Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 44.1KB
Покупки 12
Дата загрузки 20 Январь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Umida

Дата регистрации 20 Январь 2025

56 Продаж

Boshlang'ich sinf matematika darslarda blok-sxema tushinchasini shakllantirish metodikasi

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT GUMANITAR FANLAR UNIVERSITETI AMALIY VA GUMANITAR FANLARI KAFEDRASI 3-KURS BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI 05 -22-guruh talabasi __________________________________ “MATEMATIKA VA UNI O’QITISH METODIKASI” FANIDAN KURS ISHI MAVZU: “ Boshlang‘ich sinf matematika darslarida blok-sxema tushunchasini shakllantirish metodikasi ”     KURS ISHI ILMIY   RAHBARI Eshimbetov Jurabek KURS ISHI BAJARUVCHI Ibadullayeva Nodira             TO‘RTKO‘L- 2025 1 Mavzu: Boshlang‘ich sinf matematika darslarida blok-sxema tushunchasini shakllantirish metodikasi Reja: I. Kirish……………………………………………………………..3 II.   Asosiy qism a)   Mavzuning dolzarbligi……………………….. ………………………4 b)   Boshlang‘ich sinflarda blok-sxema tushunchasini o‘rgatishning ahamiyati ….5 c)   Kurs ishining maqsadi va vazifalari …………………………………7 d)   Tadqiqot usullari va amaliy ahamiyati ………………………………10 III. Xulosa………………………………………………………………….19 IV. Adabiyotlar ro’yxati…………………………………………………..21 2 I. Kirish I Bob. Blok-sxema tushunchasining nazariy asoslari 1. Blok-sxema tushunchasi va uning mohiyati 2. Blok-sxemaning asosiy elementlari 3. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida blok-sxemaning ahamiyati 1.1. Blok-sxema tushunchasi va uning mohiyati Blok-sxema — bu jarayon yoki masalani izchil bosqichlarga bo‘lib tasvirlash uchun foydalaniladigan grafik vosita bo‘lib, unda harakatlar, qarorlar va ularning izchil tartibi ko‘rsatiladi. Blok-sxema algoritmlar va masalalarni tahlil qilish, yechim izlash va uni tushuntirish jarayonida keng qo‘llaniladi. 1.2. Blok-sxemaning asosiy elementlari Blok-sxemaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat: • Oval: Jarayonning boshlanishi va yakunini bildiradi. • To‘rtburchak: Amalga oshirilishi lozim bo‘lgan operatsiyalarni ko‘rsatadi. • Romb: Qaror qabul qilish va shartni ifodalash uchun ishlatiladi. • Strelkalar: Jarayonning oqimini ko‘rsatadi. 1.3. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida blok-sxemaning ahamiyati Blok-sxema yordamida murakkab matematik jarayonlarni bosqichma-bosqich tahlil qilish imkoniyati o‘quvchilar uchun jarayonni osonlashtiradi. Shuningdek, u bolalarning o‘quv jarayoniga qiziqishini oshiradi va tizimli fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. 3 Blok-sxema — bu jarayon yoki masalani izchil bosqichlarga bo‘lib tasvirlash uchun foydalaniladigan grafik vosita bo‘lib, unda harakatlar, qarorlar va ularning izchil tartibi ko‘rsatiladi. Blok-sxema algoritmlar va masalalarni tahlil qilish, yechim izlash va uni tushuntirish jarayonida keng qo‘llaniladi. II Bob. Boshlang‘ich sinflarda blok-sxema tushunchasini shakllantirish metodikasi 1. Blok-sxemadan foydalanishning metodik asoslari 2. Matematik masalalarni blok-sxema asosida yechish metodikasi 3. Dars ishlanmasi namunasi 2.1. Blok-sxemadan foydalanishning metodik asoslari Blok-sxema tushunchasini o‘rgatishda quyidagi metodlardan foydalanish samarali: • Ko‘rgazmali metod: Dars davomida blok-sxemaning elementlari va ulardan foydalanish qoidalarini vizual tarzda tushuntirish. • Amaliy metod: O‘quvchilarga blok-sxemalar tuzish bo‘yicha amaliy topshiriqlar berish. • Interfaol metod: Guruhlarda ishlash orqali blok-sxema yordamida masalalar yechimini izlash. 2.2. Matematik masalalarni blok-sxema asosida yechish metodikasi Blok-sxema yordamida oddiy arifmetik amallarni tushuntirish boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun qulaydir. Masalan: Masala: 5 soniga 3 ni qo‘shing va natijani 2 ga ko‘paytiring. • Boshlanish: Sonlarni kiritish (5 va 3). • Jarayon: 5 + 3. • Jarayon: Natijani 2 ga ko‘paytirish. • Yakun: Javobni chop etish. Ushbu jarayon blok-sxema ko‘rinishida tasvirlanadi va o‘quvchilarga namoyish qilinadi. 4 Blok-sxemaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat: • Oval: Jarayonning boshlanishi va yakunini bildiradi. • To‘rtburchak: Amalga oshirilishi lozim bo‘lgan operatsiyalarni ko‘rsatadi. • Romb: Qaror qabul qilish va shartni ifodalash uchun ishlatiladi. • Strelkalar: Jarayonning oqimini ko‘rsatadi. Boshlang‘ich maktabda matematika ta’limi o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirishga, o‘z fikrlarini mustaqil bayon qila olish, egallagan bilimlarini ijtimoiy faoliyatlarida qo‘llash hamda ta’limning ikkinchi bosqichida o‘qishni davom ettirish uchun matematik tayyorgarlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Matematika darslarida natural sonlar va nol to‘g‘risida tasavvurni shakllantirish, puxta hisoblash ko‘nikmalarini hosil qilish, amaliy masalalarni yechishda natural sonlar va arifmetik amallarni qo‘llay olishga o‘rgatish, eng sodda geometrik shakllar, ularni tekislikda tasvirlash xususiyatlari haqida tasavvurga ega bo‘lish hamda og‘zaki va yozma hisoblash va matematik munosabat belgilaridan foydalana olish malakasini hosil qilishga alohida e’tibor beriladi. 