Boshlang’ich sinf bolalarini vaqt bilan tanishtirish mazmuni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	38000UZS
Hajmi	31.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	29 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

83 Sotish

Boshlang’ich sinf bolalarini vaqt bilan tanishtirish mazmuni

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu : Boshlang’ich sinf bolalarini vaqt bilan tanishtirish
mazmuni ( ingliz tili vositasida)

Toshkent 2024
1

Mundarija
I.BOB. Bolalarda vaqt tasavvurlarini shakllantirish. ............................................................................................ 4
1.1 Vaqt va uning xususiyatlari. ...................................................................................................................... 4
1.2 Turli yoshdagi bolalarning vaqtni idrok qilishi. .......................................................................................... 9
II.BOB. Bolalarda fazoviy va vaqt tasavvurlarini shakllantirish. ......................................................................... 13
2.1.Maktabgacha yoshdagi bolalrda vaqtni his qilishni rivojlantirish. ........................................................... 13
Xulosa .............................................................................................................................................................. 20
Adabiyotlar: ..................................................................................................................................................... 21
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Xalqning boy zamonaviy madaniyati, iqtisodiyot
fan, texnika va texnologiya sohasidagi yutuqlari asosida mutaxassislar
tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O‘zbekiston
taraqqiyotiningmuhim shartidir. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek:
«Bugungi kunda oldimizga qo‘ygan buyuk maqsadlarimizga, ezgu-niyatlarimizga
erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli
amalga oshirilayotgan islohotlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri–bularning
barchasi, avvalambor, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli
mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog‘liqligini
barchamiz anglab yetmoqdamiz ».
Bugungi kunda xorijiy tilni bilish o’ta muhim ahamyat kasb etayotganligi bois chet
tili o’qitish tizimini ham isloh etish, ta’lim jarayonlarida zamonaviy pedagogik va
axborot kommunikatsion texnologyalaridan foydalangan holda o’qitishni ilg’or
usullarini chet tili o’qitish amalyotida qo’llashni ta’lim tizimidagi dolzarb
masalalardan biriga aylandi. Shuningdek mustaqil respublikamizning jahon
hamjamyatida tutgan o’rni tobora o’sib, xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy,
ijtimoiy, madaniy aloqalar keng quloch yozayotganligi kelajagimiz bo’lgan yosh
avloddan chet tilini mukammal bilish zaruryatini tobora oshirmoqda.
Yosh avlodni chet tillarini chuqur o’rgatish, jahon svilizatsiyasi yutuqlari hamda
ahborot resurslaridan keng ko’lamda foydalana oladigan muttaxassislarni
tayyorlash, xalqaro hamkorlik va muloqotni rivojlantrish orqali mamlakatimizning
jahon hamjamiyatiga yanada integratsiyalashuvini kuchaytrishga xizmat qiladi.
Bir necha tilni bilish faqat ahborot olish uchun hizmat qilibgina qolmay, kishining
aqliy faolyati va fikrlash qobilyatini ham rivojlantradi. Bu borada internet
tizimidan keng foydalaniladi.
3

I.BOB. Bolalarda vaqt tasavvurlarini shakllantirish.
1.1 Vaqt va uning xususiyatlari.
Vaqt so`zi rus so`zidan kelib chiqqan, ya`ni vaqt- " время " degani aylanmoq
ma`nosini bildiradi. O`tgan, hozirgi va kelasilar o`zaro shunday aloqa qilganki,
o`rinlarini bir-birlariga almashtira olmaydilar. Vaqtning qaytmas xususiyatlari
shuki vaqtning bir tomonga yo`nalib o`tishi, u tabiat va jamiyatning chiqishi
yo`nalishini ifodalaydi.
Vaqtning asosiy qabul qilinishi bu sezish qobiliyatidir. har xil kompleks
analizator vaqtni sezish qobiliyatining cho`zilishiga ta`sir qiladi, lekin asosiy
xususiyati deb I.M. Sechenov eshitish va tananing sezgi qobiliyatlariga e`tibor
bergan "Vaqt tovush va tananing sezish qobiliyati insonga vaqt haqida tushuncha
beradi, shunda ham to`la o`z mazmuni bilan emas balki vaqt bir tomonlama
tovushning tortilishi va tananing sezishini tortilishi. SHuning uchun I.M.Sechenov
eshitish va sezish xususiyagidan bu vaqt bo`shlig’ining /drob/ analizatorlari degan
edi.
I.P.Pavlov ko`rsatgan ediki vaqtning hisoblanishi nerv sistemasining har bir
elementiga, uning har bir hujayrasiga xos u buni eksperemental asosda isbotladi.
har qanday analizator "vaqtni hisoblashi" mumkin. I.P.Pavlov ayttan ediki,
vaqtning fiziologik qabul qilinishi bu kishining tormozlanishi vа ta`sirlanishidir, bu
esa vaqtni hisoblashga yo`l beradi.
Bu fikrlar qator izlanishlar orhali ko`rsatilgan. Ikkinchi signal sistemasida
ta`sirlanish vaqtning etarli hisobga olinmasligidan kelib chiqadi, tormozlanish
protsessida unga ko`proq baholash xususiyatidandir.
SHunday qilib, aniq vaqt intervallarini vaqtinchalik baholash ta'sirlanish va
tormozlanish dinamik protsessida aniqlanadi.
Vaqt intervalida differentsirovka bu vaqtga nisbatan shartli reflekslarning
xosligidir.
4

