Boshlang‘ich sinf grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarida ko‘rgazmali qurollardan foydalanish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	59.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Boshlang‘ich sinf grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarida ko‘rgazmali qurollardan foydalanish

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND
SCIENCE” INSTITUTI
“FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH” KAFEDRASI
ONA TILI O‘QITISH METODIKASI
fanidan kurs ishi
Mavzu: Boshlang‘ich sinf grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarida
ko‘rgazmali qurollardan foydalanish
BAJARDI: G’AYBULLAYEVA MARJONA
GURUH 22-BTK-07
ILMIY RAHBAR: f.f.n. D.SH.SHADIYEVA
Toshkent - 2025

2 MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………….……..3
I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF GRAMMATIKA, IMLO VA NUTQ
O‘STIRISH DARSLARIDA KO‘RGAZMALI QUROLLARDAN
FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Boshlang‘ich sinfda grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarining maqsad
vavazifalari …………………………………………………………….…..……7
1.2.Ta’lim jarayonida ko‘rgazmalilik tamoyili va uning pedagogik
ahamiyati ………………………………………………………………..……..10
1.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yosh va psixologik xususiyatlari nuqtayi
nazaridan ko‘rgazmali qurollardan foydalanish zaruriyati …………………….13
II BOB. GRAMMATIKA, IMLO VA NUTQ O‘STIRISH DARSLARIDA
KO‘RGAZMALI QUROLLARDAN FOYDALANISHNING AMALIY
JIHATLARI
2.1. Ona tili darslarida ko‘rgazmali vositalarni qo‘llash metodikasi ……….….17
2.2. Boshlang‘ich sinfda imlo va nutq o‘stirish darslarida qo‘llaniladigan
ko‘rgazmali qurollar tahlili ………………………………………………...…..21
2.3. Ko‘rgazmali qurollardan foydalanish samaradorligini oshirish bo‘yicha
taklif va tavsiyalar ………………………………………………………..……24
Xulosa …………………………………………………………………..……..27
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………29

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda ta’lim tizimida ilg‘or
pedagogik texnologiyalarni joriy etish, o‘quv jarayonini interfaol metodlar
asosida tashkil etish hamda o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va ijodkorlikni
rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Ayniqsa, boshlang‘ich sinf bosqichida o‘quvchilarga ona tili fanidan samarali
bilim berish, ularning nutqini o‘stirish, imlo qoidalarini to‘g‘ri o‘zlashtirish va
grammatika asoslarini chuqur anglatish o‘ta muhim pedagogik vazifalardan
sanaladi.Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning yoshi, psixologik rivojlanish
darajasi, diqqatning barqarorligi va idrok jarayonlari o‘ziga xos bo‘lgani
sababli, dars jarayonini faqat og‘zaki bayon asosida olib borish yetarli samara
bermaydi. Shu bois, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish bu davrda ta’lim
samaradorligini oshirishda eng asosiy vositalardan biridir.Ko‘rgazmali qurollar
o‘quvchilarning bilimni nafaqat eshitish, balki ko‘rish, idrok etish va tahlil
qilish orqali mustahkamlashlariga yordam beradi. Masalan, harflar jadvali,
grammatik sxemalar, rasmli kartochkalar, interaktiv taxtadagi tasviriy
ko‘rsatmalar, rangli plakatlar va elektron ko‘rgazmali materiallar o‘quvchilar
tafakkurini faollashtiradi. Ko‘rgazmalilik orqali o‘quvchilarning so‘z boyligi
kengayadi, to‘g‘ri talaffuz, imloviy savodxonlik va mantiqiy fikrlash malakalari
shakllanadi. Bugungi kunda raqamli texnologiyalar jadal rivojlanayotgan bir
paytda, ularni ko‘rgazmali qurollar sifatida qo‘llash dars sifatini yanada yuqori
bosqichga olib chiqmoqda. Shu jihatdan olganda “Boshlang‘ich sinf
grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarida ko‘rgazmali qurollardan
foydalanish” mavzusining o‘rganilishi zamonaviy ta’lim tizimi uchun juda

4dolzarb masala hisoblanadi 1
. Bu mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan
ham o‘qituvchining kasbiy mahoratini oshirishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Ona tili o‘qitish
metodikasi, xususan, boshlang‘ich sinfda grammatika, imlo va nutq o‘stirish
jarayonida ko‘rgazmali qurollardan foydalanish masalasi so‘nggi yillarda bir
qator metodist olimlar tomonidan ilmiy jihatdan chuqur tadqiq etilgan. Mazkur
yo‘nalishda olib borilgan ishlar asosan o‘quvchilarning bilim faolligini oshirish,
darsni qiziqarli tashkil etish va o‘qituvchining metodik salohiyatini
mustahkamlashga qaratilgan. N. Mahmudov va A. G‘ulomovlarning ishlarida
ona tili darslarida grammatik tushunchalarni o‘rgatishning ilmiy asoslari tahlil
qilingan. B. Qodirov, M. Yuldasheva va D. Xudoyberganova tadqiqotlarida
boshlang‘ich ta’limda nutqni rivojlantirish, o‘quvchilarning so‘z boyligini
kengaytirish, ifodali o‘qish va yozma nutqni shakllantirishda ko‘rgazmali
vositalarning o‘rni yoritilgan.
Sh. Mirziyoyeva esa boshlang‘ich sinf ona tili darslarida multimediya
vositalari va interaktiv texnologiyalarni qo‘llash orqali o‘quvchilarni faol
ishtirokchi sifatida jalb etish muhimligini ta’kidlaydi. Zamonaviy metodik
adabiyotlarda, xususan, “Boshlang‘ich ta’lim metodikasi”, “Pedagogik
texnologiyalar asoslari”, “O‘qitishda ko‘rgazmalilik” kabi manbalarda ham
ko‘rgazmali vositalarning ilmiy-pedagogik asoslari batafsil bayon etilgan 2
.
So‘nggi yillarda ishlab chiqilgan raqamli darsliklar, elektron platformalar va
onlayn ta’lim resurslari orqali ham ko‘rgazmali qurollar tizimi yanada kengayib
bormoqda. Bu esa o‘qituvchilarga dars jarayonida yangi turdagi ko‘rgazmali
vositalarni (animatsiyalar, interaktiv testlar, videodarslar) qo‘llash imkonini
bermoqda.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6-noyabrdagi “Xalq
ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–
4884-sonli Qarori.
2
Mirziyoyeva Sh. (2022). Ta’limda innovatsiyalar va o‘quvchi faolligini oshirish omillari. –
“Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2022-yil 12-mart

5Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, u boshlang‘ich ta’limda ona tili,
grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarida ko‘rgazmali qurollardan
foydalanishning ilmiy-metodik asoslarini tahlil qilish orqali o‘qitish
jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Tadqiqot davomida
ko‘rgazmali qurollarning turlari, ularni qo‘llash shart-sharoitlari,
o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlari bilan bog‘liqligi, shuningdek,
ta’lim jarayonida ularning didaktik vazifalari chuqur yoritiladi.
Nazariy jihatdan bu ish boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun o‘qitish
jarayonida ko‘rgazmalilik tamoyilini to‘g‘ri qo‘llash bo‘yicha metodik asos
yaratadi.
Amaliy ahamiyati esa shundan iboratki, kurs ishida ilgari surilgan usul va
tavsiyalar amaliyotchi o‘qituvchilar uchun dars samaradorligini oshirishda
bevosita foyda keltiradi. Ishda taklif etilgan metodik tavsiyalar yordamida
o‘quvchilarda grammatik bilimlarni ongli o‘zlashtirish, imlo malakasini
shakllantirish, og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish imkoniyatlari kengayadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – boshlang‘ich sinfda ona tili fanini
o‘qitish jarayoni, xususan, grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarida
ko‘rgazmali qurollardan foydalanish faoliyati hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
grammatik, imlo va nutq o‘stirish ko‘nikmalarini shakllantirishda ko‘rgazmali
qurollarning ta’sirini o‘rganish hamda ularni dars jarayonida samarali qo‘llash
metodikasidir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – boshlang‘ich sinfda grammatika, imlo
va nutq o‘stirish darslarini samarali tashkil etishda ko‘rgazmali qurollarning
o‘rni va ahamiyatini aniqlash, ularni qo‘llashning eng samarali metodlarini
ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari

6 Boshlang‘ich sinfda grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarining maqsad
va vazifalarini aniqlash.
 Ta’lim jarayonida ko‘rgazmalilik tamoyilining pedagogik ahamiyatini tahlil
qilish.
 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh va psixologik xususiyatlarini
o‘rganish asosida ko‘rgazmali qurollardan foydalanish zaruriyatini asoslash.
 Ona tili, imlo va nutq o‘stirish darslarida ko‘rgazmali vositalarni qo‘llash
metodikasini ishlab chiqish.
 Ko‘rgazmali qurollardan foydalanish samaradorligini oshirish bo‘yicha
amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining metodlari Tadqiqot jarayonida kuzatish, tahlil
qilish, taqqoslash, ilmiy adabiyotlarni o‘rganish, pedagogik tajriba-sinov,
suhbat, anketa va umumlashtirish metodlaridan foydalanildi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, har bir
bob uchta bo‘limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

7I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF GRAMMATIKA, IMLO VA NUTQ
O‘STIRISH DARSLARIDA KO‘RGAZMALI QUROLLARDAN
FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Boshlang‘ich sinfda grammatika, imlo va nutq o‘stirish
darslarining maqsad va vazifalari
Boshlang‘ich ta’lim o‘quvchining keyingi bosqichlardagi o‘qish
faoliyatining poydevori bo‘lib, aynan shu davrda o‘quvchida ona tilini to‘g‘ri,
aniq va ifodali qo‘llash, grammatik bilimlarni puxta o‘zlashtirish, imloviy
savodxonlik va nutq madaniyatini shakllantirish asoslari yaratiladi. Shuning
uchun boshlang‘ich sinfda o‘qitiladigan ona tili, imlo va nutq o‘stirish darslari
o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun grammatika – bu faqatgina qoidalarni
yod olish emas, balki so‘zlarning tuzilishini, ularning o‘zaro bog‘lanishini,
nutqdagi o‘rnini tushunish orqali til tuzilishini ongli o‘rganish jarayonidir.
Grammatika darslari o‘quvchiga tilning tuzilishi, uning qonuniyatlarini anglash
va amaliy nutqda to‘g‘ri qo‘llashni o‘rgatadi. Shu bois grammatika darslari
ta’lim jarayonida nafaqat nazariy bilim berish, balki o‘quvchilarda tafakkur,
mantiqiy fikrlash va tahliliy yondashuvni shakllantirish vazifasini bajaradi 3
.
Imlo darslari esa o‘quvchining yozma nutqini shakllantirishda muhim o‘rin
tutadi. To‘g‘ri yozuvga o‘rgatish orqali o‘quvchining diqqat, eslab qolish, tahlil
qilish qobiliyatlari rivojlanadi. Imlo savodxonligi faqat yozuvdagi to‘g‘rilikni
emas, balki til me’yorlariga amal qilish, milliy til madaniyatiga hurmat ruhida
tarbiyalashni ham o‘z ichiga oladi. Bugungi kunda savodxonlik darajasini
oshirish mamlakatimiz ta’lim tizimi oldida turgan eng muhim vazifalardan biri
sifatida belgilangan.
Nutq o‘stirish darslari esa o‘quvchining og‘zaki va yozma nutqini
rivojlantirish, so‘z boyligini kengaytirish, fikrni mantiqan to‘g‘ri ifodalash
3
Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika . “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish metodikasi.” –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67.

8ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan. Bu jarayonda o‘qituvchi
o‘quvchilarning nutq faoliyatini tashkil etuvchi barcha jihatlarni – talaffuz,
grammatik to‘g‘rilik, ifodalilik, mantiqiy izchillik va so‘z boyligini nazorat
qilib boradi. Shuningdek, nutq o‘stirish mashg‘ulotlari orqali o‘quvchilarda o‘z
fikrini mustaqil bayon etish, eshitilgan yoki o‘qilgan matndan xulosa chiqarish,
suhbatda faol ishtirok etish malakalari shakllanadi.
Boshlang‘ich sinfda grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarining
umumiy maqsadi – o‘quvchilarda og‘zaki va yozma nutqni to‘g‘ri, ravon,
mantiqan asoslangan tarzda ifodalash malakasini shakllantirish, grammatik
bilimlar asosida nutq madaniyatini yuksaltirishdan iboratdir. Ushbu fanlarning
uzviy bog‘liqligi o‘quvchilarning tilni chuqurroq o‘zlashtirishiga, o‘rganilgan
bilimlarni amaliyotda qo‘llay olishiga xizmat qiladi.
Bu darslarning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
O‘quvchilarda ona tiliga muhabbat va hurmat hissini uyg‘otish, tilning
milliy qadriyat sifatidagi ahamiyatini anglatish.
Grammatika orqali til tuzilishi, so‘z turkumlari, so‘z yasalishi, gap tuzilishi
haqidagi dastlabki tushunchalarni shakllantirish.
Imlo qoidalarini ongli o‘zlashtirish va ularni yozma nutqda to‘g‘ri
qo‘llashni o‘rgatish.
O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini boyitish, to‘g‘ri talaffuz, aniq
ifoda va mantiqiy izchillikka o‘rgatish.
Til o‘rganish jarayonida ko‘rgazmali qurollardan samarali foydalanish
orqali o‘quvchilarning idrok, xotira, tafakkur jarayonlarini faollashtirish.
Har bir darsda o‘quvchining faol ishtirokini ta’minlash, ularni mustaqil
fikrlashga, kuzatish va xulosa chiqarishga o‘rgatish.
Boshlang‘ich sinflarda grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarining
o‘zaro bog‘liqligi o‘qitish samaradorligining asosiy garovidir. Chunki o‘quvchi
grammatik bilimlarsiz to‘g‘ri imlo qoidalarini o‘zlashtira olmaydi, imlosiz esa
to‘g‘ri yozma nutq shakllanmaydi. Shu bois ushbu uch yo‘nalish bir-birini

9to‘ldiruvchi, uzviy bog‘langan tizim sifatida qaraladi.O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan qabul qilingan “Ta’lim-tarbiya
tizimini takomillashtirish va sifatini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
qarorlarda ham boshlang‘ich ta’limda o‘qitish metodlarini yangilash, darslarda
vizual (ko‘rgazmali) vositalarni keng qo‘llash zarurligi alohida ta’kidlangan.
Grammatika darslarida ko‘rgazmali vositalar – sxemalar, jadval va rasmli
kartochkalar, shuningdek interaktiv taxtadagi animatsiyalar yordamida o‘quvchi
murakkab tushunchalarni osonroq anglaydi. Masalan, so‘z turkumlarini
o‘rganishda rangli kartochkalar, so‘z yasalishini o‘rgatishda piktogrammalar
yoki diagrammalardan foydalanish o‘quvchining idrokini yengillashtiradi. Bu
esa bilimni mustahkamlashni tezlashtiradi.
Imlo darslarida esa ko‘rgazmalilik yordamida o‘quvchi so‘zning to‘g‘ri
yozilishini, harflarning joylashuvi va talaffuzi orasidagi farqni aniq tushunadi.
Masalan, interaktiv doskada so‘zlarning bo‘g‘inlarga bo‘linishini, unli va
undosh harflar o‘rnini ranglar orqali ko‘rsatish – o‘quvchining eslab qolish
qobiliyatini kuchaytiradi 4
.
Nutq o‘stirish darslarida ko‘rgazmalilik o‘quvchilarni og‘zaki fikr
bildirishga undaydi. Masalan, surat asosida hikoya tuzish, ko‘rsatilgan voqeani
so‘zlab berish, matnni tahlil qilish kabi mashg‘ulotlar bolalarda mustaqil
fikrlashni, mantiqiy ketma-ketlikda fikr yuritishni o‘rgatadi. Shu tariqa,
ko‘rgazmali qurollar o‘quvchining nutqini rivojlantirishda beqiyos vosita bo‘lib
xizmat qiladi.
Boshlang‘ich sinfda grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarining maqsad
va vazifalarini amalga oshirishda o‘qituvchining metodik tayyorgarligi ham
muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchi darsda nafaqat o‘quv materialini
yetkazuvchi, balki bolalarda tilga, nutqqa, o‘qishga qiziqish uyg‘otuvchi shaxs
bo‘lishi kerak. Shu sababli darsda o‘qituvchi ko‘rgazmali qurollarni to‘g‘ri
4
Xudoyberganova Dildora . “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini rivojlantirishda
innovatsion metodlar.” – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – B. 15–50.