3-sinf “Matematika” darslarida quyidagi maqsad va vazifalarga erishish ko‘zda tutiladi. O‘quvchilar avvaliga 2-sinfda o‘tilgan materiallarni takrorlaydilar va umumlashtiradilar. So‘ngra 100 ichida sonlarni jadvaldan tashqari ko‘paytirish va bo‘lish usullarini o‘rganadilar. Nol bilan tugaydigan bir xonali sonlarga, yaxlit o‘nliklarga va yaxlit yuzliklarga ko‘paytirish va bo‘lish usulini o‘zlashtiradilar. Sonni qoldiqli bo‘lishni bajarishni o‘rganadilar. Uch xonali sonni bir xonali songa yozma ko‘paytirish va bo‘lish usulini o‘zlashtiradilar. Sonning bir necha ulushlarini va bir necha ulushlari bo‘yicha sonni topish usullarini o‘rganadilar. Ikki va undan ortiq amalni o‘z ichiga olgan (qavsli va qavssiz) ifodalarda amallarning bajarilish tartibi haqida tasavvurga ega bo‘ladilar. x + 123 = 140; x – 436 = 152; x · 4 = 140;       x : 9 = 810; 630 : x = 70; 810 – x = 135 ko‘rinishdagi tenglamalarni (tanlash va berilgan son bilan izlanayotgan son orasidagi o‘zaro bog‘lanishlar asosida) to‘g‘ri va tez yechishga o‘rganadilar. Bir va undan ortiq amalli turli-tuman matnli masalalarni yechish tajribasiga ega bo‘ladilar (arifmetik usulda tenglama tuzish, ifoda tuzish bilan). Massa birliklari: tonna, sentner, kilogramm, gramm haqida va ular orasidagi munosabatlar; vaqt birliklari: soat, minut, sutka, yil, oy, hafta, sekund, asr haqida va ular orasidagi munosabatlar haqida tasavvurga ega bo‘ladilar. O‘quv yili oxirida o‘quvchilar 1000 ichida natural sonlar qatori, rim raqamlarini o‘rganadilar. 0 dan 100 gacha sonlar ketma-ketligi, bunday sonlar qatori tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlarini bilishlari, kattaliklar (uzunlik, massa, vaqt)ning o‘lchov birliklari 5 jadvali va bu bilimlaridan o‘lchash amaliyotida hamda masalalar yechishda foydalana olishlari kerak. Baho, umumiy narx, miqdor, me’yor, umumiy massa va shu kabilar kattaliklar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni bilishlari va bu bilimlarini matnli masalalarni yechishda qo‘llay olishlari lozim. Darslikda har bir dars uchun bittadan boshqotirma berilgan. O‘quvchilar boshqotirmani dars oxirida yechishga urinib ko‘rishlari mumkin. Agar yecholmasalar yoki darsda vaqt yetishmasa, uyda yechib kelishlari uchun topshiriladi. Kelgusi darsda boshqa uy vazifalari qatori boshqotirmaning yechimi ham so‘raladi. Agar biror o‘quvchi yecha olmasa, o‘qituvchi yechimini aytib beradi. Boshqotirmalarni yechish o‘quvchilar uchun ixtiyoriy bo‘lib, uni yechgan o‘quvchilar rag‘batlantiriladi. Lekin yecha olmagan o‘quvchilarga chora ko‘rilmaydi. 3-sinfda 1000 ichida sonlarni qo‘shish va ayirishni o‘rganishda o‘quvchilar oldin yig‘indini songa va sonni yig‘indiga qo‘shishning (530 + 200, 530 + 20 ko‘rinishdagi misollar), sondan yig‘indini ayirish va yig‘indidan sonni ayirish (450–30, 580–250 ko‘rinishidagi misollar) turli usullarni qo‘llab, og‘zaki hisoblash usullari bilan tanishadilar;   boshqa hollarda ular yig‘indini-yig‘indiga qo‘shish va yig‘indidan-yig‘indini ayirish (350 + 280, 270 + 530, 600 – 370 ko‘rinishdagi misollar) usullaridan foydalanadilar. Bu mashqlarni bajarib, bolalar oldin og‘zaki hisoblashlarning, so‘ngra yozma hisoblashlarning turli usullarini ongli o‘zlashtiradilar. Shundan so‘ng bolalar 1000 ichida sonlarni yozma qo‘shish va ayirish usullari bilan tanishishga kirishadilar. Og‘zaki hisoblashlar bilan bir qatorda dasturda yozma hisoblashlarga o‘rgatishga ham katta e’tibor beriladi. 1000 ichida sonlarni to‘g‘ri va tez yozma qo‘shish va ayirish malakalari avtomatizm darajasiga etkazilishi kerak (bunga o‘quvchilar zarur hollarda bajarilayotgan amalni tushuntirib bera oladigan bo‘lishlari kerak). Yozma hisoblashlar ustida ish olib borish bilan bir vaqtda bolalarning arifmetik amallar haqidagi, bu amallar orasidagi amal tarkibiy qismlari va natijalari orasidagi o‘zaro bog‘lanishlar, amal tarkibiy qismlaridan birining o‘zgarishi bilan natijaning o‘zgarishi haqidagi bilimlari chuqurlashtiriladi va umumlashtiriladi. Amallarning xossalari bilan tanishtirish davom ettiriladi: sonni ko‘paytmaga ko‘paytirish va bo‘lish xossasi ko‘rib chiqiladi. Bu bilimlar ratsional hisoblash usullarini egallash hamda masalalar   yechishda qo‘llaniladi. Butun o‘quv yili mobaynida mos ko‘nikma va malakalarni shakllantirish uchun darsdan- darsga qadar o‘quvchilarga turli ko‘rinishdagi sodda masalalarni og‘zaki mashqlarga, yozma mustaqil ishlarga, uy vazifalariga qo‘shib yechishni mashq qildirish lozim. Dars materialini tanlaganda o‘quvchilar tomonidan tez-tez chalkashtirib yuboruvchi 6 masalalarni, masalan, sonni bir necha marta va bir necha birlikka orttirish (kamaytirish)ga, ayirmali va karrali taqqoslashga doir masalalarni bir-biriga qarama- qarshi qo‘yish, taqqoslash zarurligini unutmasligi lozim. Buning uchun mos ravishdagi masalalar juftligini berish va o‘quvchilardan ularning shartlarini, yechimlarini taqqoslashni, shartlarini o‘zgartirishni va shartlarning o‘zgarishi bilan   yechim ham o‘zgarishini tushuntira olishni, masala tuzish va uni   yechishni, berilgan ifoda bo‘yicha masala tuzishni hamda masala   yechish bilan bog‘liq bo‘lgan   boshqa ijodiy tavsifdagi o‘qituvchi va o‘quvchilarga ma’lum bo‘lgan topshiriq turlarini qo‘llashni talab etish kerak. O‘quvchilarning fikrlash faoliyatlarini va nutqlarini rivojlantirish uchun ularni masalani va uning   yechilishini tahlil qilishlariga, masalani   yechishdagi har bir amalni asoslab berishga o‘rgatish muhimdir. Ular yechilayotgan masalada nima berilgan, nima izlanayotganligi (noma’lumligini), masalaning savolidan nima kelib chiqishini, masala savoliga javob topish qanday   arifmetik amallar yordamida amalga oshirilishini va ularni qanday tartibda bajarish kerakligini tushunib   yetishlari, shuningdek, har bir tanlangan amalni asoslay olishlari va topilgan natijalarni tushuntirib bera olishlari, berilgan masala bo‘yicha ifoda tuza olishlari (barcha zarur tushuntirishlari bilan), masalani yecha olishlari va yechimining to‘g‘riligini tekshira olishlari lozim. Yunon siviliza siyasining oxirlarida donishmand Diofant boshqotir malarni yig‘ib, «Arifmetika» kitobini