizga   noto’g’ri   talqinlar   bilan   singdirilgan.   Bu   mavzuni
o’rganishning ahmiyati va dolzarbligi ham shundadir. Biz buni iloji boricha to’g’ri va
haqqoniy yoritib berishga harakat qilamiz. 
 Bu mavzuni hayotimizdagi ahamiyatini mustaqil O’zbekistonning birinchi prezidenti
Islom   Karimovning   quyidagi   qo’rboshchilarning   zabardast   yetakchilaridan   biri
Madaminbekka bergan xolis tariflaridan ham bilsak bo’ladi: ”Madaminbek... ozodlik,
adolat uchun kurashgan... Ushbu harakatning Madaminbek kabi nainki o’zining, balki
el-yurtining   or-nomusi   va   sha’nini   o’ylab,   o’z   maslakdoshlari   bilan   shu   kurashga
otlangan bilimli, irodali namoyandalari... bo’lganini unutmaslik lozim”. 
Bundan ko’rinib turibtiki, davlat rahbar Madaminbek misolida o’sha davrdagi haqiqiy
yurt   jonkuyarlariga   ishora   qilyaptilar.Va   bu   insonning   fazilatlarini   bugungi   kundagi
insonlar uchun namuna qilyaptilar. 
  Mavzuning maqsad vazifalari:  
 - Avvalo shu ish orqali tarixdan olgan bilim va ko’nikmalarimizni yuzaga chiqarish; 
- Ilmiy ishlarni yaratishni o’rganish; 
1  Karimov I.-Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q., Toshkent,”Sharq”1998. 8-bet.  - Tarixiy   voqea-hodisalarga   to’g’ri   baho   berish   va   xulosalar   chiqara   olishni
shakllantirish; 
-To’plagan   ma’lumotlar   asosida   xalqimizga   istilochilik   harakatini   aslicha   yetkazib
berish shu bilan birga ilmiy tahlillar berish; 
- Kitobxonlarga   istiqlolchilik   xalq   harakatining   mohiyati,   harakatning   kelib   chiqish
sabablari, harakatlantiruvchi kuchlari, qo’rboshilarning qurultoylari, qo’rboshchilrlar
faoliyati haqida tushuncha berish. Ularda vatanparvarlik tuyg’ularini shakllantirish; 
-Turkiston istiqloli uchun kurashda Muhammad Aminbek – Madaminbek, 
Shermuhammadbeklarning tutgan irni va ular tomonidan tuzilgan muxtor hukumatlari
haqida tushuncha berish; 
- Xorazm va Buxoro Xalq Sovet Respublikasida istiqlol uchun olib borilgan kurashlar
va   Vatan   ozodligi   yilida   kurashgan   qahramonlar   haqida   batafsil   ma`lumot   berish.
Yoshlarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash; 
-Kitobxonga   kurashning   yangi   davri   va   uning   iziga   xos   xususiyatlari,   Farg’ona
vodiysida Shermuhammadbekning istiqlol uchun kurashi, Parpibek, Isroilbek, 
Mahkam   xoji,   Aliyorbek,   Muhiddinbek,   Omon   Polvon   kabi   qo’rboshilarning
faoliyati, sharqiy Buxoroda Ibrohimbek, Xorazmda Junaidxon boshchiligidagi janglar
(20-yillarning   2-yarmi),   istiqlolchilik   harakatining   butunlay   mag’lubiyatga   uchrashi,
harakatning yakunlari va saboqlari haqida tushuncha berish. 
  Mavzuni o’rganilish darajasi:  Mustaqillikdan so’ng milliy istiqlolchilik harakatiga
to’g’ri   baho   berila   boshlandi.   Tarixchilar   oldiga   tarixni   haqqoniy   tarzda   yaratish,
qayta   tiklash   vazifasiqo’yildi.   Shu   o’rinda   mustabit   tuzum   davrida   xalqimizga
noto’g’ri talqinlar bilan o’rgatilgan mavzularni, jumladan, turkistonda sovet tuzumiga
qarshi xalq harakatlarimavzusida turli ilmiy ishlar, kitoblar, maqolalar yaratildi. 
  Tarixchi   Qahramon   Rajabovning   ”Turkiston   tarixi”   kitobida   va   ”Buxoroga   qizil
armiya   bosqini   va   unga   qarshi   kurash”,   ”Biz   bilgan   Madaminbek”   kabi   maczularda
ishlar   olib   borgan.   «O’zbekiston   adabiyoti   va   san’ati»   gazetasining   2002   yil   21-
sonida   Biz   bilgan   Madaminbek”   maqolasi   bosib   chiqarildi.   Bunda   tashqari
Shamsutdinov   G.   Bosmachilik   haqida   o’ylar   maqolasi   G’G’Muloqot.   1993.
7,8sonlarida   chiqadi.   Shamsuddinov   Rustamning   Bosmachilarni   qanday   baholash
kerak”   Shermuhammadbek   hayot   chizgilari”   maqolalari   Fan   va   turmush   jurnalida 1995-   yil   bosib   chiqildi.   Shodmonqul   Oston   o’glini”   Milliy   qahramonlar   kim”
maqolasi   1992-   yil   12-fevralda   bosib   chiqariladi.   Shunday   bo’lsada,   bu   mavzu
bo’yicha   yagona   to’xtamga   kelib   to’liq   ochib   berimagan.   Bu   mavzu   o’rganish   yana
davom etyapdi. 
  Mavzuning obyektilari:  Kitoblar, jurnallar, gazetalar va internet tarmoqlari, shahsiy
fikrlar. 
  Mavzuni tarkibiy tuzilishi.  Kirish, ikki bobdan, har bir bob uchtadan reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  I Bob. Istiqlolchilik harakatining mohiyati, sabablari va 
sharakatlantiruvchikuchlari: 
1.1. Istiqlolchilik harakatining mohiyati 
XX   asr   birinchi   yarmi   insoniyat   tarixi   uchun   keskin   o’zgarishlar   va   alg’ov
dalg’ov   davr   bo’lib   keldi.   Bu   davrda   kuchli   davlatlar   yer   va   turli   o’ljalar   ilinjida
1jahon   urushini   boshladi.   O’z   o’rnida   buning   faol   ishtirokchisi   Rossiya   imperiyasi
urushda   mag’lubiyatlari   natijasida   davlat   tontarishi   boldi.   Hokimyatni   burjuaziya
zodagonlari keyinroq, ya’ni 1917- yil oktabrda bolisheviklar to’lig’icha qo’liga oladi. 
Ular   o’z   hokimyatini   butun   rus   mustamlakasi   bo’ylab   zo’rlik   bilan   yoya   boshlaydi.
Turkistonda   oktabr   to’ntarishidan   keyin   sodir   bo’lgan   voqealar   jarayoni   shuni
ko’rsatadiki, bolsheviklar o’rnatgan sovet rejimi o’lka xalqlariga nafaqat mustaqillik,
hatto milliy muxtoriyatni ham ravo ko’rmadi 1
. 
  Mustaqillik  osonlikcha qo’lga kiritilmasligini  tushunib yetgan milliy vatanparvarlar
ko’lga   qurol   olib,   bolsheviklar   va   bosqinchi   qizil   armiyaga   qarshi   istiqlolchilik
harakatini boshlab yubordilar. Dastlab bizda mustaqillik uchun jamiyatni yetakchilari,
ya’ni   jadidlar   va   boylar   kurashgan.   Lekin   ularni   harakatlarini   bolshaviklar   qurol
yordamida   yo’qqa   chiqardi.   Endi   istiqlol   uchun   xalq   harakati   yuzaga   chiqdi.   Sovet
rejimi   va kommunistik  mafkura  hukmronligi   yillarida  ularga  "bosmachi"   deb noxaq
tamg’a   bosildi. 2
  Ushbu   o’rinda   "bosmachi"   so’zining   mohiyati   hususida
to’xtalmasdan   o’tib   bo’lmaydi.   "Bosmachi"   so’zi   aslida   "bosmoq"   fe`lidan   olingan.
Aslini "Bosmachi" va "bosmachilik" iboralari milliy ozodlik harakatining mohiyatini
pasaytirish,   ajdodlarimizning   Rossiya   zulmi   va   bolsheviklar   xukmronligiga   qarshi
olib   borgan   qonli   kurashlarini   xaspo’shlash   uchun   buyuk   davlatchi   -   shovinistlar
tomonidan o’ylab topildi va "banditlik", "qaroqchilik" so’zlari bilan asossiz ravishda
bir qatorga qo’yildi. 
  Kommunizm   mafkurachilari   va   ularning   maddohlari   xatto   1917-yilgacha   bo’lgan
milliy   ozodlik   harakatlarini   ham   ko’p   xollarda   shu   atama   bilan   nomladilar.   Uni
sho'rolar   terminida   «bosmachilik   harakati»,   «aksil-inqilobiy   kuchlar   bosqini»,   «bir
to'da   yurt   buzg'unchilari   harakati»   va   shu   singari   nomlarda   «ta'riflab»,   «tavsiflab»
kelish   sovet   tarixshunosligida   o'ziga   xos   odatiy   tusga   kirgandi.   Biroq   xalqimizda
«oyni   etak   bilan   yopib   bolmaydi»   deyilganidek,   ajdodlarimizning   el-u   yurt   erki, ozodli-gi   uchun   olib   borgan   bu   mardona   kurashi   to'g'risidagi   tarixiy   haqiqat   milliy
istiqlol   sharofati   bilan   to'liq   tiklanib,   o'z   haqqoniy,   xolis   bahosini   topdi.   Bu   harakat
sovetlar   mafkurasi   to'qib   chiqargan   shunchaki   «bosmachilik»   harakati   emas,   balki
sovet   hokimiyatining   g'ayri   tabiiy   siyosati   va   zo'ravonlikka   asoslangan   amaliyotga
qarshilik ko'rsatish harakatidir. 
  Xayriyatki,   O’zbekiston   Respublikasi   mustaqillikka   erishgach,   "bosmachi"   yorlig’i
yopishtirilgan   ota-bobolarimizning   muborak   nomlari   istiqlolchilar   sifatida   namoyon
bo’ldi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  1.2. Istiqlolchilik harakati kelib chiqishining sabablari  
Istiqlolchilik   harakati   "Turkiston   muxtoriyati   tor-mor   qilinishi   bilan
boshlanganligi"   deyarli   barcha   tarixchilarning   asarlarida   e`tirof   qilinadi.   Aslini
olganda, muxtoriyat xukumati ag’darib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat xatto
mutlaqo   bilmaganida   ham   istiqlolchilik   harakatining   vujudga   kelishi   tabiiy   bir   hol
edi.   Zotan,   bu   davrda   Turkistonda   vujudga   kelgan   ijtimoiy   —   siyosiy   vaziyat
istiqlolchilik   harakatining   boshlanishini   muqarrar   qilib   qiygan   edi.   Chunki
Turkistonda istiqlolchilik harakatining boshlanishi  uchun muxtoriyatning tor — mor
qilinishi bilan birga boshqa bir qator jiddiy sabablar ham mavjud edi. 
  Birinchidan,   1917   yilda   sodir   bo’lgan   oktabr   to’ntarishi   va   buning   natijasida
hokimiyatni   qo’lga   kiritgan   bolsheviklar   tomonidan   ilgari   surilgan   kommunistik
mafkura   Turkiston   xalqlari   uchun   mutlaqo   yot   tushuncha   edi.   Mahalliy   aholi   bu
g’oyani   avval   boshdanoq   iziga   singdira   olmadi   va   unga   qarshi   turdi.   Xalqimiz
1917yilda   sodir   etilgan   fevral   va   oktabr   o'zgarishlariga   katta   umidvorlik   bilan   ko'z
tikkandilar.   Ular   ilg'or   jadidchilik   harakati   rahnamoligida   Rossiyada   rivojlanib
borayotgan   demokratik   harakatlardan   foydalanib,   erk,   ozodlikni   qo'lga   kiritmoqchi,
o'lka   xalqlarini   mustaqillikka   olib   chiqmoqchi   bo'lgandilar.   Biroq   sovet   hokimiyati
o'rnatilgach, mahalliy xalqlarni sariq chaqaga arzitmasdan, ularni siyosiy faoliyatdan
oshkora chetlatib zo'ravonlikni avjga mindirish yaqqol ko'zga tashlandi 1
. 
  Ikkinchidan,   sovet   hukumati   o’rnatilgan   dastlabki   kundanoq   hokimiyatni
boshqarishga   mahalliy   xalq   vakillari   jalb   qilinmadi,   ularning   milliy   g’ururi,
xaqhuquqi inkor qilindi 2
. Turkistonda o’rnatilgan bolsheviklar tuzumi chor Rossiyasi
mustamlakachiligining   yangi   shakli   ekanligi   isha   dastlabki   kunlardanoq   oshkor
bo’lgan edi. 
  Uchinchidan, yangi tuzum o’rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida
shakllangan   urf   —   odatlari,   milliy   qadriyatlari   toptaldi.   Qozi   sudlovi   bekor   qilindi
vaqf   erlari   tortib   olindi,   mulkchilikning   barcha   shakliga   chek   qiyildi.   Turkistonda
sovet   rejimiga   qarshi   qurolli   harakatrniig   bosh   sababi   bolsheviklarning   o lkadaʻ
1  O’zbekiston tarixi., Toshkent., “Akademiya”., 2010., 278-b 
2   Абдурахимова   Н .,  Эргашев   Ф .  Туркистонда   чор   мустамлака   тизими . -  Т .:  Академия , 2002., 69-b 
  yuritgan   mustamlakachilik   va   shovinistik   siyosati   bo ldi.   Bolsheviklar   tomonidanʻ
amalga   oshirilgan   dastlabki   sotsialistik   tadbirlar   (korxonalarning   davlat   ixtiyoriga
o tkazilishi,   xususiy   mulkning   tugatilishi,   oziq-ovqat   taqsimoti   va   g alla	
ʻ ʻ
monopoliyasi,   islom   dinining   cheklanishi   va   ateizm   targ iboti,   masjid,   Madrasa,	
ʻ
xususiy   maktab   va   qozixonalarning   bekitilishi,   vaqfyerlarning   tortib   olinishi,
majburiy mehnatning joriy qilinishi, bozorlarning yopilishi va boshqalar) xamda qizil
armiya   jangchilarining   talonchilik   va   bosqinchilik   siyosati   harakatga   alohida
keskinlik   va   ko lam   bag ishladi.Bu   hodisalar   kurashning   tobora   kengayishi   va	
ʻ ʻ
rivojlanishiga olib keldi.  
  Turkiston   Muxtoriyatining   tugatilishi   istiqlolchilik   harakatining   butun   Farg’ona
vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini o’tadi, xolos. Rossiya
imperiyasining   mustamlakachilik   zulmi   ostida   ezilib   kelgan   farg’onaliklar
Turkistonda   birinchi   bilib   bolsheviklar   rejimiga   qarshi   qurolli   kurashga   otlandilar.
Shu tariqa, Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi istiqlolchilik
harakati 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  1.3. Istiqlolchilik harakatini harakatlantiruvchi kuchlari 
Istiqlolchilik   harakatining   asosiy   harakatlantiruvchi   kuchi   dehqonlar,
chorikorlar,   mardikorlar,   hunarmandlar   va   kosiblar   edi.   Turkiston   respublikasi
rahbarlaridan  birining  e`tirof  etishicha,   istiqlolchilik  harakatida  asosan  dehqonlar  va
hunarmandlar   qatnashdi.   Ularga   shahar   axolisining   aksariyat   qismi:   o’ziga   to’q
badavlat   oilalarniig   vakillari,   savdogarlar,   islom   dini   arboblari   hamda   ba`zi   boylar
qo’shildi. Istiqlolchilar safida oq-qorani tushungan savodxon kishilar — ziyolilar ham
ko’pchilikni   tashkil   qilardi   va   ular   jadidlar   orasidan   ajralib   chiqqan   Turkiston
munavvarlari va muborizlari edi. Bir siz bilan aytganda, istiqlolchilar safida xalqning
barcha tabaqasiga mansub kishilar bor edi 1
. 
  Dastlabki   istiqlolchi   guruhlarning   tashkil   topishi   Kichik   va   Katta   Ergashlarning
nomlari   bilan   bog’liqdir.   Turkiston   Muxtoriyati   hukumati   qishiniga   boshchilik
qo’lgan   Kichik   Ergash   qo’rboshi   1918   yil   19   —   21   fevralda   Qo’qon   shahrida   qizil
askarlarga qarshi bo’lgan "ikki kunlik urush natijasida mag’lubiyatga uchradi, uning
2.000   kishilik   armiyasidan   omon   qolgan   ikki   yuzga   yaqin   kishi   Kichik   Ergash
rahbarligida Qo’qon uezdidagi Bachqir qishlog’iga (Qo’qondan 18 chaqirim shimoli
— sharq tomonda) jang bilan chekinishdi". O’zining kindik qoni to’ko’lgan Bachqir
qishlog’ida   Kichik   Ergash   yigitlari   bilan   qal`a   shaklida   istehkom   qurib,   mustahkam
irnashib oldi. 26 fevral kuni Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar otryadi va dashnoqlar
drujinasi hujum qilishdi. 27 fevralda bo’lgan janglarning birida Kichik Ergash shaxid
bo’lgach, uning o’rniga Katta Ergash qo’rboshi Farg’ona vodiysida bolsheviklarning
mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi 2
. 
 Sovet hokimiyati va bolsheviklarga qarshi milliy istiqlol harakatini tashkil qilish endi
uning   zimmasiga   tushadi.   1918   yil   mart   oyiga   kelib   Farg’ona   vodiysida   bir-biridan
mustaqil ravishda 40 dan ortiq qo’rboshi dastalari faoliyat ko’rsatardi. 
Madaminbek  Skobelev  uezdida,  Shermuhammadbek  va  Nurmuhammadbek 
Marg’ilon   atroflarida,   Omon   Polvon,   Qobul,   Sotiboldi   Qozi   va   Rahmonqul
Namangan uezdida, Parpi qo’rboshi Andijon shahri atrofida, eshmat qo’rboshi 
 
