Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 81.7KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 11 Yanvar 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Behruzbek Matyoqubov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Yanvar 2025

4 Sotish

Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi darslarini tashkil etishga innovatsion yondashuv

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIK A UNIVERS1TETI Bitiruv malakaviy ishi Mavzu: “Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi darslarini tashkil etishga innovatsion yondashuv” Tayyorladi: _______________________ Sana: ________________ Fakultet: “_______________” Yo’nalish: “Boshlang’ich ta'lim” Guruh: _______________ Vaqti: ________________ Mundarija 1. Kirish…………………………………………………………..3 2. Asosiy 2.1 Boshlang’ich sinfda savodxonlik darslarini tashkil etishning ahamiyati………………………………………………….7 2.2 Boshlang’ich sinf o'qish savodxonligi darslari mazmunidagi dolzarb masalalar mashqlar tahlili………………………...13 2.3 O’qish savodxonligi darsliklari asosida o’quvchilarni PIRLS xalqaro baholash tadqiqotlariga tayyorlash………………18 2.4 T a’lim metodlari va vositalari ……………………………22 2.5 Innovatsion yondashuvning tamoyillari va ularning o‘quv jarayoniga ta’siri………………………………………….26 2.6 Boshlang’ich sinf o’qish darslarida innovatsion usullar…32 2.7 Boshlang‘ich sinflarda darslarni tashkil etishda umumiy o‘rta ta’lim maktab-larida bir necha usullar……………………36 2.8 Boshlang`ich sinflarda badiiy asar tahlili vositasida o‘quvchilar nutqini o‘stirish……………………………...50 3. Xulosa………………………………………………………….65 4. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………69 Kirish XXI asrda jahon miqyosida ta’lim barqaror taraqqiyotini ta’minlovchi asosiy omil sifatida e’tirof etilib, 2030-yilgacha belgilangan Xalqaro ta’lim konsepsiyasida sifatli ta’lim olish va ijodiy qobiliyatni rag‘batlantirish dolzarb vazifa sifatida belgilandi. Unda ta’limning asosiy bo‘g‘ini hisoblangan boshlang‘ich ta'limda fanlarni innovatsiya va zamonaviy ta’lim texnologiyalari asosida o‘qitish, o‘quvchilarda integratsiyalashgan ta’limni rivojlantirish, ularda ijtimoiy faollik ko‘nikmalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik tizimning imkoniyatlarini kengaytirishni taqozo qiladi. Bu esa ta’lim jarayonida o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish va o‘quv materiallarini fanlararo aloqadorlik tamoyillari asosida egallashda kasbiy kompetentlikni orttirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyo ta’lim tizimlarining xalqarolashuvi jarayonlari milliy ta’lim tizimi oldiga yangidan-yangi vazifalarni qo‘ymoqda. Jumladan, hozirgi kunda maktablarning asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarda dunyoga yaxlit, o‘zaro aloqador bo‘lgan birlik sifatida qarash, uning global muammolari hamda bu muammolar yechimini ko‘ra va tushuna bilishni shakllantirishdan iborat. Shu bilan birga, ilg‘or xorijiy tajribalarni integratsiyalash orqali jahon innovatsionintegrativ ta’lim muhitini kengaytirish, akmeologik yondashuv asosida innovatsion-kasbiy o‘sish dinamikasini maqbullashtirish mexanizmini takomillashtirishdan iborat. O‘zbekistonda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar ta’lim tizimini to‘liq axborotlashtirishni, o‘qitish mazmuni va sifatini qayta ko‘rib chiqish, o‘quv fanlarini integratsiyalash, o‘qitishda zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan o‘rinli va samarali foydalanish asosida tashkil etishni taqozo etmoqda. “Maktab o‘qituvchilarini belgilangan xalqaro standartlar asosida bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarga ega bo‘lishini ta’minlash ta’lim muassasalari faoliyati sifati va samaradorligini oshirish ustuvor vazifa etib belgilangan”. Bu o‘z navbatida ta’lim muassasasida yagona o‘quv-me’yoriy hujjatlarni fanlar integratsiyasi asosida takomillashtiri zaruriyatini yaratib beradi. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiya tizimini isloh qilish, ilmiy kadrlar tayyorlashni zamon talablari darajasiga ko‘tarish, iqtidorli yoshlarning ilmiy dunyo qarashini shakllantirishda integratsiyalashgan ta’limni keng qamrovda yo‘lga qo‘yish sohasida keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida “Ta’lim va fan sohasida innovatsiyalarni rivojlantirish, xususan, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlarini inobatga olgan holda, malakali kadrlar tayyorlash siyosatini tizimli amalga oshirish” ustuvor vazifa sifatida belgilanib, ta’limning bosh bo‘g‘ini, bu fan va uning doimiy rivojlanishidir. Bugungi kunda globallashuv jarayonlari tobora chuqurlashib borayotgan transformatsiya davrida ta’lim tizimi ijtimoiy jarayonlardan kelib chiqqan holda shiddat bilan rivojlanishni taqozo etmoqda. Ta’limni globallashuv va integratsiyalashuv jarayonlariga moslashtirishda rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimida o‘quvchi yoshlarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishning mobil va ta’sirchan modellarini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur dolzarb masalani qamrab olgan o‘quvchilarni mustaqil hayotga tayyorlash, jamiyat siyosiy iqtisodiy-ijtimoiy hayotida faol ishtirok etishini ta’minlashga yo‘naltirilgan islohotlar, innovatsion, integratsiyalashgan ilmiy loyihalar, xalqaro tadqiqotlar keng miqyosda amalga oshirib kelinmoqda. Mazkur to‘plamda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ilmiy dunyoqarashni fanlararo integratsiyalash asosida takomillashtirish muammosiga doir milliy va xorijiy tajribalarning tizimlashtirilganligi, ularda mantiqiy, tanqidiy va kreativ fikrlashni rivojlantirishning didaktik tizimini takomillashtirish, hozirgi holati, pedagogik shart-sharoitlari, zamonaviy ta’lim texnologiyalariga asoslangan metodlardan foydalanish orqali o‘quvchilarning o‘zlashtirgan nazariy bilimi, amaliy ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni yangi vaziyatlarda qo‘llash orqali o‘quv materialini ongli o‘zlashtirishga erishish variantlari havola qilingan. Shuningdek, bo‘lajak pedagoglarda kompetentlikni shakllantirishning nazariy-metodologik masalalariga bag‘ishlangan Bugungi kunda ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar milliy ta’lim sifatini yangi bosqichga ko‘tarishga qaratilgan. Mamlakatimizda ta’lim jarayonini takomillashtirish, yosh avlodning bilim olishga qiziqishini oshirish va ularda ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilangan. Ushbu vazifalarni bajarishda boshlang‘ich ta’limning ahamiyati beqiyosdir. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf ôquvchilarining o‘qish savodxonligi bo‘yicha darslarini to‘g‘ri va samarali tashkil etish ularning keyingi ta’lim bosqichlaridagi muvaffaqiyatlarini ta’minlashning asosi hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf ta’limi — bu bolaning bilim olishidagi ilk bosqich bo‘lib, o‘quvchi shaxsini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli, o‘qish savodxonligini rivojlantirish darslari nafaqat o‘qish malakasini oshirishni, balki bolalarda mustaqil fikrlash, muammolarni hal qilish, estetik didni shakllantirish va o‘z fikrini erkin ifodalash qobiliyatlarini rivojlantirishni ham o‘z ichiga oladi. Ammo zamonaviy talablar va o‘quvchilar ehtiyojlari ushbu jarayonga innovatsion yondashuvni qo‘llashni taqozo etadi. Innovatsion yondashuvlar orqali o‘quvchilarning ta’lim olish jarayoniga qiziqishini oshirish, bilim olishni yanada qiziqarli va interaktiv qilish imkoniyatlari yaratiladi. Bu borada axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, zamonaviy pedagogik metodlar va o‘yin texnologiyalaridan samarali foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, elektron darsliklar, virtual laboratoriyalar, audiovizual vositalar kabi innovatsion vositalar orqali o‘qish jarayonini yanada boyitish mumkin. Bundan tashqari, ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘rganish va ularni milliy ta’lim tizimiga moslashtirish ham dolzarb masalalardan biridir. Mazkur kurs ishida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘qish savodxonligi darslarini innovatsion yondashuvlar asosida tashkil etish masalalari chuqur o‘rganiladi. Avvalo, savodxonlik darslarining maqsadi va vazifalari ko‘rib chiqiladi, so‘ngra ta’lim jarayonida innovatsion usullarni qo‘llashning afzalliklari tahlil qilinadi. Shu bilan birga, innovatsion metodlarning o‘quvchilarning faolligi, ijodkorligi va mantiqiy fikrlash qobiliyatini oshirishdagi o‘rni haqida fikr yuritiladi. Bugungi global rivojlanish davrida ta’limga qo‘yilayotgan talablar o‘zgarmoqda. Ta’lim tizimi nafaqat bilim berishga, balki yoshlarda ko‘nikma va kompetensiyalarni shakllantirishga ham qaratilgan bo‘lishi zarur. Shu nuqtayi nazardan, o‘qish savodxonligi darslarini tashkil etishda faqat an‘anaviy usullarga tayanib qolmasdan, zamonaviy va innovatsion yondashuvlarni qo‘llash dolzarb ahamiyat kasb etadi. Innovatsion metodlar bolalarning o‘zini o‘zi rivojlantirishga undaydi, ta’lim jarayoniga faol ishtirokini ta’minlaydi va o‘quvchida mustaqil fikrlashga asoslangan savodxonlikni shakllantiradi. Shuningdek, mazkur mavzu O‘zbekiston Respublikasining ta’limga oid davlat dasturlari va strategiyalariga hamohang bo‘lib, boshlang‘ich ta’limda ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha muhim tavsiyalar ishlab chiqishni maqsad qiladi. Ushbu kurs ishi davomida innovatsion yondashuvlarning boshlang‘ich ta’limdagi o‘rni, samaradorligi va ularni amalda qo‘llash yo‘nalishlari batafsil yoritiladi. Shu bilan birga, o‘qish savodxonligi darslarida innovatsion texnologiyalarni qo‘llash orqali erishilgan natijalar amaliy jihatdan tahlil qilinadi. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jism oniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilim lam i o'quvchilarga yetkazib berish asosida ma‘lum faoliyat ko‘nikm a va m alakalam i shakllantirish, faoliyatini nazorat qilish, ular tom onidan egallangan nazariy va amaliy bilim lar darajasini baliolash o‘qituvchidan yuksak pedagogik malioratni, ta ’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi. Bugungi kunda rivojlangan m ainlakatlarda o'quvchilarning o‘quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi, ta’lim -tarbiya jarayonining sam aradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo'llashga doir katta tajriba to'plangan bo'iib, bu tajriba asosini interfaol m etodlar tashkil etmoqda. Bu kabi m etodlar o‘z m ohiyatiga ko‘ra ta’lim oluvchilarda o‘quv-bilish faolligini oshirish, ulami kichik guruh va jam oada ishlash, o‘rganilayotgan mavzu, m uam m olar b o ‘yicha shaxsiy qarashlarini dadil, erkin ifodalash, o‘z fikrlarini him oya qilish, dalillar bilan asoslash, tengdoshlarini tinglay olish, g'oyalami yanada boyitish, bildirilgan mavjud m ulohazalar orasidan eng maqbul yechim ni tanlab olishga rag‘batlantirish imkoniyatiga egaligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. T a’lim va tarbiya jarayonida o'qituvchi (pedagog)lar tom onidan interfaol m etodlam ing o'rinli, m aqsadli, sam arali qo'llanilishi ta ’lim oluvchi (o'quvchi, talabalar)da muloqotga kirishuvchanlik, jam oaviy faoliyat yuritish, mantiqiy fikrlash, m avjud g'oyalarni sintezlash, tahlil qilish, turli qarashlar orasidagi mantiqiy bog'liqlikni topa olish qobiliyatlarini tarbiyalash uchun keng imkoniyat yaratadi Xulosa qilib aytganda, kurs ishining asosiy maqsadi — boshlang‘ich sinf o‘qish savodxonligi darslarini zamonaviy yondashuvlar orqali tashkil etish yo‘llarini o‘rganish va samaradorlikni oshirishga qaratilgan innovatsion metodlarni ishlab chiqishdan iborat. Ushbu ish ta’lim jarayonini yangi bosqichga olib chiqishga xizmat qilishi va boshlang‘ich ta’lim sifati oshirishga hissa qo‘shishi kutiladi. 2.1 Boshlang’ich sinfda savodxonlik darslarini tashkil etishning ahamiyati Boshlang’ich ta’lim bosqichi bolalarda bilim olishga asos bo’luvchi fundamental qobiliyatlarni shakllantirishning dastlabki bosqichidir. Ayniqsa, savodxonlik darslari o‘quvchilarning o‘qish, yozish va og‘zaki nutq malakalarini shakllantirishda asosiy o‘rin tutadi. Bu jarayonni samarali tashkil etish uchun quyidagi jihatlar katta ahamiyatga ega: 1. Nutq madaniyatini shakllantirish: Boshlang’ich sinf o‘quvchilari uchun to‘g‘ri va ravon nutqni shakllantirish, bu orqali ularda jamiyat bilan samarali muloqot qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish darsning muhim vazifasidir. Bu jarayonda adabiy matnlar, ertaklar va hikoyalardan foydalanish samaradorlikni oshiradi. 2. Savodxonlikning mantiqiy asoslari: O‘quvchilarni o‘qishni o‘rganish jarayonida mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish uchun maxsus mashqlar va o‘yin usullaridan foydalanish zarur. Masalan, so‘zlarni bog‘lash, matnni tahlil qilish va qisqa hikoyalar tuzish orqali bu malakalarni rivojlantirish mumkin. 3. Individual yondashuv: Har bir bolaning o‘ziga xos qobiliyatlari va qiyinchiliklarini hisobga olish orqali ularga mos o‘qitish strategiyalarini ishlab chiqish savodxonlik darslarining samaradorligini oshiradi. O‘quvchilarning individual ehtiyojlariga mos metodlarni qo‘llash, ularning qiziqishlarini hisobga olish muhimdir. 4. Psixologik qulaylikni ta’minlash: Dars jarayonida bolalar o‘zlarini erkin va qulay his qilishlari lozim. Bu uchun o‘qituvchi bilan o‘quvchilar o‘rtasida samimiy va qo‘llab-quvvatlovchi muhit yaratilishi zarur. 5. Integratsiyalashgan metodika: Savodxonlik darslarida o‘qitish jarayonini boshqa fanlar bilan uyg‘unlashtirish orqali o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlash mumkin. Masalan, matematik topshiriqlar orqali o‘qish va yozish malakalarini rivojlantirish. 6. Monitoring va baholash: Darslarda o‘quvchilarning muvaffaqiyat darajasini kuzatib borish, ularning yutuqlari va qiyinchiliklarini aniqlash orqali kelgusidagi ishlarni rejalashtirish lozim. Diagnostik testlar va boshqa baholash usullari bunda yordam beradi. Boshlang’ich sinf o‘quvchilari uchun to‘g‘ri yondashuvni tashkil qilish ularning kelajakdagi ta’lim jarayoniga qiziqishini oshiradi. Shuningdek, savodxonlikni shakllantirish o‘quvchilarning ijtimoiy va madaniy qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Innovatsion yondashuvning asosiy tamoyillari Savodxonlik darslariga innovatsion yondashuvni joriy qilishning asosiy tamoyillari zamonaviy ta’lim jarayonlarining talablariga mos bo‘lishi kerak. Quyida innovatsion yondashuvning asosiy tamoyillari kengroq yoritiladi: 1. Shaxsga yo‘naltirilgan ta‘lim: Har bir o‘quvchining qobiliyatlari va ehtiyojlariga mos metodlarni tanlash ta’limning samaradorligini oshiradi. Bu tamoyilni amalga oshirishda darslarni differensiyalash va individual o‘qitish usullaridan foydalaniladi. Har bir bola uchun qiziqarli va tushunarli mashqlarni tashkil qilish ularning ta‘limga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi. 2. Texnologiyalardan foydalanish: AKT (axborot-kommunikatsiya texnologiyalari) yordamida o‘quv jarayonini interaktiv shaklda tashkil qilish mumkin. Masalan, elektron doska, multimediali taqdimotlar va onlayn darsliklardan foydalanish orqali o‘quvchilarning diqqatini tortish va ularning mavzuni o‘zlashtirish darajasini oshirishga erishiladi. 3. Integrativ yondashuv: Fanlararo bog‘liqlikni ta‘minlash orqali o‘quvchilarning bilimlari kengayadi. Masalan, o‘qish darsida geografiya, tarix yoki tabiatshunoslik bilan bog‘liq mavzularni muhokama qilish orqali ular turli sohalardagi bilimlarni birlashtirishni o‘rganadilar. 4. Ijodiy yondashuv: Savodxonlik darslariga ijodiy mashqlarni joriy etish orqali o‘quvchilarni erkin fikrlashga undash mumkin. Masalan, hikoya yozish, she‘r tuzish yoki o‘yin orqali yangi so‘zlarni o‘rganish dars jarayonini yanada boyitadi. 5. O‘yin elementlari: O‘quvchilar uchun o‘yinlar qiziqarli va samarali usul hisoblanadi. Masalan, so‘z topish, labirintli o‘yinlar yoki "kim tezroq?" kabi musobaqalar orqali o‘qish va yozish malakalarini rivojlantirish mumkin. Innovatsion metod va texnologiyalarni qo‘llash tajribasi Boshlang’ich sinf savodxonlik darslarini innovatsion metodlar bilan boyitish o‘quv jarayonini samarali va qiziqarli qiladi. Quyida ushbu metodlar va texnologiyalar haqida batafsil to‘xtalamiz: 1. Multimediali darslar: Interaktiv taqdimotlar, animatsiyalar va videolar o‘quvchilarning mavzuni yanada yaxshi tushunishlariga yordam beradi. Masalan, hayvonlar haqida hikoya qilayotganda ularning suratlarini va ovozlarini ko‘rsatish orqali bolalarda mavzuga bo‘lgan qiziqishni oshirish mumkin. 2. Konstruktiv o‘yin usullari: Bolalar uchun o‘quv jarayonini qiziqarli qilishning muhim usullaridan biri konstruktiv o‘yinlardir. Masalan, "Fikrlar klasteri" usuli yordamida so‘zlarni bog‘lash va ularni yangi ma‘noda ishlatish darsni qiziqarli qiladi. 3. AKT asosidagi platformalar: Masofaviy ta’lim platformalari, masalan, Quizlet yoki Kahoot orqali o‘quvchilarning bilim darajasini tekshirish va ularga qiziqarli topshiriqlarni taqdim etish mumkin. Bu orqali o‘quvchilar o‘z-o‘zidan o‘rganishga intiladi. 