yozgan. Qadimgi Hitoy va Hindistonda yozilgan matematika kitoblari boshqotirmalar to‘plamidan iborat bolgan. Arab imlosida bitilgan hisob-kitobga oid qadimiy kitoblarda ham ko‘plab boshqotirmalar o‘rin olgan. Hozirgi davrda matematika fani son-sanoqsiz hisob-kitoblarni, teorema, qoida va tushunchalarni o‘z ichiga olgan. Boshqotirmalar esa matematika darsliklaridan deyarli siqib chiqarilgan. Boshqotirma lar maktabdan tashqari mashg‘u lotlarda, matematik to‘garaklarda shug‘ullanadigan bo‘lib qoldi. Lekin boshqotirmalarni matematika fanidan ajratib bo‘lmaydi. Boshqotirmalar bilan ko‘proq shug‘ullanib, aqllarini charxlab borishlari lozim. Shu tariqa o‘quvchilarni topqirlikka o‘rgatish, ularning aqliy zakovatlarini oshirib borish mumkin. Masala va boshqotirmalarni yechishda   “Kim tez topadi” interfaol metodi dan foydalanish tavsiya etiladi. Quyida namuna tariqasida ayrim masala va boshqotirmalarni yechishda “Kim tez topadi” interfaol metodidan qanday foydalanilishi keltiriladi. 12-masala.   Soat sirtini shunday 6 bo‘lakka bo‘lingki, har bir bo‘lakdagi sonlar yig‘indisi bir xil bo‘lsin. 7 Yechilishi . Boshqotirma bo‘yicha soat sirti quyidagicha bo‘linganda har bir bo‘lak dagi sonlar yig‘indisi bir xil, ya’ni 13 ga teng bo‘ladi. Bu boshqotirma yechimini topishni   o‘yin shaklida tashkil etish mumkin. Buning uchun o‘quvchilar 3 guruhga bo‘linib,   har bir guruh o‘quvchilari oq qog‘ozga soat chizib, uning sirtini 6 bo‘lakka bo‘ladilar   va sonlar yig‘indisi bir xilligi topiladi. Sardorlar o‘z ishlarini doskada namoyish etib, nechta o‘quvchi to‘g‘ri bajarganligini aytadilar. Bu o‘yin «Kim tez topadi?» deb nomlanib, birinchi bajargan guruh rag‘batlan-tiriladi. 2.3. Dars ishlanmasi namunasi Mavzu: Oddiy matematik amallarni blok-sxema yordamida yechish. Maqsad: O‘quvchilarga blok-sxemadan foydalanishni o‘rgatish. Bosqichlar: 1. Blok-sxemaning asosiy elementlarini tushuntirish. 2. Masalalarni bosqichma-bosqich blok-sxema orqali izohlash. 3. Mustahkamlash uchun o‘quvchilarga mustaqil vazifalar berish. III Bob. Amaliyot va natijalar tahlili 1. Blok-sxema asosida o‘quv darslarini rejalashtirish tajribasi. 2. Boshlang‘ich sinfda blok-sxemadan foydalanish natijalari 3. Algoritmik fikrlash qobiliyatining rivojlanishi III Bob. Amaliyot va natijalar tahlili 3.1. Boshlang‘ich sinfda blok-sxemadan foydalanish natijalari Blok-sxemalarni qo‘llash orqali o‘tkazilgan darslarda o‘quvchilarning masalalarni tushunishi va yechishga bo‘lgan qiziqishi ortdi. Tajriba davomida: • O‘quvchilarning 85% blok-sxema asosida masalalarni muvaffaqiyatli hal qildi. • Dars jarayonida o‘quvchilarning mustaqillik darajasi oshgani kuzatildi. “Matematika” darslarida foydalanish uchun tavsiya etiladigan intefaol metoglar   8 Matematika darslarida yuqorida keltirilgan «Kim tez topadi?» interfaol metodidan tashqari quyidagi interfaol metodlardan ham foydalanish tavsiya etiladi. “Aqliy hujum” metodi.   «Aqliy hujum» metodi muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda keng qo‘llaniladigan metod hisoblanadi. Bu metod   o‘quvchilarni muammo xususida keng va har tomonlama fikr yuritishga, shuningdek, o‘z tasavvurlari va g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma va malakalarni hosil qilishga rag‘batlantiradi. Ushbu metod yordamida tashkil etilgan dars jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha original yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi. Mazkur metodni qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad o‘quvchilarni muammo xususida keng va chuqur fikr yuritishga rag‘batlantirish ekanligini e’tibordan chetda qoldirmagan holda, ularning faoliyatlarini baholab borishning har qanday usulidan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Ushbu metoddan samarali foydalanish maqsadida quyidagi qoidalarga amal qilish lozim: — o‘quvchilarning o‘zlarini erkin his etishlariga sharoit yaratib berish; — g‘oyalarni yozib borish uchun yozuv taxtasi yoki varaqlarni tayyorlab qo‘yish; — muammo (yoki mavzu)ni aniqlash; — mashg‘ulot jarayonida amal qilinishi lozim bo‘lgan shartlarni belgilash; — bildirilayotgan g‘oyalarni ularning mualliflari tomoni-dan asoslanishiga erishish va ularni yozib olish; — qog‘oz varaqlari g‘oya (yoki fikr)lar bilan to‘lgandan so‘ng ularni yozuv taxtasiga osib qo‘yish; — bildirilgan fikrlarni yangi g‘oyalar bilan boyitish asosida ularni quvvatlash; — boshqalar tomonidan bildirilgan fikr (g‘oya)lar ustidan kulishga, kinoyali sharhlarning bildirilishiga yo‘l qo‘ymaslik; — yangi g‘oyalarni bildirish davom etayotgan ekan, muammoning yagona to‘g‘ri yechimini e’lon qilishga shoshilmaslik. «Aqliy hujum» metodidan foydalanishda bir necha qoidalarga amal qilish talab etiladi. Ushbu qoidalar quyidagilardan iborat: O‘quvchilarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ular tomonidan kutilmagan mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish lozim. 