Kichik gruppada bolalarning ertalab, kunduzi, kechqurun va kechasi vaqt oraliqlari
haqidagi tasavvuri aniqlanadi. Sutka qismlarini kichkintoylar o`z faoliyatlari
mazmunining o`zgarishiga hamda shu vaqt oralig’ida o`z atroflarida bo`lgan katta
yoshli kishilar faoliyatiga qarab farq qiladilar.
Avval kundalik tartib, bolalarning uyqudan turish, ertalabgi gimnastika,
nonushta, mashg’ulot vaqtlari qat`iy belgilab qo`yilganligi va sutkaning bo`laklari
haqida tasavvur hosil qilish uchun real sharoitlar yaratadi.
Pedagog vaqt bo`lagining nomini aytadi va bolalarning shu vaqtga mos
bo`lgan faoliyat turlarini sanab chiqadi. "hozir ertalab, biz gimnastika qildik,
yuvindik, endi esa nonushta qilamiz". Yoki allaqachon nonushta qilib bo`ldik,
shug’ullanib ham bo`ldik. Hozir kunduz kun. Tez orada tushki ovqatni eymiz.
Masalan, boladan quyidagilar so`raladi: "Hozir ertalab. Sen ertalab nima qilasan?
Sen o`rningdan qachon turasan?" va shu kabilar.
Kun davomida bolalar bilan birgalikda kunning turli bo`laklarida bolalar va
kattalarning faoliyatini tasvirlaydigan rasmlar ko`rib chiqiladi.
Rasmlar shunday bo`lishi kerakki, ularning vaqt bo`lagi uchun xarakterli
bo`lagi belgilar aniq ko`rinib tursin. Tarbiyachi rasmda tasvirlangan bolalar nima
ish qilayotganliklarini va bu harakat qaysi vaqtda bajarilayotganligini aytadi. U
bolalarga savollar beradi: "Sen erta bilan nima qilding? Kunduzi-chi?" Yoki "sen
qachon o`ynaysan? qaysi vaqtda sayr qilasan? Sen qachon uxlaysan?" Keyin
bolalar, masalan, erta bilan, kunduzi yoki kechqurun kattalar yoki bolalar nima
qilayotganliklari tasvirlangan rasmni tanlab oladilar.
Bolalar asta sekin erta bilan, kunduzi, kechqurun, kechasi so`zlarining aniq
mazmunini tushinib oladilar, ularga emotsional rang beradilar. Bolalar o`z
nutqlarida ulardan foydalana boshlaydilar.
Kichik gruppa singari bu gruppada ham vaqtni bilish bolalarni asosan,
kundalik hayotida o`stirib boriladi muhimi bu o`rgatishining puxta hissiyot asosida
amalga oshirilishidir.
5

Pedagog sutka qismlarining nomini bolalar va ularga yaqin katta yoshli
kishilarning ertalab, kunduzi, kechqurun, kechasi nima qilishlari bilan bog’liq,
bolalarning sutka qismlari haqidagi tasavvurlarini aniqlaydi.
Bolalarning sutka haqidagi tasavvurini aniqlash maqsadida ular bilan suhbat
olib boriladi. Suhbat taxminan mana bunday o`tkazilishi mumkin: avval tarbiyachi
bolalardan ular bolalar bog’chasiga kelishdan oldin nima ish qilganliklarini, ertalab
bolalar bog’chasida nima qilganliklarini, bolalar bog’chasida kunduzi nima
qilishlarini gapirib berishlarini so`raydi. U bolalarning sutkaning har bir qismida
nima qilayottanliklarini aniqlaydi va umumlashtiradi. U suhbat oxirida ertalab,
kuduz va tun - bular sutkaning qismlari ekanligini aytadi.
"Bugun", "kecha" kabi vaqt tushunchalari nisbiy xarakterga ega. Bolalarning ularni
o`zlashtirishlari qiyin. Buning uchun imkoni boricha bugun, ertaga, kecha
so`zlaridan ko`proq foydalanish vа bolalarni bu so`zlarni ishlatishga undab turish
zarur. Tarbiyachi muntazam ravishda ularga biz qachon rasm soldik? Biz bugun
nima ko`rdik? Эrtaga qaerga boramiz? Savollari bilan murojaat qilib turishi lozim.
Tez sekin so`zlarining ma`nosi konkret misollar bilan ochib boriladi.
Tarbiyachi bolalar diqqatini o`yin davomida ular bajarayotgan harakatlarning
tezlik darajasiga jalb etadi. Kiyinish vaqtida u tez kiyinayotganlarni maqtaydi.
Imillab kiyingan bolalarni aybsitadi, sayr vaqtida yayov kishi bilan
velosipedchining, avtomobil' bilan poezdning, qurt bilan qo`ng’izning harakat
tezligini taqqoslaydi.
O`quv yilining boshida katta gruppa bolalarida ertalab, kunduzi, kechqurun
va kechasi kabi vaqt qismlari haqida tasavvurlar mustahkamlanib vaqt bolalar
faoliyatining konkret mazmuni va ular atrofidagi kattalar bilangina emas, balki
vaqtning ob`ektivroq ko`rsatkichlari - tabiat hodisalari (quyosh chiqishi) bilan
bog’laydilar.
Tarbiyachi bolalar bilan va ular atrofidagi kattalar bilan kun davomida nima
qiladilar, ularni qanday izchillikda qachon bajaradilar, erta tong kunduz kechqurun
haqidagi taassurotlari to`g’risida suhbatlashadi. U bolalarga tegishli she`r va
hikoyalarni aytib beradi. Ko`rsatma material sifatida bolalarning kun davomida
6