4. Proyektli ta‘lim: O‘quvchilarning kichik guruhlarda ishlashlari orqali ularda hamkorlik va ijodkorlik ko‘nikmalari rivojlanadi. Masalan, "Mening ertagim" mavzusida kichik loyiha yaratish orqali bolalar o‘z hikoyalarini yaratadilar va uni sinfdoshlari bilan baham ko‘radilar. 5. Jamoaviy ish usullari: Guruhli ishlash orqali o‘quvchilar bir- birlaridan o‘rganadi. Masalan, "So‘zlar zanjiri" usulida guruhlar birgalikda hikoya tuzishlari mumkin. Bu usul nafaqat savodxonlikni oshiradi, balki muloqot va hamkorlik ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. An'anaviy ta'limning xususiyatlari:  Axborot uzatishning asosiy manbai o‘qituvchining tajribasi bo‘lib, u dars jarayonida yetakchi rol o‘ynaydi.  O‘quvchilarning ishtiroki cheklangan bo‘lib, ular asosan tinglovchi sifatida qatnashadi.  Ta’lim jarayonida faollik asosan o‘qituvchidan kelib chiqadi, o‘quvchilar faqat so‘ralganda yoki ruxsat berilganda javob qaytarishlari yoki gapirishlari mumkin.  Ma’lumotlarning qabul qilinishi ko‘p hollarda tez unutiladi, chunki o‘quvchilar passiv ishtirok etishadi. Interfaol ta'limning mohiyati:  Interfaol ta'lim jarayoni hamkorlikka asoslanadi, unda o‘qituvchi va o‘quvchi hamkor sifatida ishtirok etadi.  O‘quvchilar mustaqil ravishda yoki kichik guruhlarda bilimlarni o‘zlashtiradilar.  Bahs-munozaralar, fikr almashish va jamoaviy muammolarni hal qilish interfaol ta'limning asosiy qismi hisoblanadi.  Psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar axborotni faollik bilan qabul qilganda, bilimlarni uzoqroq vaqt saqlab qolishadi (masalan, eshitganlari 20%, ko‘rganlari 30%, va faol ishtirok etganlari 80%). Interfaol o'qitishning afzalliklari:  O‘quvchilar shaxsiy qarashlarini erkin bayon qilishi, fikr almashishi va ijodiy yechimlar topishi mumkin.  Axborot-kommunikatsion texnologiyalar yordamida bilimlarni mustaqil egallash imkoniyati mavjud.  Jamoaviy ruh, samimiy munosabat va qo‘llab-quvvatlash muhitini shakllantiradi. Interfaol ta’limning o‘quvchilar qobiliyatlarini rivojlantirishdagi o‘rni: 1. Shaxsiy qobiliyatlarni rivojlantirish: o Mustaqillik va o‘zini boshqarish qobiliyatini oshiradi. o O‘z-o‘zini nazorat qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. o Mustaqil va tanqidiy fikrlashni rivojlantiradi. 2. Jamoa bilan ishlash ko‘nikmalari: o Tengdoshlari bilan samarali muloqot qilish va ularning fikrlarini tinglash ko‘nikmasini rivojlantiradi. o Bahs-munozaralarda faol qatnashish, o‘z fikrlarini erkin ifodalash va himoya qilish imkoniyatini beradi. o Hamkorlikda ishlash va murakkab muammolarni yechishga qaratilgan yondashuvni shakllantiradi. 3. Ijodiy va muammoli fikrlash: o Muqobil takliflarni ilgari surish qobiliyatini oshiradi. o Murakkab vaziyatlardan chiqish yo‘llarini topishga o‘rgatadi. o O‘z qarashlarini asoslash va himoya qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. 4. Ta’lim jarayonini boshqarish va baholash: o Interfaol metodlar orqali o‘qituvchi ta’limiy maqsadga erishishda o‘quvchilarni boshqarish, yo‘naltirish va nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. o Ta’lim jarayonining samaradorligini xolis baholash imkonini beradi. “Ajurli arra” strategiyasining mohiyati va qo‘llanilishi:  Ushbu strategiya mavzuni qismlarga ajratib, o‘quvchilar o‘rtasida taqsimlash orqali o‘rganishni tashkil etadi.  Har bir guruh berilgan matnni chuqur o‘zlashtiradi, so‘ngra "ekspert guruhi" shakllanib, o‘z bilimlarini boshqa guruhlarga o‘rgatadi.  Bu metod o‘quvchilarda mavzuni puxta tushunish va boshqalarga tushuntirish ko‘nikmasini rivojlantiradi. Texnologik model:  O‘quvchilar guruhlarga ajratiladi.  Har bir guruhga mavzuning bir qismi topshiriladi.  Guruh ichida mavzu puxta o‘zlashtiriladi.  Ekspert guruhlari shakllanadi va ular o‘zlashtirilgan bilimlarni boshqa guruhlarga o‘rgatadi. Foydalari:  O‘quvchilarning analitik va muloqot ko‘nikmalari rivojlanadi.  Jamoaviy ishlash va fikr almashish qobiliyatini oshiradi.  Mustaqil o‘rganish va boshqalarga bilim ulashish qobiliyatlarini shakllantiradi. “Akvarium” strategiyasining mohiyati va qo‘llanilishi:  Ushbu strategiya muammoni o‘quvchilar o‘rtasida tahlil qilish va muloqotni rivojlantirish uchun qo‘llaniladi.  “Tahlilchilar” va “Kuzatuvchilar” rollari orqali o‘quvchilar fikr bildirish va fikr almashishni o‘rganadilar. Tashkiliy jarayon:  Sinf xonasida ikki doira tashkil etiladi: tashqi doira (tahlilchilar) va ichki doira (kuzatuvchilar).  Tahlilchilar berilgan savol yoki mavzuni muhokama qiladi.  Kuzatuvchilar tahlilchilarni kuzatib, ularning faoliyatini baholaydi. Qo‘llanish tartibi:  Tahlilchilar berilgan savolni chap tomonidagi sherigi bilan muhokama qiladi.  O‘qituvchi ishorasi bilan tahlilchilar joylarini almashtiradi va yangi sherik bilan savolni muhokama qilishda davom etadi.  Kuzatuvchilar tahlilchilarning faoliyatini tahlil qilib, o‘z mulohazalarini bildiradi. Foydalari:  O‘quvchilar muammolarni tahlil qilish va samarali muloqot ko‘nikmalarini shakllantiradi.  Jamoaviy bahs-munozaralarda qatnashish qobiliyatlarini oshiradi.  Boshqa o‘quvchilarning fikrlarini baholash va o‘z mulohazalarini asoslash ko‘nikmasini rivojlantiradi. 2.2 Boshlang’ich sinf o'qish savodxonligi darslari mazmunidagi dolzarb masalalar mashqlar tahlili Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘qish savodxonligi darslari ularning umumiy ta’lim olish jarayonidagi dastlabki bosqichlarni tashkil etadi. Ushbu darslarning mazmunini to‘g‘ri shakllantirish, bolalarning kelgusidagi bilim olish faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Aynan boshlang‘ich bosqichda o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalari, matn mazmunini anglash, mantiqiy fikrlash, hamda mustaqil o‘qish qobiliyatlari rivojlanadi. O‘qish savodxonligi darslarida mashqlar mazmuni juda muhim ahamiyat kasb etadi. Mashqlar nafaqat o‘quvchilarning texnik o‘qish ko‘nikmalarini rivojlantirish, balki ularning ijodiy qobiliyatlarini oshirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Shu nuqtai nazardan, savodxonlik darslarida zamonaviy pedagogik yondashuvlardan foydalanish, o‘quvchilarning fikrlash va tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiruvchi topshiriqlarni tanlash dolzarb masala sifatida ko‘riladi. Mashqlarni tahlil qilish Mashqlarni tahlil qilish jarayonida quyidagi masalalarga alohida e’tibor qaratish lozim: 1. Matnning mazmuni va saviyasiga mosligi: O‘quvchilarga taqdim etilgan matnlar yosh xususiyatlariga mos, qiziqarli va o‘qish uchun rag‘batlantiruvchi bo‘lishi zarur. Masalan, qisqa hikoyalar, ertaklar yoki hayotiy voqealar asosida tuzilgan matnlar o‘quvchilarning matnni anglash qobiliyatlarini rivojlantiradi. Ushbu jarayonda, bolalarning o‘quv tajribasini kengaytirish uchun milliy va xalqaro adabiyotlardan foydalangan holda turli mavzular kiritilishi zarur. 2. So‘z boyligini oshirish: O‘qish darslari davomida berilgan mashqlar o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishga xizmat qilishi kerak. Buning uchun turli sinonimlar, antonimlar yoki tushuncha izohlarini o‘rgatish mashqlari qo‘llaniladi. So‘z boyligini oshirish uchun o‘yinlar, krossvordlar yoki yangi so‘zlardan iborat jumlalar tuzish kabi mashqlar samarali hisoblanadi. 3. O‘qilgan matnni tahlil qilish va tushunishni baholash: O‘quvchilar matnni nafaqat texnik jihatdan o‘qiy olishlari, balki uning mazmunini tahlil qilishlari ham muhim. Bu borada savol- javob mashqlari, asosiy g‘oyani topish yoki qahramonlarning harakatlarini baholash kabi topshiriqlar juda samarali hisoblanadi. Shu bilan birga, o‘quvchilarning matnni mustaqil ravishda qayta hikoya qilish ko‘nikmalarini shakllantirish ham dolzarb vazifa hisoblanadi. 4. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish: Mashqlarda o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiruvchi topshiriqlar bo‘lishi kerak. Masalan, hikoya davomida yuz bergan voqealar zanjirini tiklash, sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash yoki matndagi yashirin ma’lumotlarni topish kabi mashqlar. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun diagrammalar, mantiqiy zanjirlar va voqea keltirish mashqlari ham juda samarali hisoblanadi. 5. Ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish: Savodxonlik darslarida o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi topshiriqlarga e’tibor qaratish lozim. Masalan, matn asosida yangi hikoya tuzish, qahramonlarning xatti-harakatlariga o‘z nuqtai nazaridan baho berish kabi vazifalar ijodkorlikni rag‘batlantiradi. Shuningdek, bolalarga turli she’rlar yoki qisqa hikoyalar yozish imkoniyatini berish ijodiy qobiliyatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Zamonaviy pedagogik yondashuvlar Bugungi kunda o‘qish savodxonligi darslarida zamonaviy pedagogik yondashuvlardan foydalanish muhim hisoblanadi. Bu yondashuvlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  Interaktiv metodlar: Bolalarni darsga jalb etish va faol ishtirokini ta’minlash uchun interaktiv o‘yinlar, guruhli mashqlar yoki rolli o‘yinlardan foydalanish mumkin. Shu orqali o‘quvchilar muloqot qilish, fikr almashish va o‘z bilimlarini sinash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.  Axborot texnologiyalari: Elektron darsliklar, audiokitoblar va maxsus o‘yin dasturlari orqali dars jarayonini yanada qiziqarli qilish mumkin. Interfaol doskalar va multimedia vositalaridan foydalanish o‘quvchilarning darslarga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.  Integratsiyalashgan yondashuv: O‘qish mashqlarini boshqa fanlar, masalan, matematika yoki tabiatshunoslik bilan bog‘lab olib borish orqali bolalarning bilim olishga bo‘lgan qiziqishini oshirish. Masalan, o‘qilgan matn asosida matematik masalalar tuzish yoki tabiatshunoslik faktlarini muhokama qilish orqali bilimlar chuqurlashadi.  Differensial yondashuv: Har bir o‘quvchining qobiliyat va imkoniyatlariga mos mashqlarni tanlash orqali ta’lim jarayonining samaradorligi oshiriladi. Bu yondashuv kuchli va zaif o‘quvchilar uchun alohida mashqlarni taqdim etishni ko‘zda tutadi. Boshlang‘ich sinfda o‘qish savodxonligi darslari bolalarning intellektual va ijtimoiy rivojlanishi uchun juda muhim bosqich hisoblanadi. Ushbu darslar nafaqat o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantiradi, balki o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash, ijodkorlik va mustaqil o‘rganish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Ayniqsa, mazkur darslarning mazmunini to‘g‘ri va sifatli tashkil etish hozirgi zamon ta’limi oldidagi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. O‘qish savodxonligi darslarining dolzarb masalalarini o‘rganishda quyidagi jihatlarni alohida tahlil qilish zarur: Matn mazmuni va strukturasi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun taqdim etiladigan matnlar yoshga mos, tushunarli va qiziqarli bo‘lishi lozim. Matnning g‘oyaviy mazmuni o‘quvchilarning axloqiy va estetik tarbiyasiga xizmat qilishi kerak. Shu bilan birga, milliy qadriyatlarni aks ettiruvchi, o‘quvchilarni Vatanga muhabbat va hurmat ruhida tarbiyalaydigan matnlar o‘z o‘rniga ega. Mashq turlarining xilma-xilligi O‘qish savodxonligi darslarida qo‘llaniladigan mashqlar bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Quyidagi mashq turlariga alohida e’tibor qaratiladi: 1. So‘z va iboralar bilan ishlash: Sinonimlar, antonimlar va frazeologik iboralarni o‘rganish orqali bolalarning lug‘at boyligini kengaytirish. 2. Matnni tahlil qilish: Matn mazmunini tushunish, asosiy g‘oyani aniqlash va qahramonlar xatti-harakatlarini baholash. 3. Ijodiy topshiriqlar: Hikoyani davom ettirish, yangi so‘zlardan foydalanib, matn yaratish yoki qahramonlarga oid yangi voqealar tuzish kabi topshiriqlar. 4. Mantiqiy fikrlash mashqlari: Matn asosida sabab-oqibat bog‘lanishini aniqlash, voqealarni izchil tiklash yoki yashirin ma’noni topish. Savodxonlikni baholash mezonlari O‘qish savodxonligini samarali baholash uchun maxsus mezonlarni ishlab chiqish lozim. Bu mezonlar o‘quvchining matnni texnik jihatdan o‘qiy olishidan tortib, mazmunni anglash va mustaqil fikr bildirish darajasini aniqlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Shuningdek, baholash jarayonida individual yondashuvni qo‘llash muhim. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash Interaktiv metodlar Bugungi kunda ta’lim jarayonida interaktiv metodlardan foydalanish bolalarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Guruhda ishlash, savol- javob mashqlari va rolli o‘yinlar yordamida o‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifoda qilishni o‘rganadilar. Axborot texnologiyalaridan foydalanish Elektron darsliklar, audiokitoblar va multimedia vositalari yordamida o‘qish darslarini yanada qiziqarli qilish mumkin. Masalan, o‘quvchilarga tinglash va o‘qish uchun moslashtirilgan audiofayllarni taklif qilish, interaktiv o‘yinlar orqali so‘z boyligini oshirish samarali usul hisoblanadi. Differensial yondashuv Har bir o‘quvchining individual xususiyatlarini hisobga olgan holda, ularning ehtiyojlariga mos mashqlarni tanlash dars samaradorligini oshiradi. Bu usul kuchli va zaif o‘quvchilarga alohida yondashish imkonini beradi. Mashqlarni mazmuniy tahlil qilish Lug‘at boyligini rivojlantiruvchi mashqlar O‘quvchilarning lug‘at boyligini oshirish uchun sinonimlar, antonimlar va yangi so‘zlarni o‘rgatuvchi mashqlarni muntazam qo‘llash zarur. Masalan, "So‘zlarning ma’nosini toping" yoki "So‘zlardan yangi iboralar yarating" kabi topshiriqlar orqali bolalar lug‘at boyligini oshirish mumkin. Matn asosidagi tahlil mashqlari Matn asosida savol-javob mashqlari, matnning asosiy mazmunini aniqlash, qahramonlarning xarakterini tushunish kabi topshiriqlar o‘quvchilarning o‘qilgan materialni chuqur tushunishiga yordam beradi. Bu jarayonda interfaol doska yoki boshqa vizual vositalardan foydalanish samaradorlikni oshiradi. Ijodiy mashqlar Hikoya yoki ertak asosida yangi syujet tuzish, qahramonlarning keyingi qadamlarini tasavvur qilish kabi ijodiy mashqlar o‘quvchilarning kreativ fikrlash qobiliyatini oshiradi. Shuningdek, "Matnni davom ettirish" yoki "Yangi voqea yozish" kabi vazifalar bolalarning tasavvur qilish qobiliyatini kuchaytiradi. 2.3 O’qish savodxonligi darsliklari asosida o’quvchilarni PIRLS xalqaro baholash tadqiqotlariga tayyorlash. O’quvchilarning matnni o’qib tushunishi va savodxonligini oshirish uchun PIRLS tadqiqotining o’rni va ahamiyati yorilgan. Kalit so’zlar: savodxonlik, xalqaro baholash dasturi, PIRLS, o’qish savodxonligi. Har bir o’quvchi maktabga qadam qo’yar ekan birinchi navbatda o’qishni yozishni to’g’ri talafuz qilishni o’rganadi umumiy qilib aytganda savodxonligini oshiradi. O’qish1 va o’qish savodxonligi yillar davomida o’zgarib, jamiyat, iqtisodiyot, madaniyat va texnalogiya sohalarida o’z aksini topadi. O’qish faqat ta’limning dastlabki bosqichlarida, bolalikda o’zlashtiriladigan qobiliyat deb hisoblanmay qo’ydi. Chunki bugungi kunda bu qobilyat shaxsning butun umri davomida turli xil kantekstlarda o’z tengdoshlari va keng jamoatchilik bilan muloqot qilish asosida rivojlantirib boriladigan bilim, ko’nikma va malakalar usullar jamlanmasi sifatida ta’riflanadi. O’qish savodxonligi nafaqat ta’lim tizimida, balki boshqa sohalarda ham yutuqlarga erishish uchun asos hisoblanadi. Birinchi navbatda o’quvchining kitob o’qish qobiliyatiga e’tibor berish, jumladan, uning ma’lumotlar tanlash, tushunish talqin qilish, va baholash tadqiqotining asosiy maqsadlaridan biri. Savodxonlik hamma uchun tanish bo'lgan tushuncha. Savodxonlik bu asosiy kognitiv ko'nikmalarni o'zlashtirish darajasi bo’lib, ona tilida o'qish, yozish va matematik bilimlarning majmui. Ammo texnologiya va axboortlar murakkabligining rivojlanishi bilan biz uchun aniq bo’lgan savodxonlik tushunchasi kengaymoqda. Zamonaviy inson uchun zarur bo'lgan kompetentsiyalarni tasniflashga urinayotgan xalqaro tashkilotlar raqamli, axborot va ilmiy savodxonlikning ahamiyati haqida gapirishadi. Ko'pincha bu turdagi savodxonlik bir -birini to'ldiradi. 1 Ta’lim sifati . PIRLS tadqiqoti telegram kanali. 