9 Har bir o‘quvchi tomonidan bildirilayotgan fikr yoki g‘oyalar rag‘batlantirilib boriladi. Bu esa bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullarini tanlab olishga imkon beradi. Bundan tashqari, fikrlarning rag‘batlantirilishi navbatdagi yangi fikr yoki g‘oyalarning tug‘ilishiga olib keladi. Har bir o‘quvchi o‘zining shaxsiy fikr yoki g‘oyalariga asoslanishi hamda ularni o‘zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikr (g‘oya)larni umumlashtirish, turkumlash-tirish yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikr (g‘oya)larning shakllanishiga zamin hozirlaydi. Mashg‘ulot jarayonida o‘quvchilarning har qanday faoliyatlarini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘yil-maydi. Agarda ularning fikr (g‘oya)lari baholanib boriladigan bo‘lsa, o‘quvchilar o‘z diqqatlarini shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar. Oqibatda ular yangi fikrlarni ilgari surmaydilar. «Aqliy hujum» metodida o‘quvchilar tomonidan bildiri-ladigan har qanday g‘oya baholanmaydi. O‘quvchilarning mustaqil fikr yuritishlari, shaxsiy fikrlarini ilgari surishlari uchun qulay muhit yaratiladi. ў oyalarning turlicha va ko‘p miqdorda bo‘lishiga ahamiyat qaratiladi. Boshqalar tomonidan bildirilayotgan fikrlarni yodda saqlash, ularning fikrlariga tayangan holda yangi fikrlarni bildirish, bildirilgan fikrlar asosida muayyan xulosalarga kelish kabi harakat-larning o‘quvchilar tomonidan sodir etilishiga erishiladi. «Aqliy hujum» metodidan fizikadagi har bir bobni takrorlashda foydalanish samarali   natija beradi. Shuningdek, yangi mavzular bayonidan so‘ng shu mavzuni mustahkamlash uchun ham ushbu metodni qo‘llash tavsiya etiladi. “6 x 6” metodi.   «6 x 6» metodi yordamida bir vaqtning o‘zida 36 nafar o‘quvchining muayyan faoliyatga jalb etish orqali ma’lum topshiriq yoki masalani hal etish, shuningdek, guruhlarning har bir a’zosi imkoniyatlarini aniqlash, ularning qarashlarini bilib olish mumkin. Bu metod asosida tashkil etilayotgan darsda har birida 6 nafardan ishtirokchi bo‘lgan 6 ta guruh o‘qituvchi tomonidan o‘rtaga tashlangan muammoni muhokama qiladi. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, o‘qituvchi 6 ta guruhni qayta tuzadi. Qaytadan shakllangan guruhlarning har birida avvalgi 6 ta guruhdan bittadan vakil bo‘ladi. Yangi shakllangan guruh a’zolari o‘z jamoadoshlariga avvalgi guruhi tomonidan muammo yechimi sifatida taqdim etilgan xulosani bayon etib beradilar va mazkur yechimlarni birgadikda muhokama qiladilar. «6 x 6» metodining afzallik jihatlari quyidagilardan iborat: — guruhlarning har bir a’zosini faol bo‘lishga undaydi; 10 — ular tomonidan shaxsiy qarashlarning ifoda etilishini ta’minlaydi; — guruhning boshqa a’zolarining fikrlarini tinglay olish ko‘nikmalarini hosil qiladi; — ilgari surilayotgan bir necha fikrni umumlashtira olish, shuningdek, o‘z fikrini himoya qilishga o‘rgatadi. Eng muhimi har bir o‘quvchi qisqa vaqt (15—20 minut) davomida ham munozara qatnashchisi, ham ma’ruzachi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Ushbu metodni 4, 5, 7, 8 nafar o‘quvchidan iborat bo‘lgan bir necha guruhlarda ham qo‘llash mumkin. Biroq, yirik guruhlar o‘rtasida         «6 x 6» metodi qo‘llanilganda vaqtni ko‘paytirishga to‘g‘ri keladi. Chunki bu mashg‘ulotlarda munozara uchun ham, axborot berish uchun ham birmuncha ko‘p vaqt talab etiladi. So‘z yuritilayotgan metod qo‘llanilayotgan mashg‘ulotlarda guruhlar tomonidan bir yoki bir necha mavzu (muammo)ni muhokama qilish imkoniyati mavjud. «6 x 6» metodidan ta’lim jarayonida foydalanish o‘qituvchidan faollik, pedagogik mahorat, shuningdek, guruhlarni maqsadga muvofiq shakllantira olish layoqatiga ega bo‘lishni talab etiladi. Guruhlarning to‘g‘ri shakllantirilmasligi topshiriq yoki vazifalarning to‘g‘ri hal etilmasligiga sabab bo‘lishi mumkin. Ushbu metod yordamida mashg‘ulotlar quyidagi tartibda tashkil etiladi: O‘quvchi mashg‘ulot boshlanishidan oldin 6 ta stol atrofida 6 tadan stul qo‘yib chiqiladi. 6 ta varaqga turli xil 6 ta topshiriq yozib chiqiladi. Varaqlarga I dan VI gacha rim raqami yozib qo‘yiladi. Bu varaqlar 6 ta stolning har biriga qo‘yib chiqiladi. O‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan 6 ta guruhga bo‘linadilar. O‘quvchilarni guruhlarga bo‘lishda o‘qituvchi quyidagicha yo‘l tutadi. Har bir o‘quvchiga 1 dan 36 gacha raqamlangan varaqchalardan birini olish taklif etiladi. Bu varaqlarda rim raqami bilan stol raqami ko‘rsatilgan bo‘ladi. Har bir o‘quvchi o‘zi tanlagan varaqchadagi rim raqami bilan ko‘rsatilgan stol atrofida qo‘yilgan stuldan joy egallaydi. O‘quvchilar joylashib olganlaridan so‘ng o‘qituvchi stol ustiga qo‘yilgan topshiriqlarni bajarish uchun ma’lum vaqtni (5—10 minut) belgilaydi, munozara jarayoni boshlanganini e’lon qiladi. O‘qituvchi guruhlarning faoliyatini kuzatib boradi, kerakli o‘rinlarda guruh a’zolariga maslahatlar beradi, yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatadi. Belgilangan vaqt tugagach, guruhlardan munozaralarni yakunlashlarini so‘raydi. Munozara uchun belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, o‘qituvchi guruhlarni qaytadan shakllantiradi. Yangidan shakllangan har bir guruhda avvalgi 6 ta guruhning har biridan 11 bir nafar vakil bo‘lishiga alohida e’tibor qaratiladi. O‘quvchilar o‘z o‘rinlarini almashtirib olganlaridan so‘ng belgilangan vaqt (5—10 minut) ichida guruh a’zolari avvalgi guruhlariga topshirilgan vazifa va uning yechimi xususida guruhdoshlariga so‘zlab beradilar. Shu tartibda qabul qilingan xulosalar (topshiriq yechimlari)ni muhokama qiladilar va yakuniy xulosaga keladilar. «6 x 6» metodini fizikaning ayrim darslarida avvalgi darsda o‘tilgan mavzu bo‘yicha o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini nazorat qilish uchun o‘tkazish tavsiya etiladi. Bu bilan o‘tilgan mavzularni og‘zaki so‘rashdagi bir xillikni bartaraf etishga, fizika darsining qiziqarli bo‘lishiga erishiladi. “Klaster” metodi.   