10tanlashi, ularni bosqichma-bosqich qo‘llashi, har bir mashg‘ulotni o‘quvchining
yosh imkoniyatlariga mos ravishda tashkil etishi lozim.
O‘quvchilarning bilim darajasini baholashda ham ko‘rgazmali metodlar
samarali natija beradi. Masalan, rasm asosida so‘z tuzish, gap tuzish, hikoya
yozish kabi mashqlar o‘quvchi bilimini tekshirish bilan birga, ijodiy fikrlashini
ham rivojlantiradi. Shu jihatdan, boshlang‘ich ta’limda grammatika, imlo va
nutq o‘stirish darslarining umumiy maqsadi — o‘quvchini faol, ijodkor, nutq
madaniyatiga ega shaxs sifatida tarbiyalashdir.boshlang‘ich sinfda grammatika,
imlo va nutq o‘stirish darslarining maqsadi – o‘quvchilarni og‘zaki va yozma
nutqni puxta egallashga, til vositalaridan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatish, o‘z
fikrini aniq, mantiqan va ifodali bayon etish ko‘nikmalarini rivojlantirishdan
iboratdir. Ularning vazifalari esa grammatik bilimlarni mustahkamlash, imlo
savodxonligini oshirish, nutq madaniyatini yuksaltirish hamda bu jarayonda
ko‘rgazmali qurollardan samarali foydalanish orqali ta’lim sifatini yangi
bosqichga olib chiqishdir.
1.2. Ta’lim jarayonida ko‘rgazmalilik tamoyili va uning pedagogik
ahamiyati
Ta’lim jarayonida ko‘rgazmalilik tamoyili — bu o‘quvchilarning bilish
faoliyatini faollashtirish, ularning tafakkuri, idroki va xotirasini rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etuvchi didaktik prinsip hisoblanadi. Bu tamoyil
o‘quvchilarning o‘rganayotgan hodisa, predmet yoki jarayonni nafaqat tinglash,
balki bevosita ko‘rish, kuzatish, tasavvur qilish orqali chuqur anglashlariga
imkon yaratadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tafakkurining obrazli bo‘lishi,
ularning idrok faoliyatining yuqori darajada ko‘rish va eshitish analizatorlariga
bog‘liqligi ko‘rgazmalilikdan foydalanishni zarur qiladi. Shu sababli,
o‘qitishning bu tamoyili pedagogik jarayonda o‘ta muhim o‘rin egallaydi.
Ko‘rgazmalilik tamoyili qadimdan ta’lim nazariyasida asosiy prinsip
sifatida e’tirof etilgan. Buyuk pedagog Y.A. Komenskiy o‘zining “Buyuk

11didaktika” asarida: “Har bir narsa imkon qadar sezgilarga tayanib o‘rganilishi
kerak: ko‘rish orqali ko‘rinadigan narsani, eshitish orqali eshitiladigan narsani,
hidlash orqali hidlanadigan narsani o‘rganish lozim” degan edi. Demak, ta’lim
jarayonida o‘quvchi idrok etayotgan materialni faqat og‘zaki eshitib emas, balki
uni ko‘rib, his qilib, tasavvur etish orqali chuqurroq o‘zlashtiradi.
Bugungi kunda ham ko‘rgazmalilik tamoyili didaktikaning asosiy
yo‘nalishlaridan biri sifatida o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Aksincha,
zamonaviy texnologiyalar, axborot-kommunikatsiya vositalari, interfaol
metodlar yordamida ko‘rgazmalilikning imkoniyatlari yanada kengaydi.
Ko‘rgazmali qurollar dars jarayonini jonlantiradi, o‘quvchilar e’tiborini
faollashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va eslab qolish qobiliyatini
kuchaytiradi. Shu bilan birga, bu tamoyil ta’limning “faollik”, “onglilik”,
“izchillik” kabi prinsiplari bilan bevosita uzviy bog‘liqdir.
Ko‘rgazmalilik tamoyilining asosiy maqsadi — o‘quvchilarni
o‘rganilayotgan mavzuning mazmunini bevosita kuzatish orqali tushunishiga
yordam berish, ularning tafakkurini obrazli asosda shakllantirishdir. Psixologik
nuqtayi nazardan, bola o‘rganayotgan ma’lumotni o‘z ko‘zi bilan ko‘rganida, u
mazkur axborotni eslab qolish ehtimoli bir necha baravar ortadi. Tadqiqotlar
shuni ko‘rsatadiki, inson idrokining 80 foizi ko‘rish orqali, 10 foizi eshitish
orqali, 5 foizi hid bilish va 5 foizi sezish orqali amalga oshadi. Demak,
boshlang‘ich ta’limda ko‘rgazmalilik nafaqat darsni qiziqarli qiladi, balki
o‘quvchilarning bilim olish jarayonini psixologik jihatdan
yengillashtiradi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’lim
tizimini isloh qilishga doir chiqishlarida ta’kidlaganidek:“Har bir dars bola
uchun qiziqarli, mazmunli va hayotiy bo‘lishi kerak. Agar o‘quvchi
o‘rganayotgan narsasini hayot bilan bog‘lay olsa, u bilimni ongli
o‘zlashtiradi.” 5
5
Mirziyoyev Sh. M. (2023). Yangi O‘zbekiston ta’lim tizimini isloh qilish – millat kelajagiga
sarmoya. – Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti.

12Mazkur fikr ko‘rgazmalilik tamoyilining zamonaviy pedagogika uchun naqadar
dolzarb ekanini tasdiqlaydi. Chunki bu tamoyil o‘quv materialini hayotiy
misollar, rasmlar, modellar, multimedia vositalari orqali real holatda ko‘rsatish
imkonini beradi.Ko‘rgazmalilik dars jarayonida turli shakllarda namoyon
bo‘ladi: vizual (rasmlar, jadvallar, maketlar), eshituv (audio materiallar, tovush
yozuvlari), dinamik (videoroliklar, tajribalar) va amaliy (modellar, tabiiy
obyektlar) ko‘rinishlarda qo‘llaniladi. Boshlang‘ich sinflarda bu vositalar
ayniqsa ona tili, o‘qish, matematika, tabiatshunoslik fanlarida keng qo‘llaniladi.
Masalan, grammatika darsida so‘z turkumlari bo‘yicha rangli kartochkalar, gap
tuzilishini ko‘rsatuvchi jadvallar, imlo qoidalarini mustahkamlovchi plakatlar
yoki interaktiv doskada yozilgan misollar orqali o‘quvchilarga qoidalarni aniq,
ko‘rinarli tarzda tushuntirish mumkin.
Pedagogik nuqtayi nazardan, ko‘rgazmalilik tamoyili nafaqat o‘quvchining
idrok jarayonini faollashtiradi, balki o‘qituvchining metodik faoliyatini ham
yengillashtiradi. Chunki vizual vositalar yordamida o‘qituvchi og‘zaki bayon
etish vaqtini qisqartiradi, o‘quvchilarning diqqatini saqlab qoladi, mavzuning
asosiy jihatlariga e’tiborni qaratadi. Shu bilan birga, o‘quvchilarning darsdagi
ishtirokini faollashtirib, ularni fikrlash, izlash va tahlil qilishga undaydi.
Ko‘rgazmali qurollardan samarali foydalanish uchun o‘qituvchi ularning
turlari, qo‘llanish maqsadi va o‘quvchilar yosh xususiyatlarini chuqur bilishi
zarur. Har bir ko‘rgazma vositasi maqsadga muvofiq, didaktik jihatdan
asoslangan holda tanlanishi lozim. Haddan tashqari ko‘p yoki murakkab
ko‘rgazmalar o‘quvchilar diqqatini chalg‘itadi, o‘rganilayotgan mavzudan
uzoqlashtiradi. Shu sababli o‘qituvchi ko‘rgazmani tanlashda soddalik, aniqlik,
tushunarlilik va estetik mezonlarga amal qilishi kerak.
Zamonaviy ta’limda ko‘rgazmalilik tamoyili axborot texnologiyalari bilan
uyg‘un holda qo‘llanilmoqda. Interaktiv doskalar, multimedia taqdimotlar,
animatsiyalar, video tajribalar, elektron darsliklar, 3D modellar — bularning
barchasi ta’limda yangi ko‘rgazmalilik bosqichini yaratdi. Bu jarayon