xilma xil faoliyat turlari aks ettirilgan rasm va fotosuratlardan foydalaniladi: o`rin
ko`rpalarni yig’ish, ertalabki gimnastika, yuvinish, ertalabki nonushta. Sutka
qismlari haqida tasavvurlarni aniqlashda didaktik o`yinlar, masalan, bizning kun
o`yini yordam beradi.
"Kecha", "bugun", "ertaga" kabi vaqt belgilarining o`zgaruvchanligi va nisbiyligi
bolalarining ularni o`zlashtirishlarida qiyinchilik tug’diradi. Besh yoshli bolalar
bu so`zlarni yanglishtiradilar. Pedagog muayyan so`zlarning mazmun ahamiyatini
ochib berish uchun bolalarga quyidagi savollarni beradi: "Biz siz bilan kecha
qaerda bo`ldik?", "Parkka qachon borgan edik?".
Bolalarni vaqt terminlari ustida mashq qildirish uchun katta gruppada so`zli
didaktik o`yinlar hamda o`yin mashqlaridan, masalan, "Davom ettir!" o`yinidan
foydalaniladi. Bu mashqni koptok bilan o`ynaladigan o`yin formasida o`tkazish
mumkin. Bolalar doira bo`lib turadilar. Tarbiyachi qisqa jumla aytib, koptokni
tashlaydi. Kim koptokni ushlab olsa, o`sha bola tegishli vaqtni aytadi. Masalan:
tarbiyachi koptokni tashlab: "biz pochtaga bordik", - deydi. Bola esa koptokni
ushlab olib "kecha" - deb jumlani tugatadi.
Bolalar hafta kunlarining nomini faoliyatining konkret mazmuni bilan
bog’laydilar.
Эndilikda bolalar har kuni ertalab hafta kunlarining nomini shuningdek, kecha
haftaning qaysi kuni ertaga qaysi kuni ekanligini aytadilar.
Matematika mashg ulotlarida vaqti - vaqti bilan bolalarga hafta kunlarini’
tartibi bilan aytish taklif etiladi. Aytilgan kundan oldin va keyin qanday kun
kelishini aytish. Pedagog "qaysi kunlari rasm chizish mashg’ulotimiz bor? Musiqa
mashg’ulotichi? deb savollarni almashtirib turadi.
Bolalar tartib bilan sanashni, hafta kunlarini tartib bilan aytishni o`rganib
olganlaridan keyin kunni tartib nomeri bilan bog’laydilar.
Hafta kunlarining izchilligi haqidagi bilimlarni mustahkamlash uchun "Hafta
kunlari" so`zli didaktik o`yindan foydalanish mumkin.
7

Hafta kunlarining alamashinishini kuzatib borish bolalarda takrorli vaqtning
o`zgaruvchanligi haqida tushuncha hosil bo`lishiga uning ketidan hafta kelishini
ochib berishga imkon yaratadi.
Insonnig kundalik ish faoliyatida vaqt juda muhim o`rin tutadi. Vaqtiga qarab o`z
ish faoliyatini boshlaydi., harakatlarini tezlashtiradi yoki sekinlashtiradi, vaqtga
moslashishni talab qiladi. Vaqtni sezish insonni vaqtini tejashga, undan unumli
foydalanishga harakat qilishga undaydi. Vaqt o’quvchining o’quv hayotida
boshqaruvchanlik rolini o`taydi. B.G.Anan'eva rahbarligida psixologo - pedagogik
tekshirishlar o`tkazilib, unda bolalarning aqliy taraqqiyoti o’quv yili protsessida
kuzatiladi. Bu tekshirish shuni ko`rsatadiki, bolalarning hech birida vaqtga
moslashish, bilimlarining o`zlashtirishning bog’liqligi, qobiliyatlarining
rivojlanishi ko`rinadi.
Maktabga kelgan ko`pchilik bolalarda vaqtni o`zlashtirmaganligi bir qancha
qo`shimcha qiyinchiliklarni tug’diradi. Birinchi sinf o’quvchilari darsga
kechikmasliklari, o`z vaqtida uyiga berilgan topshiriqlarni bajarib borishlari kerak,
bularning hammasiga ulgurushlari kerak.
Bu talablarning hammasiga to`liq javob berish uchun bolalarni bog’cha
yoshidan tarbiyalangan va tayyorlangan bo`lishi kerak.
Kuzatuvlar shuni ko`rsatadiki, katta maktab yoshidagi bolalar vaqt
intervallari, vaqt qismlarini, o`z harakatlari bilan bog’liq holda olib bora oladilar.
Ular o`zlari mustaqil vaqt oraliqlarini baholay oladilar. O`z harakatlarini ma`lum
harakatda boshlab, ma`lum vaqtda tugata oladilar.
8