Ushbu metod o‘quvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida erkin, ochiq o‘ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. «Klaster» metodi turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi aloqalar to‘g‘risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniq-lashni talab etadi. Bu metod aniq obyektga yo‘naltirilmagan fikrlash shakli hisoblanadi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog‘liq ravishda amalga oshadi. «Klaster» metodi muayyan mavzuning o‘quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o‘zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi. «Klaster» metodidan o‘quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Guruh asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotlarda ushbu metod guruh a’zolari tomonidan bildirilayotgan g‘oyalarning majmui tarzida namoyon bo‘ladi. Bu esa guruhning har bir a’zosi tomonidan ilgari surilayotgan g‘oyalarni uyg‘unlashtirish hamda ular o‘rtasidagi aloqalarni topa olish imkoniyatini yaratadi. Mazkur metoddan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab etiladi: Nimani o‘ylagan bo‘lsangiz, shuni qog‘ozga yozing. Fikringizni aniq mummolar to‘g‘risida o‘ylab o‘tirmay, ularni shunchaki yozib boring. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmagunicha yozishdan to‘xtamang. Agar ma’lum muddat biror bir g‘oyani o‘ylay olmasangiz, u holda qog‘ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang. Bu harakatni yangi g‘oya tug‘ilguniga qadar davom ettiring. Yozuvingizning orfografiyasi yoki boshqa jihatlariga e’tibor bermang. 12 Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko‘proq yangi g‘oyalarni ilgari surish hamda mazkur g‘oyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va bog‘liqlikni ko‘rsatishga harakat qiling. G‘oyalar yig‘indisining sifati va ular o‘rtasidagi aloqalarni ko‘rsatishni cheklamang. «Klaster» metodini fizikaning ayrim darslarida avvalgi darsda o‘tilgan mavzu bo‘yicha o‘quvchilar egallagan bilim va ko‘nikmalarini nazorat qilish uchun qo‘llash tavsiya etiladi. Bunda o‘quvchilarga o‘tilgan mavzu bo‘yicha nimani xohlasa, shuni qog‘ozga tushirishi topshiriladi. “Fikriy hujum” metodi.   Ta’limning «Fikriy hujum» metodi o‘quvchilarning dars jarayonida faolliklarini ta’minlash, ularni bir xil standart tarzda fikrlashdan ozod qilish, erkin fikrlashga rag‘batlantirsh, muayyan mavzu yuzasidan turli tuman g‘oyalarni to‘plash, ijodiy yondashishga o‘rgatish uchun xizmat qiladi. «Fikriy hujum» metodining asosiy tamoyili va sharti har bir o‘quvchi tomonidan o‘rtaga tashlanadigan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo taqiqlash, har qanday luqma va hazil- mutoyibalarni rag‘batlantirishdan iborat. Bundan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarning dars jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim jarayonida ushbu metoddan samarali va muvaf-faqiyatli foydalanish o‘qituvchining pedagogik mahorati va tafakkur ko‘lamining kengligiga bog‘liq bo‘ladi. «Fikriy hujum» metodidan foydalanish chog‘ida o‘quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Bu metoddan fizikaning ma’lum bobini takrorlash darslarida, laboratoriya ishi yakunida, ekskursiya darslarida samarali foydalanish mumkin. “Blits savollar” metodi.   Nazoratning bu turida maqsad aniq bo‘lishi, nima uchun blits savollar berilayotganini o‘ylab, rejalshtirib ko‘rilish kerak bo‘ladi. Savollar qo‘llanilishi maqsadga ko‘ra: a ) o‘zlashtirilgan bilimlar silsilasining kamchiliklarini aniqlashga, chiqurroq o‘zlashtirishiga erishishi uchun; b ) ma’lum bir mavzu bo‘yicha olingan bilim ko‘nikma va malakalarni sinash ko‘rinishlarida bo‘lishi kerak. Savollar ishonchli, amaliy bo‘lishi lozim. Har bir o‘quvchi beriladigan savollarning oddiylik yoki murakkablik darajasi va mavzu doirasi bir xil bo‘lishi lozim. Asosiy tushunchalar quyidagilar: Ochiq savollar – bu savollar muammoli, so‘zlashuvni davom ettirishga imkon beradi. Ularga qisqa bir xil javob berish mumkin emas. 13 Yopiq savollar – bu savollar oldindan «ha» yoki «yo‘q» tipidagi to‘g‘ri, ochiq, javoblarni berish ko‘zda tutadi. “Muammoli vaziyatni o‘rganish” metodi.   Dars jarayonida turli muammolarni hal etishga ularni kelib chiqish sabablari, tuzatish yo‘llarini topishga, o‘quvchilarni esa mustaqil izlanishga, fikrlashga, o‘z fikrlarini isbotlash va turli vaziyatdan chiqishga o‘rgatishda «Muammoli vaziyat» shaklini qo‘llash mmkin. «Muammoli vaziyat»ning sabablari: — darsga qiziqmaslik; — darsga kech kelishi; — tarbiyasizlik; — darsga tayyorlanmaslik; — darsni buzish; — o‘qituvchining auditoriyani boshqara olmasligi. Vaziyatdan chiqib ketish harakatlari: — o‘qituvchining professional darajasi, shaxsi; — tashqi ko‘rinishi, nutqi; — tushuntira bilish. “Debatlar” metodi.   Debatlar — o‘z nuqtai nazarini asoslashda sinfdagi barcha o‘quvchilarning (yoki asosiy qismining) bahslashuvda faol ishtirok etishni taminlovchi o‘qitish metodidir. Bu metoddan foydalanish tanqidiy tafakkurni rivojlantiradi. O‘quvchilar o‘z nuqtai nazarini ishlab chiqishi, uni taqdim etishi, himoya qilishi, so‘ngra raqib nuqtai nazarini rad etish kerak. Bahs haqiqatni yuzaga keltirgani bois o‘qituvchi sinfni ikkiga bo‘lgan holda munozarani atayin avj oldiradi ( guruhlarga bir-biriga zid fikrlar aytiladi, bahsli topshiriqlar beriladi.) Bu metod yozma holda olib borilsa, yozma debatlar bo‘ladi. Qo‘llanilishi: — bahsda o‘quvchilarning faol ishtirokini taminlash; — muammoni hal qilishda mohirlikka o‘rgatish; — fikrni aniq to‘g‘ri va qisqacha ifodalashga imkon beradi. 14 Afzalligi: — o‘quvchilarni bahslashishga o‘rgatadi; — munozara madaniyatiga o‘rgatadi; — asoslab berish malakasini oshiradi. “Bahs-munozara” metodi.   