1  Xasanov M. Turkiston muhtoriyati: haqiqat va uydirma. “Fan va turmush”., 1990. 9,10,11-sonlar. 
2
 Shamsutdinov G. Bosmachilik haqida o’ylar., “Muloqot”., 1993. 7,8-sonlar.   Qiqonning   Buvayda   qishlog’ida,   Umar   Choli   Urganji   qishlog’ida,   Jonibek   Qozi
O’zgan   tomonda,   Muhiddinbek   Novqatda   harakat   qilmoqda   edi.   Bu   tarqoq   holda
bo’lgan   istiqlolchilik   harakatini   yagona   qo’mondonlikka   biysundirish   va   birgalikda
harakat   qilish   maqsadida   "Shiroi   Islomiya"   va   "Shiroi   Ulamo"   tashkilotlari
a`zolarining   tashabbusi   bilan   1918   yil   mart   oyining   oxirida   Bachqir   qishlog’ida
Farg’onadagi butun qo’rboshilarning birinchi qurultoyi chaqirildi. Unda 40 dan ortiq
yirik   qo’rboshilar   qatnashdi.   Farg’ona   vodiysidagi   istiqlolchilik   harakatining
boshlig’i   qilib   Katta   Ergash   saylandi   va   unga   butun   musulmon   qishinlarining   Oliy
bosh qimondoni - "Amir al musliminKatta Ergash qo’rboshining irinbosarlari qilib 
Madaminbek va Shermuhammadbektayinlandi.       
  Madaminbek
  Turkiston   istiqloli   uchun   fidoyi   kurashchi   Madaminbekning   ulug’
nomini   xalqimiz   doimo   mehr-muhabbat   bilan   tilga   olib   kelmoqda,   uning   xotirasini
qalbining   to’ridasaqlamoqda.   Madaminbekning   asl   ismi   Muhammad   Aminbek
Ahmadbek o’g’li bo’lib, u 1892 yili Marg’ilon atrofida – hozirgi Toshloq tumanining
Sadda   qishloq   fuqarolar   yig’ini   hududidagi   So’kchilik   qishlog’ida   o’rtahol   oilada
tug’ildi.   Madaminbekning   otasi   Ahmadbek   o’rta   bo’yli,   to’ladan   kelgan   chiroyli
odam   bo’lganligini   marg’ilonliklar   yaxshi   eslashadi.   Ahmadbekning   besh   farzandi
bo’lib,   Madaminbek   ularning   eng   kenjasi   edi.   Madaminbekning   Maqsudali   va
Mamadali ismli ikki akasi, Mehriniso va Mayramniso ismli ikki opasi bo’lgan. Ota-
onasi   o’z   davrining   savodli   va   bilimdon   kishilari,   mahalla-ko’y,   qarindosh-urug’lar
davrasida boobro’ odamlar bo’lishgan. Ana shunday ma’rifatli oilada voyaga yetgan
Madaminbek to’g’ri so’zli, do’stlariga sadoqatli, mulohazali va diyonatli yigit bo’lib
o’sdi 1
. 
  Madaminbek   Birinchi   jahon   urushi   arafasida   chor   Rossiyasi   hukmronligiga   qarshi
bosh   ko’taradi.   1914   yili   qamoqqa   olinadi.   Sud   Madaminbekning   o’zi   tan   olmagan
ayblar   –   qotillik   va   o’g’rilikni   ham   unga   to’nkab,   14   yilga1   Sibirdagi   Nerchinsk
degan   joyga   katorgaga   hukm   qiladi.   1917-yil   Fevral   inqilobidan   keyin   siyosiy
mahbus sifatidaMadaminbekozodlikkachiqadivaMarg’ilongaqaytibkeladi. 
«Sho’roiulamo»   jamiyatiningrahbarlariMadaminbekni   shahar   mirshablari   boshlig’i–
qo’rboshisi lavozimiga bejiz tavsiya etishmaydi. Agar u qotil va o’g’ri bo’lganida 
1   Иброҳим   Карим  –  Мадаминбек ., ( Иккинчи   нашр ).,  Тошкент ., “ Шарқ ”., 2000. 16- б    
nufuzli ulamolar va ziyolilar unga bu lavozimni taklif qilishmas edilar. Sovet rejimi
yillarida   Madaminbek   va   boshqa   qo’rboshilarga   «o’g’ri»,   «bosqinchi»,   «bandit»
degan sun’iy yorliqlarni yopishtirish odat tusiga kirgan edi. Turkistonda bolsheviklar
hokimiyatni   zo’ravonlik   bilan   egallagach,   Farg’ona   viloyatiharbiy   komissari
K.Osipov   Madaminbekni   Marg’ilon   militsiyasi   boshlig’i   etib   tayinlash   haqidagi
buyruqqa qo’l qo’yadi va uni qurol-yarog’ bilan ta’minlaydi. 1918 yil yanvar oyining
oxirigacha Madaminbek shu lavozimda xizmat qiladi. Biroq sovet rejimining xalqqa
qarshi siyosati Madaminbekni ozodlik uchun kurashga undadi. 1918 yil mart oyining
boshlarida   Madaminbek   o’z   militsionerlari   bilan   istiqlolchilar   safiga   o’tdi.
Madaminbek   ayrim   siyosatdonlar   va   tarixchilar   hozir   ham   da’vo   qilayotganlaridek,
Qo’qon   xoni   bo’lish   uchun   emas,   balki   yurtida   tinchlik   o’rnatish   va   bosqinchilarga
qarshi   kurashish   uchun   qo’liga   qurol   tutdi.   Madaminbek   atrofida   Marg’ilon   va
Toshloqdagi jasur chapani yigitlar to’plandilar. «Yakkatut bo’lisi Garbuva (Garbobo)
qishlog’idagi   Madaminbek   guruhining   qarorgohiga   ommaviy   ravishda   mahalliy
yoshlar kelib qo’shilardi», – deb yoziladi 1918 yilgi rasmiyhujjatlarning birida. 1918
yil bahorida Madaminbek qo’l ostida dastavval 
1000-1500 yigit to’plandi.                 
  «Deh   qondan   so’nggi   yaktagini   ham   tortib   olgan»   sho’ro   hokimiyatiga   qarshi
kurashish   Madaminbekning   asosiy   matlabi   bo’lgan.   Milliy-ozodlik   harakati   safiga
Madaminbek   singari   salohiyatli   sarkardaning   qo’shilishi   juda   katta   ahamiyatga   ega
edi.   «O’z   oldiga   sovet   hokimiyatini   ag’darish   va   Farg’ona   Muxtoriyatini   tiklash
vazifalarini   qo’ygan   Madaminbek   tadbirkor   siyosatchi   va   uddaburon   tashkilotchi
fazilatlariga   ega   edi»,   –   deb   tan   olinadi   o’sha   davrga   oid   rasmiy   hujjatlarning   yana
birida. Madaminbek  yigitlari  o’rtasida harbiy intizom  kuchli  edi. Madaminbekchilar
bosqinchi va o’g’rilarni o’zlari ushlab jazosini berishardi. Masalan, «1919 yil boshida
Toshloqda   Ishoq   ishboshi   va   Tojibek   kunjarafurush   mayda   bosqinchilik   guruhlarini
tuzgani uchun Madaminbek yuborgan odamlar tomonidan otib tashlandi». 
  Madaminbek   siymosida   sarkardalik,   davlat   va   siyosat   arbobiga   xos   sifatlar   o’zaro
mujassam   bo’lgan.   U   Farg’ona   vodiysidagi   istiqlolchilarning   tan   olingan
yo’lboshchisi   edi.   Madaminbek   vodiydagi   sovet   hokimiyati   organlariga   muqobil ravishda   o’z   siyosiy   boshqaruv   usulini   o’rnatdi.   Bunday   boshqaruv   usulini   yana
Farg’ona   vodiysida   Katta   Ergash   va   Shermuhammadbek,   Buxoro   respublikasida
Ibrohimbek,   Mulla   Abdulqahhor,   Anvar   Posho   va   Salim   Posho,   Xorazm
respublikacida   esa   faqat   Junaidxon   kabi   sardorlargina   joriy   etgan   edilar.   1918   yil
noyabr oyining boshida Andijon uezdidagi Oyimqishloqda (hozirgi Andijon viloyati
Jalolquduq   tumani)   bo’lgan   Farg’ona   vodiysi   qo’rboshilarining   qurultoyida   Katta
Ergash qo’rboshi o’rniga istiqlolchilarning Oliy bosh qo’mondoni qilib 
Madaminbek   saylandi.   Uning   o’rinbosarlari   qilib   Katta   Ergash   (taxminan   1882   –
1921)   va   Shermuhammadbek   (1893–1970)   tayinlandi.   Madaminbek   1918   yilning
oxiridayoq mustaqillikka urinayotgan yirik qo’rboshilarning faoliyatini boshqarishga
muvaffaq bo’ldi. 
Shermuhammadbek,   Nurmuhammadbek,   Xolxo’ja   Eshon,   Mahkam   Hoji,
Rahmonqul, Omon Polvon va qirg’iz mujohidlarining boshlig’i Muhiddinbek singari
qo’rboshilarni   yagona   qo’mondonlik   ostiga   birlashtirish   undan   juda   katta
kuchg’ayratni   talab   etdi.   O’z   qishlog’i   va   tumanida   «o’zi   bek»   bo’lgan   bu
qo’rboshilarning qarshiligi va o’zboshimchaligini Madaminbek sindirishga erishdi. U 
Xolxo’ja Eshonning shuhratparastligi va kaltabinligiga qarshi ancha kurashdi. Katta 
Ergash qo’rboshi bilan Madaminbekning munosabatlari ham tez-tez o’zgarib turardi.
Madaminbek   qo’shini   safida   xalqning   barcha   tabaqalariga   mansub   kishilar   bor   edi.
«Madaminbek   boylar   va   mahalliy   aholi   tomonidan   to’la   ravishda
qo’llabquvvatlanmoqda», – deb aytgan edi 1918 yil oktyabrda Marg’ilon shahrining
favqulodda komissari Sugrubov 1
. 
 Madaminbek har qanday aksilinqilobchi va sovetlardan norozi odamni, u qaysi millat
vakili ekanligi va diniy e’tiqodidan qat’i nazar, xursandlik bilan kutib olardi, deyiladi
boshqa   bir   rasmiy   hujjatda.   Madaminbek   qisqa   muddat   ichida   o’z   atrofiga   aqlli
maslahatchilarni   to’pladi   va   u   ko’magida   yaxshi   tayyorlangan   xodimlarni   Farg’ona
vodiysining   hamma   joylariga   o’z   vakillari   sifatida   yubord 2
i.   Madaminbek   yuborgan
bunday vakillar  vodiyning barcha  shaharlari, katta qishloqlarida bo’lib tub xalqlarni
1   Зиёев .  Ҳ  –  Ўзбекистон   мустақиллиги   учун   куршларнинг   тарихи .,  Тошкент ., “ Шарқ ”., 2011., 269-b  
2  Ali Bodomchi. 1917—1934 yillarda Turkistonda Milliy istiqlol harakati va Anvar Posho. Qo‘rboshilar.1-jild. Istanbul.
1975., 23-b   mustabid   sovet   rejimi   va   bosqinchi   qizil   armiyaga   qarshi   kurashga   oyoqlantirdilar.
Madaminbek turli siyosiy oqimdagi kishilarni birlashtira oldi. 
 
Shuning uchun ham hech qaysi qo’rboshi uningchalik kuch-qudratga ega bo’lmagan
edi – deb o’sha paytdayoq yozgan edi uning g’oyaviy muxoliflaridan biri sovet harbiy
tarixchisi V.Kuvshinov. 
 1919-yil yanvarida Madaminbek qo’l ostida 16000 kishidan iborat armiya bo’lgan, –
deb   ta’kidlanadi   Farg’ona   viloyati   soveti   nomiga   1919-yil   27-yanvarda   yo’llangan
o’ta shoshilinch ma’lumotnomada. O’sha yil o’rtalariga kelib esa 
Madaminbek   qo’l   ostida   25.000   yigit   sovet   rejimi   va   qizil   armiyaga   qarshi   istiqlol
janglarini   olib   borgan.   Bu   paytda   Shermuhammadbekda   20000   yigit,   Katta   Ergash
qo’rboshida   bo’lsa   15000=16000   yigit   bo’lgan.   O’zbekiston   Respublikasi   Birinchi
Prezidenti Islom Karimov 1998-yil avgust oyida Farg’ona shahrida bo’lgan mitingda
Madaminbek   shaxsiga,   uning   suronli   hayotiga,   bu   millatparvar,   isyonkor,   oqil
insonning taqdiriga munosib baho berib sovet tuzumi davrida adolat va haqiqat uchun
tinmay   kurash   olib   borgan   yurtparvarning   suronli   hayotiga   quyidagi   tarzda
munosabat   bildirdi:   «Madaminbek   muttaham,   o’g’ri   bo’lmagan.   Ozodlik,   adolat
uchun kurashgan»   Yosh Madaminbek tadbirkor lashkarboshi bo’lish bilan birga, usta
siyosatchi,   mohir   diplomat   ham   edi.   U   Farg’ona   vodiysidagi   qo’rboshilarni   yagona
qo’mondonlik ostiga birlashtirdi, Buxoro amiri Said Olimxon (1881 – 1944) va Xiva
xonligining amaldagi hukmdori Junaidxon (1857 – 1938) bilan qizil armiyaga qarshi
birgalikda   kurashish   uchun   muzokaralar   olib   bordi.   Samarqand   viloyati
istiqlolchilarning rahbarlari Bahrombek (? – 1922) va Ochilbek 
(taxminan 1883 – 1923) huzuriga o’z vakillarini  jo’natdi. Afg’oniston va Turkiyaga
ham ishonchli kishilar yuborildi. 
  Madaminbek   Rossiyaning   Koshg’ardagi   sobiq   konsuli   Uspenskiy   va   Buyuk
Britaniyaning   bosh   konsuli   P.Eserton   orqali   jahon   sahnasiga   chiqishga,   Yevropa
davlatlari hamda AQShdan bolsheviklarga qarshi kurash olib borish uchun iqtisodiy
va   harbiy   yordam   olishga   intildi.   Madaminbekning   bu   sa’y-harakatlari   xalqaro
maydonda   sezilarli   yutuqqa   olib   kelmasa   ham,   lekin   Farg’ona   vodiysining   o’zida mustabid   sovet   rejimiga   qarshi   kuchlarni   birlashtirishda   muhim   ahamiyatga   ega
bo’ldi. Madaminbek tomonidan mohirona diplomatik siyosat yuritilganligi natijasida 
1919-yil 22-oktyabrda uning boshchiligida Farg’ona Muvaqqat muxtoriyat hukumati
tuzilgani   vodiydagi   vaziyatni   istiqlolchilar   foydasiga   o’zgartirib   yubordi.   Yagona,
kuchli va malakali zamonaviy musulmon armiyasi tuzish ishlari qizib ketdi. 
 1919 yilning kech kuziga kelib, «Madaminbek qo’l ostida salkam 30000 yigit» qizil
armiyaga   qarshi   istiqlol   janglarini   olib   bordi.   Bu   paytda   «Shermuhammadbekda
20000   yigit»,   «Katta   Ergash   qo’rboshida   8000   yigit   bo’lgan».   Ana   shu
lashkarboshilar   vodiydagi   jangovar   harakatlarni   yo’naltirib   turdilar.   Sovet   rejimi   va
bolsheviklar   istiqlolchilarga   qarshi   kurashish   uchun   barcha   vositalarni   ishga   soldi.
Turkiston fronti, Turkkomissiya, Turkbyuro, keyinchalik RK(b)P markaziy komiteti 
O’rta Osiyo byurosi  kabi  turli  tashkilotlar, komissiya va byurolar  tuzilib, boz ustiga
Rossiya   markazidan   doimiy   ravishda   Turkiston   mintaqasiga   yangi-yangi   qizil   askar
qismlari tashlab turildi. Bu holat, xususan, Orenburg tiqini tugatilgach, avj olib ketdi. 
1920-yil   yanvar   oyining   o’rtalariga   kelib,   jangovar   tashabbus   qizil   armiya   qo’liga
o’tdi. 
  Harbiy   tashabbus   qo’ldan   ketganligini,   har   qadamda   xiyonat   ta’qib   qilayotganini
ko’rgan Madaminbek o’z yigitlari hayotini saqlab qolish maqsadida 
Farg’onadagi   sovet   qo’shinlari   qo’mondonligiga   yarash   muzokaralari   boshlashni
taklif   etdi.   Istiqlolchilar   qo’shinining   Bosh   qo’mondoni   Madaminbek   bilan
2Turkiston o’qchi diviziyasining boshlig’i N.A.Veryovkin-Roxalskiy o’rtasida 1920-
yil 6-martda Skobelev (hozirgi Farg’ona) shahrida yarash bitimi imzolandi. 
Madaminbek   bilan   birga   sovet   hokimiyati   tomoniga   uning   o’nlab   qo’rboshilariva
3500   yigiti   ham   o’tgan   edi 1
.   Lekin   Madaminbekning   diplomatik   tadbirlari   bu   gal
samarasiz   tugadi.   Sovet   qo’mondonligi   tomonidan   muzokarala   o’tkazish   uchun
qo’rboshilar orasiga yuborilgan Madaminbek Shermuhammadbekning roziligi bilan 
Xolxo’ja   Eshon   tomonidan   1920-   yil   14-   mayda   qirg’izlarning   Qorovul   qishlog’i
atrofida   xiyonatkorona   o’ldirildi.   Madaminbek   bilimdonligi   va   tashabbuskorligi,
o’zining   demokratik   qarashlari   va   harbiy   salohiyati   bilan   boshqa   qo’rboshilardan
1  Ziyoyeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 2000., 87-b  
  ancha  ustun  turgan.  U xalq  orasida  kuchli  mehr-muhabbat  va  katta  obro’ga sazovor
edi. 
  Tabiiyki,   millat   mustaqilligi   uchun   kurashgan   Madaminbek   singari   yurtparvarlar
sovet rejimi uchun juda xavfli edi. Shu sababli ham Madaminbekning 
 