1.2 Turli yoshdagi bolalarning vaqtni idrok qilishi.
Vaqtni bilishning eng muhim faktorlari:
1. Bola qaysi vaqt haqida gap bor ketayotganini, mustaqil vaqt oraliqini bilishi,vaqt
haqida, soatdan foydalanishni bilishi kerak.
2. Bolalarning turli harakatlarida ularga ma`lum vaqt bo`laklari haqida, berilgan
topshiriqni ma`lum vaqtda bajarishga ulgurish mumkinligini tushuntirish.
Bolalarga soatga qaramasdan o`z sezgilariga qarab vaqtni sezishni,
rivojlantirish. Kattalar bu malakalarning o`zlashtirishda yordam berishlari kerak.
Katta va tayyorlov gruppa bolalari bilan vaqtni sezishni 1,3,5,10 minut
oraliqlari bilan tanishtirishdan boshlaymiz, 1 minut bu birinchi vaqt boshlanish
haqidagi birlik hisoblanadi.
Hayotda ko`pincha "bir minutga", "bir minutdan so`ng", "bir minut kutib turing"
kabi iboralar tez-tez ishlatilib turiladi. Bunda ishni uyushtirish va metodika ishlari
quyidagicha bo`ladi:
1. Bolalarni 1,3,5 va 10 minut o`tishi bilan tanishtirish bunda sekundamer, qum
soatlardan foydalaniladi.
2. Bu vaqtlarning o`tishini turli harakatlarga bog’liq holda o`tkazish.
3. Bolalarni ko`rsatilgan, belgilangan vaqtgacha berilgan topshiriqlarni bajarishga
o`rgatish.
Ishlar bir necha bosqichda o`tkaziladi:
1-bosqichda belgilangan vaqt ichida berilgan topshiriqni bajarish, bunda qum
soatlarda bajariladi. Tarbiyachi doimo bolalarga ba?o berib boradi, ularning
o`zlashtirishlariga qarab, baholanadi.
2- bosqichda vaqtni o`tish oraliqlarini baholash, tarbiyachi bunda ham baholab
boradi.
9

3- bosqichda oldindan vaqt oraliqlarini, uning o`tishlarini rejalashtirish. Bunda
ham qum soatlaridan foydalaniladi.
4- bosqichda esa vaqtni baholash, uning davomiyligini hayot bilan bog’liq holda
olib borishni o`rgatish.
Programma materiali quyidagi mashg’ulotni o`z ichiga olib, quyidagi topshiriqlar
qo`yiladi.
1. Bolalarni 1 minut o`tish davomi bilan tanishtirish.
2. Turli ish faoliyatlari davomida qum soati bilan vaqt o`tishini kontrol qilish.
3. Berilgan topshiriqni o`z vaqtida bajarish ko`nikmasini hosil qilish.
Vaktni chamalash. Bolalarning vakt xaqidagi tasavvurlarini mustaxkamlash va
chukurlashtirish: “Ertalab”, “Kechkurun”, “Kunduz”, “Tun”, “Kecha”, “Bugun”,
“Ertaga” tushunchalarini farkdash va bu suzlardan tugri foydalanish kunikmasini
mustaxkamlash.
Bolalarni xafta kunlari bilan tanishtirish va xafta kunlari nomlarini izchillik bilan
aytishga urgatish. Kecha xaftaning kaysi kuni bulganligini, bugun kanaka kun,
ertaga kaysi kun bulishini aniklashni urgatish.
Bolalarning vakt xakidagi tasavvurlarini mustaxkamlash va chukurlashtirish. Yil
fasllari bilan tanishtirish va fasllarning nomini tugri ketma-ketlikda aytishga
urgatish. Vakt tushunchalarini shakllantirish ishini kundalik turmushda utkazish
kerak. Anik kun tartibi (kat’iy urnatilgan turish vakti, ertalabki badantarbiya,
mashgulotlar, ovkatlanish, kordik chikarish vaktlari) bolalarda sutka kismlari
kakida tasavvurlarki shakllantirish uchun real sharoitdir.
Sutka davomida tarbiyachi bolalar e’tiborini ular faoliyatlari xarakterlari bilan
boglik kar xil vakt oraliklari urtasidagi munosabatlarga karatadi.
Tarbiyachi sutka kismini aytadi va bolalarning shu kismga mos keluvchi faoliyat
turlarini sanab utadi, masalan: “X,ozir ertalab. Siz gimnastika kildingiz,
yuvindingiz, nonushta kilasiz” yoki “X,ozir kunduzi. Kunduzi ota- onalarimiz
ishlashadi, biz esa shugullanamiz” Tarbiyachi bitta bola bilan, kichik-kichik
10