Bahs-munozara darslari musobaqa darslaridan yechib ulgurmagan, biror to‘xtamga kelinmagan masalalarni oydinlashtirish, to‘g‘ri, aniq hukm va muxtasar xulosalar chiqarishi bilan farqlanadi. Bah-munozara o‘quvchilardan hushyorlikni talab qiladi. U mustaqil va jadal fikrlashga, hozirjavoblikka, aytilgan fikrning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi haqida o‘ylashga va o‘z fikrinio mustaqil va izchil isbotlashga o‘rgatadi. O‘zaro tortishuv va bahs oqibatida eng to‘gri va maqul yechimga kelinadi. O‘quvchi bahs-munozara orqali qarshi tomonning ishonarli dalillarini tinglaydi, o‘z «men» ini anglab yetadi, o‘z dunyoqarashi, ilmiy-ijodiy tafakkur ko‘lami, haq yoki nohaq ekanligi to‘g‘risida, o‘zi mustaqil xulosa chiqaradi. O‘z fikrini himoya qilish uchun turli usul va vositalarni ishga solish, ijodiy fikrlash, imkoniyatlardan unumli foydalanishga o‘rgatadi. Bahs-munozara darsini samarali o‘tkazish uchun o‘quvchilar muhokama qilinadigan matn yoki mavzu bo‘yicha keng tushunchaga ega bo‘lishlari, uni yaxshi o‘qib, o‘rganib chiqqan bo‘lishlari darkor. “Mustaqil ishlash” metodi.   Matemartika darslarida o‘quvchilarning mustaqil ishlarini uyushtirish materialni anglash, ongli o‘zlashtirish va chuqur idrok qilish imkonini beradi. Har bir sinfda o‘rganiladigan mavzuning ko‘lami, o‘quvchilar bilimi hamda yoshini va ularning matematika darslarida hosil qilgan amaliy malakalarini to‘g‘ri hisobga olgan holda o‘tkazilgan mustaqil ishlar ko‘zlangan maqsadni amalgam oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Agar o‘quvchilar faqat o‘qituvchining rahbarligi ostida ishlashga o‘rgansalar, mustaqil fikrlash qobilyatini so‘ndirib qo‘yishlari, hamma narsani tayyor holda qabul qilishga ko‘nikib qolishlari mumkin. Shuning uchun darslik materiallari asosida mustaqil ish uyushtirganda, albatta, ma’lum maqsad ko‘zda tutitladi. Bu esa o‘qituvchidan katta pedagogik mahorat, izlanish, o‘z ishiga ijodiy yondashishni talab qiladi. O‘quvchilar mustaqil ishga oldindan tayyorlanishi, mustaqil ish talab etadigan bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lishlari, barcha ish turlari o‘qituvchining bevosita ishtirokida o‘tkazilishi, bunda ayniqsa, oddiydan murakkabga tomon o‘tish o‘qituvchining diqqat etiborida turishi lozim. “Rolli o‘yinlar” metodi.   O‘qitishning bu metodida o‘quvchilar «real hayot» holatlarini qayta jonlantiradilar. Bu ularga o‘z amaliy ish faoliyatlarida qo‘llash mumkin bo‘lgan 15 yangi turdagi faoliyatlarni sinab ko‘rish va tekshirish imkonini beradi. Eslab qolish qobilyatini kuchaytiradi. Qo‘llanilishi: — yangi turdagi faoliyatni sinash imkonini ko‘rsatishda; — o‘quvchilarning olgan nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llab ko‘rishga chorlashda; — o‘quvchilarning faolligini yanada oshirish uchun. Afzalligi: — «real hayot»ni qayta tiklash; — o‘quvchilarning mavzuga chuqurroq jalb qilinishi; — o‘quvchilarning muammoga boshqacha yondashuvini ko‘rish imkonini berish. 3.2. Algoritmik fikrlash qobiliyatining rivojlanishi Boshlang‘ich ta’lim bosqichida matematika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi – o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, ular uchun murakkab bo‘lgan matematik tushunchalarni soddalashtirish orqali o‘zlashtirishni yengillashtirishdir. Blok- sxema tushunchasi aynan shu maqsadga xizmat qiluvchi samarali metodik vosita hisoblanadi. Blok-sxemalar orqali matematik masalalarni grafik tarzda izchil tasvirlash va bosqichma-bosqich yechimni ifodalash imkoniyati o‘quvchilarning algoritmik fikrlashini rivojlantiradi. Blok-sxemaning oddiy misoli: Masalan, “10 dan kichik sonlarni qo‘shish” bo‘yicha blok-sxema: 1. Boshlash. 2. Birinchi sonni tanlash. 3. Ikkinchi sonni tanlash. 4. Sonlarni qo‘shish. 5. Natijani tekshirish (10 dan katta yoki kichik?). 6. Tugatish. Boshlang‘ich sinflarda matematika tushunchasi o‘quvchilarga asosiy matematik bilimlarni oddiy va tushunarli shaklda o‘rgatishni nazarda tutadi. Ushbu bosqichda o‘quvchilar sonlar, amallar va shakllar bilan ishlashning boshlang‘ich 16 asoslarini o‘rganadilar. Matematik tushunchalar bolalarning kundalik hayotiga mos va sodda tarzda tushuntiriladi. Asosiy tushunchalar: 1. Sonlar va raqamlar • Sonlarni tanish va yozish (1 dan 100 gacha sonlar). • Raqamlar bilan o‘qish, sanash, taqqoslash (katta-kichik, tenglik-tengsizlik). • Sonlarni tartib bilan sanash va ulardagi mantiqiy ketma-ketlikni aniqlash. 2. Matematik amallar • Qo‘shish va ayirish: • Sodda arifmetik amallar (masalan, 3+2=5, 7-4=3). • Qo‘shish va ayirishning hayotiy misollari (o‘yinchoqlar, mevalar orqali). • Keyingi bosqichlarda ko‘paytirish va bo‘lish tushunchalarini o‘rganish. 3. Geometrik tushunchalar • Oddiy shakllarni tanish (doira, kvadrat, uchburchak, to‘rtburchak). • Shakllarni taqqoslash va tavsiflash (katta-kichik, uzun-qisqa). • Shakllarni guruhlash va bo‘laklarga ajratish. 4. O‘lchov va birliklar • Uzunlik, vazn, hajm va vaqt haqida tushunchalar: • Metr, santimetr, kilogramm, litr kabi birliklarni tanish. • Soatni o‘qish va vaqtni tushunish. 5. Masalalar yechish • Sodda hayotiy vaziyatlarga oid masalalarni tahlil qilish va yechish. • Diagrammalar va rasmlar orqali masalalarni tushuntirish. 6. Mantiqiy fikrlash va qoidalar 17 • Tartib, ketma-ketlik va mantiqiy izchillikni tushunish. • Oddiy qoidalarga amal qilish (masalan, birinchi qo‘shish yoki ayirishni bajarish). Boshlang‘ich sinfdagi matematika vazifalari: 1. Asosiy bilimlarni shakllantirish: O‘quvchilarning matematik bilimlarni o‘zlashtirishiga yordam berish. 2. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish: Masalalar va topshiriqlar orqali o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish. 3. Amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish: Kundalik hayotda qo‘llash mumkin bo‘lgan matematik bilimlarni o‘rgatish. 