2 Akramjon O’ktamjonovich Mirzayev. O’quvchilarning raqamli dunyoda o’rganish konsepsiyasi bo’yicha savodxonligini rivojlantirish. Scientific Progress. Volume 2. ISSUE 8 2021.P.832 3 Karima Qosimova ,Safo Matjonov “Ona ǀ tili o’qitish metodoikasi” Toshkent “ NOSIR” nashr 2009 orqali bolalarda to’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat.Shuningdek o’quvchilar lug’atini boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish, bilimni boyitish, tafakkurni shakllantirish, eshitish qabul qilish sezgisini o’stirishda ham mas’ulyatliligi bilan alohida o’rin tutadi.Yuqoridagilarni hisobga olgan holda ta’lim olish imkoniyati savodxonlikka bog’liq bo’ladi. Shuning uchun muxtaram Prezidentimiz tomonidan “Uzluksiz ta’limni “ rivojlantirish uchun bir qancha chora tadbirlar ko’rilmoqda , yangiliklar kiritilmoqda va qarorlar qabul qilinmoqda. Bularning isboti sifatida xalqaro baholash tadqiqotlarini misol qilib keltirishimiz mumkin. “ O‘zbekiston respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-sonli Farmonida “PISA” (The Programme for International Student Assessment) o‘quvchilarni baholash xalqaro dasturi reytingida O‘zbekistonning 2021 yilda birinchi 70 talikka, 2025 yilda 60 talikka va 2030 yilga kelib esa, birinchi 30 ta ilg‘or mamlakatlar qatoriga kiritish ko‘zda tutilgan4 . Masalan O’qish savodxonligini baholash uchun PIRLS tadqiqoti. PIRLS (Progres in International Reading Literace study) bu tadqiqot turi 4-sinf o’quvchilarining matnni o’qib tushunish darajalari sifatini xalqaro baholash tizimi hisoblanadi. PIRLS tadqiqotida o’quvchilarning dars vaqtida va maktabdan tashqari vaqtda o’qishni ikki turini baholaydi. O’qish savodxonligi – shaxs o’zining bilim va salohiyatini rivojlantirish , jamiyatda o’z o’rnini topish maqsadiga erishishi yo’lida matnlarni tushunish, ulardan foydalanish, ular ustida mulohaza yuritish hamda ularga munosabat bildirish qobilyati ham hisoblanadi. Boshlang’ich savodxonlik tushunchasi o’qish va yozishni dastlabki o’rganish uchun ishlatiladi. Savod o’rgatish jarayonidagi o’qish darslarining asosiy vazifasi o’quvchilarga tovush va harflarni tanishtirish ularni to’g’ri talaffuzini o’rgatish Metod, usul va texnologiya. Ta’lim metodi tushunchasi anchagina murakkabdir. Shu bois pedagogikada uning tobora aniq talqini xususida munozara haligacha davom etmoqda. Biroq bu tushunchaga beriladigan didaktlarning turli ta’riflariga qaramay, ularning nuqtai nazarlarini yaqinlashtiradigan qandaydir umumiylikni ham ta’kidlash mumkin. Ko‘pchilik mualliflar ta’lim metodini o‘quvchilarning o‘quv bilish faoliyatini tashkil etish usuli, deb hisoblashga moyildir. 1. O’quvchilarning adabiy tajribasini baholash maqsadida o’qish. 2. Ma’lumotni o’zlashtirish va undan foydalanish maqsadida o’qish. Hozirgi vaqtda 5 PIRLS ta’rifiga ko’ra o’qish savodxonligi jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson tomonidan qadrlanadigan yozma til shakllarini tushunish va ulardan foydalanish, matnlardan turli shakllarda ma’no hosil qila olish qobilyati ham hisoblanadi. PIRLSning eng yuqori darajasi 625 ball va undan yuqori bo’ladi. O’quvchilar matnni yaxlit tushuna oladi va matn qismlarini bir-biri bilan bog’liq holda tushunadi. Muallifning g’oyasini izohlashda o’z fikrini asoslash uchun matnga tayana oladi. Fikrimizni matn orqali izohlashimiz mumkin. O‘quvchilarga matnni o‘qib, mazmunini sharhlab berish , undagi uyushiq bo‘laklar va umumlashtiruvchi so‘zlarni topib, izohlash topshiriladi. Bir g‘oz suvda suzib yurib, o‘ziga o‘zi maqtandi: -Olamda men kabi iqtidorli bo‘lmasa kerak. Menda uch hunar: yugurish, uchish, suzish bor. Shuning uchun yer, suv, havo-uch makon meni izmimda. Bir o‘zimda uch qobilyat mujjasam! G‘ozning bu so‘zlarini eshitib turgan Qurbaqa dedi: -Birodar, muncha maqtanmasang ham bo‘lar edi. Sen aytayotgan qobilyat uch jonivorning kiyikning, baliqning, lochinnig ishidir. Yerda kiyikdek yugura olmaysan, suvda baliqdek suza olmaysan, havoda lochindek ucha olmaysan, chalachulpa uch hunarni bilguncha birini yahshi bilganing ma’qul yaxshi edi. 4 Akramjon O’ktamjonovich Mirzayev. Mamlakatimiz ta’lim tizimida raqamlashtirish va raqamli dunyoda o’qitish va o’rganishning mavjud imkoniyatlari. Academic Research in Educational Sciences. VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021 5 Xalqaro tadqiqotlarda boshlang’ich sinf o’quvchilarining o’qish savodxonligini baholash.Boshlang’ich sinf o’quvchilari, metodistlar va soha mutaxassislari uchun metodik qo’llanma-Toshkent:Sharq,2019 ILOVA:Matnni diqqat bilan o‘qing va quyidagi topshiriqlarni bajaring. Savollar Javoblar O‘quvchi n ing balli Qo‘yilishi mumkin bo‘lgan ball 1.Matn tarkibidagi umumlashtiruvch i so‘zlarning ma’no mazmunini yuzaga chiqarishdagi o‘rni qanday? A. Hech qanday o‘rin yo‘q, umumlashtiruvchi so‘zlar qatnashmasa ham matnning mazmuni o‘zgarmaydi B. Umumlashtir uvchi so‘z uyushiq bo‘laklarni umumlashtirib atash uchun qo‘llanilgan. D. Umumlashtiruvchi so‘z uyushiq bo‘laklarni umumlashtirgan ularni alohida ta’kidlab o‘tilishiga o‘zining ta’sirini ko‘rsatgan 1 BALL 2 BALL 3 BAL L 2. Nima deb o‘ylaysiz, g‘oz va qurbaqa o‘zaro do‘stmi yoki dushman? A. Ha do‘sti B. Yo‘q do‘sti emas , ular shunchaki suhbatdosh D. Ular o‘zaro dushman 3ball 2 ball 0 ball 3. Agar do‘st bo‘sa ularning do‘stligiga ishora qiluvchi vositani matn ichidan aniqlang? (o‘quvchi o‘z variantini ushbu kataka yozadi) ____________________ _ 3 ball javobga yaqinroq 1 ball aniqlay olmasa, 0 ball 4. Yuqorida siz topgan so‘zning ma’nodoshlarini yozing (o‘quvchi o‘z variantini ushbu kataka yozadi) ____________________ _ Do‘st o‘rtoq, oshna … So‘zlar soniga va mazmuniga qarab ball qo‘yiladi(1- 3ball) 5. O‘zbek xalq maqollaridan ushbu matn mazmuniga mos keladigan sarlavha toping va keying katakka yozing? (o‘quvchi o‘z variantini ushbu kataka yozadi) ____________________ Mqtanma g‘oz hunaring oz . - 3ballkeying i berilgan javoblar mazmuniga mos kelishi yoki kelmasligig a ko‘ra 2 yoki 1 bal bilan baholanad 6. Ushbu matndan chiqargan xulosangizni yozing. (o‘quvchi o‘z variantini ushbu kataka yozadi) ____________________ Xulosa 1-3 ball oralig‘ida baolanadi. 2.4 Ta’lim metodlari va vositalari Ta’lim metodlari va usullari tushunchalari. Metod, usul va texnologiya. Ta’lim metodi tushunchasi anchagina murakkabdir. Shu bois pedagogikada uning tobora aniq talqini xususida munozara haligacha davom etmoqda. Biroq bu tushunchaga beriladigan didaktlarning turli ta’riflariga qaramay, ularning nuqtai nazarlarini yaqinlashtiradigan qandaydir umumiylikni ham ta’kidlash mumkin. Ko‘pchilik mualliflar ta’lim metodini o‘quvchilarning o‘quv bilish faoliyatini tashkil etish usuli, deb hisoblashga moyildir. Shu qoidani boshlang‘ich nuqta bilib, mazkur tushunchani yanada batafsil ko‘rib chiqish va uning ilmiy ta’rifiga kelishga harakat qilamiz. Metod so‘zi yunoncha tadqiqot, maqsadga erishish yo‘li, usuli deganidir. Metod - eng umumiy ma’noda - maqsadga erishish usuli, ma’lum tarzda tartibga solingan faoliyat. Ko‘rinadiki, bu o‘rinda ham o‘qituvchining o‘rgatuvchi ishi va u tashkil etgan o‘quvchilarning faol o‘quv-bilish faoliyati uyg‘unlashadi. Ta’lim metodlari deyilganda, o‘rganilayotgan materialni egallashga qaratilgan turli didaktik vazifalarni hal etish bo‘yicha o‘qituvchining o‘rgatuvchi ishi va o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish usullari yig‘indisi tushuniladi. Didaktikada, shuningdek, ta’ lim usullari atamasi ham keng qo‘llanadi. Ta’lim usuli - ta’lim metodining tarkibiy qismi yoki alohida tomoni. Metodlar bilan usullar munosabati o‘zaro bir-biriga bog‘langan. Usul va metod butun va qism sifatida bir-biriga bog‘lanadi. Usullar yordamida faqat pedagogik yoki o‘quv vazifasining bir qismi hal qilinadi. Xuddi shu metodik usullar turli metodlarda foydalanilgan bo‘lishi mumkin. Va aksincha, xuddi shu metod turli o‘ qituvchilar tomonidan turli usullarda ochib berilishi mumkin. Masalan, o‘qituvchilar tomonidan ko‘p qo‘llaniladigan mashq manbasiga ko‘ra amaliy metod hisoblansa, uni qo‘llash esa bir nechta usullar (mashqning qoidasini o‘ qib berish (1-usul), bittasini namuna sifatida bajarib ko‘rsatish (2-usul), o‘qituvchining namunasi asosida o‘quvchilar tomonidan mashqning bajarilishi (3-usul), o‘quvchilar tomonidan bajarilgan mashqlarni tekshirish va xatolarini tuzatish (4-usul) va boshqalar) yordamida amalga oshiriladi. O‘qituvchilarning ayrimlari esa, “metod” tushunchasining o‘rniga “uslub” tushunchasini ham qo‘llaydilar. Ammo “uslub” tushunchasi “metod” atamasining mohiyatini o‘zida to‘liq aks ettira olmaydi. Chunki uslub ko‘proq xususiy (so‘z borayotgan holatda aynan o‘qituvchiga xoslikni ifoda etadi) tavsifga ega bo‘lib, aniq maqsadga erishish yo‘li sifatida xizmat qila olmaydi. Pedagogik texnologiya - bu muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan, aniq maqsadga yo‘naltipilgan hamda ushbu maqsadning natijalanishini kafolatlovchi pedagogik faoliyat japayoni mazmunidir. Har qanday pedagogik texnologiya, jumladan umummadaniy dunyoqarashni shakllantirishga yo‘naltirilgan texnologiya ham o‘zaro hamkorlik, muloqot, ularning bir-birlariga ta’sirlari eng zamonaviy talablarga javob bergan holda, o‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va boshqarish tamoyillari, yo‘llari, umummadaniy dunyoqarashni shakllantirishga xizmat qiluvchi metod va uslublar, talabalar shaxsi faoliyatni to‘g‘ri tashkil etish, ular bilan hamkorlik qilish, muloqotga kirishish, pedagogik faoliyatini tashkil etish jarayonida yuzaga keluvchi muammo va qarashlarni birgalikda hal etish, auditoriyada ijodiy hamkorlik, ishchanlik muhitini hosil qilishga doir shakl va metodlar bilan qurollangan bo‘lishi lozim. Ta’lim amaliyotida “pedagogik texnologiya” tushunchasi uch darajada qo‘llaniladi: Umumpedagogik (makro) daraja. Mazkur darajaga muvofiq keladigan texnologiyalar yaxlit pedagogik jarayonga tegishli bo‘lib, ularga muammoli, tabaqalashtirilgan, integratsion, shaxsga yo‘naltirilgan, rivojlantiruvchi, modulli, masofali o‘qitish texnologiyalarini misol sifatida keltirish mumkin. Mazkur texnologiyalar innovatsiya tavsifiga ega bo‘lib, novator o‘ qituvchilar, olimlar va izlanuvchilar tomonidan ishlab chiqiladi hamda samaradorligi kafolatlanganidan va amaliyotga keng tatbiq etish imkoniyatiga ega bo‘linganidan so‘ng uni amaliyotchi o‘qituvchilar o‘z faoliyatida qo‘llaydilar. Xususiy-metodik (mezo) daraja. Ushbu daraja o‘zida ma’lum bir o‘quv fanini o‘qitish jarayonini loyihalash va rejalashtirishni o‘zida aks ettiradi. Masalan, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘qish darsini har safar texnologik modeli va xaritasini tuzib kelishi kerak. Hozir ko‘p ta’kidlanayotgan texnologik model loyihalashga, texnologik xarita rejalashtirishga to‘g‘ri keladi. Natijada har bir fanni o‘ qitish texnologiyasi yuzaga keladi. Lokal daraja (mikro). Mazkur darajaga tegishli texnologiyalar o‘quv-tarbiya jarayonining ma’lum tarkibiy qismi, alohida shaxs sifatlarini shakllantirish, maxsus o‘quv ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirishga xizmat qiladi. Masalan, o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini shakllantirish texnologiyasi, o‘quvchilarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish texnologiyasi va boshqalar. Metodika - qat’iy ketma-ketlikka (algoritmik xarakterga), ilgari o‘rnatilgan reja (qoida), tizimga aniq rioya qilish bo‘lib, biror bir ishni maqsadga muvofiq o‘tkazish metodlari, yo‘llari majmuasi. “Metodika” tushunchasi turli fanlarni o‘qitish bilan ham bog‘ liqlikda qo‘llanilib, ma’lum sohani o‘qitish jarayoni, mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillari, shakl, metod va vositalari yig‘indisini o‘zida ifoda etadi. “Metodika” va “texnologiya” tushunchalarining bahs doirasi bilan ham bog‘liqlikda ayrim farqli jihatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Jumladan, metodik tizim “Qanday o‘qitish?”, “Nima uchun o‘qitish?”, “Nimaga o‘rgatish?” kabi savollarga javob izlaydi, texnologiya esa, “Qanday tarzda samarali o‘qitishga erishish mumkin?” degan savolni markazga qo‘yadi. Metodika o‘quv jarayoninin qanday tarzda tashkil etish lozimligini nazarda tutsa, texnologiya qay yo‘sinda o‘quv jarayonini eng qulay, maqbul tarzda amalga oshirishga diqqat-e’ tiborni qaratadi. Ta’lim metodlarining mohiyati va mazmuni. Hikoya - o‘qituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa va voqealarning yaxlit yoki qismlarga bo‘lib, tasviriy vositalar yordamida obrazli tasvirlash yo‘li bilan ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishi. Metodning samarasi ko‘p jihatdan o‘qituvchining nuqt mahorati, so‘zlarni o‘z o‘rnida, ifodali bayon qilishi, shuningdek, o‘quvchilarning yoshi, rivojlanish darajasini inobatga olgan holda yondashuviga bog‘liq. Shu bois hikoya mazmuni o‘quvchilarning mavjud bilimlariga tayanishi, ularni kengaytirishga xizmat qilishi zarur. Hikoyaning axborotlar bilan boyitilishi maqsadga muvofiqdir. Hikoya qilinayotgan materialni samaralash maxsus reja asosida amalga oshiriladi. O‘qituvchi har bir darsda uning maqsadini aniq belgilab oladi, undagi asosiy tushunchalarga alohida urg‘u berishga e’tiborni qaratadi. Suhbat - savol va javob shaklidagi dialogik ta’lim metodi bo‘lib, u fanga qadimdan ma’lum, xatto undan o‘z faoliyatida Suqrot ham mohirona foydalangan. Suhbat ta’lim jarayonida ko‘p funktsiyalar (aqliy fikrlash, hozirjavoblik, muloqot madaniyati va boshqa sifatlarni shakllantiradi) bajaradi, ammo asosiysi o‘quvchida faollikni yuzaga keltiradi. Suhbat o‘qituvchi fikriga mos harakat qilish, natijada yangi bilimlarni bosqichma-bosqich egallashga imkon beradi. Suhbat - faoliyatni endigina boshlagan o‘qituvchi uchun murakkab ta’lim metodi hisoblanadi, binobarin, savollarni tayyorlash, ularning ketma-ketligini ta’minlash ko‘p vaqt talab etadi, uni tashkil etishda esa barcha o‘quvchilarning diqqatini jalb etish talab qilinadi. O‘qituvchi oddiy savollar berishi, o‘quvchilarga ular yuzasidan batafsil o‘ylash uchun vaqt ajratishi, o‘quvchilarning javoblarini esa diqqat bilan tinglashi, zarur o‘rinlarda ularni sharhlashi lozim. Shu bois suhbatda bilish deduktiv yoki induktiv yo‘l bilan amalga oshadi. Deduktiv suhbat o‘quvchilarga oldindan ma’lum bo‘lgan qoidalar, tushunchalar, hodisalar, jarayonlar asosida tashkil etilib, o‘quvchilar tahlil yordamida xususiy xulosalarga keladilar. Suhbatning induktiv shaklida alohida dalillar, tushunchalarning tahlil asosida umumiy xulosaga kelinadi. Suhbat ko‘proq o‘quvchilarni yangi bilimlar bilan tanishtirish, bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash, nazoratni tashkil etish hamda o‘zlashtirilgan bilimlarni tashxislashda ijobiy natijalarni beradi. Suhbat turli ko‘rinishlarda, ya’ni, kirish, yakuniy, individual va guruhli suhbattarzida tashkil etiladi. Tushuntirish o‘quv materiali mazmunini isbot, tahlil, umumlashma, taqqoslash asosida bayon qilishdir. Bu metod hikoyaga nisbatan birmuncha keng qo‘llaniladi. Undan odatda, nazariy materiallar hamda murakkab masalalarni o‘rganishda foydalaniladi. Tushuntirish jarayonida o‘quv materialining bir qadar qiyin unsurlari ko‘zga tashlanadi va shu asosda materialning mohiyati ochib beriladi. Tushuntirish samarasi ko‘p hollarda o‘qituvchining ko‘rgazmali vositalardan oqilona foydalanishiga bog‘liq bo‘ladi. Ma’ruza - yirik hajmdagi o‘quv materialini og‘zaki bayon qilish metodi sanalib, uning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: qat’iy mantiqiy ketma- ketlik, uzatilayotgan axborotlarning ko‘pligi, bilimlar bayonining tizimliligi. Maktab ma’ruzasi mazmunini murakab tizimlar, hodisalar, obyektlar, jarayonlar, ularning sababli-oqibatli bog‘lanishlari, qonun va qoidalar tashkil etadi. Shu bois ma’ruza maktab sharoitida yuqori sinflardagina qo‘llaniladi. Chunki u butun dars jarayonini qamrab olishi mumkin. Ma’ruza metodi tushuntirish va suhbatning asta-sekin kengayib borishidan vujudga keladi va bir vaqida o‘quvchilarni qisqacha yozib olish (konspektlash)ga o‘rgata boradi. Ta’lim sifati va samaradorligini ta’minlashda ko‘rgazmali metodlar ham alohida ahamiyatga ega. Tasvir (illyustratsiya) metodi namoyish metodiga chambarchas bog‘liq bo‘lsada, didaktikada alohida o‘rganiladi. Illyustratsiya narsa, hodisalar va jarayonlarni ularning ramziy ko‘rinishlari - chizma, port, rasm, fotosurat, yassi modellar va boshqalar yordamida ko‘rsatishni taqozo etadi. Namoyish (demonstratsiya) metodi o‘rganilayotgan obyekt harakat dinamikasini ochib berishda qo‘l keladi va ayni chog‘da predmetning tashqi ko‘rinishi va ichki tuzilishi haqida to‘laqonli ma’lumot berishda keng qo‘llaniladi. Tabiiy obyektlarni namoyish qilishda odatda uning tashqi ko‘rinishi (shakli, hajmi, miqdori, rangi, qismlari, ularning o‘zaro munosabatlari)ga e’tibor qaratiladi, so‘ngra ichki tuzilishi yoki alohida xususiyatlarini o‘rganishga o‘tiladi. Ko‘rsatish ko‘p holatlarda o‘rganilayotgan obyektlarning subyekti yoki chizmasi yordamida kuzatiladi. Amaliy metod - o‘zlashtirilgan bilimlarni amaliy masalalar echimini topishga yo‘naltirilgan jarayonda qo‘llashni taqozo etadi. Bunda nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash ko‘nikmasi hosil qilinadi. Amaliy ishlar sinfda yoki tabiiy sharoitlar - maktab er maydoni, issiqxona, geografik maydonlarda amalga oshiriladi. Ularni amalga oshirishda sodir etiladigan harakatlar o‘qituvchi tomonidan nazorat qilinadi va zarur hollarda yo‘riqnoma yoki maxsus ko‘rsatmani o‘quvchilar e’tiboriga havola etadi. Mashq - aqliy yoki amaliy (jismoniy) harakatlarni bajarish ko‘nikmalarini egallash yo‘lidagi ko‘p marta takrorlanishlar bo‘lib, mashqsiz ko‘nikma hamda malakalarni shakllantirish mumkin emas. Mashqlar og‘zaki, yozma, gradikaviy (texnik jarayonlar mohiyatini ifodalash), ijtimoiy-foydali, jismoniy va boshqa turlarga bo‘linadi. Laboratoriya ishlari o‘quvchilarning jihoz, maxsus uskuna, qurol hamda turli texnikaviy qoliplardan foydalangan holda tajribalarni o‘tkazish metodlari bo‘lib, ular ko‘proq tabiiy fanlar asoslarini o‘rganishda qo‘llaniladi. Bu metod o‘quvchilarning asbob-uskunalar bilan ish ko‘rish, o‘lchash ishlarini amalga oshirish va ularning natijalariga ishlov berish kabi ko‘nikmalarini tezkor shakllantirishga imkon beradi. Laboratoriya ishlarini bajarish maxsus qurilma va jihozlar, shuningdek, materiallar hamda vaqtni sarflash, ularni ishga tayyor holatga keltirishni talab etadi. Biroq bu harakatlar o‘quvchilarning yuqori darajadagi faolligi asosida mustaqil ravishda tajriba va o‘lchash ishlarini tashkil etish bilan takomillashtirilib boriladi. 