13o‘quvchilarning o‘rganish motivatsiyasini oshiradi, ularni mustaqil fikrlash va
tahlil qilishga o‘rgatadi.Ko‘rgazmalilik tamoyili didaktikaning asosiy
tamoyillaridan biri bo‘lishi bilan birga, u pedagogik faoliyatda ijodkorlik va
metodik yangilanishni talab qiladi. Har bir o‘qituvchi darsni tashkil etishda
o‘zining shaxsiy tajribasi, ijodkorligi va o‘quvchilar ehtiyojiga qarab mos
ko‘rgazma vositalarini tanlashi zarur. Chunki ko‘rgazmali vosita faqat
yordamchi emas, balki o‘quvchi tafakkurini shakllantiruvchi asosiy vositadir.
Ko‘rgazmalilik tamoyili nafaqat darsning tashqi bezagi, balki o‘quvchilarning
bilimni faol o‘zlashtirishini ta’minlovchi, ularning tafakkuri, nutqi va
ijodkorligini rivojlantiruvchi muhim pedagogik prinsipdir. U o‘qituvchining
nutqini jonlantiradi, o‘quvchining diqqatini jamlaydi, bilim olish jarayonini
hayotiy, tushunarli va samarali qiladi. Shu sababdan, bu tamoyilni boshlang‘ich
ta’limda, ayniqsa, grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarida to‘g‘ri qo‘llash
dars samaradorligini sezilarli oshiradi.
1.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yosh va psixologik xususiyatlari
nuqtayi nazaridan ko‘rgazmali qurollardan foydalanish zaruriyati
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiya jarayoni
o‘ziga xos psixologik va pedagogik xususiyatlarga ega bo‘lib, bu jarayonni
samarali tashkil etish uchun o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh davriga xos
fiziologik, psixologik va aqliy rivojlanish xususiyatlarini chuqur o‘rganishi
zarur. Chunki o‘quvchi shaxsining bilish faoliyati, diqqat va tafakkur darajasi,
eslab qolish qobiliyati hamda nutq rivoji uning yosh davriga bevosita bog‘liq
bo‘ladi. Shu jihatdan olib qaraganda, boshlang‘ich sinfda ko‘rgazmali
qurollardan foydalanish — o‘quvchilarni o‘qishga jalb etuvchi, bilimlarni ongli
o‘zlashtirishga ko‘maklashuvchi, ularning idrokini faollashtiruvchi eng muhim
didaktik vositalardan biridir.
Psixologiya fanida isbotlanganidek, 6–10 yosh oralig‘idagi bolalar uchun
dunyoni idrok etishning asosiy kanali bu — ko‘rish, eshitish va harakat orqali

14o‘rganishdir. Ular uchun abstrakt tushunchalar hali to‘liq shakllanmagan bo‘lib,
o‘rganilayotgan har bir yangi hodisani real, aniq ko‘rinishda qabul qilish zarur.
Shu boisdan ham, boshlang‘ich ta’limda o‘quv materiallarini ko‘rgazma
vositalar orqali ifodalash — o‘qitish samaradorligini oshiruvchi asosiy omildir.
Ko‘rgazmali qurollar o‘quvchilarning diqqatini bir nuqtaga jamlaydi, ularning
fikr yuritish jarayonini jonlantiradi, ayniqsa, grammatik tushunchalar, imlo
qoidalari yoki nutqiy iboralarni o‘rganishda muhim o‘rin
tutadi.O‘quvchilarning yosh psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda dars
jarayonida har bir mavzu ularning tasavvur darajasiga mos shaklda taqdim
etilishi kerak. Masalan, so‘z turkumlarini o‘rgatishda faqat quruq ta’rif va
misollarni berish emas, balki har bir so‘z turini ifodalovchi rasmlar, predmetlar,
animatsion tasvirlar orqali tushuntirish ularning ongli idrokini osonlashtiradi.
Shu orqali o‘quvchi mavzuni eslab qoladi, uni kundalik hayotda qo‘llashni
o‘rganadi.
Psixolog L.S. Vygotskiy va J. Piaget tadqiqotlarida bolalar tafakkuri dastlab
konkret (aniq obrazli) tafakkurdan boshlanib, asta-sekin abstrakt (mavhum)
tafakkurga o‘tishi qayd etiladi. Demak, boshlang‘ich sinfda ta’lim jarayonini
abstrakt shaklda emas, balki konkret misollar, tasvirlar, amaliy ko‘rgazmalar
orqali tashkil etish o‘quvchilar tafakkurini to‘g‘ri yo‘naltiradi. Shu nuqtai
nazardan, ko‘rgazmali qurollar bolaning tafakkur bosqichini tabiiy va
bosqichma-bosqich rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.Ko‘rgazmalilik,
avvalo, bolaning tabiiy qiziqishini uyg‘otadi. Bolaning e’tiborini ushlab turish
— bu boshlang‘ich ta’limda eng murakkab vazifalardan biridir. Chunki bu
yoshdagi o‘quvchilar tez charchaydi, ularning diqqat barqarorligi qisqa
muddatli bo‘ladi. Shu sababli o‘qituvchi dars jarayonini doimo o‘zgaruvchan,
rang-barang, faol ko‘rgazmalar yordamida tashkil etishi lozim. Masalan, har bir
yangi qoidani rangli kartochkalar, jadval, slayd yoki o‘yin shaklidagi ko‘rgazma
orqali tushuntirish darsni jonlantiradi, bolalarda o‘rganishga bo‘lgan ichki
motivatsiyani oshiradi.

15Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilar tafakkurining obrazli xususiyatini
hisobga olish pedagogik zaruratdir. O‘quvchi atrofidagi voqelikni so‘z orqali
emas, balki ko‘rish orqali tezroq anglaydi. Shu sababli darslarda ko‘rgazmalilik
tamoyili qo‘llanilganda, o‘quvchi “ko‘rib” o‘rganadi, “eslab qoladi” va
“tushunadi”. Aynan shu jarayon uning tafakkurida mantiqiy bog‘lanishlarni
shakllantiradi. 6
Ko‘rgazmalilik shuningdek, o‘quvchining nutqiy rivojiga ham
katta ta’sir ko‘rsatadi. Chunki bola ko‘rgan narsasini ifodalashga, uni
tasvirlashga, so‘z bilan bayon etishga harakat qiladi. Bu jarayon og‘zaki nutqni
rivojlantiradi, lug‘at boyligini kengaytiradi, fikrni izchil bayon etish
ko‘nikmasini shakllantiradi. Demak, ko‘rgazmali vositalardan foydalanish
o‘quvchining nutqiy rivojiga bevosita xizmat qiladi.Ko‘rgazmali qurollar,
shuningdek, o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va tahlil qilish qobiliyatini
rivojlantiradi. Masalan, o‘qituvchi imlo qoidasi asosida tuzilgan jadvalni
ko‘rsatadi va o‘quvchilardan shu jadvaldagi misollarni tahlil qilishni so‘raydi.
Bola jadvaldagi ma’lumotni kuzatib, xulosa chiqaradi, o‘rganilgan qoida
asosida yangi misollar keltiradi. Bu jarayon o‘quvchini faqat tinglovchi emas,
balki faol ishtirokchi, mustaqil o‘ylovchi shaxs sifatida shakllantiradi.
Yosh psixologiyasi fanining ma’lumotlariga ko‘ra, boshlang‘ich sinf
davrida bolalarning diqqat barqarorligi o‘rtacha 7–10 daqiqa davom etadi. Bu
esa darsning har 10 daqiqasida o‘quvchining e’tiborini yangidan tiklash, dars
jarayonini o‘zgartirib turishni talab etadi. Ana shunday paytda ko‘rgazmali
vositalar darsga jon bag‘ishlaydi. Masalan, rangli illyustratsiyalar, qisqa
videoroliklar, predmetli modellar o‘quvchilarda “vizual dam” beradi, ular qayta
diqqatni jamlaydi va o‘rganish jarayonini davom ettiradi.Ko‘rgazmali qurollar
bolaning emotsional holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchi rangli, qiziqarli,
harakatli ko‘rgazmalarni ko‘rganda, unda o‘rganishga nisbatan ijobiy his-
tuyg‘ular paydo bo‘ladi. Bu esa darsda ishtirokni kuchaytiradi, bilimlarni ongli
6
Mirziyoyeva Sh “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2021.