halok  bo’lishidan   birinchi  navbatda   sho’rolar  manfaatdor   bo’lgan.  Adolat  yuzasidan
aytganda,   Madaminbekning   ayrim   ishlari   ba’zi   o’zbilarmon   qo’rboshilar   va
ulamolarga ham yoqmas edi. Istiqlolchilik harakatidagi bunday ziddiyatli holatlar 
Madaminbek   qismatining   fojiali   tugashida   o’z   ta’sirini   o’tkazmasdan   qolmadi.
Madaminbek fojiali ravishda halok bo’lgan bo’lsa ham, uning porloq nomi Turkiston
istiqlolchilari   o’rtasida   tillarda   doston   bo’ldi.   Madaminbek   haqida   turli   qo’shiqlar
to’qilib,   istiqlolchilar   tomonidan   kuylandi.   Maxfiy   arxiv   hujjatlarining   guvohlik
berishicha,   ana   shunday   qo’shiq   matnlarining   biriga   Munavvar   Qori   ancha   sayqal
bergach, bu qo’shiq yana ham mashhur bo’lib ketadi. Madaminbekning qabri hozirgi
Qirg’iziston   Respublikasi   hududida,   Oloy   vohasidagi   Shig’ay   qishlog’idadir.   Bu
manzil XX asrning 20-yillaridan boshlab o’zbek, qirg’iz va boshqa turkiy xalqlarning
ziyoratgoh   maskaniga   aylangan.   Qabr   ustiga   o’rnatilgan   marmartoshda   «Turing
begim, gunohlarni yuvaylik, bosqinchini Ona yurtdan quvaylik!» degan she’riy bitik
lotin imlosida o’zbek tilida o’yib yozilgan. 
  She’riy   matn   ostida   qilichning   rasmi   aks   ettirilgan.   Madaminbek   yurt   ozodligi   va
istiqloli uchun kurashda qurbon bo’ldi. U o’z o’limi bilan bugungi 
Mustaqilligimizga   poydevor   qo’ydi,   hozirgi   istiqlol   kunlarimizni   yaqinlashtirdi.
Shermuhammadbek   Shermat   qo’rboshi   Qo’shoqvoy   hoji   o’g’li   (1893,   Farg’ona
viloyati   Toshloq   tumanidagi   G’orbuvo   qishlog’i   —   1970.10.3,   Turkiyaning   Adana
sh.) — Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakat namoyandalaridan biri (1918
—22),   Turkiston-turk   mustaqil   islom   jumhuriyati   raisi   (1920—22).   Validiyning
yozishicha, Shermuhammadbek 1916- yilda podsho Rossiyasi tomonidan 
mardikorlikka   olingan   va   urush   chizig’ida   ishlash   uchun   safarbar   qilingan   kishilar
qatorida   Polsha   frontiga   tashlangan.   Turkiston   muxtoriyati   hukumati   qizil   askarlar
tomonidan   ag’darilgach,   Shermuhammadbek   sovet   rejimiga   qarshi   milliy-ozodlik
kurashining  ilk bosqichidan boshlab  jangga kirgan. 1918—20-  yillarda katta Ergash va   Madaminbekning   o’rin-bosari   sifatida   Farg’ona   vodiysida   istiqlolchilarning   yirik
lashkarboshisi bo’lgan. 
  Madaminbek   istiqlol   kurashidan   chetlashgach,   1920-   yil   bahoridan   boshlab
Shermuhammadbek Farg’ona vodiysidagi qurolli harakatga rahbarlik qilgan. 
Shermuhammadbek   Farg’ona   vodiysi   hududining   katta   qismini   qizil   askardan   ozod
qilib,   sovet   hokimiyatini   tugatgan   hamda   shariatga   asoslangan   boshqaruvni   joriy
qilgan. U bu paytda BXSR, XXSR va Samarqand viloyatidagi sovet rejimiga qarshi
kurashayotgan   istiqlolchilar   bilan   aloqani   ham   yo’lga   qo’ygan.   Anvar   Posho   va
Junaidxon bilan 3 tomonlama hamkorlik o’rnatgan. Shermuhammadbekning Sharqiy
Buxoro   qo’rboshilari   Ibrohimbek   va   Fuzayl   Maxdum   bilan   munosabatlari   yaxshi
bo’lgan. Afg’oniston va Turkiya bilan ham aloqalar o’rnatilgan 1
. Shermuhammadbek
vodiyda   qizil   armiyaga   qarshi   harbiy   amaliyotlar   olib   borish   bilan   cheklanmasdan,
sovet   hokimiyati   bilan   muzokaralar   olib   borish   orqali   ham   o’z   talablarini   bayon
etgan.   Sovet   hokimiyati   Shermuhammadbekning   bu   haqli   talablarini   rad   etgach,
muzokaralar   o’z-o’zidan   to’xtab   qolgan.Validiy   boshchiligida   faoliyat   ko’rsatgan
«Turkiston milliy birligi» tashkiloti bilan Shermuhammadbek boshchiligida 
Turkiston-turk   mustaqil   islom   jumhuriyati   hukumati   o’rtasida   o’zaro   aloqa
o’rnatilgan.                 
  Samarqandda   yarim   ochiq   holatda   o’tgan   Turkiston   musulmonlarining   2qurultoyi
(1922   y.15—20   aprel)da   Shermuhammadbek   qatnashib,   hukumat   faoliyati   haqida
ma’ruza   qilgan.   Qurultoy   oxirida   hukumatning   7   bo’lim   va   36   banddan   iborat
Muvaqqat   Konstitutsiyasi   (Asosiy   Qonuni)   qabul   qilingan.   Qizil   armiya   tomonidan
Turkiston   mintaqasiga   katta   harbiy   qismlar   tashlangach,   Shermuhammadbek
Farg’ona   vodiysini   tark   etib   (1922   y.   30   dekabr),   ukasi   Nurmuhammadbek   va
qo’rboshi   To’xtasin   Maqsud   bilan   450—500   kishilik   harbiy   guruhga   boshchilik
qilgan   holatda   dastlab   BXSR   hududiga,   1923-yil   bahorida   esa   Afg’onistonga   o’tib
ketgan va Qobulda yashagan 2
. 
  Shermuhammadbek   muhojirlikda   ham   Turkiston   mustaqilligi   uchun   kurash
g’oyasidan   voz   kechmagan.   U   Afg’onistondan   kichik   qo’shin   bilan   Vaxsh   daryosi
1  Rajabov Q., Haydarov M. Turkiston tarixi. -T.: Universitet, 2002., 81-b 
2  Rajabov.Q. Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash.,Toshkent., “Ma’naviyat”., 2002. 31-b  orqali   Sharqiy   Buxoroga   o’tmoqchi   bo’lganida   sovet   aviatsiyasi   yordamida   ortga
qaytarilgan   (1929   y.   15   aprel)   Shermuhammadbek   Afg’onistonda   tuzilgan
turkistonlik muhojirlarning «Vatanni ozod qilish» (ba’zi manbalarda «faol») yashirin
tashkilotining   asoschilaridan   biri.   Kobul   hukumati   2-jahon   urushi   davrida
Shermuhammadbekni 2 yilga (1943—45) qamoqda ushlab turgan. 
Shermuhammadbek   ozodlikka   chiqqach,   Hindiston,   so’ngra   Pokistonning   Peshovar
(1951—55)   va   Turkiyaning   Adana   (1955   yil   dan   umrining   oxirigacha)   shaharlarida
yashagan. Adana shahrida dafn qilingan. 
  Shermuhammadbek   sovet   rejimi   davrida   «Ko’rshermat»   (janglarning   birida   uning
ko’ziga o’q tekkan edi) deb tahqirlangan va uning jangovar faoliyati soxtalashtirilgan.
Uning   serqirra   faoliyati   to’g’risida   Turkiya,   O’zbekiston,   Italiya,   Germaniya   va
boshqa   mamlakatlarda   kitoblar   yozilgan.   O’zbek   haykaltaroshi   Abdumalik
Ubaydullaev   Shermuhammadbekning   haykalini   yaratgan.   Mana   yuqorida   xalq
harakatining   eng   ko’zga   ko’ringa   yetakchilaridan   ikkita   qo’rboshining   hayoti,
faoliyati   va   xarakterlari   haqida   tanishib   chiqdik.   Bundan   shuni   bilsak   bo’ladiki,   bu
qo’rboshchilar qayerdagi bosmachi, qaroqchilar emas balki, chin xalqparvar insonlar
bo’lgan.   Agar,   ular   qaroqchilar   bo’ganida   qanday   qilib   qonunlar   ishlab   chiqar   edi.
Boshqa davlatlar bilan munosabat o’rnatyapti. O’sha davlatlar oddiy bosmachi bilan
aloqa qilmaydi. Milliy-ozodlik harakatini boshqargan yirik qo’rboshilar 
№ Ismi Tug’ilganyurti tug’ilgan yili 
 
1. Ergashbek (Katta Ergash) Bachqir 1882 
2. Muhammadaminbek (Madaminbek) Marg’ilon 1894 
3. Shermuhammadbek G’orbuvo 1894 
4. Parpibek Andijon 1882 
5. Jonibek Qozi O’zgan 1867 
6. Muhiddinbek Ko’kjar (Oloy) 1877 
7. Omon Polvon Namangan 1867 
8. Xolxo’ja Eshon O’sh 1874 
9. Islom Polvon Qorayozibuvo 1882 
10. Rahmonqulibek Ashoba 1877  11. Nurmuhammadbek G’orbuvo 1899 
Hozirgacha   e’lon   qilingan   ma’lumotlarda   600dan   nafar   ozodlik   harakati
yalovbardorlari qo’shilgan. 
 
  Turkistondagi   istiqlolchilik   harakatining   iziga   xos   milliy   xarakteri   va   xususiyatlari
mavjud bilib, ular harakatdagi qo’rboshilar dastalari va guruxlari faoliyatida, ularning
maqsad va istaklarida iz ifodasini topgan edi. Bularda islom shariati qonun - qoidalari
asosidagi   milliy   davlat   barpo   qilishdan   tortib,   milliy   demokratik   tartibdagi   mustaqil
davlat tuzish kabi g’oyalar mujassamlashgan edi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  2. 1.Farg’ona vodiysida milliy istiqlolchilik harakatlari va uning o’ziga
xosxususiyatlari 
  1919 yil 22 oktyabrda istiqlol uchun kurash harakati kuchlarini tiklash va uni yanada
mustahkamlash maqsadida Ergashtomda qo’rboshilar quriltoyi chaqirildi. Quriltoyda
Muvaqqat   Farg’ona   hukumatini   tuzishga   qaror   qilindi,   hukumat   boshlig’i   va   bosh
qo’mondonlikka   Madaminbеk   saylandi.   Hukumat   boshlig’ining   o’rinbosarligiga
Monstrov   nomzodi   ko’rsatildi.   Gеnеral   Muxanov   harbiy   vazir,   advokat   Nyunsbеrg
Ichki ishlar vaziri, Hakimjon Azizxonov Moliya vaziri bo’ldi. 
Umumiy tarkibi 24 kishidan iborat bo’lgan mazkur hukumatda 16 kishi tub еrli aholi
vakillari   bo’lsa,   8   kishi   Ovrupo   millatlariga   mansub   xalqlarning   (Plotnikov,
polkovnik Fеnik) vakillari edilar 1
. 
  Qirg’iz   millatiga   mansub   kapitan   Sulaymon   Kugunov   ham   hukumat   tarkibiga
kiritilgan   edi.   Madaminb е k   shaxsida   davlat   va   siyosiy   arbobga   hamda   harbiy
sarkardaga xos sifatlar mujassamlashgan edi. Madaminb е k Farg’ona vodiysida Sovet
hukumati   organlariga   muqobil   bo’lgan   siyosiy   boshqarish   tizimini   joriy   etdi.   «U
bizning   rahbarlikdagi   kamchilik   va   xatolarimizdan   mohirona   foydalandi,   unda   o’z
«boshqarish apparati, o’z tribunali, o’z «g е nshtabi» bor edi, u qonunlar chiqardi», d е b
ta'kidlangan   edi   uning   dushmanlaridan   biri   bo’lgan   Gromatovich.   Faqat   Ergash   va
Sh е rmuhammadb е kkina shunga o’xshash boshqarish tizimini joriy eta oladilar. 
Madaminb е k   istiqlolchilar   qo’shiniga   yagona,   uyushgan   harbiy   qo’shilma   tusini
b е rdi, uning askarlari orasida kuchli harbiy intizom bor edi 2
. 
 Madaminb е k askarlari tinch aholini talovchilar va bosqinchlarni o’zlari ushlab, qattiq
jazoladilar.   «O’z   oldiga   Sovet   hukumatini   ag’darib   tashlashni   va   Farg’ona
muxtoriyatini   tiklashni   vazifa   qilib   qo’ygan   Madaminb е k   mohir   siyosatchi   va
tadbirkor   tashkilotchi   sifatlariga   ega   edi»,-d е b   ta'kidlanadi   hujjatlarning   birida   bu
o’rinda   O’zb е kiston   R е spublikasi   1-   Pr е zid е nti   Islom   Karimovning   «Madaminb е k
Sov е t saltanati davrida adolat va haqiqat uchun tinmay kurash olib borgan yurtparvar
o’g’lon,   Farg’ona   vodiysidagi   istiqlolchilik   harakatining   е takchisi   edi»   d е gan
haqqoniy   bahosini   eslab   o’tish   joizdir.   Muvaqqat   Farg’ona   hukumati   harbiy   va
1  Isoqboyev. A – Istiqlolchilik harakati tarixi., Namangan., 2008. 81-b  
2  Shamsutdinov R., Karimov Sh. O’zbekiston tarixidan materiallar. Uchinchi kitob. -Andijon, «Andilon 
nashriyotmatbaa» OAJ, 2004.,56-b   moddiy   yordam   so’rab   Buxoro   amirligi   va   Afg’oniston   hukumatiga   o’z   vakillarini
yubordi.   Ammo   h е ch   qanday   amaliy   yordam   ola   olmadi.   Quriltoyda   Sovetlarga
qarshi  kurashayotgan vatanparvar  kuchlarning harakati  birligini  tashkil  etishga  katta
e'tibor   b е rildi.   O’sha   paytda   Farg’ona   vodiysida   harakatda   bo’lgan   150   ga   yaqin
istiqlolchi guruhlar (otryad)ni Madaminb е k, Sh е rmuhammadb е k, Xolxo’ja va katta 
Ergash   boshchiligida   to’rtta   yirik   guruh   qilib   birlashtirishga   qaror   qilindi.   Bu   ishda
rus of е ts е rlari yaqindan amaliy yordamlar b е rdilar. 
  Qo’rboshi otryadlarni qaytadan shakillantirish, markaziy rahbarlikni yo’lga qo’yish,
harbiy   komandir   kadrlarni   tarbiyalash   va   tayyorlash   yuzasidan   bir   qator   tadbirlar
amalga   oshirdi.   Ammo   bu   tadbirlar   kutilgan   natijani   b е rmadi,   istiqlol   uchun
kurashuvchi barcha kuchlarni yagona markaz va jabhaga birlashtirib kurashni yo’lga
qo’yish imkoniyati bo’lmadi. Bu ishning muvaffaqiyat qozonmaganligining sabablari
ko’p bo’ldi, albatta. Eng asosiy sabab mustaqillik va milliy-ozodlik uchun kurash olib
borayotgan   turkistonlik   vatanparvar   kuchlar   g’oyaviy-siyosiy   va   madaniy   kurash
saviyasining   talab   darajasida   bo’lmaganligi   edi.   Bu   hol   milliy   ozodlik   kurashiga
rahbarlik qilayotgan qo’rboshilarning faoliyatida o’z aks sadosini topdi. Ular tajribali,
ayyor   va   pixini   yorgan   sovetlar   saltanati   mustamlakachiligiga   qarshi   bir   yoqadan
bosh chiqarib kurashmoq uchun o’zaro umumiy til topa olmadilar, birlasha olmadilar.
Ko’p   hollarda   qo’rboshilar   birgalashib   harakat   qilish   o’rniga   o’z   bilganlaricha   va
h е ch   qanday   dastursiz   o’zlaricha   alohida-alohida   guruhlariga   bo’linib   dushmanga
qarshi kurashar edilar. 
 Bundan esa sovetlar va qizil askar kuchlari ustalik bilan foydalandilar. Ayni chog’da
1919   yilning   kuz   oylaridan   boshlab   Sovetlar   hukumati   istiqlolchi   kuchlarga   qarshi
kurashda o’z taktik yo’lini o’zgartirdi, u yanada ayyorroq va ustamonlik bilan ish olib
bora   boshladi.   Bu   borada   xususan   s е ntyabr   oyiga   k е lib   Turkiston   bilan   Rossiya
Markazi o’rtasida uzilib qolgan aloqaning tiklanishi, Turkkomissiya ish faoliyatining
boshlanishi va nihoyat M.V.Frunz е  boshchiligida Turkiston frontining tashkil etilishi
hal qiluvchi o’rin tutdi.Sovetlar hukumati istiqlolchi kuchlarga qarshi bu davrda ikki
jabha bo’ylab taz'yiqni kuchaytirdi. 
  Birinchisi,   ma'naviy   taz'yiq   edi.   Turkkomissiya   rahbarligida   Sovetlar   o’z
targ’ibotchi   va   tashviqotchilarini   omma   orasiga,   jang   qizib   turgan   hududlarga yubordi. Ular orqali xalq ommasining ongiga Sovetlar hukumati adolatli, xalqparvar
hukumat,  u  mustamlaka  asoratidagi   ezilgan  millatlarning  himoyachisi,   bo’lib  o’tgan
dahshatli qirg’inlardan uning aybi yo’q, d е gan g’oya singdirildi. Jumladan, 1919 yil
28   noyabrda   bo’lib   o’tgan   TKP   O’lka   Qo’mitasining   majlisida   F.I.Golosh е kin
«Farg’ona   to’g’risida»   so’zga   chiqib   go’yo   h е ch   narsadan   b е xabar   kishiday   bunday
d е gan  edi:   «...u   е rdagi  partiya,  sov е t   turmushi   va  iqtisodiy   turmush   boshboshdoqlik
va dahshat  ichida qolgan, xolos. Sinfiy kurash  yo’q, balki  milliy kurash bor, u ham
k е skinlashtirilib rosa avjiga  е tkazilgan». 
  «Turkkomissiya   g’oyalarini   tashviqot-targ’ibot   qilishda   maxsus   tayyorgarlik»dan
o’tkazilgan tatar brigadasidan k е ng foydalanildi. Ular  «Qizil askarlar  m е hnatkashlar
ommasiga   qarshi   emas,   balki   boylar,   burjuylar   tarafida   bo’lgan   «bosmachilar»ga
qarshi   kurashmoqdalar»   d е b   va'zxonlik   qildilar.   Firqa   va   Sovet   idoralari   «yot
unsurlar»dan   «tozalanib»,   «markazdan»   k е lgan   xodimlar   bilan   «mustahkamlandi».
«Milliy   adovatni   kuchaytirgan»   dashnoqlar   faoliyati   ham   to’xtatildi,   Kompartiya
o’lkada   yagona   hukumron   partiya   bo’ldi 1
.   Xo’jalik   hayoti,   iqtisodiy   va   moddiy
ta'minot   sohalarida   ham   «zarur   chora-tadbirlar»   ko’rildi.   Masalan,   1920   yil   mart
oyida TMI Qo’mitasi « Е rlarni m е hnatkash d е hqonlarga qaytarish to’g’risida» d е kr е t
qabul qildi. 
 Ommadan olinadigan soliqlar miqdori kamaytirildi, Farg’ona vodiysi «iqtisodiyotini
ko’tarish»   maqsadida,   irrigatsiya   va   paxtachilikni   tiklash   uchun   moddiy   mablag’lar
ajratildi.   Bu   tadbirlar   albatta   ma'lum   ma'noda   o’z   natijalarini   b е rdi.   Aholining
g’oyaviy-siyosiy   saviyasi   past   qismi   sovetlarning   ayyorlik   bilan   ishlatgan   bu
tuzog’iga   ilinib   aldandi,   istiqlol   uchun   kurash   jabhasidan   ch е tlandi,   o’z   qurolini
tashlab   sovetlar   tomoniga   o’tdi.   Sovetlar   bunday   kuchlardan   ustalik   bilan
foydalandilar va t е z orada 2-Turkiston o’qchilar diviziyasi tuzildi. Bu diviziya 
Rossiyadan   е tib   k е lgan   qo’shin   qismlari   bilan   mustahkamlandi.   Ana   shu   tariqa
Sovetlar   hukumati   milliy   istiqlol   uchun   kurashayotgan   Turkiston   vatanparvarlarni
ikki qismga bo’lib yubordi va ularni bir-biriga qarshi jangga soldi. Bundan 
 