2.5 Innovatsion yondashuvning tamoyillari va ularning o‘quv jarayoniga ta’siri Ta’lim jarayonida innovatsion yondashuvni joriy qilish samaradorlikni oshiruvchi omillardan biri hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘qish savodxonligi darslarida bu tamoyillar quyidagi yo‘nalishlar orqali amalga oshiriladi: Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim tamoyili Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim o‘quv jarayonining markaziga o‘quvchini qo‘yadi. Bu tamoyil bo‘yicha darslarda har bir o‘quvchining individual qobiliyati, o‘zlashtirish darajasi va ehtiyojlariga e’tibor qaratiladi. Misollar:  Diferensiyalashgan topshiriqlar: O‘quvchilar uchun turli darajadagi topshiriqlarni taklif qilish, qiyinchilik darajasiga mos ravishda ularni bajarishga undash.  Individual maslahatlar: O‘qituvchi har bir o‘quvchi bilan alohida ishlash orqali ularning rivojlanish darajasini aniqlaydi va qo‘llab- quvvatlaydi.  Qiziqishlarni hisobga olish: Dars mazmuni va shaklini o‘quvchilarning qiziqishlariga moslashtirish, masalan, bolalarga yoqadigan hikoyalar va o‘yinlardan foydalanish. Natijada, o‘quvchilarda o‘quv jarayoniga qiziqish oshadi, ularning mustaqil fikrlash va o‘z imkoniyatlariga ishonch darajasi kuchayadi. Ijodiy va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish Ijodiy va tanqidiy fikrlash tamoyili bolalarni turli xil muammolarni hal qilishga undaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ijodiy mashqlar va qiziqarli faoliyatlarni qo‘llash samarali bo‘ladi. Misollar:  So‘zlardan hikoya tuzish: O‘quvchilar bir nechta so‘zlarni tanlab, ulardan qisqa hikoya tuzishlari kerak bo‘ladi. Bu usul o‘quvchilarning tasavvurlarini rivojlantiradi.  Tahliliy savollar berish: O‘qilgan matn bo‘yicha savollar orqali bolalarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish. Bu tamoyil asosida o‘quvchilar faqat bilimni o‘zlashtirib qolmay, balki uni tahlil qilish, yangicha qarashlarni yaratishga intiladilar. Integratsiyalashgan ta’lim tamoyili Savodxonlik darslarini boshqa fanlar bilan uyg‘unlashtirish orqali o‘quvchilarning bilimlari kengayadi. Integratsiyalashgan yondashuv orqali fanlararo bog‘liqlikni ta’minlash quyidagicha amalga oshiriladi:  Adabiyot va tarix uyg‘unligi: Tarixiy shaxslar yoki voqealar haqidagi hikoyalar o‘quvchilarda adabiyot va tarixga qiziqish uyg‘otadi.  Matematika va o‘qish: Matematik masalalarni matn shaklida ifodalash orqali bolalarda ikki fanni uyg‘unlashtirish ko‘nikmasi rivojlantiriladi. Bu tamoyil bolalarda chuqur bilim va keng dunyoqarashni shakllantirishga xizmat qiladi. Texnologiyalarni ta’lim jarayoniga joriy qilish Zamonaviy texnologiyalar o‘quv jarayonini yanada qiziqarli va interaktiv qilish imkonini beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun:  Multimediali vositalar: Elektron doska va animatsiyalar orqali o‘quv materiallarini tushuntirish.  Onlayn o‘yinlar va dasturlar: Quizlet, Kahoot yoki boshqa ta’limiy platformalar yordamida o‘quvchilar bilimlarini mustahkamlash. Texnologiyalar yordamida o‘quvchilar mustaqil ravishda o‘rganish va bilimlarini mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘yinli metodlarni qo‘llash O‘yin metodlari darslarni qiziqarli va oson o‘zlashtiriladigan qilish uchun xizmat qiladi. Misollar:  So‘z topish o‘yinlari: Bolalar yangi so‘zlarni topib, ularni izohlaydilar.  Musobaqalar: Guruhlarga bo‘lingan o‘quvchilar so‘z zanjiri yaratadilar yoki hikoya tuzadilar. 2.6 Boshlang’ich sinf o’qish darslarida innovatsion usullar Hozirgi zamonaviy ta’lim tizimi doimiy rivojlanib, yangi talablar va imkoniyatlarga moslashib bormoqda. Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi darslarini tashkil etishda innovatsion yondashuvlar o’quvchilarning bilim olish jarayonini yanada samarali qilishga yordam beradi. Bu jarayonda zamonaviy texnologiyalar, interaktiv usullar va ijodiy yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu kurs ishi boshlang’ich sinfda o’qish savodxonligini oshirishga qaratilgan innovatsion metodlarni tadqiq qilish va ularni amaliyotga joriy etishning samaradorligini o’rganishni maqsad qiladi. Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi ta’lim jarayonining asosiy bosqichi bo’lib, u bolalarning keyingi ta’lim bosqichlarida muvaffaqiyatli o’qishi uchun zamin yaratadi. Innovatsion usullarni qo’llash orqali bu jarayonni yanada qiziqarli, samarali va tushunarli qilish mumkin. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari Ushbu kurs ishining maqsadi boshlang’ich sinf o’quvchilarining savodxonligini oshirishda innovatsion yondashuvlarning rolini o’rganish va samarali usullarni aniqlashdir. Vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Innovatsion yondashuvlarning nazariy asoslarini o’rganish. 2. Boshlang’ich sinf o’qish darslarida qo’llash mumkin bo’lgan zamonaviy metodlarni tahlil qilish. 3. Ta’lim jarayonida texnologiyalarning rolini o’rganish va ularning samaradorligini baholash. 4. Innovatsion usullarni amaliyotga joriy qilish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Innovatsion yondashuvlarning nazariy asoslari Innovatsiya tushunchasi va uning ta’limdagi roli Innovatsiya – bu mavjud jarayonlarni yangi usullar bilan takomillashtirishdir. Ta’lim sohasida innovatsiyalar o’quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirish, ta’lim jarayonini samarali tashkil etish va bilimlarni tezkor egallashga yordam beradi. Boshlang’ich ta’limda innovatsion yondashuvlarning ahamiyati Boshlang’ich ta’limda innovatsion metodlarni qo’llash o’quvchilarning qiziqishini oshirib, ularning mustaqil fikrlash va o’z- o’zini rivojlantirish qobiliyatlarini shakllantiradi. Masalan, o’yin texnologiyalari, interaktiv o’quv vositalari va digital platformalar orqali o’qish jarayonini jonlantirish mumkin. Boshlang’ich sinf o’qish darslarida innovatsion usullar Interfaol metodlar Interfaol metodlar, masalan, klaster, akvarium usuli va brainstorming (miya hujumi) o’quvchilarning o’qish jarayonida faol ishtirokini ta’minlaydi. Ushbu usullar bolalarning kreativ fikrlashini rivojlantiradi va bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. Zamonaviy texnologiyalarni qo’llash Smart doskalar, planšetlar va maxsus dasturlar orqali o’qituvchilar darsni yanada qiziqarli va samarali tashkil etishlari mumkin. Masalan, o’qish qobiliyatlarini oshirish uchun multimedia vositalaridan foydalanish yaxshi natija beradi. O’yin elementlari orqali o’rgatish Bolalar o’yin orqali bilim olish jarayonida qiyinchiliklarni oson yengadi. O’yin elementlarini qo’llash orqali ular matnlarni o’qish va tushunish qobiliyatini tezda rivojlantiradi. Amaliy tadqiqot va tavsiyalar O’qish savodxonligini oshirish bo’yicha tajribalar Darslarda interaktiv va innovatsion usullarni qo’llashning samaradorligini baholash uchun sinfda tajribaviy mashg’ulotlar o’tkazildi. Natijalar shuni ko’rsatdiki, o’quvchilar yangi usullarga qiziqib, bilimlarni yanada samarali egallashgan. Innovatsion yondashuvlarni joriy qilish bo’yicha tavsiyalar  Har bir darsga tayyorgarlik jarayonida interaktiv va zamonaviy metodlardan foydalanish.  Texnologiyalardan samarali foydalanish uchun o’qituvchilarni doimiy ravishda malaka oshirish kurslariga jalb qilish.  Darslarda o’yin va ijodiy elementlarni muntazam qo’llash. Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi darslarini tashkil etishda innovatsion yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy texnologiyalar, interfaol metodlar va ijodiy yondashuvlar o’quvchilarning bilim olish jarayonini qiziqarli va samarali qiladi. Ushbu kurs ishida o’rganilgan nazariy va amaliy tavsiyalar boshlang’ich ta’lim tizimini yanada rivojlantirishga xizmat qiladi. Yakunida aytish mumkinki, innovatsion yondashuvlarni keng qo’llash orqali boshlang’ich sinf o’quvchilarining savodxonligi va o’qish ko’nikmalarini sezilarli darajada oshirish mumkin. 2.7 Boshlang‘ich sinflarda darslarni tashkil etishda umumiy o‘rta ta’lim maktab-larida bir necha usullari Annotatsiya: Boshlang‘ich sinflarda darslarni tashkil etishda umumiy o‘rta ta’lim maktab-larida bir necha usullardan foydalaniladi. Ammo, ularning tuzilishi asosan darsdan ko‘zlangan maqsadga bog‘liq. Ushbu maqola boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan qanday ish olib borish va dars jarayonida nimalarga e’tibor berish to‘g‘risida. Kalit so‘zlar: o‘qituvchi, ta’lim, o‘quvchi, boshlang‘ich ta’lim, maktab, jarayon, innovatsiya, metod. Pedagogik nuqtai nazaridan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan hamkorlikda ishlash mazmunining takroriy umumlashtiruvchi dars tuzilishida, birinchidan, darsning tashkiliy qismi, ikkichidan, darsning maqsad va vazifalarini belgilab olish, uchinchidan, o‘quv materiallarini umumlashtirish va tizimlashtirish, to‘rtinchidan esa dars yakuni va uyga vazifalarga ahamiyat berish zarur. Boshlang‘ich sinf darslarini tashkil etishning murakkab jihati shundaki, unda o‘quv materiallar aniq belgilab olinishi, asosiy g‘oya, tushuncha, qoida, unga mos mashq topshiriqlarini ajratib olish lozim. Misol tariqasida aytadigan bo‘lsak, darsda nutqning ega, kesim, ikkinchi darajali bo‘laklari qaytariladi. Vaqtning chegaralanganligi sababli, ularning har biriga alohida to‘xtalib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham tanlangan mashq va topshiriqlarda nutqning tarkibiy qismlari o‘zaro aloqador shaklda bo‘lishi kerak. Qaytarish jarayonida darsning tarbiyaviy jihatiga e’tibor kuchaytiriladi. Bunda o‘quv materiallari ko‘proq qiziqarli hodisa, voqea va dalillar bilan bog‘liq bo‘ladi. Boshlang‘ich sinflarda pedagogik hamkorlikning mazmunini tizimlashtirish va umumlashtirish darsining o‘ziga xos hususiyatlaridan biri shundaki, o‘qituvchining o‘zi tushunib, o‘quvchilarning bilish faoliyatini boshqaradi. Asosan har bir o‘quv predmetining materiallari boblarga, qismlarga, bo‘laklarga va alohida mavzularga bo‘lib o‘rganiladi. Umumlashtiruvchi darslarni esa tarkibiy qismlarga bo‘lib, o‘rganilgan materiallarni umumlashtirishga, ular o‘rtasidagi aloqadorlik va yaxlitlikni anglab yetishga yordam beradi. Bundan ko‘rinib turibdiki o‘quvchilarda idrok, tasavvur, mantiqiy, dunyoqarashi kengayadi, murakkab topshiriqlarni bajara olish ko‘nikmalari rivojlanadi. Boshlang‘ich sinf darslarini to‘g‘ri tashkil etishda pedagogik maqsad va vazifalarni chuqur tushungan holda didaktik qoidalarga va darsning asosiy vazifalariga rioya qilib, har bir dars jarayonida ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarni amalga oshirishga qaratish asosiy o‘rinni egallaydi. Ta'lim o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo‘lib, shu jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma'lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi. Darslarda o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishadi, ya'ni o‘zlashtirilayotgan ma'lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etishda o‘ziga xos tafovutlarga tayanadi. Ta'lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarlarning dars paytidagi hamkorligi, o‘quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar shaklida ta'lim va tarbiya masalalari hal etiladi. Ta'limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday ekan, ta'lim-tarbiya maqsadi mos va mutanosib bo‘lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda ta'limning maqsadi imkoniyatlaridan to‘g‘ri, aniq, o‘rinli foydalanish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish, mantiqiy- ijodiy tafakkurni rivojlantirish, kommunikativ savodxonlikni oshirish, milliy g‘oyani singdirish, sharqona tarbiyani shakllantirish, shaxsni ma'naviy boyitishdan iboratligi ta'kidlangan. Ta'limiy maqsad asosida o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, og‘zaki va yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish orqali ularning muloqot madaniyati takomillashtiriladi. Tarbiyaviy maqsad asosida esa ma'naviy, g‘oyaviy, nafosat tarbiyasi beriladi. Til o‘rganish jarayonida xalqning madaniy-axloqiy qadriyatlariga yaqinlashtirish imkoni paydo bo‘ladi. Ulug‘ donishmandlardan biri «... kelajak tashvishi bilan yashasang, farzandlaringga yaxshi bilim ber, o‘qit», degan ekan. Yurtimizda ta'lim- tarbiya tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar haqiqiy ma'noda bir ikki yillik yoki qisqa davrda samaraga erishishga qaratilgan ish emas, balki chin ma'noda bir necha yuz yillarga tatiydigan o‘zgarish bo‘ldi, desak xato bo‘lmaydi. Bu prezidentimizning kelajagimiz, kelajak avlodimiz haqida qayg‘urib, yurtimizning barcha farzandlari – mening farzandlarim, ular bizlardan ko‘ra kuchli, bilimli va albatta baxtli bo‘lishlari kerak, degan g‘oyasi zamirida donishmandlarcha siyosat yotganini ko‘rsatadi. Ma'lumki, ta'limda ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalarini tatbiq etish o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama barkamol yuksak ma'naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol metodlar va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan- kunga ortib bormoqda. Bunday bo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an'anaviy ta'limda o‘quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib topish, mustaqil o‘rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Bugungi kunda ta'limda «Aqliy hujum», «Fikrlar hujumi», «Tarmoqlar» metodi, «Sinkveyn», «BBB», «Beshinchisi ortiqcha», «6x6x6», «Bahs-munozara», «Rolli o‘yin», FSMU, «Kichik guruhlarda ishlash», «Yumaloqlangan qor», «Zigzag», «Oxirgi so‘zni men aytay» kabi zamonaviy texnologiyalar qo‘llanmoqda. Dars mashg‘ulotlarida o‘yin-topshiriqlarni takrorlash yoki mustahkamlash darslarida foydalanilsa ijobiy natija beradi. O‘yintopshiriqning qaysi bir turini tanlash darsning turiga, sinf o‘quvchilarining o‘yin-topshiriqlarni bajarishga o‘rgatilganlik darajasi, ularning bilim saviyasi, mustaqil ijodiy ishlash imkoniyatlari, o‘rganilganlarni xotirada tez tiklay olishi, ijodkorlikning qay darajada shakllanganiga ham bog‘liq bo‘lishi kerak. Ta'limda o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglash va shu fikrni og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon eta olishga o‘rgatish masalasiga e'tibor qaratilgan bo‘lib, mustaqil fikrlaydigan, nutq madaniyati rivojlangan savodxon shaxsni kamol toptirish asosiy o‘rin egallaydi. Millatning turmush tarzi, madaniy yaratuvchanligi uning boy tarixiy merosi asosida o‘rganiladi. Bugungi kun o‘qituvchidan ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalaridan o‘quv jarayonida foydalanishni talab etmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqib, tajribalarimiz asosida dars mashg‘ulotlarida interfaol metodlarni qo‘llash orqali ta'lim-tarbiya berish yo‘llariga doir fikrlarimizni bayon etamiz. O‘ylaymizki, u o‘quv mashg‘ulotlari samaradorligini oshirishda hamkasblarimizga amaliy yordam beradi. Shuningdek, o‘quvchilarni o‘z yo‘nalishini tanlash va mustaqil hayotga tayyorgarlik ko‘nikmalarini shakllantirishdek mas'uliyatli vazifani bajarishda ularning yaqin ko‘makchilardan biriga aylanadi. Quyida sinflar kesimida ayrim mavzular asosida o‘qitishning zamonaviy usullarini tatbiq etish bo‘yicha tavsiyalar beramiz. Dunyoqarash-dunyoga va insonning o‘zi faoliyat olib borayotgan jamuyatdagi tutgan o ‘rni, kishilarning o ‘z atrofidagi voqealikka va o ‘zgalar bilan bo ‘lgan munosabatiga bo‘lgan umumiy qarashlar tizimi, aynan bu qarashlarga asoslangan odamlarning e’tiqodlari va bilish tamoyillari yig ‘indisidir. Dunyoqarash kishining yoshi, jamiyatda tutgan o ‘rni, yashash muhiti, atrofdagi muloqatda bo‘layotgan insonlarning xususiyatlari, hayotiy tajribasi, bilimi, mafkurasi bilan bog ‘liq.Aynan bizning jamiyatda olgan barcha bilimlarimiz, ya’ni falsafiy,ilmiy, diniy, siyosiy, 171 axloqiy, huquqiy, estetik bilimlarimiz dunyoqarashning rivojlanishida o‘z aksini topadi.Biz xuddi shu barcha jamiyat a’zolari uchun ahamiyatli bo‘lgan dunyoqarashning boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida shakllanishi, paydo bo‘lishi va uning rivojlanishidagi ahamayatli bo‘lgan voqeahodisalarga e’tibor qaratamiz. Barcha xususiyatlarning yoshlikda olingani, yoshlikda o ‘zlashtirilgani mustahkam,rivojlanish uchun eng yaxshi mezon yaratib bera oladigan poydevor vazifasini o‘taydi. Dunyoqarashning