guruklar bilan sukbatlashib, ulardan kechasi, ertalab (uygonganlaridan keyin),
kunduzi nima kilganliklarini gapirib berishni suraydi.
Elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishga bagishlangan mashgulotlarda
bolaning sutka haqidagi tasavvurlari mustakkamlanadi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarning har bir vaqt oralig’i uchun xarakterli bulgan faoliyat turlari
tasvirlangan rasmlar uzlariga kursatiladi va ulardan suraladi: ”
Kichkintoylarga kunduzi, kechasi, ertalab, kechkurun tasvirlangai rasmlarni
sutkaning berilgan kismi uchun xarakterli bulgan amaliy faoliyatlari tavsiflangan
kikoyalardan, she’rlardan parchalar ukishdan kam foydalanish mumkin.
Urta guruuda bolalarni fazoda muljalga olishga urgatish
Tevarak- atrofda fazoda muljal olish. Narsalarni ung kul bilan chapdan ungga
karab terish kunikmasini mustakkamlash.
U yoki bu predmetning uziga nisbatan joylashuvini suz bilan ifodalashni urgatish
(oldimda - stol, orkamda - shkaf, pastda - pol, yukorida - ship, ung tomonimda -
deraza, chap tomonimda - eshik, shkaf - uzokda, stul - yakinda ).
Bolalarga berilgan yunalishda (oldinga-orkaga, ungga-chapga) karakat kilishni
urgatish.
Tevarak- atrofda fazoda muljal olish buyicha ishlash bir necha yunalishda
utkaziladi. Eng oldin amaliy tajriba takomillashtiriladi. Bolalar bu yosh davrida
ancha mustakil bulib kolishadi, o’yinchoqlar saklanadigan joyni bilishadi,
urnatilgan tartibga amal kilishadi. Urta gurukda ular oshxonada navbatchilik
vazifalarini bajarishga urgatiladi, ukuv yilining ikkinchi yarmidan boshlab esa,
materialni mashgulotga tayyorlash urgatiladi. Navbatchilarning vazifalarini
bajarish stoldagi idishlar, ukuv ashyolarining fazoviy joylashuvlarini uzlashtirish
bilan boglik. Bolalar endi binoda va bolalar bogchasi uchastkasida erkinrok muljal
oladilar. Masalan, boshqaguruhlar, musika zali, tibbiyot xonasi kaerda
joylashganini, ularga kanday borishni biladilar. Bularning xammasi atrofni urab
olgan fazoda katta kizikish bilan muljal olishdan darak beradi. Pedagogik ishning
11

ushbu yunalishi keyingi yosh guruhlarida asosan bolalar bilan kundalik
mulokotlarda, ya’ni ukishdan tashkari vaktda xam keng joriy qilinadi.
Hech bir zamonaviy odam vaqtning mohiyatini tushunmasdan yashay olmaydi.
Shu sababli, ota-onalar bolani vaqtni soat bo'yicha to'g'ri belgilashga o'rgatish
zarurati bilan duch kelishmoqda. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, agar siz buni to'g'ri
bajaradigan bo'lsangiz, mashg'ulotlar jarayoni juda sodda bo'ladi va hatto qiziqqan
bolani xursand qiladi
Jarayonning qiyinchiliklari
Bolani terishning "nozikliklari" ni tushunishga o'rgatish bir qator qiyinchiliklarga
duch keladi.
Ba'zi bolalar, hatto raqamlarni yaxshi biladiganlar, vaqtni har doim mobil telefon
yoki elektron soat orqali ko'rish mumkinligiga ishonib, yangi narsalarni o'rganishni
xohlamaydilar.
Standart terish ikkita raqamni ishlatadi - 1 dan 12 gacha (soat) va 1 dan 60 gacha
(daqiqa), ba'zi bolalar uchun ularni ajratish juda qiyin.
Va nihoyat, vaqtni tushunish uchun bola 60 yoshgacha hisoblashi kerak.
Shuningdek, 5 ga ko'paytirish qoidalarini tushunish maqsadga muvofiqdir.
Mutaxassislar vaqtni 5 yoshdan boshlab o'rganishni maslahat berishganligi sababli,
ko'pgina ota-onalar birinchi bo'lib o'tishlari kerak chaqaloq bilan hisoblash.
Ushbu to'siqlarga qaramay, vaqtni aniqlash kerak, shuning uchun onalar va dadalar
sabr-toqatli bo'lishlari va bolaga qiyin masalani tushunishiga yordam berishlari
kerak.
12

II.BOB. Bolalarda fazoviy va vaqt tasavvurlarini shakllantirish.
2.1.Maktabgacha yoshdagi bolalrda vaqtni his qilishni rivojlantirish.
Vaqt tushunchasi
Farzandingizga qo'ng'iroq orqali soat va daqiqalarni tanib olishga o'rgatishdan
oldin, siz unga vaqt nima ekanligini tushuntirishingiz kerak. Ushbu kontseptsiya
mavhum, uni ko'rish yoki tegizish mumkin emas, shuning uchun ish oson emas.
Voyaga etgan kishining zerikarli tushuntirishlari bolaning o'qish istagini butunlay
yo'q qilishi mumkin, shuning uchun "darslar" har safar yangi narsa o'ylab topishga
urinib, o'ynoqi tarzda o'tkazilishi kerak.
Dastlabki bosqichlarda siz chaqalog'ingizni bunday o'yinlarga taklif qilishingiz
mumkin.
"Kun va tun". Kecha bilan tunni farqlash qobiliyati shakllanadi. Qoida tariqasida
dars qiyinchilik tug'dirmaydi.
"Bu sodir bo'lganda." Bolaga ma'lum bir vaziyat beriladi (masalan, bolalar
bog'chaga boradilar). U kun yoki tun sodir bo'layotganini aniqlashi kerak.
"Kunning qismlari". Vazifa "ertalab", "kun", "kechqurun", "tun" tushunchalarini
shakllantirishga va ularni ajratishga qaratilgan. Birinchidan, ota-ona etakchi
savollarni berib, bolaga ertalab nima bo'lishiga javob berishga yordam beradi
(bolalar turishadi, yuvinishadi, bolalar bog'chasiga boradilar va hokazo). Keyin u
olingan bilimlarni mustahkamlaydi, bolani ertalabki alomatlarini mustaqil ravishda
ro'yxatlashni taklif qiladi - nafaqat bolaning o'zi harakatlari, balki uning atrofidagi
dunyodagi o'zgarishlar (u nurga aylanadi, quyosh paydo bo'ladi).
Bunday mashg'ulotlardan so'ng bola quyidagi tushunchalarni tushunishi kerak:kun;
kunning qismlari - ertalab, tushdan keyin, kechqurun, kechasi.Bola kun nima
ekanligini va har kuni 4 qismga bo'linishini tushunib etgach, siz mashg'ulotning
keyingi bosqichiga o'tishingiz mumkin.
Birinchi dars
Bolaga soatni vaqtini aytib berishni o'rgatish oson emas, shuning uchun birinchi
qadam soat yuzini bilishdir. Ota-onalar vaqt g'oyasini aylana chizish va uni kun
13