4. Qiziqishni uyg‘otish: Matematikani qiziqarli va o‘yinlar orqali o‘rgatish. Boshlang‘ich matematika darslarida har bir tushuncha bosqichma-bosqich o‘rgatiladi va mustahkamlab boriladi. Blok-sxema nima? Blok-sxema — bu har qanday jarayon yoki masalaning bosqichlarini oddiy va tushunarli ko‘rinishda ko‘rsatish uchun ishlatiladigan diagramma. U algoritm yoki jarayonni grafik tasvirlar orqali ifodalab, har bir bosqichni o‘zaro bog‘lanishlar bilan ko‘rsat Blok-sxema — bu biror jarayon, algoritm yoki tizimning mantiqiy tuzilishini va uning ishlashini ko‘rsatadigan diagrammadir. Blok-sxema yordamida biror masala yoki algoritmni ko‘rinishlari va ularning o‘zaro bog‘lanishlari grafik shaklda ifodalanadi, bu esa tushunishni osonlashtiradi. Blok-sxemalar algoritmlarni, ya’ni ma’lum bir vazifani bajarish uchun bajariladigan amallar ketma-ketligini tasvirlashda keng qo‘llaniladi. Bu diagrammalar orqali har bir amaliyot va qaror qabul qilish jarayoni to‘g‘ri va aniq ko‘rsatiladi. Blok-sxemaning asosiy elementlari: 1. Ellips (Oval shakl) — Boshlanish va tugash: • Blok-sxemadagi boshlanish va tugash nuqtalarini bildiradi. • Masalan, “Boshlash” yoki “Tugash” deb belgilangan joy. 2. To‘g‘ri to‘rtburchak (Dikdörtgen) — Amal yoki operatsiya: • Jarayonda amalga oshiriladigan amallarni ifodalaydi. Masalan, “Qo‘shish”, “Ayirish”, “Sonni kiritish”. 18 3. Romb (Diamant shakli) — Qaror: • Qarorlar va shartlarni bildiradi, bunda ikki variantdan birini tanlash kerak bo‘ladi. • Masalan: “Son juftmi?” yoki “Ha yoki Yo‘q?” deb qaror qabul qilish. 4. Paralelogram — Ma’lumot kiritish yoki chiqarish: • Ma’lumotlarni kiritish yoki chiqarishni ko‘rsatadi. • Masalan: “Natijani chiqarish” yoki “Sonni kiritish”. 5. Strelkalar — Jarayon oqimi: • Bloklar o‘rtasidagi bog‘lanishni va jarayonning ketma-ketligini ko‘rsatadi. Blok-sxema qanday ishlaydi? Blok-sxema algoritmni yoki jarayonni tasvirlashda quyidagi amallarni bajaradi: • Boshlanish: Jarayon boshlanadi. • Operatsiya: Biror amaliyot yoki hisoblash amalga oshiriladi. • Qaror: Agar shart bajarilsa, bir yo‘l tanlanadi, aks holda boshqa yo‘lni tanlash kerak bo‘ladi. • Ma’lumot kiritish/chiqarish: O‘quvchi yoki tizimdan ma’lumot kiritiladi yoki natija chiqariladi. • Tugash: Jarayon yakunlanadi. Misol: 10 ga qo‘shish algoritmi Blok-sxema orqali 10 ga qo‘shish jarayoni quyidagicha ko‘rsatiladi: 1. Boshlash (Ellips shakli). 2. Sonni kiritish (Paralelogram shakli). 3. 10 ga qo‘shish (To‘g‘ri to‘rtburchak shakli). 4. Natijani chiqarish (Paralelogram shakli). 5. Tugash (Ellips shakli). Blok-sxemalar qayerda qo‘llaniladi? • Dasturlashda: Dastur algoritmlarini yaratishda yoki muammolarni yechishda. 19 • Muammolarni tahlil qilishda: Muammoni yechish uchun qanday amallar bajarilishini ko‘rsatishda. • Texnik sohalarda: Muhandislik, ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish. Blok-sxemalar dasturlar, algoritmlar yoki jarayonlarning qanday ishlashini soddalashtirib tushuntiradi, bu esa ko‘p hollarda odamlarning tushunishini osonlashtiradi. Matematikada blok-sxema — bu matematik jarayon yoki algoritmni grafik shaklda ifodalash uchun ishlatiladigan diagramma. Blok-sxema yordamida biror masala yoki jarayonning bosqichlari, ular o‘rtasidagi bog‘lanishlar va qaror qabul qilish nuqtalari aniq va tushunarli tarzda ko‘rsatiladi. Bu, ayniqsa, masalalarni yechish yoki murakkab jarayonlarni tushuntirishda foydalidir. Blok-sxemaning asosiy vazifalari: 1. Jarayonning mantiqiy tuzilishini ko‘rsatish: Har bir bosqichning qanday amalga oshirilishini va bu bosqichlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash. 2. Qarorlar qabul qilishni vizualizatsiya qilish: Masalalarning shartlarini yoki variantlarini ko‘rsatish. 3. Bosqichlarni o‘rganishni osonlashtirish: Dasturlash, algoritmlar, yoki arifmetik masalalar uchun blok-sxemalar juda foydali. Blok-sxemaning asosiy elementlari: 1. Ellips (Oval shakl): Jarayonning boshlanishi yoki tugashini bildiradi. • Masalan: “Boshlash” yoki “Tugash”. 2. To‘g‘ri to‘rtburchak (dikdörtgen): Amal yoki operatsiyani ifodalaydi. • Masalan: “Sonni qo‘shish” yoki “Sonni ayirish”. 3. Romb (diamant shakli): Qaror yoki shartni ifodalaydi (ha/yo‘q). • Masalan: “Son juftmi?” yoki “Shart bajariladimi?”. 4. Paralelogram: Ma’lumot kiritish yoki chiqarish amali. • Masalan: “Natijani chiqarish” yoki “Sonni kiritish”. 5. Strelkalar: Jarayonning oqimini yoki bosqichlar ketma-ketligini ko‘rsatadi. Blok-sxema qanday ishlaydi? 20 Blok-sxema diagrammasi orqali masala yoki jarayonning har bir bosqichi va ularning o‘zaro bog‘lanishi tasvirlanadi. Har bir element (blok) o‘zining maxsus ma’nosiga ega bo‘lib, diagrammadagi oqim yordamida izchil ravishda harakat qilinadi. Blok-sxemaning o‘rni: • Matematik masalalarni yechish: Masalalar yechimini bosqichma-bosqich tasvirlash. • Algoritmlar va dasturlash: Dastur algoritmlarini yoki muayyan hisob-kitoblarni soddalashtirish va tushunishni osonlashtirish. • O‘quv jarayonida qo‘llash: O‘quvchilarga matematik masalalarni o‘rgatishda blok- sxemalar yordamida tushuncha va yechimlarni vizual tarzda taqdim etish. Matematika — bu sonlar, shakllar, o‘lchovlar, strukturaviy munosabatlar va o‘zgarishlar bilan shug‘ullanadigan ilmiy soha. U matematik obyektlar va ularning o‘rtasidagi aloqalar, amallar, qonuniyatlar va tizimlarni o‘rganadi. Matematikaga asoslangan fikrlash va tahlil qilish usullari, asosan, mantiqiy va aniq bo‘lishi bilan ajralib turadi. Matematikaning asosiy tushunchalari: 1. Sonlar va Raqamlar: • Sonlar — hisoblash uchun ishlatiladigan belgilar yoki tushunchalardir. Misol: 1, 2, 3, - 5, 0, pi (π) va boshqalar. • Raqamlar — sonlarni yozishda ishlatiladigan belgilar (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9). 2. Amallar: • Qo‘shish, Ayirish, Ko‘paytirish, Bo‘lish — bu asosiy matematik amallar bo‘lib, ular sonlar bilan operatsiyalarni bajarishga imkon beradi. • Exponent (daraja), ildiz olish kabi ko‘proq murakkab amallar. 