yoshlikdan rivojlanishi esa ma’lum darajada boshqa xususiyatlardan farq qiladigan jarayondir.Bolalarning yashash muhitini, oilasidagi muhitni,bilimini namoyon eta oladigan predmet sifatida dunyoqarash shakllangan bo ‘ladi. Dunyoqarashni bolalalarda rivojlantirish jarayonida biz o‘zimiz uchun asosiy qurol bo ‘lgan kitob orqali ularning dunyoqarashini, ilmiy dunyoqarashini, ilmiy tafakkurini shakllantira olishimiz mumkin. Kitob insoniyatning eng buyuk kashfiyoti bo ‘lib, unda o‘quvchi kitobxon va barcha insoniyat olami uchun yangi, ajib olam kashf etilishini guvohi bo ‘lamiz.Sarguzash asarlar o ‘quvchining hayolot olamini boyitsa,tarixiy asarlar o ‘tmishga qiziqish,ajdodlarga ehtirom, faxr-iftixor tuyg‘ularining shakllanishiga zamin ho‘ladi. Bolalalar, ya’ni maktabgacha yoshdagi bolalar yoki kichik maktab yoshidagi bolalar asosan ertak o‘qishadi u kitoblarda eng avval onaga ,vatanga ,oilaga bo‘lgan muhabbat uyg ‘onadi.Kitob o ‘qish jarayonida bolalar uning mag ‘zini chaqishga ,tub mohiyatini anglashga harakat qilishadi: “Nima bu?”, “Nega shunaqa?” “Nima uchun bu shunday dedi? “ , “Ular nega bormadi? “, “Men bo‘lganimda shunaqa qilganimda nima bo‘lar edi , oyi (ustoz,opa )?” Bolalar o‘qigan asarlarining mohiyatini savol berish orqali anglashi, tafakkur qilishi mumkin. Shu sababli ullarning har bir savoliga dunyoqarashiga qarab to‘liq javob berishga va ularning xususiyatlari bilan tushuntirishga harakat qilish lozim. O‘quvchilarda, bolalar qalbida kitobga yoshlikdan mehr qo‘yish, unga bo‘lgan munosabatini aniqlash boladagi dunyoqarashning shakllanishida juda katta ahamiyat kasb etadi. Bola hayolot olamini boyitishda asar asosida tayyorlangan filmlar ham muhim rol o ‘ynaydi.Bola ko ‘zi bilan ko ‘rib, tafakkuri bilan uqib dunyoqarashini o ‘stiradi.Bugungi kunda rivojlangan va jahon yuzini ko ‘rishga tayyorlanayotgan davlatlarda asosan fikr, so‘z erkinligi, fikrlash qobiliyatining ustunligi dunyoqarash orqali hosil bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin.Buning uchun esa har jabhada kitobxonlikni targ‘ib etish lozim. Boladagi kitobxonlik talanti tug‘ma emas, balki tarbiya vositasida va muhit jarayonida vujudga keladi. Bundan ko‘rinadiki, aynan bolalar dunyoqarashini shakllantirish oilaning asosiy vazifasi. Kitobxonlik haqida olimlarning ajoyib fikrlari, kitobxonlikka undovchi ajib so ‘zlari bor:  Olmon olimi GYOTEning quyidagi fikrlari juda o ‘rinlidir:” Kitobxonlikka o ‘rganish uchun qanchalik ko ‘p vaqt sarf qilinishini odamlar tasavvur 172 qilmaydilar,buning uchun men hayotimning 80 yilini bag‘ishladim, lekin hali ham o‘rgandim, deb ayta olmayman “  V.F.Asmus o‘zining “Kitobxonlik -mehnat va ijod “ nomli maqolasida esa kitobxonlikka shunday ta ‘rif beradi: “Mutolaa vaqtida asar bir ko‘zadan, ikkinchi ko‘zaga quyilgan suv kabi kitobxon miyasiga quyilib qolmay,balki ijodkor kitobxon tomonidan qayta idrok etiladi “ . Bundan ko‘rish mumkinki, har qanday kitob o ‘qigan bolada dunyoqarash shakllanadi deya olmaymiz. Eng asosiysi o ‘qigan kitobimizni,uqishimiz uni o‘zimizning tafakkurimizga singdira olishimiz natijasida,bolalarga ham o‘rgata olsak dunyoqarash shakllanadi. Qachonki, kitoblarni,badiiy asarlarni ko'p o‘qisak shunda biz uchun kitobxonlik asosiy o‘ringa chiqadi va fikrlashimiz,aynan bolalar nuqtai nazaridan nutqimiz ravonligi ,ijtimoiy hayotga moslashishimiz uchun turtki bo ‘ladi.Buning uchun biz bolalar hayotiga kitobxonlikni o ‘chmas,abadiy va fan sifatida olib kirishimiz lozim. “Taraqqiy etgan xorijiy mamlakatlarda - deb yozadi X.To‘xtaboyev, - kitobxonlik fan darajasiga ko‘tarilgan.Kitobxonlik kitobni targ‘ib qilishgina emas,balki kitob o‘qishni,o‘qiladigan kitobni tanlay olishni,mag‘zini chaqishni, ya’ni kitob yordamida o‘zini anglashni o‘rgatish hamdir” . Dunyoqarashni eng avval bola oilada poydevorini qo‘yadi ya’ni uni shakllantirib boshlaydi.Shunday ekan har bir xonadonda gazeta va jurnallar bo ‘lishi oila davrasida o ‘qilib ularning talqin qilinishi natijasida bolada kitobga va tafakkurining rivojlanishida qiziqish uyg ‘onadi. Badiiy asar o‘quvchi shaxsiga muomala madaniyati,odobaxloqni ijtimoiy moslashishni o‘rgatadi. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, haqiqatdan ham insonning inson ekanligini uning fikrlashi,dunyoqarashi anglatib turadi.Dunyoqarashni rivojlantirish har bir oila a'zosining,pedagoglarning, tarbiyachilarning,mahalla a'zolarining vazifasi hisoblanadi.Demak, kitobxonlik insonni barkamollikka yo‘llasa uni o ‘qimaslik johillikka ma'rifatsizlikka olib keladi natijada ma'naviy qashshoqlik yuzaga keladi. Maktabda, oilada muhim vazifa-kitobxonlikni,dunyoqarashni o‘stirish mevasini,inson hayotida zaruriyatga aylantirishdan iborat.Boshlang‘ich sinf deganda, asosan yurtning eng avval ulug‘ vatanning, jamiyatning,oilaning,ijtimoiy hayotimiz mevalarini tushunishimiz joiz.Bizning kelajagimiz,buyuk ajdodlarimiz kelajagi,albatta, bolalar, yosh avlod qo‘lida. Bundan ko‘rinadiki, o‘quvchilarni komil inson qilib tarbiyalash, ularni har jabhada yetuklikka olib chiqish, kreativ fikr egasi qilish,ertangi kuniga ishonch uyg‘otish,bugungi kunini oliy maqsadlar bilan boshlay oladigan qilib, ota-onaga, vatanga bo‘lgan tuyg‘ularni anglatgan holda,badiiy ijodimiz namunalari bilan ularning tafakkurini,dunyoqarashini,idrokini va fikrlash doirasini kengaytirib borishimiz lozim. Bu, albatta,bugungi kunning,rivojlangan davrning talabi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. O zbekistonda PIRLS tadqiqotiga tayyorgarlik Prezidentimizning 2019- ʻ yil 29-apreldagi “O zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030- ʻ yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to g risida”gi 5712-son ʻ ʻ Farmonida keltirilgan ko rsatmalar hamda ularning amaldagi ko rinishi, ʻ ʻ chora-tadbirlari namoyon bo layotgandan to shu kunlarda ham zarur ʻ harakatlar olib borilayotgani fikrimiz tasdig idir. Yurtimiz 2021-yilda ilk ʻ marotaba PISA, PIRLS xalqaro tadqiqotlarida ishtirok etadi. Mazkur jarayonga munosib tayyorgarlik ko rish maqsadida Ta lim sifatini ʻ ʼ nazorat qilish davlat inspeksiyasi huzurida Ta lim sifatini baholash ʼ bo yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi tashkil ʻ etilgan bo lib, markaz tomonidan mamlakatimiz ta lim sifatiga xalqaro ʻ ʼ darajada baho beriladigan mazkur sinovlarga munosib tayyorgarlik ko rish bo yicha rejali ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. ʻ ʻ O zbekistonda PIRLS tadqiqotiga tayyorgarlik ko rish va o tkazish ʻ ʻ ʻ bo yicha asosiy tashkilot bu – Ta’lim sifatini baholash bo yicha xalqaro ʻ ʻ tadqiqotlarni amalga oshirish Milliy markazidir. Jumladan, 2019-yil 25- yanvar kuni O zbekiston ushbu xalqaro baholash tizimiga qatnashishi ʻ e lon qilinib, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat ʻ qilish davlat inspeksiyasi boshlig i Ulug bek Tashkenbayev hamda ʻ ʻ Ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi (IEA — International Association for the Evaluation of Educational Achiyevement)ning Amsterdamdagi direktori Andrea Netton o rtasida O zbekistonning ʻ ʻ PIRLS-2021 baholash tizimida ishtirok etishi yuzasidan ilk rasmiy uchrashuv tashkil qilingan edi. Unda PIRLS dasturining 2021-yil uchun mo ljallangan tadqiqotlarida O zbekistonning ishtirok etishi tashabbusi ʻ ʻ IEA tashkiloti tomonidan katta olqishlar bilan qarshi olindi va tashkilot tomonidan barcha kerakli yordam va tavsiyalar berilishi ta kidlandi. ʻ Shuningdek, yig ilishda PIRLS-2021 tadqiqotlarida ishtirok etish bilan ʻ bog liq tashkiliy masalalar, ya ni ishtirok etish shartlari, tadqiqotlarni ʻ ʻ amalga oshirish bosqichlari, tadqiqotlarning samarali tashkil etishiga 175 qaratilgan yo riqnomalar va boshqa ko plab vazifalar atroflicha ʻ ʻ muhokama qilingan. Shunga o xshash tadbirlardan yana biri (eslatib o tamiz mazkur masala ʻ ʻ yuzasidan ko plab yig ilishlar tashkil etilgan) 2019-yil 25-oktabrda kuni ʻ ʻ markazda yurtimizda PISA, PIRLS xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish borasida olib borilayotgan ishlar muhokamasiga bag ishlangan ʻ yig ilish bo lib o tdi. Yig ilishda markaz tomonidan PISA va PIRLS ʻ ʻ ʻ ʻ xalqaro tadqiqotlariga tayyorgarlik bo yicha OECD (Iqtisodiy hamkorlik ʻ va taraqqiyot tashkiloti) va IEA (Ta lim yutuqlarini baholash xalqaro ʼ assotsiatsiyasi) bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan ishlar va istiqboldagi rejalar haqida ma lumot berilgan. Xalqaro baholash ʼ tadqiqotlariga tayyorgarlik ko rish bo yicha xorijiy davlatlar ilg or ʻ ʻ ʻ tajribalaridan misollar keltirilgan. Muhokama jarayonida ushbu jarayonda mavjud muammolar va amalga oshirilishi lozim ishlar ko rsatib o tilgan. Xususan, o quvchilarning kompyuter savodxonligini ʻ ʻ ʻ oshirish, maxsus trenajyor dastur yaratish, o qituvchilarni malakasini ʻ oshirish tizimini takomillashtirish, darsliklarni yaratishda xalqaro baholash dasturlari talablari darajasidagi topshiriqlarni kiritish, tadqiqotlarga tayyorlanishda maktab pedagog jamoasining motivatsiyasini kuchaytirish, ota-onalar bilan ishlash mexanizmini ishlab chiqish, metodik kunlar va tayanch maktablari imkoniyatidan samarali foydalanish, o quvchi va o qituvchilar uchun o quvmetodik ʻ ʻ ʻ materiallar yaratish lozimligi ta kidlangan edi. ʼ Bundan tashqari mamlakatimizning deyarli barcha hududlarida xalqaro baholash tizimida qatnashishga oid seminar, uchrashuv, tadbirlar vebinar tarzida tashkil etildi. Xalqaro vebinarlar tashkil etilib yo l-yo riqlar, berilgan tavsiyalar ʻ ʻ o rganildi, chet mamlakatlar tajribalari dasturulamal bo lib xizmat ʻ ʻ qilishi hozirga kelib imkon qadar ta minlanmoqda. Xususan, 2020-yil ʻ 24- 25- avgust kunlari PISA va PIRLSga tayyorgarlik masalalariga bag ishlangan vebinar bo lib o tgan. Ushbu vebinar Ta lim sifatini ʻ ʻ ʻ ʼ nazorat qilish davlat inspeksiyasi tashabbusi bilan Jahon bankining READ dasturi doirasida Xalq ta limi vazirligi va Rossiya Ta lim ʼ ʼ strategiyalarini rivojlantirish instituti bilan hamkorlikda “Xalqaro tadqiqotlarda ishtirok etish – inson kapitalini rivojlantirish omilidir” mavzusida bo lib, vebinarda Rossiya ta lim akademiyasi Ta limni ʻ ʼ ʼ rivojlantirish strategiyalari institutining qator malakali mutaxassislari ham qatnashib, PISA, PIRLS, TIMSS, TALIS tadqiqotlariga tayyorgarlik ko rish bo yicha e tibor qaratilishi lozim bo lgan muhim ʻ ʻ ʼ ʻ jihatlarga to xtalib o tishdi. Qayd etish lozim, mazkur vebinarda olingan ʻ ʻ ma lumotlar ishtirokchilarning XXI asrda ta lim tizimiga qo yiladigan ʼ ʼ ʻ talablar haqida tasavvurlarini ko plab boyitish, 2021- yildagi xalqaro ʻ PIRLS va 2022-yildagi PISA xalqaro tadqiqotlariga munosib tayyorgarlik ko rish, shu orqali O zbekistonda ta lim sifatini yanada ʻ ʻ ʼ yaxshilashda muhim omil bo lib xizmat qiladi. Vebinarning 2-kunida ʻ PIRLS xalqaro tadqiqotiga tayyorgarlik ko rish bo yicha Rossiya ʻ ʻ tajribasi, o qituvchilar malakasini oshirishning muhim jihatlari, baholash ʻ vositalari va o quv-uslubiy qo llanmalarni ishlab chiqish, PIRLS-2021 ʻ ʻ xalqaro solishtirma 176 tadqiqoti doirasida o qish savodxonligini ʻ baholashning o ziga xos xususiyatlari, « ʻ Читающая мама » (Kitobxon ona) loyihasini amalga oshirish mexanizmi va uning o quvchilarning ʻ o qish savodxonligini oshirishdagi ahamiyati kabi masalalar muhokama ʻ qilingan. Ushbu vebinarda Rossiyalik ekspertlar ishtirok etib, o zlarining ʻ mazmunli ma ruzalari bilan qatnashishdi, o z yurtlaridagi tajribalarni ʻ ʻ bayon etishdi. Xususan ekspert Kovaleva Galina Sergeyevna shunday mulohazalarni bildirdi: “O qish savodxonligini rivojlantirmoqchi bo lsangiz, past va yuqori ʻ ʻ natijaga erishgan o quvchilarga e tibor berish kerak. Bu o rinda faqat ʻ ʼ ʻ past natijaga erishgan o quvchi bilan cheklanib qolish kerak emas. ʻ Bolalarning yaxshi bilim olishiga yaxshi ta’lim muhiti kerak. Bunda ota- onalar ham bolalarga jiddiy e tibor berishi kerak. Bolalar qanday qilib ʼ oilada ololmagan bilimni va tarbiyani maktabda oladi. Shuning uchun, ota-onalar ham maktablar ham bolalarga birdek ta’lim berishda e tiborni ʼ susaytirmaslik kerak...”5 Bundan tashqari 2020-yil 17-dekabrda Ta lim inspeksiyasi, Xalq ta limi ʼ ʼ vazirligi hamkorligi Jahon bankining READ dasturi ko magida “Ta lim ʻ ʼ sifatini milliy va hududiy baholashning asosiy xususiyatlari. Rossiya tajribasi” mavzusida onlayn vebinar boshlandi. Ikki kun davom etadigan mazkur vebinar milliy baholash tizimini yaratishda Rossiya Federatsiyasining tajribasi, milliy va hududiy miqyosda ta lim sifatini ʼ baholashning o ziga xos xususiyatlari, ta lim muassasalarda ta lim ʻ ʼ ʼ natijalarini mustaqil baholash vositalari, Rossiya Federatsiyasining milliy baholash tizimining ilmiy-metodik asoslari bo yicha milliy ʻ baholash tizimini yaratishda xalqaro tajribalarni o rganish uchun ʻ munosib sharoit yaratish maqsadida tashkil etildi. Videokonferensiya formatida tashkil etilgan tadbirda 1000 nafarga yaqin soha mutaxassislari, shu jumladan, ta lim sifatini baholash sohasida faoliyat ʼ yuritayotgan rahbar va mutaxassislar, pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish muassasalari, umumta lim maktablari ʼ rahbarlari hamda o qituvchilari ishtirok etishdi. Tadbirni kirish so zi ʻ ʻ bilan ochib bergan Ta lim inspeksiyasi boshlig i Ulug bek ʼ ʻ ʻ Tashkenbayev hamkorlikda amalga oshirilayotgan loyihalar uchun Jahon Banki vakillariga va rossiyalik ekspertlarga minnatdorchilik bildirar ekan, O zbekistonda ta lim sifatini yangi bosqichga olib ʻ ʼ chiqishda mazkur aloqalar muhim rol o ynashini alohida ta kidladi. ʻ ʼ O zbekistonning PIRLS tadqiqotlarida ishtirok etishi qanday natijalar ʻ beradi? a)Boshlang ich ta limni tugatuvchi o quvchilar bilim darajasini baholash ʻ ʼ ʻ yoki monitoring qilishning “Milliy dasturi”yaratilishiga zamin hozirlaydi. Xalqaro tajribalarga tayanib shunday dastur yaratish davr talabidir. b)Hududlar kesimida yoshlar tomonidan u yoki bu fanni o zlashtirish ʻʼ darajasining sifati va sohada amalga oshirilishi lozim bo lgan ishlar ʻ ko lamini belgilab borish va tegishli islohotlar o tkazish imkoniyatini ʻ ʻ yaratadi. v)Boshlang ich ta lim muassasalaridagi o qitish darajasining islohotlar ʻ ʼ ʻ shiddatiga hamqadam bo lishi, malakali kadrlar tanqisligining kelib ʻ chiqmasligiga ko maklashadi. ʻ g)Boshlang ich ta lim muassasalarida ta lim-tarbiya berishga mas ul ʻ ʼ ʼ ʼ mutaxassislarning malaka talablarini takomillashtirish, sinflarda xalqaro tajribada sinalgan usullardan kelib chiqqan holda o quvchilar sonining ʻ maksimal hamda minimal ko rsatkichlarini belgilash mumkin bo ladi; ʻ ʻ d) Boshlang ich sinflardagi iste dodli bolalarni psixologik testlar ʻ ʼ yordamida ajratib olib, 11-12 yoshlilar uchun har bir maktabda ixtisoslashgan sinflar tashkil etish imkonini beradi. Mamlakat va xalqaro miqyosda turli seminar, vebinar, o quv-tajriba ʻ konferensiya, tavsiyalarga asoslangan yig ilishlar hamda keying ʻ istiqbolli ishlarni rejalashtirish majlislarini o tkazish barobarida PIRLS ʻ xalqaro baholash dasturlariga tayyorgarlik ko rish Milliy markaz ʻ (O zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi ta’lim sifatini ʻ nazorat qilish Davlat Ta lim inspeksiyasi huzuridagi Ta lim sifatini ʼ ʼ baholash bo yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish markazi) ʻ tomonidan quyidagi qo llanmalar va mashq daftarlari ishlab chiqildi: ʻ 1)“Xalqaro tadqiqotlarda boshlang ich sinf o quvchilarining o qish ʻ ʻ ʻ savodxonligini baholash” nomli metodik qo llanma; ʻ 2)“Xalqaro tadqiqotlarda o quvchilarning o qish savodxonligini ʻ ʻ baholash” nomli metodik qo llanma; ʻ 3)O quvchilarni xalqaro tadqiqotlarga tayyorlashga mo ljallangan ʻ ʻ Axborotnomaning 1-soni; 4)O quvchilarni xalqaro tadqiqotlarga tayyorlashga mo ljallangan ʻ ʻ Axborotnomaning 2-soni; 5)O quvchilarni xalqaro tadqiqotlarga ʻ tayyorlashga mo ljallangan Axborotnomaning 3-soni; 4-sinf ʻ o quvchilarining o qish savodxonligini baholash bo yicha o tkaziladigan ʻ ʻ ʻ ʻ PIRLS xalqaro tadqiqotiga tayyorgarlik ko rish uchun Milliy markaz ʻ tomonidan ishlab chiqilgan 8-ta mashq daftarlari hamda ularning baholash mezonlari havola qilindi. Mazkur mashq daftari o quvchilarning o qish savodxonligini oshirish, o qiganlarini tahlil, ʻ ʻ ʻ talqin qilish hamda xulosalar chiqara olish ko nikmalarini rivojlantirish ʻ uchun qo shimcha didaktik material sifatida tayyorlandi. Daftarni ʻ tayorlashda PIRLS (Progress in International Reading and Literacy Study) tadqiqotining ochiq manbalaridan foydalanilgan. Daftar umumiy o rta ta’lim maktablarinig 4-sinf o quvchilariga mo ljallangan. ʻ ʻ ʻ Yuqoridagi ma’lumotlar, mulohazlar, fikrlarga asoslangan holda o quvchilarni tadqiqotga tayyorlashda o qish darslarida matn ustida ʻ ʻ ishlashga oid metodlardan foydalanib, ishni shu asosda tashkil etish samarali degan fikrdamiz. Sababi biz tadqiqotda foydalanilgan matnlar bilan tanishib shunday xulosaga keldikki, PIRLSdagi topshiriqlar bizning o quvchilarimizga biroz murakkablik qiladi. Chunki, tadqiqot ʻ ishimizning tajriba bosqichida shu 178 ma lum bo ldiki, o quvchilardan ʻ ʻ ʻ olingan dastlabki sinov natijalariga ko ra ular PIRLS matnlari bilan ʻ ishlashda biroz qiynalishgan. Shuning uchun o qish darslaridagi ʻ matnalardan foydalangan holda topshiriqlar qatoriga matn mazmunini ochishga yordam beruvchi didaktik-ta’limiy metod va pedagogik texnologiyalardan iborat vazifalar jamlanmasini kiritish maqsadga muvofiq deb hisobladik. Har holda bu o qish savodxonligini yaxshi ʻ bo lishi uchun qo shimcha vosita deb o ylaymiz. Lekin shunga qaramay ʻ ʻ ʻ tadqiqot uchun tanlangan matnlarning asl variant bilan ishlashni ham unutmaslik kerak. Yuqoridagi mulohazarga asoslanib biz o quvchilarni ʻ matnni o qib tushunishlari osonroq va samarali bo lishi uchun bir necha ʻ ʻ amaliy tavsiyalarni taqdim qildik. PIRLS tadqiqoti materiallaridan ham foydalanib, dars davomida shug ullanib borilsa, PIRLS topshiriqlaridagi ʻ savollar aslo qiyinchilik tug dirmaydi. e tibor berilsa tadqiqotdagi ʻ ʼ topshiriqlar ochiq va yopiq ya ni test va javobi yozma shakldagi ʻ ko rinishdadir. Bizningcha o quvchi topshiriqlarni bajarishda tez ʻ ʻ charchab, qolmasligi, unga zerikarli bo lmasligi, matnni yaxshi tushunib ʻ bajarishi uchun shu matn topshiriqlarini o zgartirgan holda berish ham ʻ samarali natijaga olib keladi deb o ylaymiz. ʻ PIRLS jarayoniga tayyorlash uchun bevosita unda foydalanilgan hikoyaga yana murojaat qilish mumkin. Faqat bu holatda biz topshiriqlarni o zimiz tuzgan variantini taqdim qilmoqchimiz. PIRLS ʻ tadqiqotida savol va topshiriqlar yuqorida ko rsatilgan o qish ʻ ʻ jarayonlarini baholashga xizmat qiladi. Ya’ni savollar shunday tuziladiki, javobda o qish jarayonlaridan biriga javob topish mumkin ʻ bo ladi. Demak, PIRLS dasturi matnlari badiiy va axborot turidan iborat. ʻ Badiiy matn ham hikoya janrida bo lishi talab etiladi. Metodik tajribaga ʻ ko ra hikoya janridagi matnni o quvchilarga darsda o tishning o ziga ʻ ʻ ʻ ʻ xos usuli mavjud. Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo lib, unda kishi ʻ hayotidagi ma lum bir voqea, hayotning muhim tomonlari ʻ umumlashtirib tasvirlanadi. Boshlang ich sinflarda hikoyani o qishga ʻ ʻ bag ishlangan izohli o qish darslarida o qilgan hikoya mazmunini ʻ ʻ ʻ ochish, lug at ustida ishlash, o qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar ʻ ʻ asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi. So roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini ʻ tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea hodisalar, xatti-harakat o rtasidagi bog lanishlami aniqlash va ʻ ʻ umumlashtirish uchun foydalaniladi. 1) PIRLS tadqiqoti O zbekiston uchun jahon sahnalarini zabt etishning ʻ yaxshi imkoniyati sanaladi, ushbu tadqiqotga tayyorlanish uchun bizda yetarli manbalar shakllantirildi, sharoitga qarab yana kamchiliklar bo lsa ʻ asta sekinlik bilan bartaraf etiladi. Sababi o qish savodxonligi yuzasidan ʻ qilinadigan pedagogning vazifasi to g ri yo naltirilsa, ishonamizki, ʻ ʻ ʻ bolalar o qilgan matnni tushunib, amaliyotda qo llay oladilar; ʻ ʻ 2) Yurtimiz uchun tadqiqotda yaxshi natijalarga erishgan mamlakatlarning tajribasini o rganish, seminar, vebinarlar tashkil ʻ etilishi, tadqiqotni yaxshi tasavvur etish uchun o tkazilgan tadbirlar, ʻ chiqarilgan ilmiy manbalar o ylaymizki, o zining ijobiy tomonini ʻ ʻ ko rsatadi; 179 ʻ 3) Boshlang ich sinf o quvchilarini o qish savodxonlik darajasi yaxshi ʻ ʻ ʻ bo lishi uchun oila, maktab hamkorlikda ishlashi juda muhimdir, oilada ʻ kitobxonlikka e tibor bolada kitob o qishga bo lgan qiziqishni erta ʼ ʻ ʻ shakllantiribgina qolmay, olingan axborotni hayotda kerakli paytda qo llashni ham tashkil etadi, maktabda esa o qish savodxonligi hamda ʻ ʻ nutq o stirishga oid pedagogning faoliyati orqali bu jarayon bosqichma- ʻ bosqich amalga oshirilib, nazorat qilib boriladi; Hozirgi shiddat bilan o zgarayotgan zamonda bolaning o qish ʻ ʻ savodxonligi yetarli darajada bo lishi uchun o qituvchi qilinadigan ʻ ʻ ishlari qatoriga PIRLS tadqiqotida foydalanilgan materialardan samarali foydalanishi hamda matn ustida ishlashda o quvchiga beriladigan ʻ savollarini tuzilishiga e tibor qaratishi, o qish savodxonligini ʼ ʻ baholashdagi tajribasining yuqoriligi tadqiqotda yaxshi natijalarga olib keladi degan fikrdamiz. BOSHLANG`ICH SINFLARDA BADIIY ASAR TAHLILI VOSITASIDA O‘QUVCHILAR NUTQINI O‘STIRISH Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasi kichik yoshdagi o’quvchilarning badiiy asarni idrok qilishdagi psixologik jng va tafakkur bilan bog’liq bo’lgan bir nechta xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqicharini belgilashda o’qituvchi shaxsining o’rni benihoyadir. Negaki, badiiy asarning san’at asari sifatida yetkazib berish, asarning o`ziga xos xususiyatlarini yoritish o`qituvchi zimmasiga kiradi. Badiiy asar ustida ishlash va uning bosqichlarini belgilashda o`qituvchi juda katta vazifani bajaradi. Ayniqsa, boshlang`ich sinflarda o`quvchi dunyoqarashi shakllanishida o`qituvchining o`rni beqiyos. Sababi hali turli voqea-hodisalarga o`z shaxsiy munosabatini bildirishda 7-10 yashar bola subyektiv bo`la olmasligi, asarning bosh g`oyasini to`liq tushuna olmasligi tabiiy holdir. Aynan shu vaziyatda boshlang`ich sinf o`qituvchilaridan chuqur bilim va mahorat talab qilinadi. O`tgan asrning mashhur adiblaridan biri Herman Hessi kitob mutolaasi haqida shunday fikrlarni bildirgan edi. “Shunchaki dam olish, vaqt o`tkazishni istagan va o`qimishli bo`lishni xohlagan kitobxon kitobdagi dilni poklovchi, kishini ruhlantiruvchi qandaydir noma’lum bir kuchni u aniq tasavvur eta olmaydi. Bunday kitobxon tibbiyotdan mutlaqo bexabar tabibga o’xshaydi, ya`ni qaysi dori kerakligini bilmaydi” degan ma’noli so’zlarni bor. Badiiy asar tahlilini bilmaslik ham unga sovuqqonlik, beparvolik bilan qarash singaridir. Darhaqiqat, o`qituvchi o`quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o`rgatib qolmasdan, o`quvchilarning fikrlash qobiliyati, ongi, tafakkuri, kitob o`qishga bo`lgan mehr-muhabbatini uyg`otadi desak mubolag`a bo`lmaydi. Agar o`qituvchi badiiy asarlarni tahlil qilish jarayoniga beparvolik, sovuqqonlik bilan qarasa o`quvchida nafaqat o`quvchi, o`z farzandlarida ham, bog`cha bolalarida ham kitob o`qishga ishtiyoq, kitob bilan do`stlashishni tobora yiroqlashtirib boradi. Bola yozishdan oldin o`ylaydi, fikrini jamlaydi, so`ng uni qog`ozga tushirishga kirishadi. O`z fikrini bayon qilish, yo`l qo`yilgan xato yoki biror savol yuzasidan mushohada yuritish uchun badiiy asarlar, ertak, hikoya, she’r haqida bir qancha savollar tug`ilaveradi. Bu jarayon og`zaki tarzda yuzaga keladi. Albatta, bu paytda o`qituvchi yordamga keladi. Asar yoxud ertak, hikoya, she’r haqida tushuntirishlar beradi. O`quvchilar badiiy asarlar qahramonlaridan o`zlariga andoza olishadi. Asar qahramoni yaxshi bo`lsa xuddi shunday bo`lgisi, hatto harakatlari ham bir muncha o`xshab qolishi mumkin. Agarda badiiy asar tahlili yaxshi tushuntirilib berilsa o`quvchilarda o`z maqsadlarini belgilashda, savollarga oson javob topa olishni o`rganadilar. Shu o`rinda shuni aytib o`tish kerakki, xalq og`zaki ijodi ham farzand tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq og`zaki ijodiyotidagi eng qiziqarli va rang- barang janr ertakdir. Biz bilamizki, ertakni bobo buvilarimiz, ota- onalarimiz farzandlarni kichkinaligidanoq hali maktab va bog`chalarga chiqmasdanoq ularga aytib berishadi. Ertak ham alla kabi kichik yoshlardanoq o`quvchilar tanishadigan xalq og`zaki ijodiyoti namunalaridan biri hisoblanadi. Ertak folklorning nasriy janrlaridan biri hisoblanib, uning maxsus ijrochisi yo`q, ya`ni istagan kishi uni aytishi mumkin. Hammamiz yoshligimizdanoq turli ertaklarni tinglab ulg`ayganmiz. Shu o`rinda, Hamid Olimjon quyidagi misralarini eslashni lozim topdik: Bolalik kunlarimda, Uyqusiz tunlarimda. Ko`p ertak eshitardim, So`ylab berardi buvim. Har bir ona o`z farzandiga alla, ertak aytmasdan turib uning dunoqarashini, ichki ruhiy olamini, axloqi va ma’naviyatini shakllantira olmaydi. Ertaklarning yana bir muhim xususiyati shuki, u kichik maktab yoshidagi bolalarni tabiatni sevishga, jonivorlarni asrab-avvaylashga, yaxshilik va yomonlik, mehr-muhabbat tuyg`ularini shakllantirishga juda katta yordam beradi. “Zumrad va Qimmat ” ertagini yuqoridagi fikrlarimizning yaqqol isboti hisoblanadi. Zumradni aqlli, mehnatsevar, muloyim, chiroyli, xushfe’l hislatlarini o`quvchilarga ibrat namunasi qilib ko`rsatishimiz mumkin. Qimmatni esa aksincha tantiq, qo`pol, ochko`z, dangasa hislatlarini, bu hislatlar oxirida yomon oqibatlarga olib kelishi tushuntiriladi. Ertak so`ngida hamma ishlar yaxshilik bilan tugashi, Zumradga yaxshi hislatlari Ertaklar zamirida har doim yaxshilik yotadi. Bu badiiy asarlarni tahlil qilish jarayonida yaqqol ko`zga tashlanadi. Buning uchun o`qituvchilardan badiiy asar tahlilini kengroq ochib berish talab qilinadi. Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 8-dekabrdagi “Xalq ta‘limi tizimida ta‘lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqodlarni tashkil etish chora tadbirlari to‘g‘risida"gi chiqarilgan qaroriga asosan o‘quvchilarning matnni tushunish va o‘qish darajasini aniqlash bo‘yicha PIRLS topshiriqlarini o‘tkazish orqali o‘quvchilarning o‘z nutqida mustaqil fikrlarini bayon etishi, ichki imkoniyatlarini yuzaga chiqarish ishtiyoqining paydo bo‘lishida katta ijobiy natijalarga erishish mumkin. PIRLS topshiriqlarida matn mazmunining nimaga 182 qaratilganligini aniqlash va uning ma'no butunligini tushunish uchun bosh mavzuning umumiy maqsadini yoki matndan kopzlangan maqsad nimaligini aniqlash lozim. Buning uchun o‘quvchining o‘ziga matnga sarlavha o‘ylab topish, matnning umumiy ma‘nosini anglatuvchi tezis tuzish, matnda ko‘rsatilgan yo‘l-yo‘riqlar tartibini tushuntirish, grafik yoki jadvallarning asosiy tarkibiy qismi nimalardan iborat ekanligini aniqlash, karta yoki rasmning maqsadini aniqlash kabi vazifalar beriladi. Topshiriqni bajarish davomida o‘quvchi ichki nutq jarayoni vositasida o‘ylaydi, tarqoq fikrlarni jamlaydi va muluhazalarini bir qolipga keltirib oladi. Bu esa o‘quvchi tafakkurining va tashqi nutqining rivojlanishida ham nihoyatda muhim hisoblanadi. PIRLS topshiriqlarining qanchalik yaxshi samara berishing mohiyatini birgina topshiriq boshlanishidagi yo‘riqnomalardan ham bilib olsak bo‘ladi. Quyida PITLS daftarchasidagi yo‘riqnomani ko‘ramiz. O‘quvchi uchun yo‘riqnoma. Hurmatli o‘quvchi! Bu vazifani bajarishingiz uchun hikoyalarni o‘qib chiqishingiz va o‘qiganlaringiz bo‘yicha savollarga javob berishingiz lozim bo‘ladi. Ayrim savollar sizga osonroq, ayrimlari qiyinroq tuyulishi mumkin. Barcha savollarga, shuningdek, osonlari kabi qiyinlariga ham javob berishga harakat qilib ko‘ring. Topshiriqni bajarishda har xil shakldagi savollarga javob berishingizga to‘g‘ri keladi. Ba'zi savollarga 4 ta javob varianti keltirilgan. Masalan: Haftada necha kun bor? A.2 kun B.4 kun C. 7 kun D.10 kun. Agar javobingizni o‘zgartirmoqchi bo‘lsangiz, unda javobni o‘chiring va to‘g‘ri deb tanlagan javobni belgilang hamda keyingi savolga o‘ting. Ba'zi topshiriqlarni bajarayotganingizda javobingizni savol tagida ajratilgan maxsus joyga yozishingiz kerak. Masalan: Tarixiy hikoyada keltirilgan voqealarning aynan qaysi o‘rnida ta‘sirlandingiz? __________________________________________________________ _________________________ _________________________________________________________ Daftar ikki qismdan iborat. Har bir qismni bajarish uchun 40 daqiqa ajratilgan. Ular orasida tanffus ham bor. Hamma savollarga imkon qadar javob berishga harakat qiling. Agar javob bera olmasangiz, keyingi savolga o‘ting. PIRLS tadqiqodlarining savodxonlik atamasi o‘quvchilarning olgan bilimlarini kundalik hayotga tatbiq qila olish mahoratini ta‘kidlash uchun qo‘llaniladi. Masalan, funksional o‘qish (xizmatga, ishga oid) deganda o‘quvchining malumot olishi va uni baholash mahorati, diogrammalarni o‘qish, matndagi bog‘liqlikni (aloqani) topish, izohlash, sharxlash, xulosa 183 chiqarish mahorati nazarda tutilgan. O‘z navbatida bu mulohazalar PIRLS tadqiqodlarining nutq bilan aynan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bu topshiriqlardan tog‘ri va maqsadli foydalanish bilan o‘quvchilarning mustaqil fikrlash kompitensiyasini yuzaga chiqarish va nutq ko‘rkamligini sezilarli ravishda oshirishi mumkin. Umuman olganda, chiroyli so‘zlashni, savodli, to‘g‘ri yozishni, o‘z fikrini ravon va aniq bayon etishni bilmagan o‘quvchi bilimlarni muvaffaqiyat bilan o‘zlashtira olmaydi. Bolaning aniq, mantiqiy makonga ega bo‘lgan og‘zaki va yozma nutqi uning aqliy rivojlanish belgisi hisoblanadi. Shu boisdan nutqning rivojlanishi bolalarni tarbiyalashning umumiy tizimida muhim ahamiyat kasb etib, o‘quv jarayonining muvaffaqiyatli amalga oshishida yordam beradi. Mamlakatimiz innovatsion taraqqiyot yo‘lida shiddat bilan rivojlanib borayotgan bir davrda kelajagimiz davomchilari bo‘lgan yoshlarning ijodiy g‘oyalari va ijodkorligini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish hamda ilg‘or xorijiy tajribalar, xalqaro mezon va talablar asosida baholash tizimini takomillashtirish, shu yo‘lda xalqaro tajribalarni o‘rganish, mavjud tizimni har tomonlama qiyosiy tahlil qilish, tegishli yo‘nalishdagi xalqaro va xorijiy tashkilotlar, ilmiy tadqiqot muassasalari bilan yaqindan hamkorlik qilish muhim ahamiyatga egadir. Ta’lim sifati va samaradorligini oshirish yo‘lida xorijiy ilg‘or tajribalarni o‘rganish, xalqaro standartlar talablarining joriy etilishi muhim ahamiyatga ega. Bu borada O‘zbekiston Respublikasida qo‘yilayotgan amaliy qadamlarga xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarning tashkil etilishi to‘g‘risida hukumat qarorining qabul qilinishi Ta’lim sohasidagi yutuqlarni baholash xalqaro assotsiatsiyasidek (IEA) nufuzli tashkilot bilan hamkorlik aloqalarining yo‘lga qo‘yilishini misol sifatida keltirish mumkin6. Yoshlarni komil insonlar qilib voyaga yetkazish jamiyatimiz ijtimoiy hayotidagi muhim vazifalardan biridir. Shu o’rinda prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning “Biz uchun o’z dolzarbligi va ahamiyatini yo’qotmaydigan yana bir masala, bu – farzandlarimizni mustaqil fikrli, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash vazifasidir”7 degan fikrlarini keltirmoqchiman. Darhaqiqat, bilim qanchalik mustahkam bo’lsa, o’quvchi dunyoqarashi, intellektual salohiyati shunchalik rivojlanadi va kamol topadi. Hozirgi kunda o’quvchilar uchun informatsion savodxonlik ta’lim samaradorligini oshirishning muhim sharti hisoblanadi. Boshlang’ich sinfda innovatsion ta’lim sharoitida nutqiy ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish dolzarb hisoblanadi. Nutqiy ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish ustida ishlash boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutq madaniyatini shakllantirish bo’yicha o’qituvchining o’quv-uslubiy faoliyatidagi asosiy yo’nalishlardan biri sanaladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida nutqiy ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish masalasi zamonaviy metodik adabiyotlarda til, lug’at boyligi va nutq madaniyatini shakllantirishga yondashuvlarni belgilab olishni talab qiladi. Nutqiy ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish, barkamol shaxs tarbiyasi, unda ma'naviy sifat va ijodiy tafakkurni rivojlantirish, milliy o‘zlikni anglash, milliy an'ana va avlodlar o‘rtasidagi vorislikni asrash hamda davom ettirish jarayonida yetakchi o‘rin tutadi. O‘quvchilarga tilni o‘qitish orqali shu til bo‘yicha egallanadigan nutqiy faoliyatning asosiy to‘rt turi: nutqni tinglab tushunish, gapirish, o‘qish va yozish amallari bo‘yicha har bir sinfda taqozo etiladigan malaka va ko‘nikmalar me’yorini rivojlantirish, bunda o‘qishda, mehnat jarayonida va oilada, jamoat joylarida yuzaga keladigan turli nutqiy vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr almasha olish va fikr bayon eta bilish, eshitilgan materialni idrok etish, shuningdek, yozma manbalarni o‘qish orqali axborot olish, voqea hodisalarga o‘z munosabatini bildirish tarzida muloqotga kirishish malakasini egallab borish dinamikasi nazarda tutiladi. Ona tili va o’qish savodxonligi darslarida amalga oshirish lozim bo‘lgan asosiy masala ona tilisi o‘zga bo‘lgan o‘quvchilarda o‘zbek tiliga qiziqish va e’tibor hissini muntazam sur’atda o‘stirib borishdan, o‘zbek tilida so‘zlashish, ularga tilning, urf-odatlarning, madaniyati va boy adabiy me’rosining ahamiyatini, turli mavzularda tutgan o‘rnini tushuntirishdan iborat. O’qituvchi ona tili va o’qish savodxonligi fanini boshqa fanlar, zamon bilan hamnafas uzviy bog‘lagan holda ta’lim berar ekan, yangi materialni bayon qilish, mustahkamlash jarayonida, shuningdek, takrorlash, umumlashtirish vaqtida u yoki bu mavzu yuzasidan o‘rni bilan bog‘lanishli, o‘quvchilarni mantiqiy, tahliliy mushohadaga chorlovchi turli mazmunga oid matnlardan foydalanadi. Bunday matnlardan foydalanish o‘quvchilarni