qismlarini aks ettiruvchi 4 qismga bo'lish orqali tasavvur qilishlari kerak. Bunday
rasmni o'qlar bilan ta'minlagan holda, bolaga ularning harakatlarini o'zi boshqarish
imkoniyatini berish kerak. Ish quyidagicha tuzilgan: kattalar kunning u yoki bu
qismini tasvirlaydilar, bola nutq nimada ekanligini taxmin qilishi va o'qlar
yordamida to'g'ri vaqt oralig'ini o'rnatishi kerak.
Soatdan qanday foydalanishni o'rganish uchun bola 60 gacha bo'lgan raqamlarni
bilishi, shuningdek, besh va o'nlab sonlarni hisoblashi kerak. Ushbu yo'nalishdagi
ishlarni qanday amalga oshirish kerak?
Bola bilan 60 yoshgacha bo'lgan hisobni o'rganish uchun - ish doimiy ravishda
amalga oshirilishi kerak, lekin bola uchun qulay bo'lgan ritmda: siz undan barcha
raqamlarni birdan eslab qolishini talab qilmasligingiz kerak, chunki har kimning
o'z qobiliyatlari bor hisobga olinishi kerak.
Asta-sekin, bola raqamlarni eslab qoladi va bu usul bunga yordam beradi: har bir
sonni talaffuz qilib, 1 dan 60 gacha bo'lgan raqamni yozishini so'rang.
Muvaffaqiyatning kaliti muntazam takrorlashdir, shuning uchun chaqaloq har kuni
ularni to'liq eslab qolguncha uning xotirasidagi raqamlarni mustaqil ravishda
yangilab turishini ta'minlash kerak.
Treningning navbatdagi qismi - beshga ko'paytirilgan raqamlarni yodlash. Bu
o'qitish vaqtini engillashtirishga yordam beradi. Birinchidan, bolaga biz hozir
o'rganadigan raqamlar 5 yoki 0 bilan tugashini tushuntirishingiz kerak. U 1 dan 60
gacha bo'lgan raqamlar to'plami orasida bu raqamlarni o'zboshimchalik bilan
topsin.
Bola bu vazifani oson va tez bajarishni o'rganganida, uning vazifasini
murakkablashtirish kerak - 5 dan 5 gacha ko'paytirilgan sonlarni topish uchun: 5-
10-15 va boshqalar. Har bir "topilma" ni ovoz chiqarib aytish kerak.
Bola hamma narsani to'g'ri topadimi yoki yo'qligini bilish uchun kattalar diqqat
bilan tinglashlari kerak. Agar u barcha raqamlarni nomlasa, uni maqtashga ishonch
hosil qiling, agar u o'tkazib yuborsa - yana urinib ko'rishni tavsiya eting, lekin
ehtiyot bo'ling.
14

Bitta qatorga 5 ga bo'linadigan barcha raqamlarni yozing va varaqni taniqli joyga
osib qo'ying. Ularni doimiy ravishda takrorlab, bola tezda beshlik sanashni
o'rganadi.
Qidiruv raqam bilan tanishish
Bolani vaqtni aytib berishga o'rgatishning navbatdagi qismi uni terish bilan
tanishtirishdir. U allaqachon 4 ta segmentga bo'lingan aylana bilan tanish edi,
ammo endi bilimlarni kengaytirish kerak. Bolalar ular bilan ishlashga qiziqishi
uchun psixologlar kulgili rasmlar va ko'p sonli maxsus bolalar soatlarini sotib
olishni maslahat berishadi.
Siz bolangizga soat - bu pirojniy (yoki to'q sariq) turini, bo'laklarga (yoki
bo'laklarga) bo'linib, ular terish deb atalishini aytishingiz kerak. "Pirog" da 1 dan
12 gacha raqamlar, ikkita o'q ham bor:
kichik qalin soatni bildiradi;
uzoqroq daqiqalarni ko'rsatadi.
Nima uchun soat sohasi qalinroq? Chunki soat bir daqiqadan uzoqroq vaqt.
Agar bola darhol qiyinchiliklarga duch kelsa va daqiqalar va soatlarning ma'nosini
tushunmasa, siz kartonli soat bilan maxsus ta'lim to'plamini sotib olishingiz
mumkin, bu bilan bola kerakli tushunchalarni tezda o'zlashtiradi.
Soatni ko'rib chiqib, har bir qo'lning maqsadi haqida bilib, ularning harakatini
kuzatib borish kerak, ikkinchi qo'lni eslatib o'tish mumkin (bolada undan nimadir
yashiringanligi sezilmasligi uchun), lekin emas bolani chalg'itmaslik uchun batafsil
ko'rib chiqish. Siz shunday deyishingiz mumkin: «Boshqalarga qaraganda tezroq
harakatlanadigan ushbu o'q soniyalarni, eng qisqa vaqt birliklarini ko'rsatadi. Bir-
ikki-uch sanang. Bu soniyalar. "Ota-onalar yordamida o'z-o'zini terish chizig'i
bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. 5 daqiqali segmentlarni tasavvur qilish
uchun rangli qalamlardan yoki flomasterlardan foydalanish va pirogning har bir
qismini har xil rangda bo'yash muhimdir. Kattalar uchun bolaning doirada 1 dan 12
gacha bo'lgan raqamlarni to'g'ri joylashishini tekshirish muhimdir.
O'qish soatlari
15