16o‘zlashtirishga turtki bo‘ladi.Ko‘rgazmali vositalardan foydalanish
zaruriyatining yana bir jihati shundaki, u o‘quvchilarda “ko‘rish – eshitish –
harakat” integratsiyasini shakllantiradi. Masalan, o‘quvchi grammatik qoida
asosida yozilgan so‘zni doskada ko‘radi (ko‘rish), o‘qituvchidan uni eshitadi
(eshitish) va o‘zi yozadi (harakat). Shu uch jarayon uyg‘unlashganida bilim
mustahkam o‘zlashtiriladi.Psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bola
ko‘rgan ma’lumotning 75 foizini, eshitganining esa atigi 15–20 foizini eslab
qoladi. Shu sababli darslarda ko‘rgazmalilikni ta’minlash – bu bilimni uzoq
muddatli xotirada saqlash kafolatidir.O‘quvchilarning yosh xususiyatlari bilan
bog‘liq yana bir muhim jihat – bu ularning qiziqish sohalarining keng
bo‘lishidir. Ular har narsaga qiziqadi, lekin bu qiziqish qisqa muddatli bo‘lishi
mumkin. Ko‘rgazmali vositalar bu qiziqishni barqarorlashtiradi, uni darsning
boshidan oxirigacha davom ettiradi. Masalan, harflar o‘rgatishda rangli alifbo
kartochkalari, grammatik mashqlarda predmetli o‘yinlar, nutq o‘stirish
darslarida suratli hikoyalar orqali bu jarayon jonlantiriladi.Bundan tashqari,
ko‘rgazmalilik o‘quvchilarning estetik didini ham shakllantiradi. Ranglar
uyg‘unligi, shakllarning tozaligi, chiroyli taqdimot – bular bolaning go‘zallikka
bo‘lgan munosabatini tarbiyalaydi. Shu ma’noda, ko‘rgazmali qurollardan
foydalanish nafaqat bilim, balki estetik tarbiya vositasi hamdir.boshlang‘ich
sinf o‘quvchilari yosh va psixologik jihatdan ko‘rgazmali o‘qitish shakliga
ehtiyoj sezuvchi toifa hisoblanadi. Ularning tafakkuri, idroki, xotirasi, nutqiy
rivoji, e’tibor barqarorligi aynan ko‘rish va eshitish orqali shakllanadi. Shu
sababli o‘qituvchi har bir darsni ko‘rgazmalilik tamoyiliga asoslab, bolalarning
yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda tashkil etishi lozim. Shundagina
ta’lim jarayoni mazmunli, qiziqarli, samarali va bola shaxsini rivojlantiruvchi
bo‘ladi.

17II BOB. GRAMMATIKA, IMLO VA NUTQ O‘STIRISH DARSLARIDA
KO‘RGAZMALI QUROLLARDAN FOYDALANISHNING AMALIY
JIHATLARI
2.1. Ona tili darslarida ko‘rgazmali vositalarni qo‘llash metodikasi
Boshlang‘ich ta’lim tizimida ona tili darslari o‘quvchilarning tafakkuri,
og‘zaki va yozma nutqini shakllantirishda, ularning lug‘at boyligini
kengaytirishda, mantiqiy fikrlashini rivojlantirishda alohida o‘rin tutadi.
Ayniqsa, o‘quv jarayonini samarali tashkil etish uchun ko‘rgazmali vositalardan
to‘g‘ri va maqsadli foydalanish o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahoratni
talab qiladi.
Ko‘rgazmali vositalar darsda o‘quvchilarning e’tiborini faollashtiradi,
mavzuni tez va chuqur anglashlariga yordam beradi, bilimlarni ongli
o‘zlashtirishga imkon yaratadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yosh
xususiyatiga ko‘ra asosan ko‘rgazmali tafakkur orqali fikrlaydi. Shu bois,
ularning o‘quv faoliyatini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun darslarda
ko‘rgazmalilik tamoyiliga tayanish muhimdir.
Ona tili darslarida ko‘rgazmali vositalarni qo‘llash metodikasi o‘quv
materialining mazmuni, o‘quvchilarning yoshi, tayyorgarlik darajasi va
darsning didaktik maqsadiga qarab belgilanadi. Ko‘rgazmali vositalar orqali
o‘quvchilar nafaqat grammatik tushunchalarni o‘zlashtiradilar, balki til
hodisalarini amaliy faoliyatda qo‘llash ko‘nikmalarini ham hosil qiladilar.
Masalan, fe’l, ot, sifat, son, olmosh kabi so‘z turkumlarini o‘rgatishda rangli
kartochkalar, jadval va diagrammalar, so‘z zanjiri chizmalaridan foydalanish
o‘quvchilarda mavzuni tez va ongli anglash imkonini beradi. O‘qituvchi har bir
darsda mavzuga mos, estetik jihatdan toza, aniq va tushunarli ko‘rgazma
tanlashi lozim. Chunki o‘quvchining ko‘rish orqali olgan axboroti eshitish
orqali olingan axborotga nisbatan ancha mustahkam saqlanadi.
Ona tili darslarida ko‘rgazmali qurollarning turlari quyidagicha tasniflanadi:

18Tabiiy ko‘rgazmalar – real predmetlar (kitob, qalam, o‘simlik, hayvon va
boshqalar).
Tasviriy ko‘rgazmalar – rasm, chizma, diagramma, jadval, sxema.
Texnik vositalar – proyektor, monitor, interaktiv doska, multimediali
taqdimotlar.
Model va simvolik ko‘rgazmalar – so‘z tuzilish jadvali, grammatik
strukturalar, morfologik tarmoqlar.
Har bir turdagi ko‘rgazma o‘quvchilarni dars jarayoniga jalb etish, mavzuni
hayotiy misollar asosida tushuntirish, o‘z fikrini aniq ifoda etish ko‘nikmasini
shakllantirishga xizmat qiladi. Masalan, imlo darslarida xatolarni tahlil qilish
uchun o‘qituvchi doskaga noto‘g‘ri yozilgan so‘zlarni yozib, o‘quvchilar bilan
birgalikda ularni to‘g‘rilaydi. Bu jarayon interfaol ta’lim elementlarini ham
o‘zida mujassam etadi.
Ko‘rgazmali vositalardan foydalanish metodikasi uch bosqichda amalga
oshiriladi:
Tayyorlov bosqichi – dars mavzusi, maqsadi va o‘quvchilarning yoshi
hisobga olinib, ko‘rgazmalar tanlanadi, ularni ishlatish ketma-ketligi
belgilanadi.
Qo‘llash bosqichi – dars jarayonida o‘qituvchi ko‘rgazmani mavzuga mos
tarzda namoyish etadi, o‘quvchilarning e’tiborini asosiy jihatlarga qaratadi.
Mustahkamlash bosqichi – o‘quvchilar ko‘rgazmali vositalar asosida mashq
bajaradilar, amaliy topshiriqlarni mustaqil bajarish orqali bilimlarini
mustahkamlaydilar.
O‘qituvchi dars davomida ko‘rgazmali vositalarni haddan tashqari ko‘p
ishlatishdan saqlanishi kerak, chunki ortiqcha vizual material o‘quvchilarning
diqqatini chalg‘itadi. Eng muhim jihat – ko‘rgazma dars maqsadiga xizmat
qilishi, o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otishi, fikrlashga undashi kerak.
Ko‘rgazmali vositalarni tanlashda quyidagi talablarga amal qilish lozim:
o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlariga mos bo‘lishi;