kreativ fikrlashga, matnni tushunishga, bilimi va dunyoqarashining boyishiga xizmat qiladi. Bunda o‘rganilayotgan so‘z va so‘z shakllarini to‘g‘ri talaffuz qilish hamda yozish, so‘zni grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllantirish, so‘zlarni o‘rinli tanlash va sintaktik-uslubiy jihatdan to‘g‘ri baholay olish, jumla tuzishda va nutq ohangini belgilashda adabiy til imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanish talab etiladi. Til o‘rganishda uzluksiz ta’limning boshlang‘ich va umumiy o‘rta bosqichlarida til ta’limining lisoniy, lingvopsixologik, sotsiopsixologik va paralingvistik xususiyatlari va, muhimi, umumdidaktik va o‘ziga xos metodik xususiyatlardan kelib chiqqan holda hosil qilinadigan nutqiy-kommunikativ, grammatik va umumtarbiyaviy vazifalar belgilanadi. Ona tili va o’qish savodxonligi fani faqat grammatik me’yorni o‘rgatuvchi fan sifatida emas, balki o‘quvchining ixtiyoriy mavzudagi, fanlar kesimidagi matnlarni tinglab tushunishiga, to‘g‘ri o‘qishiga, orfoepik va orfografik me’yorlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan fan bo’lib, o‘quvchi mantiqiy, tanqidiy, kreativ fikrlashi uchun o‘zbek tili darslarida tinglab, ko‘rib va o‘qib tushunishga e’tibor qaratiladi. Ona tili va o’qish savodxonligini puxta o‘zlashtirgan o‘quvchi o‘zbek tilida o‘z fikrini belgilangan darajalar asosida mustaqil bayon eta oladi. O‘zbek tilini mukammal o‘zlashtirgan o‘quvchi o‘zbek tilida beriladigan matnlarni o‘qish orqali mantiqiy, tanqidiy, ijodiy (kreativ) fikrlash orqali olgan bilimlarini hayotda qo‘llay olish layoqati rivojlantiriladi. Shuningdek, o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan xalqaro baholash dasturi (PISA, PIRLS) talablariga mos keladigan elementlar orqali amaliy topshiriqlarni matnlarning mazmuniga singdirish o‘qituvchi oldidagi asosiy vazifalardan biri sanaladi. Bunda matnni tushunish, tanqidiy, tahliliy fikrlash, munosabat bildirish malakalarini shakllantirish ko‘zda tutiladi. Xulosa qilib aytganda, nutqiy ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish orqali o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglashga, o‘z fikrini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy (kommunikativ) kompetensiyani shakllantirishga erishiladi. Shuning uchun o‘quvchilarda grammatikaga oid o‘zlashtiriladigan bilimlarni (fonetika, leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo, tinish belgilari, nutq uslublari, stilistikaga oid tushunchalarni) rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalanish to‘g‘ri va ravon bayon eta olishni rivojlantirish imkonini beradi. Prezidentimiz Yangi O’zbekistonni va Uchinchi Renessans poydevorini barpo etish borasida amalga oshirilayotgan tub o’zgarishlar va islohotlarning maqsadi, mazmun-mohiyati hamda ustuvor yo’nalishlari, milliy taraqqiyot istiqbollari haqida fikr yuritib, “Yangi O’zbekiston orzusi, bugungi kunlarimizga nisbatan aytganda, hozirga davrning taqozosi, uning asl qiyofasini, harakatlantiruvchi kuchlari va omillarini belgilaydigan g’oyaviyma’naviy asos, xalqimizga xos yaratuvchanlik shijoati va keng ko’lamli islohotlarimizning yaqqol ifodasidir” Mamlakatimizda boshlang’ich ta’limda o’qitishni sifat jihatdan jadal rivojlantirish, o’quvchilarni mustaqil fikrlash, atrofdagi voqelikka ongli munosabatda bo’lish, daxldorlik va ijtimoiy faollik kabi sifatlarni, nutq va tafakkurini rivojlantirish, yuksak ma’naviyatli barkamol shaxsni kamol toptirish sog’lom avlodni voyaga etkazishning muhim omili sifatida qaralmoqda. Mustaqil O zbekistonimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy ʻ islohotlar ma’naviy - axloqiy yo nalishlarni ham keng rivojlantirishni ʻ taqazo etmoqda. Chunki bu demokratik, insonparvarlik jamiyat qurishning muhim omillaridandir. Mamlakatimizda xalq ta’limi tizimida uzluksizlik yuzaga keldi. U zamonaviy innovatsion va integratsion texnologiyalar asosida takomillashtirilmoqda. Ayniqsa, boshlangich ta’lim dars jarayonini yuqori darajaga ko tarish muhim ahamiyat kasb ʻ etayotir. Darhaqiqat, kelajagimizning taraqqiyoti ta’limning poydevori bo lgan boshlangich maktabda ilm olayotgan bolalarning ma’naviy - ʻ axloqiy jihatdan mustahkam tarbiyalanishi, barkamol avlod bo lib ʻ yetishishiga ko p jihatdan bog`liqdir. Ta’lim jarayonidagi har qanday ʻ yutuq ko p jihatdan ta’lim standartlari, soha dasturlari kabi me’yoriy ʻ hujjatlarda belgilab berilgan vazifalarning qay darajada amalga oshirilishi, shuningdek, darsliklar va boshqa adabiyotlar mazminining mazkur hujjatlarda ko rsatilgan talablarga nechog’lik javob berish- ʻ bermasligi kabi omillari bilan chambarchas bog’liq. 1-4- sinflarning ona tili va o qish savodxonligi fani dasturi ko zdan ʻ ʻ kechirilsa, o quvchilarni o qishga o rgatishdan tortib, badiiy asarni tahlil ʻ ʻ ʻ qilishgacha bo lgan, o zaro bir-biri bilan bog’liq jarayonlar xususida ʻ ʻ ulaming yosh xususiyati, hayotiy tajribalariga mos talablar qo yilganligini ko rish mumkin. “Bolalarni, - deyiladi dasturda, -o qigan ʻ ʻ ʻ asarlarining adabiy - estetik xususiyatlarini chuqur idrok etish, ularda tasvirlangan voqea-hodisalar mag’zini chaqish, muayan xulosalar chiqarishga tayyorlash... ularda yuksak axloqiy sifatlarni va nafosat tuyg’usini shakllantirish ...zarur”. [2] “Bizning maqsadimiz,-deb yozgan Beruniy, - o quvchini toliqtirib qo ymaslikdir. Hadeb bir narsani o qiy ʻ ʻ ʻ berish zerkarli bo ladi va toqatni toq 193 qiladi. Agar o quvchi bir ʻ ʻ masaladan boshqa bir masalaga o tib tursa, u xuddi turli-tuman ʻ bog’larda sayr qilgandek bo ladi, bir bog’dan o tar-o tmas, boshqa bir ʻ ʻ ʻ bog’ boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko rgisi, tomosha qilgisi ʻ keladi. Har bir yangi narsa kishiga rohat bag’ishlaydi”. [3] Demak, XII asrlardayoq bolalarga saboq berishda turli ish shakllaridan foydalanish tavsiya qilingan. Ona tili o qititish metodikasida ta’lim tarbiyaning turli ʻ usullari, jumladan mustaqil ishlarni qiziqarli, o quvchi yoshiga mos ʻ shaklda tashkil etishga alohida e’tibor berilgan. O quvchilarning badiiy asarlarning adabiy-estetik xususiyatlarini chuqur ʻ idrok etishga o rgatish, ularda “yuksak axloqiy sifatlar va nafosat ʻ tuyg’usini tarbiyalash” shubhasiz, badiiy asarlar mutolaasiga bog’liq. Boshlang’ich sinflardan mutolaa madaniyati shakllana boshlaydi. Ammo bu borada boshlang’ich ta’lim tizimidagi muammolardan biri o quvchining maktabga turlicha tayyorgarlik bilan kelishi, shaxsiy ʻ imkoniyatlarining har xilligidir. Boshlang’ich sinflarda, ayniqsa, 1- sinfda ko proq rasmli tarqatma vositalardan foydalanish maqsadga ʻ muvofiqdir. Darsning tashkiliy maqsadi, o quv materialining mazmuni ʻ asosida tuzilgan kartochkalar ta’limni individuallashtirish, o quvchilarni ʻ mustaqil izlanishga o rgatish uchun xizmat qiladi. 1-sinflar uchun esa ʻ rasmli karnochkalar bilan ishlashi darsning o tilgan mavzuni so rash ʻ ʻ bosqichida yoki asar matni tahlili davrida o tkazilishi mumkin. ʻ Demak, ona tili va o qish savodxonligi darslarida o quvchilarni mustaqil ʻ ʻ izlanishga o rgatishda rasmli kartochkalar bilan ishlashning ahamiyati ʻ katta. Rasmli kartochkalarni tuzishda darslikdagi materiallardan va qo shimcha boshqa adabiyotlardan ham foydalinadi. [4] Rasmli ʻ kartochkalardagi to shiriqlar og’zaki va yozma bajarilishi mumkin. ʻ Testlar ham kartochkalar kabi mustaqil izlanishga o rgatish vositalaridan ʻ biri hisoblanib, turli shaklda o tkazilishi bilan ahamiyatlidir. Unda ham ʻ rasmli test va topishmoqlar qiziqarliligi bilan alohida ahamiyatga ega. Testlar ko proq o quvchilarni har tomonlama o ylashga, matn ʻ ʻ ʻ mazmunini chuqur o zlashtirishga, individual yondashishga yordam ʻ beradi. Testlar o qituvchi uchun ham qiziqarli bo lib, o tilganlarni ʻ ʻ ʻ mustahkamlash va o quvchilar bilimlarni nazorat qilishda katta ʻ ahamiyatga ega. 1-sinflarda ko proq rasmli testlardan foydalanish juda ʻ yaxsh natija beradi. Chunki, ular ko prok taqlidga moyil bo lib, ʻ ʻ ko rganlarini aytib berish qobiliyati kuchliroq boladi. ʻ Boshlang’ich sinflarda boshqotirmalar jamoa bo lib, guruhlarda va ʻ kichik guruhlarda ishlanadi. Qaysi shaklni tanlash boshqotirmaning murakkablik darajasiga qarab belgilanadi. O quvchilarning individual ʻ xusisiyati, tasavvur, idrok qilish qobiliyati hisobga olingan holda tanlanadi va tayyorlanadi. Boshlang`ich sinflarda “Ertaklar olamiga sayohat”, “Yo lingni top” “Kim birinchi” kabi boshqotirmalar ma`lum ʻ savolga javob topilgandan so ng yo lida davom etishlarini talab etiladi. ʻ ʻ Bu esa o quvchilarni muammoni tezroq 194 yechimini topib, keyingi ʻ shartga o tishga qaratilgan ishlarni bajarishga undaydi. [6] Kvadrat ʻ kubiklarda joylashtirilgan ertak voqealari asosida tayyorlangan rasm qirqmalaridan ertak syujetini tayyorlash. Yoki rasmli krasvord, o quvchilar yoshiga mos savollar asosida tuzilgan boshqotirmalar ham ʻ o quvchilarning bir jamoa bo lib ishlash ko nikmasini shakllantiradi. ʻ ʻ ʻ Matn asosida rasm chizish esa o qish darslarini q`ziqarli, mazmunli, ʻ ifodali, yanada ta`sirchan o rgatishga yordam beradi. Bu jarayonning ʻ ikki turi:  mavzu asosida rasm ishlash;  adabiy asarlar asosida suratlar chizishdan mustaqil ish turi sifatida foydalanish o quvchilarning ʻ tas`viriy san`at go zalliklarini va rang-barang tabiatni chuqurroq ʻ anglashni, ba`zi bir voqealarni idrok etish, inson ichki olami, psixologiyasini ko ra olish borasidagi sezish qobiliyatlarini o stirishga ʻ ʻ yaqindan yordam beradi. Eng muhimi esa, mavzuni yaxshi o zlashtirishlarini ta`minlaydi. “Kim chaqqon?” o`yini. Bunda ʻ o`quvchilarga yoshlariga mos rasmlar aks ettirilgan biletlar beriladi. Masalan, biletda “Anor” rasmi ko`rsatilgan bo`lsin. Rasmning tagida “Anor” kabi harflari tushurib qoldirilgan so`z yoziladi. O`quvchi mevaga qarab uning nomini aytadi va tushurib qoldirilgan harfni yozadi. Kim tez va to`g`ri bajarsa g`oliblikni qo`lga kiritadi. “So`zlardagi birinchi tovushni aniqlang” o`yini. Bolalar kartani olishadi. O`qituvchi unli, undosh tovushlar, harf va tovush tushunchalariga aniqlik kiritadi. O`qituvchi harfning ketma ketligini quyidagicha tushuntiradi: 1. So`zlardagi birinchi tovushni quloq orqali aniqlang. 2. Doirada ta'kidlangan tovushni bildiruvchi harfni yozing: agar tovush unli bo‘lsa - qizil qalam, undosh undosh bo‘lsa - ko‘k, undosh yumshoq bo‘lsa - yashil qalam. 3. Xuddi shu tovush bilan boshlangan so‘zlar sonini hisoblang, harfning ostidagi tegishli raqamni yozing.[7] Bosnqotirmaning rasmli, iurli to shiriqli, rang-barang ertaklar olamiga ʻ sayohat asosida tashkil etilishi o quvchilarning tasavvurlarini ʻ rivojlantirishga yordam beradi, kreativ faolligini oshiradi. Demak, boshlang`ich sinflarda mustaqil ishlarni rasmli tarqatma materiallar vositasida tashkil etish o quchilarni mustaqil fikrlashga, ko rganlarini ʻ ʻ bayon etish, xulosa chiqarish, tasavvur qilgan narsalarini yozma va tasviriy bayon eta olish ko nikmasiga ega bo ladilar. ʻ ʻ Mamlakatimiz innovatsion taraqqiyot yo lida shiddat bilan rivojlanib ʼ borayotgan bir davrda kelajagimiz davomchilari bo lmish yoshlarni ʼ ijodiy g oyalari va ijodkorligini har tomonlama qo llab-quvvatlash, ʼ ʼ kreativ sifatlarini rivojlantirish, ularning bilim, ko nikma va malakalarini ʼ shakllantirish hamda ilg or xorijiy tajribalar, xalqaro mezon va talablar ʼ asosida baholash tizimini takomillashtirish, shu yo lda xalqaro ʼ tajribalarni o rganish, mavjud tizimni har tomonlama qiyosiy tahlil ʼ qilish, tegishli yo nalishdagi xalqaro va xorijiy tashkilotlar, agentliklar, ʼ ilmiy-tadqiqot muassasalari bilan yaqindan hamkorlik qilish muhim ahamiyatga egadir. STEAM ta’limi asosida o‘qitish tabiiy va iqtisodiy fanlar yo‘nalishida o‘quvchilarning egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarini kundalik hayot bilan bog‘liqligini ko‘rsatishda dars va sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quv tadqiqotlarini o‘tkazish, tajribalarni bajarish, loyihalashtirishga yo‘naltirilgan ijodkorligini tarbiyalash va qiziqishlarini rivojlantirishga qaratilgan. O‘quvchilarning mantiqiy fikrlashi va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan xalqaro baholash dasturlari (PISA, TIMSS) talablariga mos keladigan topshiriqlar bilan ishlashga mo‘ljallangan amaliy mashg‘ulotlar, laboratoriya ishlari hamda mustaqil bajarishga va ijodiy (kreativ) fikrlashga undovchi amaliy topshiriqlar bilan ishlashni yosh avlod ongiga singdirish o‘qituvchi oldidagi asosiy vazifalardan biri sanaladi [1]. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “O’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi famonida ham O’zbekiston Respublikasida umumiy o’rta va maktabdan tashqari ta’limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo’nalishlarini belgilash, o’sib kelayotgan yosh avlodni ma’naviy –axloqiy va intellektual rivojlantirishni sifat jihatdan yangi darajaga ko’tarish, o’quv-tarbiya jarayoniga ta’limning innovatsion shakllari va usullarini joriy etish maqsad qilingan [2]. 197 STEAM fan bo yicha emas, balki mavzular ʻ bo yicha integratsiyalashgan o qitish tizimidir. STEAM ta limi deganda ʻ ʻ ʼ amaliy mashg ulotlar yordamida ilmiy-texnik bilimlarni real hayotda ʻ qo llash tushuniladi. STEAM ta lim texnologiyasi maktab o quvchilarini ʻ ʼ ʻ yangicha o qitish metodikasi bo lib, an anaviy o qitish metodikasidan ʻ ʻ ʼ ʻ farqli metodika hisoblanadi. U o quvchilarni bir vaqtning o zida to rtta – ʻ ʻ ʻ fan (Science), texnologiya (Technology), muhandislik, (Engineering), tasviriy san at (Art), matematika (Math) bo yicha o qitishga ʼ ʻ ʻ mo ljallangan. STEAM fan bo yicha emas, balki mavzular bo yicha ʻ ʻ ʻ integratsiyalashgan o qitish tizimidir. ʻ Agar ushbu qisqartmani yoysak, quyidagilarni olamiz: STEAM bu — S – science, T – technology, E – engineering, A – art va M – math. Ingliz tilida bu shunday bo’ladi: tabiiy fanlar, texnologiya, muhandislik, san’at va matematika. Ushbu yo’nalishlar zamonaviy dunyoda eng mashhur bo’lib kelayotganini unutmang. Shuning uchun bugungi kunda STEAM tizimi asosiy tendentsiyalardan biri sifatida rivojlanmoqda. STEAM ta’limi yo’nalishi va amaliy yondashuvni qo’llash, shuningdek, barcha beshta sohani yagona ta’lim tizimiga integratsiyalashuviga asoslangan. Uning asosiy g’oyasi shundan iboratki, amaliyot nazariy bilimlar singari muhimdir. Ya’ni, o’rganish paytida biz nafaqat miyamiz bilan, balki qo’limiz bilan ham ishlashimiz kerak. Faqat sinf devorlarida o’rganish tez o’zgaruvchan dunyo bilan hamqadam emas. STEAM yondashuvining asosiy farqi shundaki, bolalar turli xil mavzularni muvaffaqiyatli o’rganish uchun ham miyani, ham qo’llarini ishlatadilar. Ular olgan bilimlarni o’zlari “uqib oladilar”. STEAM ta’lim muhitida bolalar bilimga ega bo’ladilar va darhol undan foydalanishni o’rganadilar. Shuning uchun, ular o’sib ulg’ayganlarida va hayotiy muammolarga duch kelganda, atrof muhitning ifloslanishi yoki global iqlim o’zgarishi bo’ladimi, bunday murakkab masalalarni faqat turli sohalardagi bilimlarga tayanib va birgalikda ishlash orqali hal qilish mumkinligini tushunadilar. Bu erda faqat bitta mavzu bo’yicha bilimga tayanish etarli emas. Amaliy qobiliyatga e’tibor berib, talabalar o’zlarining irodasini, ijodkorligini, moslashuvchanligini rivojlantiradi va boshqalar bilan hamkorlik qilishni o’rganadi. Ushbu ko’nikmalar va bilimlar asosiy ta’lim vazifasini tashkil etadi, ya’ni. bu butun ta’lim tizimi nimaga intilishini. Bu nazariya va amaliyotni birlashtirishning mantiqiy natijasidir. STEAM Amerikada ishlab chiqilgan. Ba’zi maktablar bitiruvchilarning martabalarini e’tiborga olishdi va fan, texnologiya, muhandislik va matematika kabi fanlarni birlashtirishga qaror qilishdi va STEM tizimi shu tarzda shakllandi. (Fan, texnika, muhandislik va matematika). Keyinchalik bu erda Art qo’shildi va endi STEAM oxirigacha shakllandi. O’qituvchilar ushbu mavzular, aniqrog’i ushbu fanlardan bilimlar kelajakda talabalarning yuqori malakali mutaxassis bo’lib etishishiga yordam beradi, deb hisoblashadi. Oxir oqibat, bolalar yaxshi bilim olishga intilishadi va uni darhol amalda qo’llashadi [3]. 