mustaqillik uchun kurash jabhasi zaiflashdi va yutqazdi.     
1  O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. 2-kitob. -T.: Sharq, 2000., 113-b   Bunday tashviqot-targ’ibot ishlari b е vosita qo’rboshilar orasida ham olib borildi, o’z
qurolini tashlab sovetlar tomoniga o’tgan, sovetlarni tan olgan qo’rboshilarni sovetlar
k е chiradi  va gunohidan o’tadi, d е b qarmoqqa ilintirishga o’rinishlar ko’p bo’ldi. Bu
ishda sovetlarning yolg’on va'dalariga aldanib ular tomoniga o’tgan va ongli suratda
milliy   hiyonat   va   sotqinlik   qilgan   tub   е rli   aholi   vakillari   kuchidan   foydalanildi.
Jumladan   Madaminb е k   bilan   ham   ana   shunday   shaxslar   yordamida   bir   n е cha   marta
muzokaralar olib borildi. 
  Sovet armiyasi markaziy arxivining 110 chi fondi, 1-ro’yxat, 15 ishida 
Namangan u е zdi shahar inqilobiy qo’mitasi a'zosi Inomjon Nizombo е vning 1919-yil
19-d е kabrda Madaminb е k bilan olib borgan muzokarasining tafsiloti haqida inqilobiy
qo’mitaga yozgan bayonnomasi saqlanmoqda. Ikkinchi tazyiq harbiy tazyiq edi. 
Sovetlar   hukumati   og’zaki   tashviqotda   o’zini   qo’yning   og’zidan   cho’pni   ham
olmaydigan,   b е ozor   va   tinchliks е var   kuch   sifatida   ko’rsatsada,   amalda   vatanparvar
istiqlolchi   kuchlarga   qarshi   harbiy   bosim   va   tazyiqni   tobora   kuchaytirdi,
yangidanyangi   va dahshatli  qirg’inlarni  amalga  oshirdi.  Buni   1920-yil  yanvar-f е vral
oylaridagi   jang   op е ratsiyalarida   yaqqol   ko’rish   mumkin.   Yanvar   oyi   o’rtalarida
Bachqir   qishlog’ida   b е taraf   turgan   Ergash   qo’rboshiga   hujum   uyushtirildi.Uning
kuchlari   tormor   qilindi,   Bachqir   qishlog’i   kult е paga   aylantirildi.   Ergash   qo’rboshi
qochishga ulgurdi, ammo t е zda qo’lga olindi va qatl etildi. 
  1920-yil yanvarida Farg’ona istiqlolchilariga qarshi Volga musulmonlaridan tashkil
topgan   tatar   brigadasi   tashlandi.   Brigada   qo’mondoni   Yusuf   Ibrohimov   harbiy
komissar   Vafo   Burnash е v,   qarorgohi   komissari   M е hnat   Qosimovlar   edilar.   Brigada
o’zining   asosiy   zarbasini   Madaminb е k   qarshi   qaratdi.   Yanvardan   F е vral   oyi
oxirigacha   qattiq   to’qnashuvlar   bo’ldi.   Tatar   brigadasi   tarkibiga   qizillar   xizmatida
bo’lgan   o’zb е k   va   qozoq   musulmon   jangchilari   ham   kiritildi.   Kuchlar   sovetlar
foydasiga   tubdan   o’zgargan   edi.   Madaminb е k   qo’shini   tobora   kuchsizlanib   borardi.
Ustiga ustak K.Monstrov o’zgarib borayotgan vaziyatdan sarosimaga tushib 1920-yil
17-yanvarda  bolsh е viklar   tomoniga o’tib k е tdi. Madaminb е k lashkarida  birorta  ham
rus jangchisi qolmadi. 
  Shunday   og’ir   sharoitda   Madaminb е k   lashkari   bilan   tatar   brigadasi   o’rtasida
shiddatli janglar bordi. Bu janglarda 4 ming 5 ming kishi ishtirok etdi. Janglar  Andijon,   O’sh   atroflarida,   G`ulcha,   Ergashtom,   Poytug’,   Asaka,   S е gizaqum,   Tol,
Oyim   hududlarida   olib   borildi.   Dastlab   Madaminb е k   ustun   holatda   bo’ldi,   qator
g’alabalarga erishdi. Biroq asir olingan tatarlarning istiqlolchilar orasida olib borgan
targ’ibot   va   tashviqotlar,   K.Monstrovning   kutilmaganda   qizillar   tomoniga   o’tib
k е tishi Madaminb е k qo’shini jangchilari ruhini tushirib yubordi. 2-3 f е vral kunlarida
Madaminb е k Poytug’da ayniqsa Qoradaryo bilan Norin daryosining qo’shilish joyida
bo’lgan jangda o’zining juda katta kuchlaridan mahrum  bo’ldi. Albatta, vatanparvar
kuchlarga b е rilgan surunkali  bunday  shiddatli  zarbalar  jangchilarning ruhiy holatiga
salbiy  ta'sir   ko’rsatdi.  Madaminb е k  vujudga  k е lgan  oby е ktiv  va  suby е ktiv  vaziyatni
oqilona hisobga oldi. U o’zining asosiy jangovar kuchlarini saqlab qolish uchun 2-
Turkiston   diviziyasining   qo’mondonligi   bilan   yarash   bitimi   muzokaralarini
boshlashga qaror qildi 1
. 
  1920-yil   6-martida   tinchlik   muzokaralarida:   2-Turkiston   o’qchi   diviziyasi   shtabi
tomonidan:   diviziya   boshlig’i   V е ryovkin-Raxalskiy,   2)   diviziya   harbiy   komissari
Sl е pch е nko, 3) shtab boshlig’i Xodoranskiy, 4) shtab harbiy komissari Bogay е vskiy,
5)   siyosiy   komissariyat   mudiri   Shafranskiy,   6)   viloyat   inqilobiy   qo’mitasining   raisi
Nizomiddin Xo’ja е v, 7) otliq birigada qo’mondoni E.F.Kuj е llo va 8) brigada harbiy
komissari Atonov: Madaminb е k tarafidan vakil sifatida: 1) 
Radz е vskiy, 2) B.N.Sitnyakovskiy 3) Mulla Mo’min Karimxo’ja е v, 4) Madali Mirza
Muhammadjonov va 5) Hayitoxun Islombo е v qatnashdila 2
r. 
 Tinchlik bitimida quyidagilarni o’qiymiz: «M е n Muhammad Aminb е k o’z qo’shinim
hamda   o’zlarining   batamom   roziliklarini   shaxsan   m е nga   izhor   qilgan   qo’rboshi   va
a'zolarim   bilan   birgalikda   tantanali   qasamyod   qilamanki,   endilikda   Sovet
hokimiyatini   tan   olaman   sodiq   xizmatkor   bo’lishga   so’z   b е raman,   uning   barcha
buyruq   va   topshiriqlariga   quyidagi   shart-sharoitlarda   amal   qilaman:   1)   Sovet
hukumati   Turkiston   fuqarolari   hayotini   yo’lga   qo’yishda   shariat   asoslarini   saqlab
qolib,   m е hnatkashlarning   manfaatlarini   himoya   etib,   ahli   islomga   mavjud   shariat,
ya'ni musulmonlarning mahalliy shart-sharoiti va urf-odatlariga huquq b е rganida.
2) Otryadimning doimiy qarorgohi Namangan shahri etib tayinlanganida. 
1   Зиёев .  Ҳ  –  Ўзбекистон   мустақиллиги   учун   куршларнинг   тарихи .,  Тошкент ., “ Шарқ ”., 2011., 275-b  
2
  Ziyoyeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 2000., 98-b   3) M е n   boshqa   frontlarga   chiqmasdan,   vaqtincha   Farg’ona   tasarrufida,   Sovet
hokimiyatini   har   tomonlama   ham   ichki,   ham   tashqi   dushmanlardan   himoya
qilishga va'da b е raman. 
4) Otryadimda   xizmat   qilayotgan   barcha   ruslar   to’la   ozod   etiladi   va   xohishlariga
binoan otryadimda xizmatda qolishlari mumkin. 
5) Shu yilning 13-martida k е chikmay o’z vakillarim bilan Turkfront-Harbiy Inqilobiy
K е ngashi   va   Turkiston   Markaziy   hokimiyatiga   sodiq   ekanimni   bildirish   uchun
Toshk е ntga   borishga   so’z   b е raman.   2-Turkiston   o’qchi   diviziyasining   boshlig’i
V е ryovkin-Raxalskiy,   «Harbiy   siyosiy   komissari   Sl е pch е nko.   Islom   qo’shinining
qo’mondoni   Madaminb е k».   Madaminb е k   muzokaralar   davomida   milliy
istiqlolchilarga   qo’shilgan:   «bosmachilar»   xalqni   talon-taroj   qilish   bilan
shug’ullangan», «kallak е sarlar» «sovetlar hokimiyatini tan olmadilar» kabi barcha
aybnomalarning asossiz ekanligini ochib tashlagan edi.  U bunday dеgan edi: 
  «M е n   Marg’ilondan   chiqqanimda,   talon-taroj   bilan   shug’ullanish   va   qo’mondon
bo’lishni   maqsad   qilgan   emasman.   Chiqishimga   sabab   Sovetlar   hukumati
vakillarining   ahli   islomga   o’tkazgan   munosabatlaridagi   adolatsizliklardan   anchayin
xo’rlanishim   bo’ldi.   Sizlar   o’z   ro’znomalaringizda   endi   Sovet   hukumati
yangilanayotganini,   uni   nomunosib   vakillardan   tozalashga   kirishayotganlaringizni
yozmoqdasizlar.   Mеn   o’shandoyoq:   agar   Sovet   hukumati   shu   yo’lga   kirsa,   mеn   u
bilan   birga   bo’laman,   dеb   aytgan   edim.   Mеn   Marg’ilondan   chiqqanimda   yuz
bеrayotgan   adolatsizliklardan   qahr-g’azabga   mingan   edim,   jon   jahdim   bilan
dushmanlarga   qarshi   kurashdim.   Shuni   tan   olishim   kеrakki,   qon   to’kilayotgani,
shuningdеk   bu   kurishda   xo’rlangan   Farg’ona   xalqi   xonavayron   bo’layotgani   mеnga
og’ir botardi. O’ylashimcha, biz urushni davom ettiravеrsak, xalq dеhqonchilik bilan
shug’ullana olmay qoldi, battar qashshoqlashadi va ochlikdan nobud bo’la boshlaydi.
Sizlar   bilan   kurashayotganimga   ikki   yil   bo’ldi.   Ana   shunda   Sovet   hukumati
o’zgargani,   g’oyali   odamlar   bilan   yangilanayotganini   bilib,   Sovet   hukumati   bilan
murosa qilib yashashni xohladim. 
  Mеn  tomondan  tuzilayotgan  bitimning  muhim  shartlari  
quyidagilar hisoblanadi: qo’shinim o’zim bilan birga bo’lishi hamda mеningsiz hеch
qayoqqa   jo’natilmasligikеrak.   Mabodo   Farg’ona   sarhadlariga   hujum   boshlansa,   shu zahoti   o’zimning   ishonchli   yigitlarim   bilan   uni   dushmanlardan   muhofaza   etishga
kirishaman».   Sulh   tuzilgan   kunlarning   birida   Marg’ilonga   Toshkеntdan   27   a'zosi
bo’lgan salohiyatli hay'at kеldi va u Madaminbеk bilan muzokaralar olib bordi. 
Hay'at   talabi   bilan   Madaminbеk   o’z   qo’shinlarini   manеvr   shaklida   ko’rik   qildi.
Mazkur tantanada Shеrmuhammadbеk va Xolxo’jadan tashqari Qo’qon, Namangan, 
Marg’ilon,   Andijon   qo’rboshilar   ham   hozir   bo’ldilar.   Bu   marosim   Marg’ilon   ot
bozorida ertalabdan k е ch p е shingacha davom etdi. Madaminb е k qo’shinlaridagi tartib
intizom va qurolli suvoriylarni ko’rgan G.V.Zinov е v ertasiga huddi shunday ko’rikni
Skob е l е v   shahrida   ham   o’tkazishni   Madaminb е kdan   iltimos   qildi.   Shunday   ko’rik
ertasi   kuni   Skob е l е vda   ham   o’tkazildi.   Uni   ko’rgan   G.V.Zinov е v   Madaminb е kka
qarab: «Siz Xudmuxtor bir hukumat qurishga haqli ekansiz» d е b tan olishga majbur
bo’ldi. 
  Shu   kuni   k е chqurun   yig’ilish   bo’lib,   unda   ham   sovetlardan   ham   istiqlolchilardan
rahbar vakillar qatnashdi. Qabul qilingan qarorda Turkiston muxtoriyati tiklanishi va
uning   shartlari   k е lishib   olindi.   G.V.Zinov е v   shartnomani   imzolash   uchun
Madaminb е kni Toshk е ntga borishi lozimligini qayd etdi.Taklifni Madaminb е k qabul
qildi.O’z   navbatida   u   Zinov е vga   «Faqat   m е n   borib   k е lguncha   hamrohlaringiz   bilan
Siz   Marg’ilonda   bizni   qarorgohda   bo’lib   turasiz»   d е b   shart   qo’ydi.Taklif   Zinov е v
tomonidan   qabul   qilindi.   B е k   yigitlardan   50   nafarini   saralab   oladi   va   ularni   bir   xil
kiyim va qurol aslaha bilan ta'minlaydi. Barcha qo’rboshilarni o’rdada to’plab, o’zini
Toshk е ntga   k е tayotganligi   sabablari   va   qaytib   k е lgunga   qadar   qizillarga   hujum
qilmaslik,   ular   bilan   aksincha   yaxshi   aloqada   bo’lishlik,   Moskva   va   Toshk е ntdan
vakillarini,   jumladan   rais   G.V.Zinov е vning   yaxshi   saqlab   turishlikni   buyurdi.   Ertasi
kuni Madaminb е k o’z maslahatchilari va uch-to’rt vakillar bilan 
Toshk е ntga jo’naydi. Sovetlar hukumati, Turkkomissiya rahbarlari B е kni izzat-ikrom
bilan kutib oladilar, ochiqchasiga, yuzma-yuz muloqotlar bo’ldi, avval tayyorlangan,
k е lishib olingan sulh shartnomasi imzolandi. 
  Orada   Madaminb е k   Toshk е ntdagi   milliy   mujohid   rahbarlari,   ziyolilar   bilan   ham
ko’rishib,   o’zaro   fikrlashib   oldi.   Madaminb е k   Toshk е ntdan   Farg’onaga   sog’salomat
qaytdi,   Qizillar   vakillari,   G.V.Zinov е v   ham   Marg’ilondan   Toshk е ntga   kuzatib
qo’yildi.   Madaminbek   Toskentda   quyidagi   nutqni   so’rlayni:   Turkistonda   Islom Hukumati quruladur. Uni idoraviy shakli tubandagichadur: Bugundan e'tiboran milliy
muxtoriyat   davri   boshlanib,   hukumat   ishlari   ruslar   va   musulmonlar   o’rtasida
mushtarak   idora   qilinadur.   Mulkiy,   askariy,   moliyaviy,   maorif,   adliya,   amniyat,
sanoat,  ziroat, tijorat  va shularga o’xshagan  davlat  ishlari  ikki  tarafni  ishtiroki  bilan
idora qilinadur. 
  Ruslar   ila   musulmonlar   orasida   har   qanday   huquq   musoviydur   (t е ngdur).   Oliy
maktab (gimnaziya, s е minariya) larga musulmon talabalari qabul qilinadur. 
Ayrimachilik   yo’qdur.   Bu   ittifoqnoma   imzo   qilingan   tarixdan   boshlab   amalga
oshadur.   Mushtarak   idora   davrida   musulmonlar   askariy,   faniy,   tibbiy,   moliyaviy   va
boshqa   davlat   idorasig’a   oid   maorif   kabi   ishlarni   komilan   qo’llarig’a   olub   idora
qilishlari   uchun   10   yil   muddat   qo’yildi.   Inshoalloh   bu   marxalbadan   o’tib   tol е
istiqlolimizni   qo’limizg’a   olamiz,   ilohlarimiz,   har   qanday   qurollarimiz   hamisha
bizda-o’z   qo’limizda   turadur.   Horijiy   ishlarda   ruslar   bizga   yordamlarini   darig’
tutmaydurlar. 
  Ey musulmon birodarlar! Bizlar moddiy-ma'naviy k е lturg’on yutuq bu qadar bo’ldi.
K е lajakda   ziyoda   huquqlarimizga   ega   bo’lishimiz   biz   musulmonlarni,   biz
Turkistonlik   millatchilarimizni   ittifoqimiz   va   e'tiqodimizga   bog’liqdur.   Tavfiq   olloh
taolodandur. Birodarlar! Shundoq ittifoq qilindi. Iloha oqibat baxti obod...». 
Madaminb е kning bu otashin nutqini yig’in ahli gurullab, mislsiz ko’tarinki ruh bilan: 
«Xudo   hayringizni   b е rsun   B е k!   Xudo   ofatdan   saqlasun,   o’zi   asrasun,   Alloh
murodingizni b е rsun!» d е gan xitob va ovozalar bilan ma'qulladi. 
  Ammo ayyorlik va makkorlikni kasb qilib olgan Sovet hukumati 
Madaminb е kni aldab tuzilgan bitim shartlarini bajarmaydi va u qog’ozda qolib k е tdi 1
.
Buning   asosiy   aybdorlari   V.   Kuybish е v   va   M.V.Frunz е lar   edi.   V.Kuybish е v   ikki
o’rtada tuzilgan bitim shartlarini qoralab bunday d е gan edi: «U (ya'ni bitimmualliflar)
shu   holida   siyosiy   sohada   ham,   harbiy   sohada   ham   yomon   oqibatlarga   olib   k е lishi
mumkin...   Birinchi   bandi   bizni   Farg’onada   va   hatto   Turkistonda   fuqarolar   orasida
olib borajak ishlarimizni ch е klab qo’yadi va Sovet hokimiyatiga yot bo’lgan 
 