19estetik jihatdan chiroyli, ranglar uyg‘unligi saqlangan bo‘lishi;
axborotni aniq, lo‘nda va tushunarli ifodalashi;
ta’lim maqsadiga to‘la mos kelishi;
interfaollikni ta’minlashi. Masalan, 3-sinfda “So‘z birikmasi” mavzusi
o‘tilayotganda o‘qituvchi rangli kartochkalar yordamida so‘zlarni bir-biriga
bog‘lash, bosh va tobe so‘zlarni ajratish mashqlarini tashkil etsa, o‘quvchilar
mavzuni nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham tez o‘zlashtiradilar.Hozirgi
davrda raqamli texnologiyalar asosida yaratilgan multimediali taqdimotlar,
elektron ko‘rgazmalar, interaktiv testlar dars jarayonini yanada qiziqarli va
samarali qiladi. Shu o‘rinda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “Ta’lim
sifati va mazmunini oshirish – bu bizning kelajagimizni ta’minlash garovidir”
degan fikrlari¹ aynan ta’limda zamonaviy texnologiyalarni joriy etish zarurligini
ko‘rsatadi.
O‘qituvchi darsda kompyuter, proyektor, planshet, audio va video
materiallardan foydalanish orqali o‘quvchilarga ona tili fanining mazmunini
chuqurroq anglash imkoniyatini yaratadi. Bunday darslar o‘quvchilarni faol,
izlanuvchan va mustaqil fikrlaydigan shaxs sifatida tarbiyalaydi.Ko‘rgazmali
vositalardan foydalanish o‘quvchilarda nutq madaniyati, to‘g‘ri yozish
ko‘nikmalari, grammatik tafakkurni shakllantirishga yordam beradi. Ayniqsa,
o‘quvchilar o‘zlari yaratgan ko‘rgazmalar (plakat, chizma, jadval) asosida
darsda ishtirok etishganda, ularda ijodkorlik, mas’uliyat va o‘z fikrini erkin
ifodalash ko‘nikmalari rivojlanadi.
O‘qituvchining asosiy vazifasi – darsni shunchaki axborot yetkazish emas,
balki o‘quvchilarni faol o‘rganishga, kuzatishga, tahlil qilishga undashdir. Shu
bois, ona tili darslarida ko‘rgazmalilik tamoyilini tizimli va ongli ravishda
qo‘llash ta’lim samaradorligini oshiradi. ona tili darslarida ko‘rgazmali
vositalarni qo‘llash metodikasi o‘qituvchidan puxta tayyorgarlik, dars
jarayonini tahlil qilish, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini chuqur bilishni

20talab qiladi. To‘g‘ri tanlangan va o‘rinli qo‘llanilgan har bir ko‘rgazma
o‘quvchining bilim olishini qulay, qiziqarli va samarali qiladi.
Jadval 1. Ona tili darslarida ko‘rgazmali vositalarning turlari, maqsadi va
amaliy ahamiyati
№ Ko‘rgazmali vosita
turi Qo‘llanish
maqsadi Darsdagi amaliy
ahamiyati Misol
1 Tabiiy
ko‘rgazmalar
(predmet, o‘simlik,
hayvon, buyumlar) O‘quvchilarga
so‘z ma’nosini
hayotiy misollar
orqali anglatish,
leksik birliklarni
boyitish O‘quvchining
so‘z boyligini
oshiradi, atrof-
muhit bilan
bog‘liq
tushunchalarni
shakllantiradi “Gul” so‘zini
o‘rgatishda
haqiqiy gul
namunasi
ko‘rsatiladi
2 Tasviriy
ko‘rgazmalar
(rasm, jadval,
chizma, sxema,
diagramma) Grammatik
tushunchalarni
ko‘rgazmali
tarzda ifodalash,
mavzuni vizual
anglatish So‘z
turkumlari, gap
bo‘laklari, so‘z
birikmasi kabi
mavzularda
tushunishni
osonlashtiradi “So‘z
turkumlari”
jadvali, “Gap
tuzilishi”
sxemasi
3 Model va ramziy
ko‘rgazmalar
(belgilar,
formulalar,
tarmoqlar,
algoritmlar) Grammatik
qoidalarni
ramzlar orqali
ifodalash, tahlil
qilishga o‘rgatish Grammatik tahlil
ko‘nikmalarini
shakllantiradi,
mantiqiy
fikrlashni
rivojlantiradi So‘z
tuzilishining
morfemik
sxemasi (ildiz,
qo‘shimcha)
4 Texnik
ko‘rgazmalar
(interaktiv doska,
proyektor,
kompyuter, video,
audio) Axborotni vizual
va eshitish
kanallari orqali
birgalikda
yetkazish Dars jarayonini
jonlantiradi,
o‘quvchilarning
diqqatini faol
saqlaydi “Imlo qoidalari”
bo‘yicha
animatsion slayd
yoki videorolik
5 O‘quvchilarning
ijodiy
ko‘rgazmalari
(plakat, kollaj,
shaxsiy chizma va
jadval) O‘quvchilarni
faol ishtirok
etishga jalb etish,
mustaqil fikr
bildirishga
o‘rgatish Ijodiy tafakkur
va jamoaviy
ishlash
ko‘nikmasini
rivojlantiradi “So‘z birikmasi”
mavzusida
o‘quvchi
tomonidan
tayyorlangan
rangli plakat
6 Multimediali
ko‘rgazmalar
(taqdimotlar, Raqamli
savodxonlikni
oshirish, darsni Ta’limni raqamli
texnologiyalar
bilan “Fe’l zamonlari”
mavzusida
PowerPoint

21interaktiv testlar,
onlayn o‘yinlar) qiziqarli tashkil
etish uyg‘unlashtiradi taqdimoti yoki
Wordwall testi
Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ko‘rgazmali vositalar ona tili
darslarining barcha bosqichlarida — tushuntirish, mustahkamlash va nazorat
jarayonlarida keng qo‘llanilishi mumkin. Ayniqsa, interaktiv vositalar va
o‘quvchilarning o‘z qo‘li bilan tayyorlagan materiallari o‘quvchilarni darsga
faol jalb etadi, ularni ijodkorlikka undaydi.
O‘qituvchi har bir ko‘rgazma turini maqsadga muvofiq tanlashi lozim.
Masalan, yangi mavzuni tushuntirishda tasviriy yoki texnik vositalar samarali
bo‘lsa, bilimni mustahkamlash bosqichida o‘quvchilarning ijodiy ko‘rgazmalari
yoki modellaridan foydalanish eng to‘g‘ri yondashuv hisoblanadi.
2.2. Boshlang‘ich sinfda imlo va nutq o‘stirish darslarida
qo‘llaniladigan ko‘rgazmali qurollar tahlili
Boshlang‘ich sinfda imlo va nutq o‘stirish darslari o‘quvchilarning til
madaniyatini shakllantirishda, savodxonligini oshirishda, to‘g‘ri, chiroyli va
ifodali yozishga o‘rgatishda alohida o‘rin tutadi. Ushbu darslarda o‘quvchilar
nafaqat grammatik bilimlarni egallaydilar, balki o‘z fikrini og‘zaki va yozma
shaklda aniq, mantiqiy ifoda etish ko‘nikmalarini hosil qiladilar. Bu jarayonni
samarali tashkil etishda ko‘rgazmali qurollarning o‘rni beqiyosdir.
Ko‘rgazmali qurollar imlo darslarida o‘quvchining e’tiborini kerakli
hodisaga qaratish, uni ko‘z bilan idrok etish orqali eslab qolish imkonini beradi.
Ayniqsa, yosh o‘quvchilarda diqqatning beqarorligi, eslab qolish jarayonining
qisqa davom etishi sababli vizual vositalar muhim o‘rin tutadi. Shu boisdan, har
bir imlo yoki nutq o‘stirish darsi o‘quvchining ko‘rish, eshitish va faol ishtirok
etish faoliyatiga asoslanishi zarur.