198 STEAM ta limi amaliy mashg ulotlar yordamida ilmiy-texnik bilimlarniʼ ʻ real hayotda qo llash tushuniladi. ʻ Prezident maktablarida “STEAM” ta lim dasturi asosida o qish tashkil ʼ ʻ qilinishi, o quvchilar o zlarining qiziqishiga qarab ayrim fanlarni tanlash ʻ ʻ orqali individual bilim olish imkoniyatiga ham ega bo lishi bilan ʻ umumta lim maktablaridan tubdan farq qiladi. Chunki Prezident ʼ maktablarining asosiy vazifalaridan biri – tabiiy va aniq fanlarni chuqur o qitish, o quvchilarning innovatsion bilimlarni o zlashtirishi, ularning ʻ ʻ ʻ intellektual, ilmiy-ijodiy salohiyatlarini ochib berish va rivojlantirishdan iborat. STEAM yondashuviga oid darslik va o quv qo llanmalari ʻ ʻ Cambridge University Press shu jumladan Oxford University Press va Collins kabi nufuzli nashriyotlar tomonidan chop etilgan. Cambridge taklif qilayotgan o quv dasturining asosiy afzalligi jahon mehnat ʻ bozoridagi tamoyillardan kelib chiqib, o quvchilarda tegishli zamonaviy ʻ bilim va ko nikmalarni shakllantirishga urg u berishdir [4]. ʻ ʻ O quvchilarga mazkur fanlarni o qitishda malakali mahalliy ʻ ʻ o qituvchilar bilan bir qatorda, xorijlik o qituvchilar ham hamkorlikda ʻ ʻ saboq beradilar. Yuqori malakali xorijiy mutaxassislarni ishga yollashda mazkur yo nalishda ko p yillik tajribaga ega “Teachaway” (Kanada) va “TIC ʻ ʻ Recruitment” (Buyuk Britaniya) rekruting kompaniyalari bilan hamkorlikda ishlar amalga oshirilmoqda [5]. O’quvchilarining qiziqishlari va xususiyatlariga qarab, Prezident maktabida ta lim o quv ʼ ʻ jarayonini individualizatsiya qilingan holda olib boriladi. Maktablarda «STEAM – ta’lim» (Science – tabiiy fanlar, Technology – texnologiyalar, Engineering – texnik ijodkorlik, Art – san’at, Mathematics – matematika) dasturi joriy etiladi. O quvchilarning ʻ qiziqishlaridan kelib chiqqan holda sinfdan tashqari amaliy mashg ulotlar o tkazish nazarda tutiladi. Bitiruvchilarga belgilangan ʻ ʻ tartibda davlat tomonidan tasdiqlangan ma’lumot to g risidagi hujjat ʻ ʻ (shahodatnoma, attestat) bilan bir qatorda xalqaro darajadagi tegishli dastur diplomi (International Baccalaureate, Advanced Placement yoki International Advanced Levels) beriladi. Bunday diplom bilan xorijiy mamlakatlarning yetakchi oliy ta’lim muassasalariga kirish mumkin bo ladi. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, umumta’lim maktablarida ʻ ilmiy tadqiqot metodlaridan foydalanish, ta’lim jarayonlariga STEAM texnologiyasini keng joriy etish, tahsil olayotgan yosh avlodning nazariy bilimlarinigina oshiribgina qolmasdan, ularni tezroq amaliy va kasbiy jarayonlarga kirishga undaydi. Bu esa mamlakatimiz zamonaviy ta’limining yutuqlaridan biridir. Bugungi kunda dunyo ta’lim tizimida o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish, ularda mantiqiy, tanqidiy va kreativ fikrlashni rivojlantirishning didaktik tizimini takomillashtirishga doir qator ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Shuningdek jamiyatda doimo yuqori ma'lumotli, ijodkor, tashabbuskor, yangicha fikrlash qobiliyatiga ega, mustaqil qarorlar qabul qilishga qodir insonlarga muhtoj. Umumiy ta‘lim maktablarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarni o‘qitish va tarbiyalash sifatini oshirish bo‘yicha jiddiy vazifalar turibdi. Maktabning asosiy vazifalaridan biri – boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning har tomonlama bilimli, ravon nutqli, ongli, savodli va xulqatvorli qilib tarbiyalash hamda o‘quvchilarning dunyoga yaxlit, o‘zaro bog'liq bo‘lgan qarashlarini shakllantirishdan iborat. Insoniy kamolotni ta’minlashda o‘quvchilarning o‘z ishtiroki ularning bilim olish va tarbiyalanish yo‘lida bevosita qatnashishi masalasi yangilanayotgan milliy pedagogikada dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Buning uchun ta‘lim va tarbiya jarayonida qatnashayotgan har bir bolaning ongli ehtiyoji va ichki qiziqishini uyg‘otish talab qilinadi. Boshlang‘ich ta‘lim tizimi o‘quvchilarida mustaqil ishlashni shakllantirish bobida ona tili va o‘qish savodxonligi darslari barcha o‘quv fanlari orasida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Yosh avlodning ma’naviy kamoloti ko‘p jihatdan ularni mustaqil ishlashga o‘rgatish jarayonining samaradorligiga bog‘liq. Bugungi kunda ta‘lim muassasalarida ko‘proq o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, ularga yangi tushuncha, ya’ni Davlat Ta‘lim Standartlaridagi birinchi komponent bilim berishga e’tibor berilmoqda. Shu yo‘nalishga qaratilgan turli xil zamonaviy usullardan foydalanish shakllari tavsiya etilmoqda. Davlat ta‘lim standartini bajarish O‘zb е kiston R е spublikasi hududida faoliyat ko‘rsatayotgan mulkchilik shakli va irodaviy bo‘ysunishidan qat'iy nazar barcha ta‘lim muassasalari uchun muhimdir.Umumiy o‘rta ta‘lim davlat ta‘lim standartining o‘quv r е jasi – Umumiy o‘rta ta‘lim maktablari uchun tayanch o‘quv r е jasi davlat ta‘lim standartining tarkibiy qismi bo‘lib, u ta‘lim sohalarini m е 'yorlashga hamda maktabning moliyaviy ta'minotini b е lgilashga asos bo‘ladigan davlat hujjatidir. Tayanch o‘quv r е jasi o‘quv pr е dm е ti bo‘yicha b е riladigan ta‘lim mazmunini o‘quvchiga е tkazib, ajratilgan o‘quv soatlarining minimum hajmdagi miqdorini ifodalaydi. U har bir soatda muayyan o‘quv pr е dm е ti bo‘yicha davlat ta‘lim standartiga muvofiq b е riladigan ta‘lim mazmunini aniqlashga asos bo‘ladi. Ta‘lim-tarbiyada bu jarayonning mustaqillik darajasini nazorat qilish, uni farqlash hamda rivojlantirish-o‘qituvchining vazifasi. Buning uchun o‘qituvchidan ziyraklik, ta‘lim jarayonining har bir bosqichida har bir o‘quvchi shaxsi, intellektual salohiyati, intilish va qiziqishlarini bilish talab qilinadi. Yulduz Anorqulovaning “Boshlang'ich sinf o‘quvchilari ongida o‘zbek tili orqali milliylikni shakllantirish” mavzusida yozgan magistrlik dissertatsiyasida aynan o`zbek tili orqali milliylikni shkallantirish orqali boshlang`ich sinf 213 o`quvchilarda axloq-odob tushunchalari ham singdirib boriladi. Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar o‘rganayotgan matnlar orqali bevosita axloq-odob tuhunchalari bilan to‘qnash keladilar. Butun o‘quv yili davomida ko‘plab insoniy fazilatlarni farqlab oladilar va ushbu fazilatlarni o‘zlarida mujassam etishga harakat qiladilar. Ko‘plab maqol va matallarning mazmun-mohiyatini o‘zlashtirib oladilar. Darslikda berilgan mashqlar, topshiriqlar, nasriy va she’riy asarlar bilan tanishadilar, ularda ko‘tarilgan g‘oyalar, insoniy fazilatlarni ulug‘lovchi hikmatlar, hadislarni o‘qiydilar, o‘rganadilar. Tilni o ‘rganish jarayonida o ‘quvchilarda boshqa ko‘pgina o ‘quv predmetlari uchun umumiy bo‘lgan ko‘nikmalar (predmetlararo ko‘nikmalar)ni hosil qilish ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday predmetlararo ko‘nikmalarga analiz, sintez, abstraktlashtirish (til hodisalarini fikran tasaw ur etish), umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko‘nikmalami o‘quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash ulaming o‘quv faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat yaratadi. Ona tili kursidan hosil qilinadigan maxsus ko‘nikmalar bilan predmetlararo ko‘nikmalar, bir- biridan ajratilmagan holda o‘quv-tarbiyaviy jarayonda shakllantiriladi. Beriladigan bilim va o‘quvchilarda hosil qilinadigan maxsus ko‘nikmalar maktab dasturlari va davlat ta ’lim standartida qayd etilgan. Boshlang'ich sinflarda o‘rganish uchun tilni ongli egallashga va o‘quvchilarda grafik va imloviy malakalarni shakllantirishga zamin bo‘ladigan bilimlar tanlangan. Fonetika va grafika sohasida o‘quvchilar so‘zning tovush tarkibini, unli va undosh tovushlarning o‘ziga xos xususiyatlarini, so‘zda tovushning m a’noni farqlashdagi ahamiyatini to 'g 'ri tushunishga imkon beradigan bilimlarni o‘zlashtiradilar, shuningdek, ularga so‘zning tovush va grafik shakli o‘rtasidagi nisbat (bog'lanish)ni ongli aniqlash, so‘zni to 'g 'ri yozish imkoniyati yaratiladi. Morfologiya sohasidan ham so‘zni ongli o‘zlashtirish, uni to‘g'ri ishlatish uchun katta amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan bilimlar tan langan. Boshlang'ich sinf o‘quvchilari 1-sinfdan boshlab so‘z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l)ni har xil saviyada o‘rganadilar. Sintaksisdan dasturga nutq birligi sifatida gap haqidagi, gapda so‘zlam ing bog'lanishi, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar haqidagi bilimlar kiritilgan. So‘zning morfemik tarkibi yuzasidan har bir morfemaning muhim belgilarini, ularning ahamiyati va so‘zda bir- biriga ta’sirini boshlang'ich sinf o‘quvchilari tushunadigan va so‘zlarni to‘g'ri yozishda foydalanishlari uchun zarur bo‘lgan hajmda ma’lumot berilgan. Dasturning „Grammatika, imlo va nutq o‘stirish" bo‘limi har bir sinfda quyidagicha qismlarni o‘z ichiga oladi: „Tovushlar va harflar", „So‘z", „Gap ", „Bog'lanishli nutq“ . Asosiy mavzular bosqichli izchillik tamoyiliga asoslanib. har to 'rt sinfda o‘rganiladi. Har bir sinfda yetakchi mavzular ajratiladi. 1—2- sinfda fonetika va grafikaga oid mavzulami o‘rganishga katta o‘rin beriladi, 214 chunki o‘quvchilar o‘qish va yozish jarayonini egallaydilar. 3-sinfda so‘zning morfemik tarkibi va gapni o‘rganish muhim hisoblanadi. So‘z yasalishiga doir bilimlar asosida o‘quvchilarda so‘zning leksik ma’nosiga, undan nutqda foydalanishga ongli munosabat o‘sadi. 4-sinfda so‘z turkumlarini o‘rganish birinchi o‘ringa qo‘yiladi (morfologik bilim chuqurlashtiriladi, otlam ing egalik va kelishik qo‘shim chalarini, fe’llarning tuslovchi qo‘shimchalarini to‘g'ri yozish malakalari shakllantiriladi). Bog'lanishli nutq ustida to‘rt yil davomida grammatik va orfografik materiallarni o‘rganish bilan bog'liq holda reja asosida ish olib boriladi.Ona tili darslarida til hodisalari ma’nosi (semantikasi), qurilishi, vazifasi jihatidan o‘rganiladi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan kundan boshlab jam iyatni isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo‘ydi. Barcha sohalardagi kabi ta’lim sohasini isloh qilish siyosati ham izchillik bilan amalga oshirila boshlandi. Boshlang'ich ta’lim bo‘yicha Yangi tahrirdagi Davlat ta ’lim standart ham mustaqillik davridagi tajribalar natijasi sifatida maydonga keldi. U boshlang'ich ta ’lim darsliklari va metodik qo‘llanmalarining vangi avlodini yaratishda dasturulamal vazifasini o‘tamoqda Xulosa o’rnida ta’kidlab o`tish mumkinki, boshlang'ich sinf ona tili mazmuni metodist olimlaming ko‘p yillik kuzatishlari, tajribalari, tajriba natijalarining tahlili asosida takomillashtirilib kelinmoqda. Ayniqsa, ona tili o‘qitishning amaliy ahamiyatiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Xulosa Boshlang‘ich sinfda o‘qish savodxonligi darslarini tashkil etish zamonaviy ta’lim jarayonida dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu darslar o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantirish bilan birga, ularning mustaqil fikrlash qobiliyati, mantiqiy va ijodiy tafakkurini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu bosqichda o‘quvchilarning asosiy bilim poydevori yaratiladi, bu esa ularning keyingi ta’limdagi muvaffaqiyatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos ravishda tanlangan matnlar va mashqlar darsning samaradorligini ta’minlaydi. Matnlarni tahlil qilish, lug‘at boyligini oshirish va ijodiy topshiriqlarni bajarish orqali bolalar nafaqat o‘qish savodxonligini, balki muloqot madaniyatini ham rivojlantiradilar. Milliy qadriyatlar, axloqiy tamoyillar va yosh xususiyatlariga mos bo‘lgan matnlar bolalarning darslarga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Xalq ijodi namunalaridan foydalanish esa bolalarda estetik did, vatanparvarlik hissi va ijodiy tafakkurni shakllantiradi. Shuningdek, mavzularni badiiy va dolzarb mazmun bilan boyitish ta’lim samaradorligini oshiradi. Mazkur darslarni tashkil etishda differensial yondashuv va zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish katta ahamiyatga ega. Elektron darsliklar, multimedia taqdimotlari, ovozli va interfaol materiallar yordamida ta’lim jarayoni yanada qiziqarli va samarali bo‘ladi. Ushbu vositalar o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish, ularda qiziqish uyg‘otish va ta’limni yanada ko‘rgazmali qilish imkonini beradi. Shuningdek, ta’limda innovatsion yondashuvlarni qo‘llash, masalan, o‘yin shaklidagi mashg‘ulotlar, testlar va raqamli platformalar orqali bilimlarni mustahkamlash ham katta foyda beradi. Ijodiy yondashuv va innovatsion metodlar darslarning samaradorligini oshiradi. Masalan, o‘quvchilarga yangi matnlar yaratish, o‘z nuqtai nazarini bildirish, qahramonlarning xatti-harakatlarini baholash kabi topshiriqlar ijodiy fikrlashni rivojlantiradi. Bunday yondashuvlar bolalarning darsga bo‘lgan qiziqishini kuchaytirib, ularni faollikka undaydi. O‘quvchilarni faol ishtirokchi sifatida shakllantirish, ularning darsga oid fikr va takliflarini tinglash o‘quv jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Shuningdek, o‘qish savodxonligini rivojlantirishda ijtimoiy va axloqiy jihatlar ham muhimdir. Darslar davomida bolalarga kitobxonlik madaniyatini singdirish, ularga muloqot qilish odoblari, jamoaviy hamkorlik ko‘nikmalarini o‘rgatish katta ahamiyatga ega. Bu orqali o‘quvchilar nafaqat bilim olishadi, balki hayotiy ko‘nikmalarni ham egallaydilar. Darslarda bolalarning o‘z-o‘zini anglash va mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatlarini rivojlantirish ta’limning asosiy maqsadlaridan biridir. O‘qituvchilarning darslarni loyihalashdagi ijodkorligi ham ta’lim jarayonining muhim qismidir. Har bir o‘quvchining ehtiyoj va imkoniyatlariga mos tarzda tashkil etilgan darslar o‘quvchilarning intellektual va hissiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsion yondashuvlar, shuningdek, bolalarning turli manbalardan mustaqil bilim olish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bunday yondashuvlar ta’lim jarayoniga yangilik kiritib, bolalarda o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqni oshiradi. Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinf o‘qish savodxonligi darslarining dolzarb masalalarini hal etish va ularni samarali tashkil qilish nafaqat o‘quvchilarning hozirgi intellektual rivojlanishiga, balki ularning kelgusidagi ta’lim va hayotdagi muvaffaqiyatlariga ham asos yaratadi. Bolalarning kitobxonlikka bo‘lgan qiziqishi va bilimga chanqoqligini qo‘llab-quvvatlash orqali ularning kelajakdagi ijtimoiy va madaniy muvaffaqiyatlari ta’minlanadi. Shu sababli, boshlang‘ich ta’lim jarayoniga doimiy e’tibor qaratish ta’lim tizimini rivojlantirishning poydevori hisoblanadi. Bundan tashqari, ta’limning mazmunini doimiy takomillashtirib borish va darslarni zamonaviy pedagogik usullar bilan boyitish orqali ta’lim jarayonining sifatini oshirish mumkin. Bu esa nafaqat o‘quvchilar, balki ta’lim tizimi rivojiga ham ijobiy hissa qo‘shadi. Pedagoglarimiz uchun bugungi kunda juda ko’p vazifalar yuklatilgan shu jumladan pedagogik mahoratga ega bo’lishi, axborot texnalogiyalaridan foydalana olishi va darsning samaradorligini oshirish uchun turli hil metodlardan foydalana olishi kerak.Shulardan xulosa chiqargan holda o’qish savodxonligini oshirish uchun ham dars davomida PIRLS savollariga tayyorlab borishi kerak. O’qish darslarida biror bir hikoya yoki ertakni o’quvchilar o’qigandan so’ng mustaqil fikrlarini doimiy eshitib borish kerak va bu ham o’z navbatida o’quvchi agar noto’g’ri fikrlayotgan bo’lsa sinfdoshlarining to’g’ri fikrlarini eshitib o’zi uchun kerakli hulosalarni chiqaradi. Chunki har bir o’quvchuning fikrlash doirasi har hil bo’ladi.Shu jumladan o’quvchilarning fikrlash doiralari rivojlanishi ya’ni o’sishi uchun badiiy kitoblarni o’qish tafsiya qilish kerak. Avvalo badiiy kitoni o’quvchilarga o’qishmi tafsiya qilar ekan, o’qituvchi birinchi navbatta o’zi o’qishi kerak.Chunki ukitob shunchaki o’qilibgina qolmay uning tahlili ham bo’lishi kerak.O’qish savodxonligini oshirishda PIRLSning ahamiyati shundan iboratki,qay darajada matnni o’qib tushuna olishini, qay darajada fikrlay olishini bilib oladi va o’ziga o’xshagan chet ellik tengdoshlarining natijalarini bilib solishtiradi va yanada olg’a intilishga harakat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Ta’lim sifati . PIRLS tadqiqoti telegram kanali. 2. Karima Qosimova ,Safo Matjonov “Ona tili o’qitish metodoikasi” Toshkent “ NOSIR” nashr 2009 3. Xalqaro tadqiqotlarda boshlang’ich sinf o’quvchilarining o’qish savodxonligini baholash. Boshlang’ich sinf o’quvchilari, metodistlar va soha mutaxassislari uchun metodik qo’llanma.Toshkent:Sharq,2019. 4. Akramjon O’ktamjonovich Mirzayev. Mamlakatimiz ta’lim tizimida raqamlashtirish va raqamli dunyoda o’qitish va o’rganishning mavjud imkoniyatlari. Academic Research in Educational Sciences. VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021.P.1046 5. Akramjon O’ktamjonovich Mirzayev. O’quvchilarning raqamli dunyoda o’rganish konsepsiyasi bo’yicha savodxonligini rivojlantirish. Scientific Progress. Volume 2. ISSUE 8 2021.P.83ǀ 6. Karimov A. "Boshlang‘ich ta’lim metodikasi". Toshkent: O‘qituvchi, 2015. 7. Usmonova S. "Savodxonlik darslarida innovatsion usullar". Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 8. Rahimova G. "Boshlang‘ich sinflarda o‘qitish texnologiyalari". Samarqand: Zarafshon, 2017. 9. O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim va fan vazirligi. "Davlat ta’lim standarti". Toshkent, 2020. 10. UNESCO. "Ta’limda raqamli texnologiyalarni qo‘llash". Toshkent: Sharq, 2021. 11. Xolbekov N. "Milliy ta’lim tizimi va boshlang‘ich ta’lim muammolari". Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. 12. Pedagogik tadqiqotlar markazi. "Savodxonlikni oshirishda yangi yondashuvlar". Toshkent, 2022.

Boshlang’ich sinf o’qish savodxonligi darslarini tashkil etishga innovatsion yondashuv

Sotib olish