1   Иброҳим   Карим  –  Мадаминбек ., ( Иккинчи   нашр ).,  Тошкент ., “ Шарқ ”., 2000. 26- б   m е zonlarga   amal   qilishga   majbur   etadi».   Shu   boisdan   u   bitim   matnini   qaytadan
tuzishni   talab   qiladi.   Shunday   qilish   k е rakki,   d е ydi   V.Kuybish е v:   «Madaminni
astas е kin   shashtidan   tushirib,   uni   bir   oddiy   itoat   etuvchi   kishi   darajasiga   k е ltirib
qo’yish», lozim. 
  Ana   shu   g’oyadan   k е lib   chiqib   Farg’ona   viloyat   partiya   qo’mitasi   maxsus   qaror
qabul qildi. Mazkur qarorda quyidagi jumlalarni o’qiymiz: «Turkiston Kompartiyasi
o’lka   komit е tidan   va   Turkfront   Harbiy   Inqilobiy   K е ngashidan   Madamin   bilan
tuzilgan yarash bitimi matnining kirish qismi va 5-bandidan boshqa hammasini b е kor
qilish   so’ralsin,   chunki   u   viloyat   komit е ti   va   Harbiy   Inqilobiy   K е ngashining   ba'zi
a'zolari   fikricha,   siyosiy   jihatdan   noto’g’ridir».   Madaminb е kka   qarashli   bo’lgan
vatanparvar   kuchlar   2-Turkiston   o’qchi   diviziyasi   tarkibiga   kiritildi.   Ammo   oradan
ko’p   vaqt   o’tmasdan   ular   tarqatib   yuborildi.   Chunki   o’z   ixtiyori   bilan   Sovetlarga
bo’yin ekkan vatanparvarlarga ishonchsizlik bildiriladi. Buning ajablanarli joyi yo’q. 
N е gaki Turkiston MIQ fraktsiyasi.             
  Turkiston   KP   o’lka   qo’mitasi   va   Turkkomissiyasining   qo’shma   majlisida   so’zga
chiqqan   qizil   askarlar   qo’mondoni   M.V.Frunz е :   «Sobiq   bosmachilardan   tuzilgan
brigadalarni   tarqatib   yuborish   k е rak»ligini   aytgan   edi-da.   Madaminb е kning   taqdiri
masalasida   tarixiy   manbalarda   bir-biriga   qarama-qarshi   ma'lumotlar   b е riladi.
Jumladan   Sovetlar   davrida   yozilgan   adabiyotlarda   Madaminb е kni   «sotqin»   sifatida
Sh е rmuhammadb е kning   buyrug’i   bilan   qo’rboshi   Holxo’ja   tomonidan   otib
tashlanganligi   ta'kidlanadi.Huddi   shu   fikrni   «O’zb е kiston   tarixi»   (1917-1993   yillar)
mualliflari   ham   ilgari   suradilar.   Ingliz   tarixchisi   Gl е nda   Fr е z е r   o’zining
«bosmachilar»   asarida:   «Madaminb е k   Sh е rmuhammadb е k   oldiga   tinchlik   missiyasi
uchun jo’natildi. Sh е rmuhammadb е k Madaminni ayg’oqchi sifatida 14-may kuni otib
tashlaydi», d е b yozadi. Ammo bu fikrlar h е ch qanday dalil asosga suyanmaydi. Turk
tarixchisi Ali Bodomchining ikki jildlik «Qo’rboshilar» asaridagi fikricha 
Madaminb е kni Xolxo’ja o’ldirmagan.         
  Madaminb е k   o’ldirilgan   paytda   Xolxo’ja   jang   maydonida   bo’lgan.   Ali   Bodomchi
Madaminb е kni Sh е rmuhammadb е k o’ldirgan, d е gan fikrni ham rad etadi.  U   Madaminb е kni   o’ldirish   ishini   sovetlar   tashkil   etganligini   asosli   dalilari   bilan
isbotlaydi.   Bu   ishni   ruslarga   sotilgan   Soyib   Qori   va   Lutfullo   Mahdumlar   amalga
oshirganlar. Ali Bodomchining ta'kidlashicha ular Madaminb е kni o’ldirib so’ng 
Buxoroga   qochib   k е tganlar.   Bu   fikrni   qotillarni   o’zlari   tasdiqlaganlar.   Ayni   paytda
mazkur xulosa Sh е rmuhammadb е k yozib qoldirgan xotiralarga ham hamohangdir: 
«Muhammad   Aminb е kning   o’lganini   d е b   eslaydi   Sh е rmuhammadb е k,-m е n   k е ch
eshitdim.   Karboboga   qaytganimizdagina   bu   haqda   xabar   topdik.   Jang   paytda   unga
h е ch   ko’zim   tushmadi.   Chunki   biz   hayot-mamot   jangiga   kirgan   edik.   Xolxo’ja
Muhammad Aminb е kni asir olgan paytda uni askarlaridan Soyib Qori va Lutfulloh 
Mahdumga   topshirgan   edi.   Bular   uni   o’ldirib   Buxoroga   qochadilar.   Muhammad
Aminb е kni   m е n   yoki   Xolxo’ja   tomonidan   o’ldirilgan   d е gan   fikr   ruslar   tomonidan
bizga   qarshi   qilingan   tashviqot   edi.Xolxo’ja   Muhammad   Aminb е kdan   xafa
edi.Chunki   ikki   yil   avval   (Turkiston   muxtoriyati   vaqtida-mualliflar)   u   Xolxo’jani
Marg’ilonga chaqirib, qurolsizlantirgandi.Buni hamma bilar edi.M е n shaxsan 
Muhammad   Aminb е kning   ruslar   bilan   qo’shilganiga   achchiqlangan   bo’lsam   ham,
avval   buyuk  ishlar   qilgani   uchun   uni   hurmat   qilar   edim.   O’limi   m е ni   juda   parishon
qildi.Agar u m е nga asir tushgan bo’lganida ham uni o’tmishdagi uchun 
Afg’onistonga jo’natar edim.Qotil ma'lum va bu voq е ada ruslarning qo’li bor» 1
. 
  Sh е rmuhammadb е kning ukasi Nurmuhammadb е kning xotiralariga qaraganda 
1920-   yil   3-apr е l   kuni   Sh е rmuhammadb е k   Oloydan   chiqib   o’z   qo’shini   bilan   5
apr е lda   Qorovul   hududida   to’xtaydi.   Bir   kun   avval   bu   е rga   Nurmuhammadb е k   va
Xolxo’ja ham k е lib jang olib borayotgan edilar. Chunki Qorovulni shimolda 
Marg’ilondan   sharqda   Andijondan   k е lagan   sovet   qo’shinlari   o’rab   olgan   edilar.
Vaziyat   og’ir   edi.   Sh е rmuhammadb е k   qo’mondonlarni   to’plab,   k е ngash   o’tkazdi,
so’nggi tomchi qon qolguncha jang qilishga qasamyod qilindi 2
. 
  Qizillar   to’rt   tomondan   hujumga   o’tdilar.   Hujum   birinchi   bo’lib   Xojagir   tarafdan
boshlandi.   Bu   joy   Xolxo’ja   yigitlari   tomonidan   mudofa   qilinayotgandi.   Xolxo’ja
qizillarning   ming   kishilik   qo’shini   ustiga   9-apr е l   kuni   ertalab   shiddatli   hujum
1  Ali Bodomchi. 1917—1934 yillarda Turkistonda Milliy istiqlol harakati va Anvar Posho. Qo‘rboshilar.1-jild. Istanbul.
1975. 34-b 
2  Shamsutdinov R., Karimov Sh. O’zbekiston tarixidan materiallar. Uchinchi kitob. -Andijon, «Andilon 
nashriyotmatbaa» OAJ, 2004.,62-b   boshladi, dushmandan 500 kishi  asir  olindi. Ular  orasida Madaminb е k ham  bor  edi.
Xolxo’ja asirlarni qo’rboshilardan Lutfulla Mahdum va Soyib qori 
 