3. Geometriya: • Shakllar va o‘lchovlar: Geometriya sonlar va shakllarning fazoviy xususiyatlarini o‘rganadi. Masalan, doira, uchburchak, to‘rtburchak, va boshqa shakllar. • Alohida o‘lchovlar: uzunlik, massa, hajm va boshqalar. 4. Algebra: • O‘zgaruvchilar, tenglamalar va ifodalar: Algebra matematik ifodalarni, tenglamalarni, va o‘zgaruvchilarni o‘rganadi. 21 • Polinomlar, ko‘paytma va yig‘indilar. 5. Statistika va ehtimollar: • Ma’lumotlarni tahlil qilish va yig‘ish, ehtimollikni hisoblash, hodisalar orasidagi bog‘lanishlarni aniqlash. 6. Funktsiyalar va grafiklar: • Funktsiya — bu o‘zgaruvchilar orasidagi bog‘lanishlarni ko‘rsatadi. Misol uchun, y = 2x + 1 shaklidagi tenglama. • Grafiklar — funktsiyalarni vizual tarzda tasvirlash. Matematikaning turlari: • Diskret matematika: Sonlar va ob’ektlarning alohida elementlari bilan ishlash. • Uzluksiz matematika: Davomiy o‘zgarishlar va funksiyalar bilan ishlash (masalan, analiz). • Matematik mantiq: Qaror qabul qilish va mantiqiy fikrlash usullari. • Geometriya: Shakllar, o‘lchovlar va fazoviy ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatlar. Matematikaning amaliy qo‘llanilishi: Matematika kundalik hayotda keng qo‘llaniladi: • Hisob-kitoblar: Pul, vaqt, masofa, miqdorlar. • Ilmiy va texnik sohalarda: Fizika, muhandislik, kompyuter ilm-fani. • Iqtisodiyotda: Statistika, tahlil va rejalashtirish. Matematika nafaqat amaliyotda, balki mantiqiy va analitik fikrlashni rivojlantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. 22 Xulosa Boshlang‘ich sinf matematika darslarida blok-sxema tushunchasini shakllantirish bugungi kunda dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib, o‘quvchilarda algoritmik fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Tadqiqot davomida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Blok-sxemaning o‘quv jarayonidagi o‘rni: Blok-sxema o‘quvchilarning masalalarni bosqichma-bosqich hal qilishga o‘rgatish, ularning mantiqiy va algoritmik fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim vosita hisoblanadi. Blok-sxema yordamida murakkab jarayonlarni vizual tarzda tushuntirish imkoniyati o‘quvchilar uchun o‘quv jarayonini soddalashtiradi va yanada samarali qiladi. 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlari: Ushbu yoshdagi bolalar uchun abstrakt tushunchalarni tushuntirishdan ko‘ra, ko‘rgazmali va amaliy metodlardan foydalanish samaraliroq. Blok-sxema elementlari (boshlanish, jarayon, qaror, tugash) orqali masalalarni ko‘rgazmali tarzda tushuntirish ularning qiziqishini oshiradi. 3. Blok-sxema asosida metodika ishlab chiqishning samaradorligi: Metodik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, matematik masalalarni yechishda blok-sxema asosida ishlash: • O‘quvchilarda mantiqiy bog‘lanishlarni tushunish qobiliyatini rivojlantiradi. • Mustaqil fikrlashni shakllantirishga yordam beradi. • O‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. 4. Amaliyot natijalari: Sinfda o‘tkazilgan darslar shuni ko‘rsatdiki, blok-sxemani qo‘llagan o‘quvchilar masalalarni hal qilishda aniqlik va ishonch bilan harakat qilishgan. Bundan tashqari, ular o‘z bilimlarini boshqa mavzularga tatbiq etish ko‘nikmalarini shakllantira olgan. 23 5. Tavsiyalar: • Boshlang‘ich sinflarda blok-sxema tushunchasini dars jarayoniga kiritishda ko‘rgazmali materiallar va interfaol metodlardan foydalanish kerak. • O‘qituvchilar blok-sxemani o‘rgatish bo‘yicha maxsus metodik qo‘llanmalardan foydalanishi tavsiya etiladi. • Algoritmik fikrlashni rivojlantirish uchun blok-sxemalarni turli fanlar bilan integratsiya qilish mumkin. Umuman olganda, blok-sxema tushunchasini boshlang‘ich sinf matematika darslarida joriy etish o‘quvchilarning nafaqat matematik, balki umumiy mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Bu esa ularning kelgusidagi o‘quv faoliyati va hayotiy masalalarni hal qilishdagi muvaffaqiyatini ta’minlaydi. 24 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori. “Ta’lim sifatini oshirish va ta’lim jarayoniga innovatsion texnologiyalarni joriy etish to‘g‘risida”. Toshkent, 2021. 2. O‘zbekiston Respublikasi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining davlat ta’lim standarti (DTS). Toshkent, 2023. 3. Qurbonov Q., Jo‘rayev A. “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi”, Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti, 2020. 4. Umarov N., Rasulov O. “Matematika fanini o‘qitishda algoritmik yondashuv asoslari”, Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 5. Xolmo‘minova D. “Boshlang‘ich sinfda dars jarayonini tashkil qilishning zamonaviy metodlari”, Toshkent, 2022. 6. Polat E.S., Bukharkina M.Yu. “Innovatsion pedagogik texnologiyalar”, Moskva: Akademiya nashriyoti, 2019. 7. G‘ulomov S., Tursunov O. “Algoritmik fikrlash va informatika asoslari”, Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2018. 8. Chebotaryov D.G. “Blok-sxemalar yordamida dasturlash va algoritmik fikrlashni o‘qitish”, Moskva, 2020. 9. Jonqulov A., Karimov N. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan ishlashda interfaol usullar”, Toshkent, 2021. 10. Vasilyeva E.A. “Blok-sxema tushunchasini boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga tushuntirish metodikasi”, Moskva, 2020. 11. Internet manbalari: • www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligi rasmiy veb-sayti. • www.ziyonet.uz – Ta’lim va fan portali. • www.methodportal.net – O‘qituvchilar uchun metodik materiallar sayti. 25 26

Boshlang'ich sinf matematika darslarda blok-sxema tushinchasini shakllantirish metodikasi

Купить