22Imlo va nutq o‘stirish darslarida qo‘llaniladigan ko‘rgazmali qurollarni
tahlil qilar ekanmiz, ularni mazmuniga, maqsadiga va qo‘llash uslubiga qarab
quyidagi toifalarga ajratish mumkin:
Grafik va yozma ko‘rgazmalar – imlo qoidalarini yodda saqlash, so‘zlarning
to‘g‘ri yozilishini o‘rgatishda foydalaniladi.
Rasmli va tasviriy ko‘rgazmalar – o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish,
bog‘lanishli nutqni shakllantirishda qo‘llanadi.
Interfaol va texnik vositalar – elektron doska, taqdimot, multimediali
o‘yinlar orqali imlo mashqlarini qiziqarli shaklda bajarishga yordam beradi.
O‘quvchi ishtirokidagi ko‘rgazmalar – o‘quvchilarning o‘zlari tayyorlagan
plakat, rasm, so‘z tarmoqlari dars jarayonini ijodiy yo‘naltiradi.
Imlo darslarida ko‘rgazmali qurollardan foydalanishning asosiy maqsadi —
o‘quvchilarni qoidani yodlash emas, balki uni amalda qo‘llashga o‘rgatishdir.
Shu boisdan, o‘qituvchi ko‘rgazmani har bir yangi mavzuga mos ravishda
tanlaydi va undan bosqichma-bosqich foydalanadi.
Masalan, “Qo‘sh harfli undoshlar” mavzusini o‘rgatishda doskada “d, t, k,
p” kabi harflardan keyin keladigan “s, sh” harflarining yozilishiga oid misollar
jadvalda ko‘rsatilsa, o‘quvchi nafaqat eshitadi, balki ko‘radi ham, bu esa
xotirada mustahkam saqlanadi.
Nutq o‘stirish darslari esa o‘quvchining og‘zaki va yozma nutqini
rivojlantirish, mantiqiy fikrlashni o‘stirishga yo‘naltirilgan. Bu darslarda
ko‘rgazmali qurollar o‘quvchilarda so‘z boyligini kengaytirish, mazmunli
hikoya tuzish, matnni tahlil qilish ko‘nikmalarini hosil qiladi. Masalan, rasm
asosida hikoya tuzish mashqlarida o‘quvchi rasmni kuzatadi, tafsilotlarni
tasvirlaydi, gap tuzadi, bu jarayon esa mantiqiy nutqni rivojlantiradi.
Ko‘rgazmali qurollarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, ular faqat ma’lumot
manbai emas, balki o‘quvchini faol fikrlashga, o‘zlashtirishga undaydigan faol
ta’lim vositasidir. Har bir vosita darsning bosqichlariga qarab turlicha

23qo‘llaniladi. Masalan, yangi mavzuni o‘rganishda grafik ko‘rgazmalar, mashq
bosqichida esa interfaol testlar samaralidir.
O‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar quyidagilardan iborat:
Ko‘rgazma dars maqsadiga to‘liq xizmat qilishi kerak.
Har bir vosita oddiy, lo‘nda va o‘quvchi idrokiga mos bo‘lishi lozim.
Ranglar uyg‘unligi va yozuvlar o‘quvchi diqqatini tortadigan tarzda bo‘lishi
kerak.
O‘quvchilarni darsda faol ishtirok etishga, mustaqil ko‘rgazma yaratishga
undash zarur.
Hozirgi zamonaviy darslar jarayonida interfaol texnologiyalar yordamida
yaratilgan taqdimotlar, video darslar, onlayn mashqlar, “Wordwall”,
“LearningApps” kabi platformalarda tayyorlangan topshiriqlar imlo va nutq
o‘stirish darslarining sifatini oshirmoqda.
Sh. Mirziyoyeva o‘z chiqishlarida ta’lim jarayonida innovatsion
yondashuvlarning ahamiyatini ta’kidlab, shunday degan edi:
“Farzandlarimizni o‘qitishda asosiy maqsad — ularga tayyor bilimni berish
emas, balki o‘z fikrini mustaqil ifoda etishga, hayotiy muammolarni hal
qilishga o‘rgatishdir.”¹
Mazkur fikr aynan imlo va nutq o‘stirish darslarida ko‘rgazmalilik
tamoyilini chuqur joriy etish zarurligini ko‘rsatadi, chunki bu vositalar
o‘quvchilarni mustaqil tahlil qilishga, fikrni to‘g‘ri bayon etishga o‘rgatadi.
Quyidagi jadvalda imlo va nutq o‘stirish darslarida qo‘llaniladigan asosiy
ko‘rgazmali vositalar tizimli tahlil qilingan.
Imlo va nutq o‘stirish darslarida ko‘rgazmali vositalardan samarali
foydalanish natijasida:
 o‘quvhilarning imloviy savodxonligi mustahkamlanadi;
 nutq madaniyati va ifodali fikrlash rivojlanadi;
 til hodisalarini amaliy qo‘llash ko‘nikmalari shakllanadi;

24 ta’lim sifati va dars samaradorligi ortadi.
Demak, o‘qituvchi ko‘rgazmalilik tamoyilini o‘z faoliyatining ajralmas
qismi sifatida qarasa, har bir dars o‘quvchi uchun esda qolarli, mazmunli va
samarali kechadi.
2.3. Ko‘rgazmali qurollardan foydalanish samaradorligini oshirish
bo‘yicha taklif va tavsiyalar
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning tafakkuri, diqqat-e’tibori, xotirasi va
qiziqishini shakllantirishda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish muhim o‘rin
tutadi. Ammo bu vositalardan to‘g‘ri va maqsadli foydalanish ularning
samaradorligini belgilaydi. Shu sababli, dars jarayonida ko‘rgazmalilik
tamoyilini yuqori darajada amalga oshirish uchun o‘qituvchilar metodik
yondashuvga ega bo‘lishlari zarur. Quyida ko‘rgazmali qurollardan foydalanish
samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar keltiriladi.
Birinchidan, ko‘rgazmali qurollarni tanlashda dars mavzusi va
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olish zarur. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari idroki hali to‘liq shakllanmagan bo‘lgani sababli, ular uchun
ko‘rgazmali vositalar sodda, rangli, estetik va diqqatni jalb etuvchi bo‘lishi
kerak. Masalan, imlo darslarida turli rangdagi kartochkalar, grammatik tahlil
uchun sxemalar, nutq o‘stirish darslarida esa rasmlar va slaydlar qo‘llanishi
o‘quvchilarda mavzuga nisbatan qiziqishni oshiradi.
Ikkinchidan, har bir ko‘rgazmali vosita maqsadli bo‘lishi lozim. Ya’ni, u
faqatgina bezak sifatida emas, balki dars mazmunini chuqurroq o‘zlashtirishga
xizmat qilishi kerak. Misol uchun, “Fe’l zamonlari” mavzusida o‘quvchi vaqtni
anglash uchun diagrammadan foydalansa, “Gap tuzilishi” mavzusida esa
so‘zlarni bog‘lashni ko‘rsatadigan sxemalar qo‘llanishi lozim.
Uchinchidan, interfaol texnologiyalar bilan integratsiyalashgan
ko‘rgazmalilikni joriy etish bugungi kunda eng samarali usullardan biridir.
Axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan foydalanib, ta’lim jarayonini
multimediya taqdimotlar, animatsiyalar, audio va video materiallar yordamida

25tashkil etish o‘quvchilarni darsga faol jalb etadi. Bu usul o‘quvchilarning
og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etadi.
To‘rtinchidan, o‘qituvchilar uchun maxsus metodik qo‘llanmalar va
seminarlar tashkil etish muhim. Chunki har bir pedagog ko‘rgazmali vositalarni
yaratish, ulardan foydalanish va ularni dars jarayoniga moslashtirish bo‘yicha
yetarli ko‘nikmaga ega bo‘lishi zarur. Shu maqsadda, har yili maktablarda
“Innovatsion ko‘rgazmalilik haftaligi” o‘tkazish, eng yaxshi metodik
ishlanmalarni targ‘ib qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Beshinchidan, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish natijalarini muntazam
tahlil qilib borish lozim. Dars yakunida o‘qituvchi o‘quvchilarning qanchalik
tushunganlik darajasini aniqlash, ulardan fikr-mulohazalar olish orqali keyingi
darslarda ko‘rgazmali vositalarni yanada takomillashtirishi mumkin.
Shuningdek, ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi
hamkorlikni mustahkamlash ham samaradorlikni oshiradi. Ko‘rgazmali
vositalarni tayyorlash jarayonida o‘quvchilarni jalb etish, ularni mustaqil
ishlashga o‘rgatish, shu orqali ularning ijodkorlik salohiyatini rivojlantirish
mumkin. Masalan, “So‘z yasash” mavzusida o‘quvchilar mustaqil ravishda so‘z
daraxti chizmasini tuzishlari, “Tinish belgilari” mavzusida esa o‘zlari
tayyorlagan belgilar jadvalidan foydalanishlari mumkin.
Oltinchidan, milliy qadriyatlar, xalq og‘zaki ijodi va madaniy meros asosida
tayyorlangan ko‘rgazmali vositalardan foydalanish tavsiya etiladi. Bu nafaqat
tilni o‘rgatish, balki o‘quvchilarda milliy g‘urur va estetik didni tarbiyalashga
xizmat qiladi. Masalan, maqollar, topishmoqlar, xalq ertaklari asosida
tayyorlangan rasmli kartochkalar dars jarayonini yanada mazmunli qiladi.
Yettinchidan, ko‘rgazmali qurollarni saqlash, yangilash va tizimlashtirish
masalasiga ham e’tibor qaratish lozim. Har bir sinfda ko‘rgazmali vositalar
burchagi tashkil etilib, unda mavzular bo‘yicha materiallar muntazam
yangilanib borilishi kerak.

26Quyidagi jadvalda ko‘rgazmali qurollardan samarali foydalanish bo‘yicha
ba’zi tavsiyalar keltirilgan:
№ Ko‘rgazmali
vosita turi Qo‘llash usuli Kutilayotgan natija
1 Rangli
kartochkalar So‘z turlarini farqlashda
ishlatiladi O‘quvchi grammatik
tushunchalarni eslab qoladi
2 Rasmlar va
chizmalar Nutq o‘stirish darslarida
mavzuga mos tasvirlardan
foydalaniladi Tasavvur va so‘z boyligi
kengayadi
3 Slayd va
taqdimotlar Grammatik mavzularni
tushuntirishda multimedia
vositalari qo‘llanadi O‘quvchi mavzuni
chuqurroq anglaydi
4 Jadval va
sxemalar Gap tuzilishi, so‘z
birikmalari mavzularida
ishlatiladi Tahliliy fikrlash rivojlanadi
5 Video lavhalar To‘g‘ri talaffuz va ifodali
o‘qish mashqlarida qo‘llanadi Og‘zaki nutq rivojlanadi
6 O‘quvchilar
tomonidan
yaratilgan
materiallar Mustaqil ishlar davomida
qo‘llanadi Ijodkorlik va
ishtirokchanlik ortadi
Yuqorida keltirilgan taklif va tavsiyalarni dars amaliyotida qo‘llash
natijasida o‘quvchilar dars jarayonida faol ishtirok etadi, o‘z fikrini mustaqil
ifoda etishga o‘rganadi, shuningdek, grammatika va imlo qoidalarini ongli
ravishda o‘zlashtiradi. Ko‘rgazmali vositalarning to‘g‘ri tanlanishi va ularni
ilmiy-metodik asosda qo‘llanishi boshlang‘ich ta’limda sifatli natijaga

27erishishning eng muhim shartidir. Shu bois, bugungi ta’lim tizimida
ko‘rgazmali qurollardan foydalanish metodikasini takomillashtirish,
o‘qituvchilarning ijodiy yondashuvini rag‘batlantirish hamda dars jarayonini
interfaol va innovatsion shakllarda tashkil etish boshlang‘ich ta’lim sifatini
oshirishning muhim omillaridan biri hisoblanadi.
Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlar ekanman, boshlang‘ich sinfda grammatika,
imlo va nutq o‘stirish darslarida ko‘rgazmali qurollardan foydalanishning
naqadar muhimligini chuqur angladim. Bugungi kunda ta’lim tizimida dars
jarayonini samarali tashkil etish, o‘quvchilarning bilim olishga bo‘lgan
qiziqishini oshirish hamda ularning mustaqil fikrlashini shakllantirish
o‘qituvchidan yangicha yondashuvni talab etadi. Shu jihatdan, ko‘rgazmali
vositalar o‘quvchilarni faollikka undaydigan, mavzuni chuqurroq anglashga
yordam beradigan, eng samarali o‘quv vositalaridan biri hisoblanadi.
Men o‘rganish jarayonida shuni xulosa qildimki, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun ko‘rgazmalilik — bu nafaqat ko‘rish orqali idrok etish, balki
bilish jarayonining ajralmas qismidir. Ayniqsa, grammatik tushunchalarni
o‘zlashtirish, imlo qoidalarini ongli qo‘llash va nutq madaniyatini
shakllantirishda rangli kartochkalar, rasmlar, jadvallar, slaydlar, multimedia
vositalari kabi ko‘rgazmali qurollarning o‘rni beqiyosdir. Ular o‘quvchining
e’tiborini jamlash, fikrlashni faollashtirish, xotira va ijodkorlikni
rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Men o‘rganilgan nazariy va amaliy manbalar asosida shuni ta’kidlayman:
ko‘rgazmali qurollardan samarali foydalanish o‘qituvchining tayyorgarlik
darajasi, metodik yondashuvi va ijodkorligiga bevosita bog‘liq. Dars jarayonida
ko‘rgazmalilik tamoyilini to‘liq amalga oshirish, uni interfaol usullar bilan
uyg‘unlashtirish o‘quvchilarning bilim sifatini oshiradi, darsni jonlantiradi va
o‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasida faol muloqotni ta’minlaydi. Men
ko‘rgazmali qurollardan foydalanish samaradorligini oshirish uchun quyidagi

28xulosalarga keldim: birinchidan, har bir dars uchun ko‘rgazmali vositalar
mavzu va yosh xususiyatlariga mos tanlanishi kerak; ikkinchidan, zamonaviy
texnologiyalar asosida tayyorlangan interfaol taqdimotlar, animatsiyalar va
videodarslardan keng foydalanish lozim; uchinchidan, o‘qituvchilarni bu borada
muntazam metodik qo‘llanmalar bilan ta’minlash va tajriba almashish tizimini
yo‘lga qo‘yish zarur.
Menimcha, boshlang‘ich ta’limda ko‘rgazmali vositalardan foydalanish —
bu o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, to‘g‘ri yozish, so‘z boyligini oshirish va
nutq madaniyatini shakllantirishning eng samarali yo‘lidir. Shu sababli, har bir
pedagog o‘z amaliyotida ko‘rgazmali qurollarni yaratish, ularni darsga tatbiq
etish va yangilab borish orqali ta’lim sifatini oshirishga xizmat qilishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, men tayyorlagan kurs ishida boshlang‘ich sinflarda
grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarida ko‘rgazmali qurollardan
foydalanishning nazariy asoslari va amaliy jihatlari o‘rganildi, bu sohada
samarali metodik tavsiyalar ishlab chiqildi. Ishim davomida o‘rgangan bilim va
tajribalarim keyingi pedagogik faoliyatimda mustahkam poydevor bo‘lishiga
ishonaman.

29Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29-
apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6-
noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11-
maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli
Qarori.
Ilmiy adabiyotlar
1) Mahmudov Nodirbek, G‘ulomov Abdurahmon. “Ona tili o‘qitish
metodikasi.” – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. – B. 12–45.
2) Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika. “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish
metodikasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67.
3) Xudoyberganova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini
rivojlantirishda innovatsion metodlar.” – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – B. 15–
50.
4) Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.”
– Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34.
5) Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” –
Samarqand: SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72.

306) Tursunova Sevara. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan nutq o‘stirish
mashg‘ulotlari.” – Toshkent: Noshir, 2019. – B. 10–42.
7) Karimova Zulfiya. “Ko‘rgazmali qurollar va o‘quv jarayonida ularning
ahamiyati.” – Toshkent: Fan, 2020. – B. 20–55.
8) Jo‘rayev Anvar. “Boshlang‘ich ta’limda pedagogik texnologiyalarni
qo‘llash.” – Toshkent: Universitet, 2021. – B. 17–60.
9) Mirzaahmedov Habib. “Ta’lim jarayonida vizuallik tamoyilining pedagogik
asoslari.” – Toshkent: Ilm Ziyo Nashriyoti, 2018. – B. 25–48.
10) Xolmatova Malohat. “Ona tili darslarida interfaol metodlardan
foydalanish.” – Toshkent: Barkamol avlod, 2022. – B. 14–39.
11) Shirinov Akmal. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning nutqiy
kompetensiyasini shakllantirish.” – Namangan: NamDU nashriyoti, 2023. –
B. 12–44.
12) Abdullayeva Nilufar. “Innovatsion ta’lim va ko‘rgazmali vositalarning
o‘rni.” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – B. 18–50.
13) Toshpo‘latova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining psixologik
xususiyatlari va o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Noshir, 2020. – B. 22–57.
14) Jo‘raboyeva Lobar. “O‘qitishda didaktik materiallardan foydalanish
asoslari.” – Toshkent: Ziyo, 2018. – B. 9–36.
15) Saidova Gulnora. “Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanini o‘qitishda
ko‘rgazmalilik va interfaollik.” – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2023. – B.
11–48.

Boshlang‘ich sinf grammatika, imlo va nutq o‘stirish darslarida ko‘rgazmali qurollardan foydalanish

Sotib olish