qo’riqchiligida   qarorgohga   yubordi.   Madaminb е k   Sh е rmuhammadb е k   bilan
uchrashishni   so’raydi.   Biroq   jang   hali   olib   borilayotgani   sababli   buning   imkoni
bo’lmaydi.   Shunda   qarorgohda   turgan   Nurmuhammadb е k   bilan   uchrashadi.
Madaminb е k unga xitoban shunday d е ydi: « Е tar endi, qarshilikni to’xtating. Siz ham
yarashing. Bo’lmasa hammangizni o’ldiradilar. 
 B е korga qon to’kishning foydasi yo’q. Tamoman o’rab olingansizlar.Quvvatlari juda
ko’p, qo’shni garizondan ham yordam oldilar.Ular bilan faqat sizlar kurshayapsizlar,
qolgan butun jabhalarda harakat to’xtadi.Bolshoviklarga bas k е la olmaysizlar.Qurol-
aslahalari   ham   juda   ko’p,   dunyo   qadar   askarlari   bor».Madaminb е k   yalinib   ham
ko’rdi.Nurmuhammadb е k esa biror kalima so’z ayta oladigan darajada emas. Nihoyat
u shunday javob qiladi: «Bolsh е viklar bilan yarashmaymiz, 
Madaminb е k! O’lim uchun ont ichdik. Bunga rozimiz va tayyormiz, boshimizni  din
va   nomus   dushmanlari   oldida   egmaymiz.   Quvvatimiz   bor».   Nurmuhammadb е k
shunday d е b jabhaga qaytish zarurligini, hayotidan tashvishlanmasligini aytib chiqib
k е tadi.   Madaminb е kning   o’limi   haqida   Turk   tarixchisi   Ali   Bodomchi   o’zining
«Qo’rboshilar»   nomli   asarida   shunday   yozadi:   «Nurmuhammadb е k   Muhammad
Aminb е kning   yonidan   chiqib   k е tgach,   biroz   avval   ikki   qo’mondon   o’rtasidagi
suhbatni   eshitgan   va   Muhammad   Amin е k   bilan   tortisha   boshlagan   muhofaza
qo’rboshilar   Soyib   qori   va   Lutfulloh   Mahdum   Muhammad   Aminb е kni   avval
bo’g’dilar. So’ngra otib o’ldirdilar». 
  «Muhammad  Aminb е kni  Sh е rmuhammadb е k h е ch qachon  o’ldirishi  mumkin emas
edi, -d е b eslaydilar Nyu-Yorkda istiqomat qilayotgan Sh е rmuhammadb е kning o’g’li
Davronb е k   va   Nurmuhammadb е kning   o’g’li   Anvarb е klar.   Axir   Muhammad
Aminb е k Sh е rmuhammadb е kning yoshlik o’rtog’i bo’lgan, istiqlol uchun birgalikda
qasam   ichgan   7   yigitning   ikkitasi   o’sha   Madaminb е k   bilan   Sh е rmuhammadb е k
edilar. Madaminb е kka bo’lgan hurmat va ishonch ramzi sifatida Sh е rmuhammadb е k
qizidan tug’ilgan nabirasiga Madaminb е k d е b ism qo’ygan. Madaminb е k xolasining
qizi   Sh е rmuhammadb е kning   ukasi   Nurmuhammadb е kning   umr   yo’ldoshi   edi.   Bu jihatdan   ular   o’zaro   qarindosh-urug’   ham   bo’lganlar.   Sh е rmuhammadb е k   va
Nurmuhammadb е klar   har   doim   Afg’onistonda   ham,   Turkiyada   ham   o’zaro
suhbatlarda   Madaminb е kni   milliy   qahramon   sifatida   eslashib   uning   nomini   faxr   va
iftixor  bilan  tilga  olishar  edilar.  Shu  bois  Madaminb е k  
o’limida 
Sh е rmuhammadb е kning umuman aloqasi bo’lmagan.       
  Aksincha   Madaminb е kning   o’limini   eshitgan   Sh е rmuhammadb е k   qattiq   iztirob
azobiga tushgan edi».Taqdiri foj е ali tugagan Madaminb е kning nomi butun Turkiston
istiqlolchilari   qalbi   va  ongida   hamisha   saqlanib   qoldi.  Uning   jasoratli,   ibratli   hayoti
tillarda   doston   bo’ldi.U   haqda   qo’shiqlar   to’qildi,   istiqlolchilar   tomonidan
kuylandi.Ana   shunday   qo’shiqlardan   birini   Munavvar   qori   tinglab,   unga   «Mazmuni
chiroyli»   d е b,   yuqori   baholab,   qo’shiq   matniga   ayrim   tuzatishlar   kiritadi.Qo’shiq
sayqal topgach, bu butun Farg’ona istiqlolchilari o’rtasida mashhur bo’lib k е tadi. 
Xalq qahramoni Madaminb е kning qabri hozirgi Qirg’iziston R е spublikasi hududida, 
Oloy vohasidagi Shig’ay qishlog’ida. Bu joy 20 yillardan boshlab o’zb е k, qirg’iz, va
boshqa turkiy xalqlarning ziyoratgoh maskaniga aylangan. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   2.2. Xorazm va Buxoro xalq sovet respublikalarida istiqlolchilik harakati va 
uning o’ziga xos xususiyatlari 
1917 -yil   Turkistonda   yuz   bergan   voqealar   natijasida   Xorazmda   ham   demokratik
harakat   avj   oldi.   Natijada,   Xiva   xonligida   millatlararo   munosabatlar   keskinlashib,
hokimiyat  masalasida  xorazmliklar  bilan turkmanlar  o’rtasida jiddiy raqobat  yuzaga
keldi. Turkman urug’laridan ilgan yovmutlarning etakchisi Qurbon Mamed Sardor —
Junaidxon   (1857—1938)   bu   masalada   faollik   ko’rsata   boshladi.   Junaidxon   Xiva
xonidan norozi   bo’lgan  tarqoq  turkman  qabilalarini  qisqa  muddat   ichida birlashtirdi
va 1918 yil boshlarida bir yarim mingdan ortiq qurolli otliqqa ega bilib, Xiva xoniga
jiddiy xavf sola boshladi 1
. 
1918 yil   yanvarida   Xiva   xoni   Asfandiyorxon   nufuzli   eshon   va   mullalar   orqali
Junaidxon bilan aloqa bog’lab, mamlakatni birgalikda idora qilish va bolsheviklarga
zarba berishni uyushtirish haqida muzokara itkazish uchun uni poytaxtga taklif qildi. 
Junaidxon qasamyod qo’lganidan keyin u Xiva xonligi qishinlarining qimondoni etib
tayinlandi.   Junaidxon   nomi   tarix   sahifalariga   murakkab   va   ziddiyatli   shaxs   sifatida
bitilgan.   Uning   faoliyati   ham   shaxsiyatidek   keskin   va   fojiali,   zafarli   va   qayg’uli
kechdi.   Oldin   chor   Rossiyasi   va   Xiva   xoniga   qarshi   kurashgan   Junaidxon   1918   yil
o’rtalaridan e`tiboran qizil  askarlarga qarshi  mustaqillik  uchun jangga kirdi. Axmad
Zaki   Validiy   izining   «Xotiralar»   kitobida   Junaidxonni   «Rossiya   hukmronligi   oldida
biyin egishni xohlamagan davlat qahramoni» 2
, sifatida ta`riflagan edi. 
 Qisqa muddatda Junaidxon iz qishinini 10.000 kishiga etkazdi. Uning qishinlari Qizil
Arvat,   Qozonjiq,   Marv   va   boshqa   joylarda   sovet   qismlariga   qarshi   jangga   kirdilar.
Biroq Amudaryo bilimi hududida 1918 yil sentyabr 1919 yil martida bo’lgan harbiy
harakatlar   uning   askarlari   xali   bolsheviklarga   qarshi   kurashga   tayyor   emasligini
ko’rsatdi. 
  Junaidxon chekindi  va bolsheviklar bilan sulh muzokaralari  boshlashga  rozi  bo’ldi.
Lekin muzokarada RSFSRni xonlikning ichki ishlariga aralashmasligi va Xorazmdan
rus   qishinlarini   olib   ketishi   zarurligini   keskin   qilib   quyishi,   uning   bolsheviklar
siyosati bilan murosa qila olmasligini amalda ko’rsatishi edi. Ikkinchi 
1  O’zbekiston tarixi., Toshkent., “Akademiya”., 2010., 281-b  
2  natib.uz .Axmad Zaki Validiy  «Xotiralar»    
guruh   kurashchilari   milliy   istiqlol   g’oyalariga   sodiq   bo’lgan   buxorolik
vatanparvarlardan   iborat   bilib,   ular   Buxoroning   muqaddas   tuprog’idan   qizil
askarlarning   olib   ketilishi,   Buxoro   Respublikasining   xaqiqiy   mustaqilligini   amalda
qaror topishi uchun kurashdilar. 
  Bu   guruh   tarafdorlari   Davlatmandbek,   Jabborbek,   Doniyolbek,   Anvar   Posho   va
boshqalar   bilib,   ular   safiga   keyinchalik   Buxoro   Respublikasining   juda   ko’pchilik
rahbarlari: Buxoro Respublikasi MIKning birinchi raisi Usmonxija Po’latxo’jaev, 
ChK raisi Muhiddin Maxsum Xijaev, respublika militsiyasining boshlig’i Ali Rizo 
Afandi,   Sherobod   viloyati   noziri   Xasan   Afandi,   Termiz   militsiyasining   boshlig’i
Usmon Afandi, harbiy ishlar noziri Abdulhamid Oripov, shuningdek, Surayyo 
Afandi, M.Qulmuhamedov va boshqalar qo’shildilar. Bularning aksariyati jadidlar va
yosh   buxoroliklar   edi.   Ular   ochiq   qurolli   kurash   olib   bormagan   bilsalarda,   qurolli
muxolifat   kuchlari   bilan   yashirin   aloqada   bilishib,   ularga   imkon   darajasida   yordam
ko’rsatishga harakat qildilar. 
 Shuningdek, F.Xijaev boshchiligida 1920 yildayoq «Milliy ittihod» tashkiloti tuzilib,
ular Buxoroning mustaqilligi uchun yashirin kurash olib borganliklari haqida xorijiy
tarixchilar iz asarlarida ayrim ma`lumotlar keltiradilar. Biroq shuni alohida ta`kidlash
joizki,   Buxoro   Respublikasidagi   vatanparvarlar   qanday   xolatda   kurash   olib
borishmasin, doimo ham yagona bir qimondon qili ostida birlashib, yaxlit bir dastur
asosida faoliyat yurita olmadilar. Buxoro vatanparvarlari safida ham Farg’ona vodiysi
istiqlolchilari singari xalqning barcha tabaqalariga mansub kishilar bor edi. Buxoroda
ham   Turkistondagi   kabi   bolshevikcha   andoza   asosida   sovet   tuzumining   tashkil
qilinishidan,   yangi   hukumatning   ijtimoiy-iqtisodiy   siyosatidan   norozi   bo’lgan,
molmulkidan   ajragan   boylar,   dehqonlar   va   hunarmandlar   qo’rboshi   yigitlarining
asosini tashkil qilardi. 
  Xarakatning   etakchilari   bo’lgan   qo’rboshilar   ham   faqat   katta   boy   va   yirik   din
arboblari   bilmasdan,   ular   orasida   ziyolilar,   jadid   vatanparvarlari,   turli   kasb   egalari
ham   mavjud   edi.   «Bosmachilik   harakati,   deb   yozgan   edi   Fayzulla   Xo’jaev   «Katta
Sovet   Qomusi»da,   shiddatli   siyosiy,   aksilsovet   xarakter   kasb   etdi   va   butun   O’rta Osiyoning   mavjud   uch   respublikasi   Buxoro,   Turkiston   va   Xorazmdagi   dehqonlar
aholisining qariyb ommaviy harakatiga aylandi. Xarakatning dohiylari faqatgina... 
Ko’rshermat,   Ibrohimbek   kabilar...   bilib   qolmasdan,   balki   unga   mahalliy   milliy
ziyolilar, mulla va boylar ham rahbarlik qila boshladilar...» F.Xijaevning «Katta 
Sovet   Qomusi»da   «bosmachilik»   harakatining   dehqonlar   o’rtasida   ommaviy   tus
olganligi, harakat dohiylarining aksariyati milliy ziyolilar va vatanparvarlardan iborat
ekanligi to’g’risida aytgan bu e`tirofi isha davr uchun muhim ahamiyatga ega edi. 
  Buxorodagi   mustaqillik   uchun   kurashning   iziga   xos   xususiyati   bir   guruh
qo’rboshilarning   Buxoro   Xalq   Respublikasi   hukumati   rahbarlariga   yillagan
maktubida aniq ifodasini topgan edi. Bu maktubga Buxoro ozodlik kurashchilarining
bosh   qimondoni   Rozi,   Buxoro   inqilobchisi   Қ ori   Abdulla,   Norqil   Botir,   Doniyolbek
ellikboshilar imzo chekishgan edi. Maktubda vatanparvarlar Buxoroning mustaqilligi,
erkin va hur Vatan kirish uchun kurashayotganliklari, bunday Vatanda kommunistlar
bilmasligi   lozimligi,   «Favqulodda   komissiya   orqali   kambag’al   aholining   mol-mulki
va   hayoti   tortib»   olinganligi,   «bolsheviklar   jabr   va   zulmni   avj   oldirib»
yuborganliklari  va  «Buxoroning  mustaqilligi  quruq siz  bilib»  qolganligi,  «haqiqatda
undan darak yo’q»ligi ta`kidlangan edi. 
  Shuning  uchun ham   Buxorodagi  bu  harakat  qisqa  muddat   ichida  ommaviy  tus  olib
xatto   Farg’ona   vodiysidagi   istiqlolchilik   harakatiga   nisbatan   ham   kuchayib   bordi.
F.Xijaevning   ta`kidlashicha,   «Sharqiy   Buxorodagi   bosmachilik   izining   strategik
mavqei   jihatdan   qaraganda,   Farg’ona   bosmachilariga   nisbatan   kuchliroq»   edi.
RSFSRning Dushanbedagi bosh konsuli Nagorniyning 1922 yil 20 aprelda yozgan 
«Sharqiy   Buxorodagi   bosmachilik   xaqida»   nomli   ma`lumotnomasida   aytilishicha,
1921 yil yozining oxirida Sharqiy Buxorodagi «bosmachilik» ommaviy ravishda avj
olib   ketgan.   Bu   harakat   aholining   tobora   ko’prok   yangi   tabaqalarini   iziga   qamrab
olgan. Beklar va ulamolar tomonidan boshqarilayotgan «tashkiliy» bosmachilik bilan
bir   qatorda   yangi   ijtimoiy   tabaqa   -   mahalliy  dehqonlar   ham   ruslar   va   yangi   Buxoro
hokimiyatiga qarshi kurashga otlangan. 
  Buxorodagi muxolifat harakatining yilboshchilari turli siyosiy qarashlardagi kishilar
bilib,   ular   orasida   amir   xuzurida   yirik   amaldor   va   lashkarboshi   bilib   ishlaganlardan
tortib,   yangi   Buxoro   hukumatining   yuqori   lavozimlarida   itirgan   taniqli   davlat arboblari,  mashhur  ziyolilar   va  jadidlargacha  bor   edi.  Shuningdek,  siyosiy   kurashda
hech   qanday   tajribasi   yiq   hamda   xat-savodi   bilmagan,   faqat   tug’ilgan   qishlog’i   va
tumanidagina   «iziga   bek»   bo’lgan   ayrim   qo’rboshi   va   sardorlar   ham   yiq   emas   edi.
Buxorodagi   qo’rboshilar   orasida   Ibrohimbek   Laqay   alohida   salmoqqa   ega   edi.
Ibrohimbek   (1889—1932)   Sharqiy   Buxoroda   qizil   armiya   qismlariga   qarshi
kurashgan istiqlolchilar qishinining bosh qimondoni 1
. Mulla Muhammad Ibrohimbek
1889   yilda   Dushanbe   yaqinidagi   Kiktosh   qishlog’ida,   izbek   laqaylari   urug’ining
esonxija   shaxobchasiga   mansub   amir   amaldori   Chaqaboy   tiqsabo   xonadonida
tug’ildi. U mahalliy madrasada saboq oladi. 
  Ibrohimbek 1919 yilda Hisor begi huzurida qo’lgan xizmatlari evaziga qorovulbegi
darajasiga,   keyinchalik   Buxoro   amiri   tomonidan   mir   devonbegi,   tipchiboshi,
lashkarboshi lavozimiga ko’tarilgan. Ibrohimbek 1920 yil sentyabrda amirlik tuzumi
ag’darilgach,   Sharqiy   Buxorodagi   qo’rboshi   dastalariga   rahbarlik   qildi,   bosqinchi
qizil askarlar va sovet  tuzumiga qarshi  kurash olib bordi. U Buxoroda amir rejimini
qayta   tiklashga   bel   bog’lagan   edi.   1921   yil   sentyabrda   bo’lgan   Buxoro
qo’rboshilarining qurultoyida «Islom lashkarboshisi» degan unvonga sazovor biladi 1
.
«Ibrohimbek - butun Sharqiy Buxorodagi markaziy siymo", deb tan olinadi. 1925 — 
1926 yillarda u hozirgi Tojikiston va O’zbekistonning tog’li viloyatlarida kurash olib
boradi.   1926   yil   21   iyunda   keskin   janglardan   sing   Afg’oniston   hududiga   o’tib
ketishga   majbur   biladi.   1926—1929   yillarda   Qobul   yaqinidagi   Qal`ai   Fotuda   sobiq
amir Said Olimxonning qarorgohida yashaydi. 
  Biroq   Ibrohimbek   boshchiligidagi   buxorolik   muhojirlar   Afronistondagi   siyosiy
kurashga tortilishadi, harbiy mojarolarda qatnashishga majbur bilishadi (1928—
1929). Ibrohimbek uzoq tayyorgarlikdan sing, 1931 yil 30 martda SSSR 
chegarasidan o’tib, Tojikiston SSR hududiga kiradi. Bu erda u qizil askarlarga qarshi
jang qiladi. Ibrohimbek 1931 yil 23 iyunda sovet  chekistlari  tomonidan Bobotog’da
qo’lga olinadi va Toshkentga olib kelinadi. U 1932 yil 31 avgustda qatl qilinadi. 
   