Endi siz bolangizga vaqtni tushunishga o'rgatishingiz kerak. Ota-onalar unga
quyidagilarni aytib berishlari kerak.
Kuniga 24 soat bor. Ya'ni, ertalab, kun, kechqurun va tun 24 soatga
tenglashtiriladi.Soat kadranida atigi 12 ta raqam bor, shuning uchun kichkina qo'l
kuniga ikki marta to'liq aylana bo'ylab aylanadi.
Aytish kerakki, , terishning bo'linishini to'q sariq rangli tilim bilan taqqoslash
mumkin: bir nechta bo'lak (ularning har biri 5 daqiqali qismga teng) birgalikda bir
butunni tashkil qiladi - terish.Endi siz bolaga soat sohasi istalgan raqamni
ko'rsatganda, soatni ko'rsatishini ko'rsatishingiz kerak. Masalan, agar u 4 raqamida
bo'lsa, demak, endi soat 4. Maxsus soat simulyatorlari yordamida soat
ko'rsatkichini u yoki bu raqamga o'rnatib, vaqtni chaqirish bilan shug'ullanishingiz
kerak.Keyin vazifa yanada murakkablashadi, aniqlik kiritib o'tish kerakki, "12"
raqamidagi daqiqali qo'lning joylashishi aniq vaqtni bildiradi. Shuningdek, kartonli
kadran yordamida soatni, olti soatni va boshqa variantlarni o'rnatishga harakat
qiling
Protokol bilan tanishtirish
Chaqaloq aniq vaqtni aniqlashni o'rganganida, vazifa uning uchun murakkab
bo'lishi kerak. Birinchidan, ota-onalar quyidagi fikrlarni tushuntirishadi:bir soat
ichida 60 daqiqa;kadrda kichik, imzosiz bo'linmalar mavjud, ularning har biri
daqiqalarni bildiradi.Farzandingiz bilan nima uchun protokol imzolanmaganligi
haqida taxmin qilishingiz mumkin, uni to'g'ri javobga olib boring - terish joyini
tejash uchun.
Endi karton soatni olib, 5 minut o'tganini aytib, bolaga minut qo'lining harakatini
12 dan 1 gacha ko'rsatamiz. Soat nechi bo'ldi? U javob berishi kerak: 4 soat 5
daqiqa.
Farzandingizdan 4 soat 10 daqiqani ko'rsatishini so'rang. Butun doirani bosib o'tib,
har bir vaqt qiymatini aytgandan so'ng, siz vazifani murakkablashtirishingiz kerak:
maktabgacha yoshdagi boladan soatni belgilashni so'rang, masalan, 6 soat 15
daqiqa, keyin 8 soat 50 daqiqa.
16

Agar biror narsa ishlamasa, bolaga baqirmaslik va asabiylashmaslik kerak, bu
qiyinchilik sababini tushunish muhimdir. Bola soat va daqiqali qo'llarni
chalkashtirib yuborishi mumkin - keyin simulyatorni ingl. Ehtimol, u faqat besh va
o'nlab hisoblashni unutgan bo'lishi mumkin - keyin uni eslash kerak.
O'qitish
Bilimlarni mustahkamlash uchun siz bolangiz bilan "Soat" o'yinini o'ynashingiz
kerak. Uning uchun sizga oilada mavjud bo'lgan soat kerak bo'ladi: bolalar, katta
o'qlari bo'lgan eski devor soatlari, karton. Uydirma voqea o'yin muhitini
o'rnatishga yordam beradi - masalan, biz yovuz jodugardan vaqt haqida
jumboqlarni to'g'ri hal qilib, ertak qahramonining uyiga qaytishiga yordam
berishimiz kerak.
Ikki xil ish joylari mavjud.
Ota-ona vaqtni aytadi, bola uni soatiga o'rnatadi. Ushbu vazifani bajarish uchun
o'qlari bo'lgan rangli kartonli versiya eng yaxshisidir.
Voyaga etgan kishi terish vaqtini belgilaydi, bolaning vazifasi - uni aniq nomlash.
Siz "oddiydan murakkabga" tamoyili asosida harakat qilishingiz kerak.
Bolada charchashga va o'rganishga qiziqishni yo'qotishga vaqt topmasligi uchun
har kuni o'qish yaxshiroq, lekin uzoq vaqt emas.
Vaqt va kunning bir qismini taqqoslash
Chaqaloq vaqtni mavhum toifasini yanada yaxshiroq idrok qilishi uchun, siz unga
ma'lum bir soat va kunning bir davrini taqqoslashni o'rgatishingiz kerak.
Voyaga etgan kishi terish vaqtini belgilaydi. Bola uni tanib, soat qancha ekanligini
aytishi, odatda bu vaqtda nima qilayotganini aytib berishi va xulosa chiqarishi
kerak - bu kunning qaysi qismi.Voyaga etgan kishi ikkita terishdan foydalanadi,
biri ertalab, ikkinchisi kechqurun. Keyin u savolni so'raydi - siz odatda necha soat
yotasiz? Bolaning vazifasi soatga qarab ularning qaysi vaqtni ko'rsatishini
tushunish, ertalab yoki kechqurun ekanligiga o'zi qaror qilish - va savolga javob
berish.Qiyinchilik bo'lsa, maktabgacha yoshdagi bolaga bir nechta aniq savollar
bilan yordam berish kerak.
Daqiqalarni o'rganish
17

Eng qiyin narsa, agar bolalar qo'li to'liq 5 yoki 10 emas, balki ular orasida bo'lsa,
bolalarga o'z vaqtida qanday harakat qilishlarini aytib berish. Ota-onalar
chaqaloqqa bu raqamlar orasida 4 ta bo'linish borligini aytishlari kerak, ularning
har biri bir daqiqaga to'g'ri keladi, eng yaxshisi buni katta soat bilan aniq ko'rsatish
kerak.Bola har bir vaqt oralig'ining davomiyligini yaxshiroq his qilishi uchun, u
haqiqiy soat bilan ishlashni o'rgangandan so'ng, biz kichik tajribalar o'tkazamiz -
bu yoki boshqa harakatlar uchun qancha vaqt kerakligini, nima qilish kerakligini
bilib olamiz belgilangan vaqt davri. Bu alohida o'yin sifatida amalga oshirilishi
mumkin yoki odatdagi kundalik mashg'ulotlar bilan birlashtirilishi mumkin -
masalan, bolaning nonushta qilish, yuvish va kiyinish uchun qancha vaqt ketishini
aniqlashga harakat qiling. Shu tarzda u asta-sekin o'z vaqtini hisoblashni o'rganadi.
Vaqtni ishonchli aniqlay oladigan bolalar uchun biz to'g'ri vaqtni raqamlarga
yozish qobiliyatini o'rgatishni taklif qilamiz
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun vaqtni o'rganish maktabda tez-tez
ishlatiladigan oddiy mashq bilan yakunlanishi mumkin: terish tugmachasida
qo'llarning ma'lum bir pozitsiyasi chizilgan va uning ostidagi oynalarda siz terish
qancha vaqtni ko'rsatishini yozishingiz kerak. Ushbu topshiriq maqom
maktablariga kirish uchun ko'plab testlarda qo'llaniladi.
Soat va vaqt haqidagi topishmoqlar Va, albatta, har qanday bola bir nechta
topishmoqlarni taxmin qilishdan yoki soat haqida oddiy qofiyani o'rganishdan
xursand bo'ladi. Masalan, quyidagilar:
Kechayu kunduz ular borishadi Va ular joyni tark etmaydilar. (soat)
Sincap kabi yuguradi
Terishda ... (o'q)
U so'nggi kichik qadamini tashlaydi - va yana bir soat o'tdi. (daqiqa qo'li)
Men oyoqsiz yuraman
Men og'izsiz gapiraman.
Men hammaga ishora qilaman
Men hammaga aytaman. (soat)
Keraksiz iboralarsiz,
18

Ko'p so'zsiz,
Soat miltillashi xabar beradi
Qachon uxlash kerak
Qachon o'ynash kerak
Tashqariga qachon qochish kerak.
19

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, boshlang’ich sinf o’quvchilariga til o’rgatishni
majburiyat sifatida emas, aksincha qiziqarli o’yinlar va innavatsion metodlardan
foydalangan holda olib borishi ,ularning kelajakda oladigan bilimlari uchun
poydevor bo’lib xizmat qilishi mumkin. Shunday ekan, ta’lim tizimi ham o’z
oldiga erkin fikrlovchi, barkamol,yetuk shahsni tarbiyalashni vazifab qilib qo’yar
ekan, kelgusida biz bo’lajak o’qituvchilar innavatsion texnologiyalardan samarali
foydalanish yo’llarini yanada mukammalroq ishlab chiqish bilan o’z hissamizni
qo’shishimiz mumkin.
20

Adabiyotlar:

1. Kurmakaeva R., A`zamova M., Normatova S., Yusupova M., Эlementar
matematika rejalari. T. 1992y.
2. Bikbaeva N.U., Ibroximova 3.I., Qosimova X.I. Maktabgacha yoshdagi
bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish, T., 1995
3.. A.I. Vasil`eva, L.A.Baxturiya, I.I.Kobitina bolalar bog`chasining katta
tarbiyachisi. T.1991
4. Stolyar A.A. Formirovanie elementarnix matematicheskix predstavleniy u
doshkol`nikov. M.1988y.
5. www.pedagog.uz
6. www.edu.uz
7. www.ziyouz.com
8. www.gov.uz
21

Boshlang’ich sinf bolalarini vaqt bilan tanishtirish mazmuni

Sotib olish