1   https://shosh.uz/uz/ziyouz    -   uz    -   ibrohimbek    -   1889    -   1932    -   2/     
  2.3. Sovet tuzumiga qarshi xalq harakatining 2-bosqichi 
Turkistondagi istiqlolchilik harakati 1920 yilning yozi va kuzida izining yangi
bosqichiga qadam qiydi. Kurash yana ham shafqatsiz va murosasiz tus oldi. 
Birinchidan,   1920   yil   o’rtalaridan   boshlab   avval   Xorazm,   singra   Buxoro
respublikalarida   bosqinchi   qizil   armiyaga   qarshi   istiqlolchilik   harakati   boshlandi   va
qisqa muddatda avj olib ketdi. Ikkinchidan, istiqlolchilik harakatining yangi bosqichi
iziga xos xususiyatga ega bo’lgan murakkab va ziddiyatli davrni iz ichiga olgan edi.
Harakatning   birinchi   davrida   bolsheviklar   hukumatiga   qarshi   chiqqan   istiqlolchilar
tub erli aholi vakillaridan iborat bilib, ular asosan rossiyaliklardan tashkil topgan qizil
armiya qismlariga qarshi kurash olib bordilar, ya`ni mahalliy xalq bilan bosqinchilar
o’rtasida hayot - mamot kurashi bo’lgan edi. 
  Bolsheviklar   hukumatida   xizmat   qilayotgan   milliy   rahbar   xodimlarning   mahalliy
aholi   vakillarini   qizil   armiya   safiga   chaqirish   xaqidagi   talablari   dastlab
Turkkomissiya   va   Toshkentdagi   sovet   hukumati   tomonidan   inobatga   olinmadi,
sirasini   aytganda,   ular   tub   erli   aholi   vakillari   qiliga   qurol   berishdan   chichidilar.
Natijada   istiqlolchilik   kurashining   birinchi   bosqichi   mohiyat   nuqtai   -   nazardan
olganda,   tom   ma`nodagi   bosqinchilarga   qarshi   milliy   istiqlol   uchun   kurash   bo’ldi 1
.
Markaziy hukumat rahbarlari  va uning Turkistondagi  tayanchlari faqat  1920 yilning
o’rtalaridagina bu haqiqatni tushunib etdilar, Mahalliy aholi vakillaridan qizil armiya
saflariga   olib,   ularni   istiqlolchilarga   qarshi   qiyish   bilan   bu   kurash   mohiyatiii
izgartirishga,   Turkiston   xalqlarini   Rossiyadagi   kabi   fuqarolar   urushi   girdobiga
tortishga harakat qildilar. Shu maqsadda Turkiston fronti qo’mondoni M.Frunze 1920
yil 7 mayda qizil armiya saflariga mahalliy millat fuqarolaridan 30 ming kishini olish
to’g’risida buyruq chiqardi. Lekin bu bilan masala ular o’ylaganidek bo’lmadi 2
. Qizil
armiya   safida   istiqlolchilarga   qarshi   jang   qilishni   istamagan   chaqiriq   yoshidagi
minglab   erkaklar   istiqlolchilar   qatorini   tildirdilar.   Shu   bilan   birga   sovet   hukumati
tashviqotlariga, bolsheviklarning balandparvoz va`dalariga ishongan yuzlab mahalliy
aholi vakillari esa qizil armiya safiga kirib istiqlolchilarga qarshi kurashdilar.
1  Xasanov M. Turkiston muhtoriyati: haqiqat va uydirma. “Fan va turmush”., 1990. 9,10,11-sonlar.  
2   Алимова   Д . А .  ва   б .  Ўзбекистон   тарихи  (1917 – 1991  й .). –  Т : “ Шарқ ”, 2000., 164-b   Natijada  shu  davrdan  e`tiboran  bu kurashning  mazmuni   sal   izgacharoq ruh kasb   eta
boshladi,   u   yana   ham   shafqatsiz   va   murosasiz   tus   oldi.   Turkiston   fronti   qimondoni
M.Frunze   1920   yil   15   mayda   Farg’ona   viloyatidagi   2—Turkiston   iqchi   diviziyasi
komandiri   Veryovkin   -   Roxal’skiy   nomiga   buyruq   yuborib,   istiqlolchilarga   qarshi
kurash taktikasini izgartirish va ularni yoppasiga qirib tashlashni topshirdi. 
Frunze  qo’rboshilar  bilan muzokaralar  olib borishni  to’xtatishni, istiqlollar  tarkibiga
kirgan har qanday shaxslar xalq dushmani safatida otib tashlanishini" buyurdi. 
 1920 yil 28 mayda M.Frunzening buyrug’i bilan istiqlolchilarni qirishga miljallangan
maxsus   "jangovar   otryadlar"   tuzildi.   Shu   bilan   bir   qatorda   yana   maxsus   jazo
otryadlari tashkil qilinib, ular ham Farg’ona vodiysiga tashlangan edi. Shunday qilib,
Turkkomissiya   va   Turkfront   rahbarlari   istiqlolchilarga   qarshi   kurash   strategiyasi   va
taktikasini   tubdan   izgartirib,   kechagina   izlari   e`lon   qo’lgan   siyosiy   tadbirlar,
istiqlolchilarni   tinchlik   yili   bilan   iz   tomonlariga   og’dirish   kabi   nozik   diplomatik
iyinlar bir chekkaga yig’ishtirilib, "qurol kuchi hamda ziravonlik bilan" istiqlolchilik
harakatini butunlay tor -mor qilish to’g’risida qat`iy qarorga keldilar. 
Turkfront qimondonligining 1920 yil may oyi o’rtalarida qabul qo’lgan bu tadbirlari
istiqlolchilarning   irodasini   bukolmadi.   1920   yilning   may   oyidap   boshlab   izining
yangi pallasiga qadam qiygan istiqlolchilik harakati endilikda kurash bayrog’ini 
Madaminbek o’rniga ko’targan Shermuhammadbek nomi bilan bevosita bog’liqdir 1
.
  1920 yil avgustining oxiri va sentyabrning boshida Turkfront qimondoni 
M.Frunzening   buyrug’iga   kira,   Farg’onadagi   qishinlarning   katta   qismi   Buxoro
amirligini   tugatish   uchun   yuborildi.   Ushbu   imkoniyatdan   foydalangan   istiqlolchilar
harbiy tashabbusni  iz qillarig’a olib, harakatni yanada kuchaytirdilar. Faqat 1920 yil
10 -  27  sentyabrda  ular  Vodil, Gurunchmozor, Chuvol,  Urganji  qishloqlarini   qo’lga
kiro’tib,   Ish   va   Qirg’ontepa   temir   yil   bekatlarida   turgan   qizil   askar   garnizonlariga
qashqatqich   zarba   berdilar.   Ish   shahri   vaqtinchalik   bilsada   yana   istiqlolchilar   qiliga
itdi.   Buxoro   amirligi   qurol   kuchi   bilan   tugatilgan   kun   —   1920   yil   2   sentyabrda
Turkiston avtonom respublikasi hukumatining Turkfront qimondoni nomiga yillagan
maktubida   "bosmachilik   Farg’ona   viloyati   hududidan   chiqib,   hatto   Toshkent
uezdining 8 ta volostini iziga qamrab oladi",   deb tashvishlanib yozilgan edi. 
1  Rajabov Q., Haydarov M. Turkiston tarixi. -T.: Universitet, 2002., 114-b    
Farg’onadagi   qizil   armiya   gruppasining   qimondoni   Konovalovning   S.S.Kamenev
nomiga   yozgan   ma`lumotnomasida   aytilishicha,   "Farg’onada   bosmachilik   1920   yil
sentyabr   oyida   izining   eng   yuqori   chiqqisiga   chiqdi,   yashirin   holda   ishlayotgan
musulmon   tashkilotlari   iz   faoliyatlarini   butun   sovet   Farg’onasida   avj   oldirdilar   va
Turkistonda sovet xokimiyatiga qarshi qizg’olon ko’tarishga tayyorlandilar". 
  Bunga   qarshi   Tirkfront   qimondonligi   G.V.Zinov’ev   raxbarligidagi   30.000   kishidan
iborat   katta   harbiy   kuchni   bir   vaqtning   izida   Farg’ona   vodiysiga   tashladi.
Istiqlolchilar   qishinlari   son   jixatdan   nisbatan   ortiq   bilsada,   qurol-yarog’larning
miqdori   va   sifati   to’g’risida   bunday   deb   bilmasdi.   Qirboshi   yigitlarining   aksariyat
qismida qurolning izi mutlaqo yiq edi. Masalan, Yilchi qo’rboshining 500 yigiti bilib,
ularning   faqatgina   yarmisi   qurollangan   edi.   Demak,   har   bitta   miltiqqa   istiqlolchi
yigitlar o’rtasida ikkita da`vogar bo’lgan. Ularga faqatgina qurol - yarog’ emas, balki
iq - dori, kiyim - kechak va oziq - ovqatlar  ham  etishmas  edi. Yigitlarning ba`zilari
esa   oyoqyalang   edilar.   Bu   ahvol   istiqlolchilik   harakatining   jiddiy   natijalarni   qo’lga
kiritishiga halaqit berar edi. 
  Ana   shunday   murakkab   bir   sharoitda   sovet   hukumati   istiqlolchilarga   va   birinchi
irinda   Shermuhammadbek   qo’rboshiga   murojaat   qilib,   ulardan   taslim   bilishni   talab
qildi.   Shermuhammadbek   bu   taklifni   rad   etdi.   Shermuhammadbekning   1920   yil   10
dekabrda   yozgan   javob   maktubida   "sovet   xokimiyati   va   bizning   vakillar   o’rtasida
tinchlik   muzokaralari   faqat   Milliy   Respublika   Konstitutsiyasi   (bu   erda   siz
Shermuhammadbek   tomonidan   1920   yil   may   oyida   tuzilgan   Turkiston   muvaqqat
hukumati   Konstitutsiyasi   ustida   ketmoqda)   asosida   gap   yuritilgandagina   biladi.
Shunday   xolatda   muzokaralar   olib   borishni   xoxlasangiz,   biz   qachon   va   qaerga
vakillar   yuborishimizni   xabar   qiling",   deyiladi.   Bosh   qimondon   Shermuhammadbek
muhri   urilgan   va   Aliyorbek   qo’rboshi   tomonidan   Farg’onadagi   sovet   hokimiyati
vakillariga berilgan maktub 19 dekabrda Toshkentdan Moskvaga jinatiddi. Biroq bu
maktubga Moskvadan hech qanday javob kelmadi. 
  Istiqlolchilar   juda   katta   talafot   kirayotganliklari   va   harbiy   qudrat   jihatdan
bosqinchilarga   teng   kela   olmasliklariga   qaramasdan   ular   bolshevikcha   rejim   uchun
jiddiy   havf   bilib   qolaverdilar.   Shuning   uchun   ham   katta   miqdordagi   harbiy   kuchni tiplashga   muvaffaq   bo’lgan   Farg’ona   armiya   gruppasi   1921   yil   31   yanvarda
istiqlolchilarga qarshi keng miqyosda hujumga itdi. Dastlabki zarbaga 
Andijon   uezdida   faoliyat   ko’rsatayotgan   Parpi   qo’rboshining   guruhi   uchradi.
Parpining   mingdan   ortiq   yigitlaridan   iborat   dastasiga   Isroil   qo’rboshi   iz   odamlari
bilan   kimakka   kelsa-da,   son   jihatdan   ortiq   bo’lgan   qizil   askarlar   bir   necha   kunlik
janglardan sing ularning qarshiligini sindirdilar. Anchagina yigitlaridan ajragan Parpi
Uchqirg’on   tomonga   chekinishga   majbur   bo’ldi.   U   keyingi   janglarning   birida   og’ir
yarador   bilib,   9   aprelda   vafot   etdi.   Parpi   qo’rboshi   ilimidan   sing   uning   yigitlariga
rahbarlik   qilish   uchun   Mahkam   xoji   va   Isroil   qo’rboshilar   o’rtasida   izaro   raqobat
boshlandi.   Bu   kurashda   Isroil   g’olib   chiqib,   tiqnashuvlarning   birida   Mahkam   xoji
ildirildi.   Qirboshilar   o’rtasidagi   bunday   shuhratparastlik,   izaro   kelishmovchilik   va
tarafkashliklar   istiqlolchilarni   birlashtirmas,   ularni   parchalab,   oxir   -   oqibatda
mag’lubiyatga olib kelishi tabiiy edi. 
  Farg’ona   viloyati   revkomi   izining   1921   yil   9   martdagi   qarori   bilan   1   apreldan   1
maygacha   bir   oylik   muddat   ichida   istiqlolchilarni   qurollari   bilan   kelib,   ixtiyoriy
taslim   bilishga   chaqirdi.   Natijada   qo’rboshilar   bilan   sovet   hokimiyati   vakillari
o’rtasida muzokaralar boshlandi. Muzokaralarda Shermuhammadbekning eng obro’li
qo’rboshilardan   biri   Aliyorbek   istiqlolchilar   nomidan   quyidagi   shartlarni   o’rtaga
qiydi: shariatga rioya qilish, mustaqil qozilar saylash, oziq - ovqat taqsimotini bekor
qilish.   Tabiiyki,   sovet   qimondonligi   bu   takliflarni   rad   etdi.   Keyinchalik   qizillar
tomonidan   qo’lga   olingan   Aliyorbek   qurboshi   Revtribunal   hukmi   bilan   1921   yil
noyabrda otib ildirildi. 
 Nihoyat, 1921 yil avgust oyida bo’lgan Turkiston sovetlarining X s`ezdida Farg’ona
istiqlolchilari diniy, xijalik va siyosiy masalalarga oid qator shartlar bilan yana bir bor
murojaat   qildilar.   Ular   shariatga   yil   berish,   masjid,   madrasa   va   maktablarni   ochib
qiyish, qozilar mahkamasini tiklash, vaqf erlarini qaytarish, bozorlarga, dehqonchilik
xijaligi   va   hunarmandchilik   korxonalariga   erk   berish   hamda   qo’rboshi   guruhlarini
qizil   armiya   safiga   qabul   qilish   kabi   shartlarni   qiygan   edilar.   Muzokaralarda   tinch
aholi   ham   ishtirok   etdi.   Shunday   ekan,   istiqlolchilar   qiygan   bu   talablar   ayni   paytda
Farg’ona xalqining ham talabi ekanligiga hech qanday shak - shubha bilmagan.    Xo’sh, ushbu vaziyatda o’lkadagi bolsheviklar hukumati va Turkbyuro qanday 
yil tutdi? Turkiston XKS raisi Q.Otaboevning e`tirof qilishicha, "biz barcha shartlarni
rad etdik. Holbuki, biz uchun juda qulay fursat kelgan edi. Biz undan foydalansak, 
aholi bilan uzil-kesil bitim tuzishimiz va viloyatni tinchlantirishda ulkan yutuqlarga 
erishishimiz mumkin edi. Tadbirkorlik bilan oqilona muzokaralar olib borganimizda 
edi, sizsiz bosmachilar safi parchalanib ketgan bilur edi. Ana shu qisqa muddatda 
sodir bo’lgan ikki xodisa e`tiborni iziga tortadi. Birinchi bilib taslim bo’lgan nufuzli 
qo’rboshilardan biri bilmish Boytuman, avf etish haqidagi buyruqni chetlab o’tib, 40 
yigiti bilan hibsga olindi va avaxta qilindi. Ikkinchisi bilsa, sovet hokimiyati 
tomoniga itgan qo’rboshilarning bir tidasi Farg’ona armiya qo’mondoni Zinovev 
tomonidan xoinlarcha qo’lga olindi va otib tashlandi" 1
. 
  Bu   voqealar   nafaqat   qo’rboshilar   va   ularping   yigitlarini,   balki   butun   tinch   aholini
sovet hokimiyatidan yana bir bor xafsalasi pir bilishiga olib keldi. Bu esa iz navbatida
istiqlolchilik harakatining yangi kuch — qudrat bilan avjiga chiqishiga sabab bo’ldi.
Sovet   qimondonligi   bilsa,   istiqlolchilik   harakatini   bir   paytning   izida   "it   va   qilich"
bilan   tutatishga   harakat   qildi.   Ana   shu   maqsadda   "bosmachilik   bilan   zaharlangan"
katta   -   kichik   qishloqlar   shafqatsizlarcha   vayronaga   aylantirildi,   oqibatda   ularning
tirik   qolgan   aholisi   sovet   hokimiyatidan   tobora   uzoqlashib   bordi.   Keng   miqyosdagi
qatag’on va harbiy harakatlarning faollashganligi ham istiqlolchilarni Vatan ozodligi
uchun   kurashdan   qaytara   olmadi.   Farg’ona   armiya   gruppasi   shtabining   "mutlaqo
maxfiy"   ma`lumotlariga  qaraganda,   1921  yil   iyun  -  sentyabr   oylarida  viloyatda  ikki
yuzdan ortiq qo’rboshi dastalari harakat qo’lgan 2
. 
  Bolshevikcha   rejim   1921-   yil   13-   sentyabrda   Farg’ona   vodiysida   favqulodda   xolat
e`lon   qildi.   "Dushman   taslim   bilmasa,   uni   yanchib   tashlaymiz"   shiorini   amalga
oshirish   boshlandi.   Turkbyuro   tomonidan   1921   yil   noyabrda   Farg’ona   viloyatida
harbiy   diktatura   o’rnatildi   va   Turkfront   inqilobiy   Harbiy   Kengashi   (RVS)   a`zosi
P.I.Baranov   Farg’ona   viloyatining   harbiy   diktatori   qilib   tayinlandi.   Sovet   qishinlari
1921   yil   sentyabrda   Marg’ilonda   Shermuhammadbek   va   Andijonda   Isroil   kirboshi
guruhiga qarshi bir paytning izida hujumga itdilar. 1 oktabrda Muhiddinbekka qarshi
1  O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. 2-kitob. -T.: Sharq, 2000., 168-b 
2
 Isoqboyev. A – Istiqlolchilik harakati tarixi., Namangan., 2008. 57-b   jang   harakatlari   boshlandi.   Uch   oy   davomida   qizil   askarlar   Shermuhammadbekning
asosiy   qarorgohi   -   Garboboni   ishg’ol   qila   olmadilar.   Janglarda   ustunlik   goh   u
tomonda, goh bu tomonda bilar edi. Ushbu irinda sovet qimondonligi juda "nozik" va
ayyor taktikani ishlab chiqdi. 
  Vodiydagi   izbek   qo’rboshilarga   tog’larda   harakat   qilayotgan   qirg’iz   qo’rboshilari
qarama   -   qarshi   qiyildi.   Shermuhammadbek   va   Muhiddinbek   o’rtasida   izaro
kelishmovchilik   hosil   qilindi,   1921   yil   5   avgustda   Buxoroda   bo’lgan   O’rta   Osiyo
milliy   musulmon   jamiyatlari   Federatsiyasiiing   anjumanida   Ahmad   Zakiy   Validiy
raisligida Turkiston Milliy Birligi tashkiloti tuzildi. Validiyning "Xotiralar" kitobida
yozishicha,   1921   yil   5   -7   -sentyabrda   Samarqandda   ,   1922   yil   18-20   sentyabrda
Toshkentda   Turkiston   Milliy   Birligining   navbatdagi   kongresslari   bilib   o’tdi.
Samarqanddagi kongressda uyushmaning 24 banddan iborat nizomi va 
Turkistonning Milliy bayrog’i qabul qilinadi.         
  Milliy   bayroq   binafsha   rangda   bilib,   uning   asosi   qilib   XI   asrdagi   qoraxoniylar   va
saljuqiylar davridagi bayroq tanlangan edi. Bayroqni tayyorlash ishiga Validiy bilan
birga   Munavvar   Qori   va   Tiraqul   Jonuzoqov   ishtirok   etishdi.   Samarqand   kongressi
Farg’ona   vodiysidagi   istiqlolchilik   harakatini   g’oyaviy   jihatdan   jipslashuviga   katta
xizmat   qildi.   Farg’ona   qo’rboshilari   huzurida   bir   yilcha   bo’lgan   T.Jonuzoqov   iz
faoliyati haqida kongressda axborot berdi. Anjumanda butun 
Turkistondagi   qo’rboshilar   guruhlari   bilan   aloqa   o’rnatish   va   har   bir   qo’rboshining
huzuriga siyosiy maslahatchilar yuborish to’g’risida qaror qabul qilindi. 
  Samarqand viloyatining bosh qo’rboshisi, naymanlardan bo’lgan Ochilboy huzuriga
obro’li   izbsk   ziyolilari   Qori   Komil   yuborildi.   Validiy   Farg’ona   istiqlolchilari   bilan
aloqani   mustahkamlash   uchun   Shermuhammadbek   oldiga   Xaris   Igliqovni,
Rahmonqul huzuriga Mustafo Shohqulni yubordi. Bundan tashqari Izgan tog’lariga -
qirg’izlarning   bosh   qo’rboshisi   Parpibek   huzuriga   1921   yil   oktabrida   boshqird
Minhoji Cholni maxsus maktub bilan yubordi. Bu maktubda Validiy 
Parpibekka   mabodo   mag’lubiyatga   uchrasa,   Koshg’ar   tomonga   ketipshi   maslahat
bergan edi. 
  Turkiston   Milliy   Birligi   tashkiloti   Buxoro,   Xorazm,   Samarqand   va   Farg’onadagi
istiqlolchilik   harakatini   yagona   markazga   uyushtirishda   katta   jonbozlik   ko’rsatdi. Shermuhammadbek qator janglardaig sing 1923 yil bahorida Afg’onistonga ketishga
majbur   bo’lgan   edi.   Mazkur   voqealar   bilan   istiqlolchilik   harakatining   katta   bir
bosqichi tugadi. Ikki yarim yildan ortiq davom etgan va asosan 
Shermuhammadbek   faoliyati   bilan   chambarchas   bog’liq   ushbu   ikkinchi   bosqichda
istiqlolchilar   vodiydagi   qizil   askarlarga   qaqshatqich   zarbalar   berishga   muvaffaq
biddilar.   Istiqlolchilar   xamda   jadid   ziyolilari   boshchiligida   tashkil   topgan   Turkiston
muvaqkdt   hukumati   va   Turkiston   Milliy   Birligi   tashkiloti   ozodlik   kurashining
mantiqiy   hosilasi   sifatida   istiqlolchilarning   g’oyaviy   jihatdan   birlashtirishda   muxim
rol’   iynadi.   Biroq,   1922   yilning   oxiriga   kelganda   sovet   hokimiyati   va   bolshevikcha
rejimning   Farg’ona   vodiysidagi   istiqlolchilik   harakatiga   qarshi   keng   kilamda   olib
borgan urush harakatlari natijasida vatanparvarlarning ahvoli nihoyatda og’irlashdi.
  Buning ustiga 1921 - 1922 yillarda Turkiston o’lkasida, ayniqsa Farg’ona vodiysida
yuzaga   kelgan   ijtimoiy   -   iqtisodiy   ahvol   istiqlolchilarni   qiyin   ahvolga   solib   qiydi.
Chunki   Farg’ona   vodiysida   sovet   hukumatiiing   aybi   bilan   sodir   bo’lgan
ocharchilikning 1921 - 1922 yillarda kuchayishi istiqlolchilarni oziq - ovqat va em -
hashak bilan ta`minlashda jiddiy qiyinchiliklar tug’dirdi. Bundan tashqari 1921 yildan
boshlab, Turkiston  o’lkasida  yangi  iqtisodiy siyosatning  joriy qilinishi,  1921 - 1922
yillarda   amalga   oshirilgan   birinchi   er-suv   islohoti   natijasida   chorizm
mustamlakachiligi davrida Rossiyadan kichirib kelinganlarga majburan olib berilgan
erlarni   qaytarib   olinib,   tub   erli   dehqon   xijaliklariga   bilib   berilishi   natijasida   1922
yilning oxiri va 1923 yilning boshlaridan boshlab, biroz bilsada Turkistonda, ayniqsa
dexqonlar, hunarmand kosiblar va boshqalar hayotida erkinlik va jonlanish sodir bila
boshladi.   Bu   xol   urushdan   charchagan   va   xonavayron   bo’lgan   qishloq   aholisini,
hunarmandlarniig   tinch   hayotga   qaytishlari   uchun   imkoniyat   tug’dirdi.   Natijada   shu
yillardan   e`tiboran   istiqlolchilar   safiga   sovet   hukumatidan   norozi   bo’lgan   dehqonlar
va hunarmandlarning kelib. qo’shilish xollari kamayib bordi. 
  Lekin   bu   holat   istiqlolchilar   kurashi   tugadi   yoki   zaiflashib   ketdi,   degan   ma`noni
anglatmas   edi.   Bu   Turkistonda   ozodlik   kurashining   uchinchi   bosqichi
boshlanganligini   bo’ldirar   edi.   Istiqlolchilik   harakatining   uchinchi   bosqichida
vatanparvarlar   kurashning   yangicha   taktikasini   qillashni   lozim   topdilar.   endi   ular
1923   -   1924   yillardan   boshlab   kichik   -   kichik   dastalarga   bilingan   holda   jang harakatlarini   olib   bordilar.   Natijada   Farg’onadagi   kichik   qo’rboshilar   dastalarining
soni 1923 yil o’rtalariga kelib, 350 - 400 taga etdi. Ularga dastavval qo’rboshilardan
Islom Polvon, keyin esa YOrmat  Maxsum  rahbarlik qilishdi. Lekin qo’rboshilar  erk
va   istiqlol   kurashiniig   keyingi   bosqichida   turli   sabab   va   mahalliy   shart   -   sharoitlar
natijasida   bir   -   birlari   bilan   doimo   ham   kelishib   ish   tuta   olmadilar.   Ular   o’rtasida
jiddiy   kelishmovchilik   va   sotqinliklar   yuz   bera   boshladi.   Masalan,   namanganlik
Yoqubbek   qo’rboshi   izini   saqlab   qolish   maqsadida   1923   yilda   xiyonatkorona
ravishda safdoshi Omon Polvonni qizil askarlar qiliga topshiradi. Lekin oradan ko’p
vaqt itmasdan uning izi ham qizil askarlarga taslim biladi. Qizil askarlar esa 
Yoqubbekni otib tashlashadi 1
.               
  Bolshevikcha   rejim   qo’rboshilar   o’rtasiga   turli   nizolar   solib   ular   birligiga   putur
etkazishga   muvaffaq   bo’ldi.   Ular   o’rtasidagi   ayrim   kelishmovchiliklarni   qurolli
tiqnashuv   va   mojarolar   darajasigacha   olib   chiqdilar.   Shu   yil   bilan   ular   istiqlolchilar
safini   zaiflashtirishni   va   Turkistonga   yangi   qizil   askar   qismlarini   olib   kelish   orqali
1923   yilda   ularni   butunlay   tugatishni   rejalashtirgan   edilar.   Lekin   RKP(b)   MK   Irta
Osiyo   byurosi   va   Turkfront   qimondonligi   1923   yil   davomida   ham   iz   maqsadiga
erisha olmadi. Olti yillik urushdan charchagan va hoddan toygan Farg’ona xalqi esa
bir   tomondan,   ochlik   va   qashshoqlik   natijasida   sovet   hukumatining   "muruvvat"
ko’rsatishi   (dehqonlarga   qarz   berish,   ularni   urug’lik   va   asbob   -   uskunalar   bilan
ta`minlash)   evaziga   bolshevikcha   tuzumni   e`tirof   qilishga   majbur   bilsa,   ikkinchi
tomondan,   milliy   g’ururi,   milliy   qadriyatlari   va   sharqona   turmush   tarzi   oyoq   osti
qilinayotganini   kirib,   ozodlik   kurashchilarini   imkoniyat   darajasida   killab   -
quvvatlashda davom etardi. 
  Istiqlolchilarga   qarshi   bolsheviklar   hukumati   kurashning   barcha   vositalarini   ishga
solib,   aholi   o’rtasida   ularga   qarshi   targ’ibot   va   tashviqotni   avj   oldirdi,   ulamo   va
eshonlarning bir  qismini  sovet  tuzumini  qillab - quvvatlashga kindirdi. Asir  olingan
yoki   taslim   bo’lgan   qo’rboshilar   va   ularning   yigitlarini   aholi   kiz   ingida   ayovsiz
ravishda   jazoladi,   istiqlolchilarga   xayrixoh   deb   topilgan   va   ularning   ta`minotchilari
deb   shubha   qilingan   kishilar   ommaviy   ravishda   hibsga   olindi   va   otib   tashlandi,
ozodlik kurashchilarining oila a`zolari garovga olinib, qiynoqlarga solindi va ildirildi,
1  Ziyoyeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: “G’.G’ulom” nashriyoti, 2000., 256-b   ularning   mol   -   mulklari   musodara   qilindi,   aviatsiya   yordamida   istiqlolchilarning
manzilgohlari bombardimon qilindi, ariq, buloq va quduqlardagi suvni zaharlash kabi
usullar yordamida vatanparvarlarni yiq, qilishga harakat qildilar. Izini "xalqchil" deb
atagan   sovet   hukumati   va   uning   "baynalmilal"   qizil   armiyasi   ana   shunday   yovuz
choralar  bilan  butun  Turkistondagi   va  Farg’ona  vodiysidagi   istiqlolchilik  harakatiga
qarshi   kurash   olib   bordilar.   Farg’ona   viloyati   qishinlarining   kimondoni   Todorskiy
tomonidan   1923   yil   5   noyabrda   Turkiston   fronti   harbiy   prokurori,   harbiy   tribunal
raisi,   qishinlar   boshlig’i,   Maxsus   bilim   boshlig’i   nomiga,   nusxalari   esa   Alixijaev,
Segizboev   va   qishinlar   shtabi   nomiga   yuborilgan   "shoshilinch   va   maxfiy"
ma`lumotpomaniig guvohlik berishicha, joriy yilning 11 iyunidan to 4 noyabrigacha
bo’lgan   vaqt   ichida   30   ta   qo’rboshi   ildirilgan,   33   ta   qo’rboshi   asir   olingan,   167   ta
kirboshi   esa   taslim   bo’lgan.   Demak,   1923   yilning   ikkinchi   yarmida   Farg’ona
vodiysida hammasi bilib 230 ta qo’rboshi istiqlol kurashidan chetlashtirilgan. 
  1923 yil noyabrida Turkiston XKS raisi T.Risqulov hamda Lisovskiy va 
Kondibinlar   ishtirokida   tuzilgan   maxsus   Farg’ona   viloyati   harbiy   inqilobiy
kengashining   2   noyabrdagi   1077-qarori   biyicha   qamoqqa   olingan   183   ta
qo’rboshining   ishi   harbiy   tribunalga   oshirilgan.   Tribunal   ushbu   qo’rboshilarning
dastlab   bir   qismini   otishga   buyurdi.   1924   va   undan   keyingi   yillarda   barcha   taslim
bo’lgan   qo’rboshilar   va   ularning   yigitlarini   otib   tashlash   haqida   hukm   chiqarilgan.
RKP(b)   MK   Irta   Osiyo   byurosining   1924   yil   6   yanvarda   bo’lgan   yig’ilishida
istiqlolchilarga   qarshi   tashviqot   va   targ’ibot   ishlariga   kuchaytirish   masalasi   kirib
chiqildi.   Butun   Turkiston   mintaqasidagi   ozodlik   kurashchilarini   mehnatkashlar   kiz
ingida   "bosmachi"   va   "xalq   dushmani"   sifatida   ko’rsatish   lozimligi,   buning   uchun
matbuotning   barcha   vositalaridai   keng   foydalanish   kerakligi   ta`kidlandi.   Rus   va
mahalliy tillarda varaqalar chiqarishni kuchaytirish ham ko’rsatib itildi. 
  Turkiston fronti qimondoni Pugachyov va Inqilobiy Harbiy Kengash (IHK) a`zolari
Berzin   va   Shaposhnikovlar   "Bosmachilikka   qarshi   kurash   kengashlari"   tuzish
xaqidagi   nizomni   ishlab   chiqdilar.   Ushbu   nizomga   kira,   "Doimiy   Kengashlar"
Turkiston   respublikasining   barcha   viloyatlarida   hamda   Xorazm   va   Buxoro   Xalq
Respublikalarida   tuzilishi,   ularning   hammasi   "Front   Kengashi"ga   biysunishi   lozim
edi. Ushbu "Front Kengashi" tarkibiga rais qilib RKP (b) MK Irta Osiyo byurosining raisi,   unga   urinbosar   sifatida   Turkiston   MIK   raisi,   a`zolari   qilib  esa   Turkiston   XKS
raisi,   Turkiston   fronti   qimondoni,   IXK   a`zolari,   TKP   MK   mas’ul   kotibi,   Turkiston
ichki ishlar  xalq komissari, Buxoro va Xorazm  respublikalari MIK mas`ul  vakillari,
GPU   boshlig’i   kiritiddi.   RKP(b)   MK   Irta   Osiyo   byurosi   istiqlolchilarga   kdrshi
kurashni bir daqiqa ham bishashtirmaslik kerakligi haqida ko’rsatma berdi. Farg’ona
vodiysidagi istiqlol kurashchilari dastlabki  kundanoq ana shunday makkor va kuchli
dushmanga   qarshi   kurashga   tushgan   edilar.   Vatanparvarlar   qilidan   birin   -   ketin
vodiydagi   barcha   yirik   qishloqlar   va   shaharlar   tortib   olindi.   Istiqlolchilar   shunday
og’ir sharoitda kichik - kichik dastalar va guruhlarga bilinib, tog’u - toshlarda, dasht
va   qirlarda   kurashni   davom   ettirdilar.   1924   yil   1   mayda   Farg’ona   vodiysida   ana
shunday   kichik   qo’rboshilar   dastalaridan   70   tasi   qizil   askarlarga   qarshi   urush   olib
borayotgan edi. 
  Tinimsiz   davom   etgan   etti   yillik   kurashdan   Farg’ona   xalqi   ham,   qo’rboshilar   va
ularning   yigitlari   xam   toliqqan   edilar.   Shuning   uchun   bilsa   kerak,   ozodlik
kurashchilarining   ko’pchiligi   1923   yilning   oxiri   -   1924   yil   davomida   qarshilikni
to’xtatdilar.   Shunday   qilib,   1924   yilning   oxirlariga   kelib,   Farg’ona   vodiysidagi
istiqlolchilik harakatining uchinchi bosqichi ham yakunlandi. Turkfront qimondonligi
tomonidan   olib   borilgan   harbiy   harakatlar   natijasida   istiqlolchilar   vaqtinchalik
mag’lubiyatga   uchrab   chekindilar.   Ular   keyingi   janglar   uchun   xam   kuch   tiplashlari
lozim edi. Chunki hali oldinda kurashning tiliq 10 yili turardi. 
  Buxoro Respublikasidagi  vatanparvarlar  qizil  armiya qismlariga  qarshi  qariyb 5 yil
davomida shiddatli  jang  harakatlarini   olib borishdi 1
. Bu  kurashda  buxoroliklar   faqat
iz kuchlari va ichki imkoniyatlariga suyanib, bolsheviklar qisqa muddat ichida tashkil
qo’lgan   qudratli   harbiy   davlatning   tish-tirnog’igacha   qurollangan   armiyasiga   qarshi
tura oldilar. 1924 yilning oxiri va 1925 yilning boshlariga kelganda hozirgi Buxoro,
Navoiy,   Qashqadaryo   viloyatlaridagi   muxolifat   kuchlari   umuman   mag’lubiyatga
uchradi.   Shunday   qilib,   Buxoro   Respublikasi   hududidagi   istiqlolchilik   harakatining
birinchi davri poyoniga etdi. 
  Buxoro istiqlolchilarining ko’p qismi iz yurtlari mustaqilligi va ozodligi uchun 
1  Rajabov.Q. Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash., Toshkent., “Ma’naviyat”.,2002.,78-b  kurashlarda   qurbon   bo’ldilar.   Tirik   qolgan   va   besh   yillik   tinimsiz   janglardan
charchagan va toliqqan fidoyilarning aksariyati yangi hukumatga taslim bo’ldilar. 
Taslim   bilishni   xohlamagan   minglab   vatanparvarlar   esa,   Afg’oniston   va   boshqa
xorijiy   davlatlarga   muhojir   bilib   ketishni   afzal   kirdilar.   Ular   bilan   birgalikda   in
minglab   buxoroliklar   ham   tabarruk   va   muqaddas   Vatan   tuprog’ini   tashlab,   chiqib
ketishga majbur bo’ldilar. Manbalarda ko’rsatilishicha, buxorolik muhojirlarning soni
400.000   kishi   atrofida   bo’lgan.   Qisqacha   xulosa   qilsak,   Sobiq   itiifoq   hokimiyatiga
qarshi   qurolli   harakatni   xalq   qo’llab-quvvatladi   va   uning   tarixi   bolshevizm
mafkurasining Turkiston xalqlari turmush tarziga zidligini ko’rsatib beradi. 
Xayriyatki,   O’zbekiston   Respublikasi   mustaqillikka   erishgach,   "bosmachi"   yorlig’i
yopishtirilgan   ota-bobolarimizning   muborak   nomlari   istiqlolchilar   sifatida   namoyon
bo’ldi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  XULOSA
Matonatli   xalqimiz   bugungi   yorug’   kunlarga,   mustaqil   davlatga   erishgunicha
qancha-qancha   mashaqqatlarni   boshidan   o’tkazmadi   deysiz!   Masalan,   yaqin
mingyillikni   olaylik,   XIII-XIV   asrlarda   mo’g’ullar   istilosi   davrida   xalq   salkam
madaniyari,   millati,   udumlari   va   dinini   yo’qotib   qo’yay   dedi.   Ammo   shunday
inqirozlardan   so’ng   A.   Temur   va   temuriylar   davrida   to’g’ri   siyosat   tufayli   xalqimiz
o’zini   kuch-qudratini,   yaratuvchanligini   dunyoga   ko’rsatib   qo’ydi.   Shunday
bosqinlardan   biri   bizga   XIX   asrning   ikkinchi   yarmida   Podsho   Rossiyasi   tomonidan
uyushtirildi.   Bularning   mustamlakachgilik   siyosatiga   qarshi   doimo   xalqimizda
qarshilik qarshilik harakatlari bo’lib turgan. 
  Lekin   bu   xalq   harakatlari   hokimyat   tepasiga   bolsheviklar   boshchiligida
kommunistlar   kelganidabutun   Turkiston   bo’ylab   alangalanib   ketdi.   Chunki,   ular
xalqning   asrlar   davomida   saqlanib   kelayotgan   va   qon-qoniga   singib   ketgan
urfodatlari, din-u diyonati, madaniyati va yashash tuzumini o’zgartirmoqchi bo’ldilar.
Insoniyat tarixidagi barcha kurashlar kabi, Turkistondagi milliy-ozodlik harakati ham
ayrim nuqsonlardan holi bo’la olmadi. Qo’rboshilarning yakka hokimiyatga intilishi,
Muhammadaminbek-Xolxo’ja   Eshon,   Muhiddinbek-Isroilbek   mojarolari   hamda   yo’l
qo’yilgan boshqa qator-qator xatolar, albatta, qizil imperiya foydasiga ishladi. 
Turkiston o’lkasi Rossiya tomonidan ikkinchi marotaba bosib olingach, uning aholisi
“ikkinchi   nav”   darajasiga   tushirib   qo’yildi,   shuningdek,   mahalliy   aholi   armiya
saflariga   safarbar   etilmadi.   Natijada   yigirma-o’ttiz   tasodifiy   shaxslarni   istisno
qilganda yigirmanchi asrning birinchi choragiga kelib, Turkistonda mahalliy aholidan
chiqqan harbiy kadrlar yo’q edi. 
  Sho’ro   armiyasida   esa   podsho   davridan   qolgan   harbiy   kadrlar   juda   ko’pchilikni
tashkil  etgan.  Ozodlik   harakati  ishtirokchilari   miltiq  otish,   qilich  chopish  va   boshqa
harbiy ko’nikmalarni jang asnosidagina o’rgana oldilar. To’g’ri, ular janglarda harbiy
mahoratlarini   oshirib,   tajribali   generallarni   tang   qoldirgan   qator   g’alabalarga   erisha
oldilar. Ammo, harbiy ilm, baribir, harbiy ilm-da. 
Qo’rboshilarimiz   taktika   jihatidan   mahorat   cho’qqilariga   ko’tarilgan   bo’lsalarda,
strategiya jihatdan malaka oshirishga ulgurmadilar. Illo, bu ilmga uzoq yillik janglar
asnosidagina   erishish   mumkin.   Istiqlolchilar   va   istilochilar   o’rtasidagi   teng¬siz kurashda, yuqoridagi omillarga ko’ra istilochilarning qo’li baland keldi. Hech kimdan
kam   bo’lmagan   xalqimiz   buyuk   davlat   qurish   uchun   intilmoqda.   Shu   o’rinda
hujjatlarning   birida   bu   o’rinda   O’zb е kiston   R е spublikasi   1-   Pr е zid е nti   Islom
Karimovning  «Madaminb е k Sov е t  saltanati  davrida  adolat  va  haqiqat   uchun tinmay
kurash   olib   borgan   yurtparvar   o’g’lon,   Farg’ona   vodiysidagi   istiqlolchilik
harakatining  е takchisi edi» d е gan haqqoniy bahosini eslab o’tish joizdir. 
  Xalq   xarakatiga   yillar   davomida   xato   boholar   berib   kelindi.   Masalan,   harakatni
uyashmagan qilib ko’rsatish va o’zlarini ikkiyuzlamachi harakatlarini yashirish uchun
ular Madaminbek bilan sulh tuzadi va bu sulhga amal qilmaydilar. Bu orada 
Madaminbek   hiyonatkorona   o’ldiriladi.   O’sha   davr   manbalarida   va   hozirgi
“O’zbekiston   tarixi”   darliklarida   uni   Shermuhammadbek   va   Xolxo’jalar   tomonidan
oldirigan deb, yuritiladi. Ammo turk taruxchisi Ali Bodomchi o’zining “Qorboshchi”
nomli   asarida   Madaminbekni   ruslar   tomonga   sotilgan   Soyib   Qori   va   Lutfulloh
Mahdum tomonidan oldirilib Buxoroga qochib ketgani keltirilgan. Bu kabi fikrlarni 
Shermuhammadbekning estaliklarida ham o’qish munkin.     
  Xullas,   bu   harakat   1935-yillargacha   davom   etdi.   Sobiq   sovet   tuzum   butkul
mag’libiyatga   uchratgan   bo’lsada,   bu   xalq   bilan   ehtiyot   bo’lib   munosabat   yuritish
kerakligini   bilib   oldi.   Ularning   ko’rsatga   jasoratlari   biz   uchun   vatanparvarlik
namunasi sifatida o’rnak vazifasini bajarib keladi. 
 
 
 
 
 
 
 
  ADABIYOTLAR:  
1. I.A.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T.: Sharq, 1998. 
2. Bobobekov X., Rahimov J., Sodiqov H. O’zbekiston tarixi. -T.: 1994. 
3. Validiy A.Z. Bo’linganni bo’ri yer. Turkiston xalqlarining milliy Karimov 
mustaqillik uchun kurashlari tarixidan. -T.: Adolat.  1997. 
4. Ziyoyeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’. G’ulom nashriyoti, 2000. 
5. Rajabov Q.K. Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalar. -T.: O’zbekiston.  2000. 
6. Rajabov Q., Haydarov M. Turkiston tarixi. -T.: Universitet, 2002. 
7. O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida.  2kitob.
-T.: Sharq, 2000. 
8. Xasanov M. Turkiston muhtoriyati: haqiqat va uydirma.  “Fan va turmush”. 1990. 
9,10,11-sonlar. 
9. Shamsutdinov R., Karimov Sh. O’zbekiston tarixidan materiallar. Uchinchi kitob. -
Andijon, «Andilon nashriyot-matbaa» OAJ, 2004. 
10. Shamsutdinov G. Bosmachilik haqida o’ylar.  “Muloqot”. 1993. 7,8-sonlar. 
11. Ali Bodomchi. 1917—1934 yillarda Turkistonda Milliy istiqlol harakati va Anvar 
Posho.  Qo’rboshilar.1-jild. Istanbul. 1975. 
12. Rajabov.Q. Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash., Toshkent., 
“Ma’naviyat”.,2002 
13. Алимова Д.А. ва б. Ўзбекистон тарихи (1917 – 1991 й.). – Т: “Шарқ”, 2000 
14. Зиёев. Ҳ – Ўзбекистон мустақиллиги учун куршларнинг тарихи., Тошкент., 
“Шарқ”., 2011 
15. Иброҳим Карим – Мадаминбек., (Иккинчи нашр)., Тошкент., “Шарқ”., 2000
16.   Isoqboyev. A – Istiqlolchilik harakati tarixi., Namangan., 2008.

Bolsheviklar tuzumiga qarshi kurash harakatlari

Купить
  • Похожие документы

  • Shaxs tarbiyasida jismoniy tarbiyaning ahamiyati
  • Yuechi-Kushon va Kushon davlati
  • Yangi davrda Shimoliy Afrika mamlakatlaridagi milliy ozodlik urushlari
  • Xorazmshohlar davlati
  • XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiyadagi ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy jarayonlar

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha