Дата регистрации 03 Декабрь 2024
9 ПродажBoshlang’ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish metodikasini takomillashtirish
![oshirishning, shuningdek, interfaol ta’limni mediatexnologiyalar vositasida
tashkil etishning didaktik ta’minotini takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb
etmoqda.
Mamlakatimizda ta’lim tizimini yangi sifat bosqichiga olib chiqishdagi
islohotlar boshlang’ich ta’limdan boshlab o‘quvchilarning fan asoslari bo‘yicha
bilim o‘zlashtirishga ehtiyojini, asosiy milliy va umumbashariy qadriyatlarga
asoslangan ma’naviy-axloqiy fazilatlarni, mehnat ko‘nikmalarini, ijodiy fikrlash
va atrof-muhitga ongli munosabatini shakllantirishga zarur shart-sharoitlarni
yaratib, boshlang’ich sinf o‘quvchilarining ona tili va o‘qish savodxonligini
shakllantirishning pedagogik yondashuvlarini takomillashtirish zaruratini
yuzaga keltirmoqda. Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
kontseptsiyasida o‘qitish usullarini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya jarayoniga
individuallashtirish tamoyillarini bosqichma-bosqich tatbiq etish, kichik
yoshdan o‘quvchilarda o‘qishga sog’lom, kuchli va ta’sirchan motivatsiyani
shakllantirish [1] kabi muhim vazifalar belgilangan. Umumiy o‘rta ta’lim
sohasini tubdan isloh qilish, PIRLS tadqiqot metodlari asosida o‘quvchilarda
ona tili va o‘qish savodxonligini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Bugungi kunda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ona tili va o‘qish
savodxonligining sifati va samaradorligiga alohida e’tibor berilmoqda.
Respublikamizda ta’lim jarayonlarini yangi sifat bosqichiga olib
chiqishdagi islohotlar boshlang’ich ta’limdan boshlab o‘quvchilarning bilimlarni
o‘zlashtirishga ehtiyojini, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan
ma’naviy-axloqiy fazilatlarni rivojlantirishning me’yoriy asoslar ishlab chiqildi
va moddiy texnika bazasi takomillashtirildi. O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida [1] “Jismonan sog’lom, ruhan
va aqlan rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, Vatanga sodiq, qat’iy hayotiy nuqtai
nazarga ega yoshlarni tarbiyalash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini
oshirish” masalasiga ustuvorlik berilgan. Natijada ona tili ta’limida
6](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_6.png?v=1)
![matn ustida ishlash, Blum kubigi bo‘yicha amaliy topshiriqlarni nostandart
darslarda adaptiv qo‘llash orqali takomillashtirilgan.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: i nnovatsion yondashuv
asosida boshlang’ich sinf o‘quvchilarida kreativ fikrlash ko‘nikmalarini
rivojlantirishda quyidagilarga amal qilinsa:
- darsda o‘quvchining kreativ fikrlash qobilyatini o‘stirish uchun zaruriy
sharoitlar yaratilsa;
- har bir darsda o`quvchilarni kreativ fikrlash qobilyatini o`stirishga doir
didaktik o‘yinlar, mashqlar va topshiriqlardan izchil foydalanilsa;
- ta’lim jarayonida mustaqil ishlarni izchil va muntazam o‘tkazib borilsa;
- bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida o‘qituvchi tomonidan muammoli
vaziyatlar yaratilsa, mazkur muammolarni o‘quvchilarning o‘zlari hal etishlari
uchun imkon berilsa muvaffaqiyatga erishish mumkin.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Mamlakatimiz
yetakchi metodistlaridan Sh.Nurullayeva [69] boshlang’ich sinf ona tili
darslarida o‘qitishning sifati va samaradorligini oshirish, A.R.Hamroyev [48;
63] boshlang’ich sinf ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish, T.G`afforova [69]
boshlang`ich sinflar ona tili darslarida didaktik o‘yin-topshiriqlardan
foydalanish, X.Bakiyeva [22] boshlang’ich sinf o‘quvchilarida mustaqil ta’lim
orqali nutq va tafakkurni rivojlantirish metodikasi, S.S.Tajbenova [58]
boshlang’ich sinf ona tili darslarida o‘quvchilarga nazariy bilimlarni amalda
qo‘llashni o‘rgatish metodikasi, D.R. Shabbazova b oshlang‘ich sinf o‘quvchilari
savodxonligini oshirish jarayonida shaxsiy qadriyatli yondashuvni
takomillashtirish metodikasi , Yu.A. Po‘lotova [54] b oshlang‘ich sinf ona tili va
o‘qish darslarida axborot-resurslarning integratsiyasini ta’minlashning metodik
imkoniyatlari, D.Norboyeva [46] o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini
baholash bo‘yicha tadqiqotlar amalga oshirilgan.
Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) mamlakatlarda boshlang’ich sinf
o‘quvchilarida nutq o‘stirishdagi badiiy-ifodaviylik, hissiy-estetik, ma’naviy-
9](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_9.png?v=1)
![axloqiy imkoniyatlarini V.N. Lutoshkina [30], Ye.N. Plexanova [30], E.L.
Grigorenko [25] kognitiv rivojlanishning individual xususiyatlarining yosh
o‘quvchilar tomonidan o‘qish va yozishni o‘rganish mahoratiga ta'sirini, A.V.
Sadikova boshlang’ich sinf o‘quvchilarida mustaqil ta’lim orqali nutq va
tafakkurni rivojlantirish muammolari tadqiq etishgan.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi: pedagogik kuzatuv,
so‘rovlar (og’zaki va yozma), test sinovi, pedagogik tajriba-sinov (aniqlovchi,
shakllantiruvchi, yakuniy), matematik-statistik tahlil va natijalarni
umumlashtirish usullaridan foydalanilgan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: t adqiqot
natijalarining nazariy ahamiyati boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirish ga oid ilmiy-pedagogik qarashlar, nazariy
yondashuvlarning yoritib berilganligi, boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirish jarayoni mazmuni, o‘ziga xos xususiyatlari, uni
tashkil etish yo‘llari, shakl va metodlari, o‘quv-biluv jarayonini tashkil etishga
oid ilmiy-metodik tavsiyalardan ta’lim jarayonida foydalanilishi bilan
izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati shundan iboratki, boshlang’ich
sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida matn ustida ishlash orqali nutq
o‘stirish usullari 4-sinf materiallari misolida ilmiy-metodik jihatdan asoslangan
va umumlashtirilgan; boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida
matn ustida ishlash orqali nutq o‘stirishning ustuvor tamoyillari, jarayonning
modeli, ushbu jarayonga oid yangi ta’lim texnologiyalari va amaliy-metodik
tavsiyalar ishlab chiqilgan; boshlag’ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi
darslarida matn ustida ishlash jarayonini tashkil etish, mazmunini boyitish,
o‘quv-tarbiya jarayonining sifati va samaradorligini ta’minlash printsiplari va
vositalari hamda boshlang’ich sinflarning ona tili dasturi va darsliklari
mazmunini takomillashtirishga xizmat qiladi. Shuningdek, tadqiqot natijalaridan
10](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_10.png?v=1)
![malaka oshirish mintaqaviy markazlarida boshlang’ich sinf o‘qituvchilarining
malakasini oshirish kurslarida metodik tavsiya sifatida foydalanish mumkin.
Ish tuzilmasining tavsifi: kirish, uchta bob, sakkiz band, har bir bob
oxirida qisqacha xulosalar, yakuniy xulosa va tavsiyalar hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan tashkil topgan.
I BOB. BOSHLANG’ICH SINF O‘QUVCHILARIDA ONA TILI VA O‘QISH
SAVODXONLIGINI SHAKLLANTIRISH NING NAZARIY ASOSLARI
1.1-§. Ona tili va o‘qish savodxonligi faniga oid kompetentsiyalarning
mazmun mohiyati.
Mamlakatimiz o‘z taraqqiyotining yangi davriga qadam qo‘ygan hozirgi
kunda O‘zbekiston Respublikasini 2017–2021-yillarda rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi asosida barcha sohalarda
keng ko‘lamli o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Ana shu islohotlarning
muvaffaqiyati, mamlakatimizning dunyodagi rivojlangan, zamonaviy davlatlar
qatoridan munosib o‘rin egallashi, avvalo, ilm - fan va ta limʼ - tarbiya sohasining
rivoji bilan, bu borada bizning dunyo miqyosida raqobatdosh bo‘la olishimiz
bilan uzviy bog‘liq [2].
Yoshlarni komil insonlar qilib voyaga yetkazish jamiyatimiz ijtimoiy
hayotidagi muhim vazifalardan biridir. S h u o‘rinda Prezidentimiz
S h .M.Mirziyo y evning “Biz uchun o‘z dolzarbligi va ahamiyatini
yo‘qotmaydigan yana bir masala, bu – farzandlarimizni mustaqil fikrli,
zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga
ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash vazifasidir” [12] degan
fikrlarini keltirmoqchiman. Darhaqiqat, bilim qanchalik mustahkam bo‘lsa,
o‘quvchi dunyoqarashi, intellektual salohiyati shunchalik rivojlanadi va kamol
topadi. Hozirgi kunda o‘quvchilar uchun informatsion savodxonlik ta’lim
samaradorligini oshirishning muhim sharti hisoblanadi [44] .
11](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_11.png?v=1)
![aniqlashtirish uchun savollar bera oladi.
5 Sinf darajasiga mos she’rlarni yoddan, ifodali hamda ravon aytib bera
oladi.
6 Sinf darajasiga mos mavzu hamda holatlarda rasm, shaxs, narsa va
hodisalarni tasvirlab bera oladi.
7 Sinf darajasiga mos matnlarni o qib / tinglab bo lgach, uning asosiyʻ ʻ
mazmunini aytib bera oladi.
8 Sinf dasturidagi avvaldan berilgan mavzu yuzasidan bilimlariga tayangan
holda kichik taqdimot o tkaza oladi.
ʻ
9 Shaxsiy qiziqishlari haqida tayyorgarliksiz, tartibli so zlaydi, o z nutqini
ʻ ʻ
detallar bilan to ldira oladi.
ʻ
1.2-§. Ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish ning boshlang’ich
ta’limda tutgan o‘rni va ahamiyati
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 8-dekabrdagi
“Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni
tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 997-son qarori Respublika xalq
ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil
etish, xalqaro aloqalarni o‘rnatish, o‘quvchi-yoshlarning ilmiy-tadqiqot va
innovatsiya faoliyatini, eng avvalo, yosh avlodning ijodiy g‘oyalari va
ijodkorligini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash hamda rag‘batlantirish
maqsadida chiqarilgan [8].
Savodxonlik so‘zi o‘quvchilarning kelajakda o‘z rejalarini amalga
oshirishda, ya’ni bilim olishni davom ettirish, mehnat faoliyatiga tayyorgarlik
ko‘rish, ijtimoiy hayot va mehnatda ishtirok etishda asosiy vositasi sifatida
savodxonlarcha o‘qish ko‘nikmasini egallashdagi muvaffaqiyatini anglatadi
[28].
O‘qish savodxonligi – jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson
tomonidan qadrlanadigan yozma tilning shakllarini idrok etish va amaliyotda
qo‘llay olish qobiliyatidir. Ushbu nuqtayi nazar o‘quvchilarning o‘qishdan
19](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_19.png?v=1)
![olingan ma’lumotlardan foydalanish qobiliyatiga tobora ko‘proq e’tibor
qaratadigan zamonaviy jamiyatda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Asosiy
e’tibor tushunishni namoyon qilishdan o‘zlashtirilgan ma’lumotlarni qanday
qilib yangi loyihalar va vaziyatlarda qo‘llay olish qobiliyatlarini namoyon
qilishga qaratilmoqda [44] .
Mamlakatimiz innovatsion taraqqiyot yo‘lida shiddat bilan rivojlanib
borayotgan bir davrda kelajagimiz davomchilari bo‘lgan yoshlarning ijodiy
g‘oyalari va ijodkorligini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning bilim,
ko‘nikma va malakalarini shakllantirish hamda ilg‘or xorijiy tajribalar, xalqaro
mezon va talablar asosida baholash tizimini takomillashtirish, shu yo‘lda xalqaro
tajribalarni o‘rganish, mavjud tizimni har tomonlama qiyosiy tahlil qilish,
tegishli yo‘nalishdagi xalqaro va xorijiy tashkilotlar, ilmiy tadqiqot muassasalari
bilan yaqindan hamkorlik qilish muhim ahamiyatga egadir. Ta’lim sifati va
samaradorligini oshirish yo‘lida xorijiy ilg‘or tajribalarni o‘rganish, xalqaro
standartlar talablarining joriy etilishi muhim ahamiyatga ega. Bu borada
O‘zbekiston Respublikasida qo‘yilayotgan amaliy qadamlarga xalq ta’limi
tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarning tashkil
etilishi to‘g‘risida hukumat qarorining qabul qilinishi Ta’lim sohasidagi
yutuqlarni baholash xalqaro assotsiatsiyasidek (IEA) nufuzli tashkilot bilan
hamkorlik aloqalarining yo‘lga qo‘yilishini mi sol sifatida keltirish mumkin
[64] .
Yoshlarni komil insonlar qilib voyaga yetkazish jamiyatimiz ijtimoiy
hayotidagi muhim vazifalardan biridir. S h u o‘rinda prezidentimiz
S h .M.Mirziyo y evning “Biz uchun o‘z dolzarbligi va ahamiyatini
yo‘qotmaydigan yana bir masala, bu – farzandlarimizni mustaqil fikrli,
zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mustahkam hayotiy
pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash
vazifasidir” [11] degan fikrlarini keltirmoqchiman. Darhaqiqat, bilim
20](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_20.png?v=1)
![qanchalik mustahkam bo‘lsa, o‘quvchi dunyoqarashi, intellektual
salohiyati shunchalik rivojlanadi va kamol topadi. Hozirgi kunda
o‘quvchilar uchun informatsion savodxonlik ta’lim samaradorligini
oshirishning muhim sharti hisoblanadi.
Boshlang’ich sinfda innovatsion ta’lim sharoitida ona tili va o‘qish
savodxonligini shakllantirish dolzarb hisoblanadi. Ona tili va o‘qish
savodxonligi ustida ishlash boshlang’ich sinf o‘quvchilarining nutq
madaniyatini shakllantirish bo‘yicha o‘qituvchining o‘quv-uslubiy faoliyatidagi
asosiy yo‘nalishlardan biri sanaladi. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida ona tili va
o‘qish savodxonligini rivojlantirish masalasi zamonaviy metodik adabiyotlarda
til, lug’at boyligi va nutq madaniyatini shakllantirishga yondashuvlarni belgilab
olishni talab qiladi.
Ona tili va o‘qish savodxonligini shakllantirish, barkamol shaxs tarbiyasi,
unda ma'naviy sifat va ijodiy tafakkurni rivojlantirish, milliy o‘zlikni anglash,
milliy an'ana va avlodlar o‘rtasidagi vorislikni asrash hamda davom ettirish
jarayonida yetakchi o‘rin tutadi.
O‘quvchilarga tilni o‘qitish orqali shu til bo‘yicha egallanadigan nutqiy
faoliyatning asosiy to‘rt turi: nutqni tinglab tushunish, gapirish, o‘qish va yozish
amallari bo‘yicha har bir sinfda taqozo etiladigan malaka va ko‘nikmalar
me’yorini rivojlantirish, bunda o‘qishda, mehnat jarayonida va oilada, jamoat
joylarida yuzaga keladigan turli nutqiy vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr
almasha olish va fikr bayon eta bilish, eshitilgan materialni idrok etish,
shuningdek, yozma manbalarni o‘qish orqali axborot olish, voqea-hodisalarga
o‘z munosabatini bildirish tarzida muloqotga kirishish malakasini egallab borish
dinamikasi nazarda tutiladi [18].
Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida amalga oshirish lozim bo‘lgan
asosiy masala ona tilisi o‘zga bo‘lgan o‘quvchilarda o‘zbek tiliga qiziqish va
e’tibor hissini muntazam sur’atda o‘stirib borishdan, o‘zbek tilida so‘zlashish,
21](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_21.png?v=1)
![ularga tilning, urf-odatlarning, madaniyati va boy adabiy me’rosining
ahamiyatini, turli mavzularda tutgan o‘rnini tushuntirishdan iborat [19].
O‘qituvchi ona tili va o‘qish savodxonligi fanini boshqa fanlar, zamon
bilan hamnafas uzviy bog‘lagan holda ta’lim berar ekan, yangi materialni bayon
qilish, mustahkamlash jarayonida, shuningdek, takrorlash, umumlashtirish
vaqtida u yoki bu mavzu yuzasidan o‘rni bilan bog‘lanishli, o‘quvchilarni
mantiqiy, tahliliy mushohadaga chorlovchi turli mazmunga oid matnlardan
foydalanadi. Bunday matnlardan foydalanish o‘quvchilarni kreativ fikrlashga,
matnni tushunishga, bilimi va dunyoqarashining boyishiga xizmat qiladi.
Milliy ma’naviyatni egallash o‘zbek xalqining boy tarixi, milliy
qadriyatlarini, urf-odatlari va ularni o‘zida aks ettirgan boy adabiy-badiiy meros
bilan yaqindan tanishish, uni o‘qib o‘rganish, milliy an’analar, bayramlar, urf-
odatlar asosida shakllangan milliy madaniyat, shuningdek, umuminsoniy
qadriyatlarni o‘rgatishni taqozo etadi. Boshlang’ich sinf ona tili va o‘qish
savodxonligi fani ning ixcham va go‘zal namunalari, xalqning tarixiy, madaniy
hayotiga xos muhim lavhalar, jahon milliy madaniyatiga hissa qo‘shgan o‘zbek
xalqi vakillarining ijodiy merosini o‘rganish ham ko‘zda tutiladi.
Bunda o‘rganilayotgan so‘z va so‘z shakllarini to‘g‘ri talaffuz qilish hamda
yozish, so‘zni grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllantirish, so‘zlarni o‘rinli tanlash
va sintaktik-uslubiy jihatdan to‘g‘ri baholay olish, jumla tuzishda va nutq
ohangini belgilashda adabiy til imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanish talab etiladi.
Til o‘rganishda uzluksiz ta’limning boshlang‘ich va umumiy o‘rta bosqichlarida
til ta’limining lisoniy, lingvopsixologik, sotsiopsixologik va paralingvistik
xususiyatlari va, muhimi, umumdidaktik va o‘ziga xos metodik xususiyatlardan
kelib chiqqan holda hosil qilinadigan nutqiy-kommunikativ, grammatik va
umumtarbiyaviy vazifalar belgilanadi.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fani faqat grammatik me’yorni o‘rgatuvchi
fan sifatida emas, balki o‘quvchining ixtiyoriy mavzudagi, fanlar kesimidagi
matnlarni tinglab tushunishiga, to‘g‘ri o‘qishiga, orfoepik va orfografik
22](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_22.png?v=1)
![me’yorlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan fandir. O‘quvchi mantiqiy,
tanqidiy, kreativ fikrlashi uchun o‘zbek tili darslarida tinglab, ko‘rib va o‘qib
tushunishga e’tibor qaratiladi. Ona tili va o‘qish savodxonligini puxta
o‘zlashtirgan o‘quvchi o‘zbek tilida o‘z fikrini belgilangan darajalar asosida
mustaqil bayon eta oladi [21].
O‘zbek tilini mukammal o‘zlashtirgan o‘quvchi o‘zbek tilida beriladigan
matnlarni o‘qish orqali mantiqiy, tanqidiy, ijodiy (kreativ) fikrlash orqali olgan
bilimlarini hayotda qo‘llay olish layoqati rivojlantiriladi. Shuningdek,
o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishga
yo‘naltirilgan xalqaro baholash dasturi (PISA, PIRLS) talablariga mos keladigan
elementlar orqali amaliy topshiriqlarni matnlarning mazmuniga singdirish
o‘qituvchi oldidagi asosiy vazifalardan biri sanaladi. Bunda matnni tushunish,
tanqidiy, tahliliy fikrlash, munosabat bildirish malakalarini shakllantirish ko‘zda
tutiladi.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fani o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar
fikrini anglashga, o‘z fikrini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila
olishga qaratilgan nutqiy (kommunikativ) kompetensiyani rivojlantirish;
o‘quvchilarda grammatikaga oid o‘zlashtiriladigan bilimlarni (fonetika,
leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va
imlo, tinish belgilari, nutq uslublari, stilistikaga oid tushunchalarni)
rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan
holda to‘g‘ri va ravon bayon eta olishni rivojlantirishga qaratilgan lingvistik
kompetensiyalarni shakllantirishdan iborat [23].
Ona tili va o‘qish savodxonligi fani, umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich
sinflari o‘quv rejasidagi adabiyot fani, og‘zaki va bog‘lanishli nutqini
o‘stirishga, lug‘atini boyitishga, to‘g‘ri va ifodali o‘qishga o‘rgatish bilan birga
ularda kitobxonlik va nutq madaniyatini hamda mustaqil fikrlash qobiliyatini
shakllantirishga xizmat qiladi.
Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitish orqali [22] :
23](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_23.png?v=1)
![- o‘quvchilarda to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish;
- o‘quvchilarda kitobga, o‘qishga muhabbat uyg‘otish, ularni oddiy
kitobxondan chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish;
- o‘qish orqali o‘quvchilarning tevarak-atrof, borliq haqidagi bilimlarini
kengaytirish, dunyoqarash elementlarini shakllantirish;
- o‘quvchilarni axloqiy-estetik va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash;
- o‘quvchilarning nutqi va tafakkurini o‘stirish;
- elementar adabiy tushunchalarni shakllantirish;
- o‘quvchilarning tafakkurini boyitish ko‘zda tutiladi.
Ona tili va o‘qish savodxonligi darslari oldiga qo‘yilgan tarbiyaviy
vazifaning muvaffaqiyatli hal etilishi darsda badiiy asar matni ustida ishlash
bilangina bog‘liq bo‘lmay, balki bolalarni qurshab olgan hayot, tabiatdagi turfa
o‘zgarishlar, ijtimoiy foydali mehnat bilan ham o‘zaro bog‘liq bo‘lishi lozim.
O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatishda hayot tajribalariga tayanib ish ko‘riladi.
1.3-§. PIRLS xalqaro baholash dasturida o‘qish savodxonligi tushunchasi
va unda baholanadigan asosiy kompetensiyalar
Respublikamizda davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarida,
boshlang’ich ta’lim davrida PIRLS tadqiqot metodlari asosida o‘quvchilar
nutqini o‘stirishning xalqaro baholash dasturlari bo‘yicha me’yoriy asoslar
yaratildi, boshlang’ich ta’limning moddiy-texnik bazasi takomillashtirildi.
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasida “umumiy o‘rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, yosh avlodning
ijodiy va intellektual salohiyatini qo‘llab-quvvatlash va ro‘yobga chiqarish
hamda ruhan va aqlan rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, Vatanga sodiq, qat’iy
hayotiy nuqtai nazarga ega yoshlarni tarbiyalash” [3] kabi yo‘nalishlar ustuvor
vazifalar sifatida belgilab berildi. Bu esa ta’limning dastlabki bosqichlaridan
boshlab o‘quvchilar nutqini o‘stirish metodikasini takomillashtirishni ham
taqozo etadi. PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study - xalqaro
24](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_24.png?v=1)
![o‘qish savodxonligini o‘rganishdagi yuksalish) - bu turli mamlakatlarda
boshlang’ich sinfda tahsil oluvchi o‘quvchi yoshlarning matnni o‘qish va
tushunish darajalari sifatini baholab beruvchi xalqaro baholash tizimidir. Ushbu
sinov turi har 5 yilda bir marta o‘tkazishga mo‘ljallangan bo‘lib, uning oxirgi
2016-yilgi tadqiqotlari natijalariga ko‘ra Rossiya Federatsiyasi yetakchilik
qilmoqda [50].
PIRLS xalqaro tadqiqoti asosan o‘quvchilarning dars vaqtidagi va
maktabdan tashqari vaqtdagi ikki turdagi o‘qish savodxonligini baholaydi. Unda
ishtirok etuvchi turli mamlakatlarda boshlang’ich sinfga maktab o‘quvchilarini
qabul qilish yoshi turlicha. Ko‘plab mamlakatlarda maktabga olti yoshdan qabul
qilishadi va to‘rtinchi sinfni 10,5 yoshda tugatishadi. Biroq, Angliya, Yangi
Zelandiya, Trinidad Tobagoda – maktabga 5 yoshdan qabul qilishadi va
ahamiyatli jihati PIRLS xalqaro tadqiqotida ushbu mamlakatlarning 5 sinf
o‘quvchilari xalqaro tadqiqotda ishtirok etishadi.
Shvetsiya, Daniya va ko‘plab Sharqiy Yevropa davlatlarida maktabga
7 yoshdan qabul boshlanadi va ushbu mamlakatlarning o‘quvchilari qolgan
tengdoshlariga nisbatan eng katta (10,7-10,9) yoshni tashkil etadi.
Ushbu xalqaro tadqiqotda mamlakatimizning boshlang’ich sinf (4-sinf)
o‘quvchilarimizning o‘qish savodxonliklari qanday shakllanganligini bilish va
taqqoslash, mamlakatimiz boshlang’ich sinf o‘quvchilarining boshqa
mamlakatlardagi tengdoshlariga nisbatan matnni o‘qish va tushunish darajalarini
solishtirish imkoniga ega bo‘lamiz.
Tadqiqot asosan o‘quvchilarning dars vaqtidagi va maktabdan tashqari
vaqtdagi ikki turdagi o‘qish savodxonligini baholaydi. «PIRLS bo‘yicha Ta’lim
sohasidagi yutuqlarni baholash xalqaro assotsiatsiyasi (IEA) hamda PISA
bo‘yicha Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) bilan hamkorlikda
respublikamizdan tadqiqotlarda ishtirok etuvchi maktablar va o‘quvchilar
tasodifiylik tamoyillari asosida tanlab olindi [50].
25](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_25.png?v=1)
![PIRLS tadqiqotlarida 2021-yil O‘zbekistondagi 180 ta maktabda tahsil
oluvchi 4-sinf o‘quvchilari ishtirok etdi. PIRLS xalqaro baholash dasturida
60 dan ortiq davlatlar qatorida ilk bor O‘zbekiston o‘quvchilari ham qatnashdi.
2021-yilning aprel oyida bo‘lib o‘tgan PIRLS tadqiqotlarida O‘zbekistondagi
180 ta maktabda tahsil oluvchi 5 948 nafar 4-sinf o‘quvchilari hamda ularning
ota-onalari, maktab direktorlari va sinf rahbarlari ishtirok etdi.
O‘qish savodxonligi - jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson
tomonidan qadrlanadigan yozma tilning shakllarini idrok etish va amaliyotda
qo‘llay olish qobiliyatidir. Ushbu nuqtayi nazar o‘quvchilarning o‘qishdan
olingan ma’lumotlardan foydalanish qobiliyatiga tobora ko‘proq e’tibor
qaratadigan zamonaviy jamiyatda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda [48]. Asosiy
e’tibor tushunishni namoyon qilishdan o‘zlashtirilgan ma’lumotlarni qanday
qilib yangi loyihalar va vaziyatlarda qo‘llay olish qobiliyatlarini namoyon
qilishga qaratilmoqda.
O‘qish savodxonligi - shaxs o‘zining bilim va salohiyatini rivojlantirish,
jamiyatda o‘z o‘rnini topish, maqsadiga erishish yo‘lida matnni tushunish,
matndagi ma’lumotlardan foydalanish, ular ustida mulohaza yuritish, hamda
ularga munosabat bildirish qobiliyati demakdir.
PIRLS yosh o‘quvchilarning sinfda va sinfdan tashqari o‘qishining ikkita
keng qamrovli maqsadiga qaratilgan. Bular badiiy tajriba orttirish hamda
ma’lumot olish va ulardan foydalanish uchun o‘qishdir.
26O’qish
savodxonligining
maqsadi
Badiiy tajriba
orttirish Axborot olish va ulardan
foydalanish](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_26.png?v=1)
![Bundan tashqari, PIRLS o‘qish maqsadlarining har birida to‘rtta keng
tushunish jarayonini birlashtiradi. Bular:
1. diqqatni jamlash va aniq ko‘rsatilgan ma’lumotlarni topish;
2. to‘g‘ridan to‘g‘ri xulosalar chiqarish;
3. g‘oyalar va axborotni talqin qilish va uyg‘unlashtirish;
4. kontent va matn elementlarini baholash va tanqid qilish [44] .
Badiiy tajriba orttirish. Adabiyotni tushunish va baholash uchun har bir
o‘quvchi tilni tushunishi va badiiy shakllarni bilishi kerak. Yosh o‘quvchilar
uchun adabiyot hali duch kelmagan vaziyatlar va his-tuyg‘ularni o‘rganish
imkoniyatini taqdim etishi mumkin. Badiiy adabiyotda tasvirlangan voqealar,
harakatlar va oqibatlar o‘quvchilarga haqiqiy hayotni yoritibgina qolmay,
tasavvur qilishlari mumkin bo‘lgan vaziyatlarni bilvosita his qilish va aks
ettirishga imkon beradi.
PIRLSda ishlatiladigan badiiy matnlarning asosiy shakli – bu badiiy
to‘qimaga asoslangan hikoyalardir.
Axborot olish va undan foydalanish. Axborot matnlarining maqsad va
vazifalari turli xil bo‘ladi. Axborot matnining asosiy vazifasi axborotni taqdim
etish bo‘lsa-da, mualliflar ko‘pincha o‘zlari tanlagan mavzularni yoritishda turli
maqsadlarni ko‘zda tutadi. Ko‘pgina axborot matnlarining maqsadi to‘g‘ridan
to‘g‘ri ma’lumot berish, masalan, biografik ma’lumotlar yoki vazifani bajarish
bosqichlarini taqdim qilishdir, shu bilan birga, ko‘p hollarda matnda muallifning
27](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_27.png?v=1)
![uchun qiziqarli va zavqli bo‘lishi hamda o‘quvchi uchun unchalik tanish
bo‘lmasligi lozim. Matn shu yoshdagi maktab o‘quvchilari uchun qiziqarli va
zavqli bo‘lishi kerak. -Yaxshi yozilgan va unchalik tanish bo‘lmagan bo‘lishi
lozim.
Bog‘liqlik va ketma-ketlik: sujetning mantiqiy tuzilishiga rioya qilish
muhimdir. Oddiy va murakkab gaplarning bir xil ishlatilishi. Agar dialog
ustunlik qilsa, ma’lumotni birlashtirib, murakkab gaplarni qo‘shish
kerak. Axborot matnda matnning tuzilishi va ma’lumotning mantiqiy ketma-
ketligini sarlavhalar, jadvallar, grafiklar kabi vizual elementlar bilan
bog‘liqligini kuzatish shartdir.
Bu dastur asosida olib borilyotgan ushbu jarayonlar bevosita fanlar bilan va
fanlararo bog’liqlik tarzda olib borilishi lozim bo‘ladi. Quyida integratsiya va
baholash dasturlari asosida olib boriladihan qisqacha fikrlrga e’tibor qaratamiz.
Integrastiyaning asosini fanlararo aloqadorlik tashkil etadi va o`zining rivojini
Integrastiya g`oyasida topadi. Integrativ mazmunga ega bo`lgan predmetlarni
o`rganish bo`lajak mutaxassislar bilimi , ish uslublari, shaxsiy fazilatlari yaxlit,
bir butunligini ta’minlovchi omil sifatida qaraladi.
Kovaleva, G.S. fikriga ko`ra [29], ta’lim tizimida integrastiya ikki xil
ma’noda qo`llanilishi mumkin:
1. O`quvchilarda atrofimizdagi olam haqida bir butun, yaxlit tasavvurni
shakllantirish (bunda integrastiyaga ta’lim maqsadi sifatida qaraladi).
2. Predmetlardan beriladigan bilimlarni yaqinlashtirishning umumiy
platformasini topish (bu erda integrastiya-ta’lim vositasi hisoblanadi).
Birinchi ma’no bo`yicha integrastiya O`quvchi bilim dargohiga dastlabki
qadamini qo`yishidanoq, dunyoni yaxlit, bir butun, uning barcha elementlari
o`zaro bog`langan tizim sifatida tasavvur qilib olsin.
Ikkinchi ma’noda integrastiya o`quv fanlaridan beriladigan bilimlarning
o`zaro to`qnash(uchrash)gan eri(nuqtasi)da yangi tasavvurlarni anglay olsin.
Dastlab, fanlardagi fikr(g`oya)lar to`qnashgan nuqtada avvaldan bo`lgan
31](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_31.png?v=1)
![ma’lumotli matnlardan iborat bo‘ladi. Yosh o‘quvchi uchun o‘qish
savodxonligining har ikki maqsadi ham muhim hisoblanadi. Shuning
uchun PIRLS har bir o‘qish turini baholashda matnlarni teng bo‘lishni
asosiy maqsad qilib olgan [44].
Shu o‘rinda Z.Nishonovaning «Mustaqil fikrlashga o‘rgatish» nomli
maqolasidagi quyidagi fikrlarni keltirib o‘tish o‘rinlidir: «Hozirgi davr o‘qitish
tizimi ham ko‘proq xotirani rivojlantirishga qaratilgan. Biroq ayrim
o‘qituvchilarda bugun bir mavzuni tushuntirib, tayyor holda o‘quvchilarga
yetkazib berib, ertasiga shu mavzuning mazmunini so‘rashi yoki she’rni yod
olishga berish hollari ko‘proq uchraydi. Bunday darsda hech qanday muammoli
vaziyat yaratilmaydi va buning natijasida o‘quvchilarning o‘qish darslarida
mavzu materialini tushunish, uni erkin va mustaqil fikrlashiga imkon
berilmaydi. O‘qituvchilarning o‘zlari o‘quvchilarning mustaqil fikr yurita
olmasligini bilishadi. Lekin qanday qilib o‘qish darslarida o‘quvchida mustaqil
fikr yuritish qobiliyatini shakllantirish mumkin? - deb berilgan savolga javob
berishga qiynaladilar» [47]
O‘qish savodxonligi o‘quvchilarda go‘zallikka muhabbat
uyg‘otadigan, poklik tuyg‘ulariga ozuqa beradigan, hissiyotni
o‘tkirlashtiradigan, aqlni charxlaydigan, tasavvurlarni boyitadigan,
estetik didni o‘stiradigan musiqa va tasviriy san’at fanlari bilan uzviy
bog‘langan bo‘lishi kerak. O‘qish, musiqa va tasviriy san’at darslarini
o‘zaro bog‘lab uyushtirish bolalarda san’at asarlarini to‘g‘ri tushunish va
qadrlash ko‘nikmalarini o‘stiradi, o‘quvchining shaxs sifatida ma’naviy
qiyofasini shakllantirishga xizmat qiladi [46].
Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq o‘rta umumta’lim muassasalari,
xususan, boshlang’ich maktab o‘quvchilari ta’limi tuzilmasi va mazmunini
tubdan isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlari belgilab olindi. Boshlang’ich
ta’limda o‘quvchilarni mustaqil fikrlash va o‘z fikrini savodli, chiroyli
33](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_33.png?v=1)
![ifodalashga o‘rgatish zarur. O‘quvchilarni o‘z fikrini erkin, to‘g’ri ifodalashga
o‘rgatish jamiyat uchun psixologik va metodik jihatdan juda muhim bo‘lib,
boshlang’ich sinf o‘quvchilarining nutq madaniyatini shakllantirish alohida
dolzarblik kasb etadi.
Qariyb 60 yildan ko‘proq vaqt mobaynida IEA tashkiloti ta’limni qiyosiy
o‘rganish sohasida yetakchi tashkilot bo‘lib kelmoqda. Mazkur tashkilot ta’lim
tizimida davlat siyosati va amaliyotning ta’sirini chuqurroq o‘rganish maqsadida
ta’lim sohasida keng miqyosli tadqiqotlar olib boradi. Bu tadqiqotlar ta’lim
jarayonlari va natijalarini ko‘rib chiqib, ta’lim sifatiga ta’sir etuvchi o‘zaro
bog‘liq omillarni qiyosiy tahlil qiladi.
1958-yildan buyon ushbu tashkilot ta’lim sohasiga oid ko‘plab mavzular
bo‘yicha o‘ttizdan ortiq qiyosiy tadqiqotlarini o‘tkazdi. Jumladan, matematika
va tabiiy fanlar (TIMSS), o‘qish (PIRLS) [54], fuqarolik va fuqarolik ta’limi
(ICCS), kompyuter va axborot texnologiyalari bo‘yicha savodxonlik (ICILS)
kabi yo‘nalishlarda o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalari, umuman olganda
ta’lim olish jarayonida erishgan yutuqlarini baholab kelmoqda . Umuman
olganda, bu sabablar zavqlanish va shaxsiy qiziqish uchun o‘qishni yoki ta’lim
va jamiyat hayotida munosib ishtirok etishni o‘z ichiga oladi.
I bob bo‘yicha xulosalar
“O‘qish savodxonligi” atamasi o‘qish tezligini tekshirishni emas, balki
“savodli o‘qish”ni anglatadi. Unga ko‘ra, o‘quvchi mantlarni tushunishi,
ularning mazmunini mushohada qilishi va baholay olishi, o‘z fikrini bayon eta
olishi zarur.
Tadqiqot jarayonida darsda o‘quvchilar tomonidan eng ko‘p
qo‘llaniladigan o‘qishning quyidagi ikki turi o‘rganildi:
1. Adabiy kitobxonlik malakasini egallash maqsadidagi o‘qish.
2. Mazmunni tushunish va amalda foydalanish maqsadidagi o‘qish.
Badiiy va ilmiy-ommabop matnlarni o‘qishda o‘qish ko‘nikmalarining
quyidagi to‘rt guruhi baholandi:
34](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_34.png?v=1)
![majmuada foydalanilgan metodika o‘quvchilarga muayyan kontekstda tinglash,
o‘qish, og‘zaki va yozma nutq ko‘nikmalarini va shu bilan bir qatorda
grammatka qoidalarini amalda qo‘llashga yordam beradi” [24]. Quyida biz ona
tili va o‘qish savodxonligi darslarida matnni o‘qish va uni tushunish darajasini
aniqlash bo‘yicha topshiriqlardan namunalar keltiramiz.
3 -sinf. 1-topshiriq. O‘qish texnikasini tekshirish.
Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir qizcha yashar ekan. Qizcha bir kuni
o‘rmonga maymunjon olib kelish uchun boribdi. U yerda bir kampirni uchratib
qolibdi va unga salom beribdi.
– Vaalaykum assalom, – debdi kampir qizchaga. – Menga
maymunjoningdan bersang-chi!
– Marhamat, – debdi qizcha. Kampir maymunjonni yeb bo‘lib:
– Sen menga maymunjon berding, men senga biron narsa sovg’a qilaman.
Mana senga xurmacha, sen faqat shuni aytishing kerak: Bir, ikki, uch,
xurmachada shavla pish. Shunda u shirin, mazali shavla pishira boshlaydi.
Shundan so‘ng aytasanki: Bir, ikki, uch, pishirishdan kech. Shundan so‘ng
xurmacha shavla pishirishdan to‘xtaydi.
– Rahmat, buvi, – debdi qizcha va xurmachani olib, uyiga – onasining
oldiga ketibdi.
Onasi bu xurmachani ko‘rib juda suyunibdi. Bir kuni qiz uydan qayoqqadir
ketibdi. Onasi bo‘lsa xurmachani oldiga qo‘yib: Bir, ikki, uch, xurmachada
shavla pish, – debdi. Xurmacha shavla pishira boshlabdi. Ko‘p shavla pishiribdi.
Onasi to‘yib-to‘yib, yebdi. Ammo u xurmachani shavla pishirishdan
to‘xtatadigan sehrli so‘zni unutib qo‘yibdi. Xurmacha esa shavlani hadeb
pishiraveribdi. Uy ham shavlaga to‘libdi, uyning tomi, hovli, hatto ko‘chalar
ham shavlaga to‘lib ketibdi, u hamon to‘xtamay shavla pishiraveribdi. Onasi
juda ham qo‘rqib ketib, qizchasi huzuriga yugurib ketibdi. Lekin yo‘lda issiq
shavla daryo bo‘lib oqqani uchun o‘tish juda qiyin ekan. Yaxshiyam qizchasi
uzoqda emas ekan. Qizcha ko‘chadagi voqeadan xabardor bo‘lib, darrov uyga
42](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_42.png?v=1)
![2. 3-§ . Qisqa hikoya va ertaklar orqali boshlang’ich sinflarda PIRLS
talablari asosida o‘qish malakasini oshirish usullari
Hozirgi vaqtda PIRLS ta’rifiga ko‘ra, o‘qish savodxonligi jamiyat
tomonidan talab qilinadigan va inson tomonidan qadrlanadigan yozma til
shakllarini tushunish va ulardan foydalanish, shuningdek, matnlardan turli
shakllarda ma’no hosil qila olish qobiliyati hamdir.
O‘qish (umumiy o‘rta ta’limning boshlang‘ich sinflari o‘quv rejasidagi
adabiyot) fani og‘zaki va izchil nutqni o‘stirish, so`z boyligini oshirish, to‘g‘ri
va ifodali o‘qishga o‘rgatish bilan birga ularda kitobxonlik va nutq madaniyati
hamda mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiladi. O‘qish
fanini o‘qitish orqali o‘quvchida to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini
shakllantirish; mutolaaga muhabbat uyg‘otish, ularni oddiy kitob o quvchidanʻ
chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish; o‘qish orqali
tevarak-atrof, borliq haqidagi bilimlarini kengaytirish, dunyoqarashini boyitish;
axloqiy-estetik va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash; nutqi va tafakkurini
o‘stirish; tafakkurida elementar adabiy tushunchalarni shakllantirish;
o‘quvchining fikrlashini o stirish ko‘zda tutiladi [32].
ʻ
O‘qish savodxonligining bu ko‘rinishi konstruktiv va interaktiv jarayon
sifatida ko‘plab o‘qish nazariyalarini aks ettiradi. O‘quvchining matn bilan
ishlashi jarayonida o‘quvchi va matn orasidagi muloqot orqali (shuning uchun
ham bu jarayon interaktiv deyiladi) o‘quvchi ma’noni yaratadi (shuning uchun
ham bu jarayon konstruktiv inglizcha «construct» – yaratmoq deyiladi) [44].
O‘quvchi bu jarayonning faol qatnashuvchisi bo‘lib, ma’no yaratadi,
matn ustida mushohada yuritadi va samarali o‘qish strategiyalarini ongli
ravishda tanlab qo‘llaydi. Har bir matn turi odatiy shakl va qoidalarga
amal qilgan holda o‘quvchiga matnni sharhlashga yordam beradi. Har
qanday matn turli shaklga ega bo‘lishi mumkin. Bular an’anaviy kitoblar,
49](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_49.png?v=1)
![4.Nima uchun asar qahramoni tarbiyasi bilan bobosi shug’ullangan?
A) Otasi bilan onasi ajrashganligi sababli
B) Otasi va onasi uzoq safarga ketganligi sababli
S) Otasi olamdan o‘tgach onasi boshqa turmush qurganligi sababli
5. O‘rik nihollarini ekayotganda orasidan qancha masofa joy qoldirib
ekishdi?
A) 8-10 gaz B) 5-6 gaz S ) 10-12 gaz
6. Qoraqandak o‘rigi qanday yerda o‘sadi?
A) Faqat suvli yerda o‘sadi. B) Tog’ yonbag’irlarida o‘sadi. S ) Faqat suvsiz
yerda o‘sadi.
7. Erkacholning o‘rigi haqida gap ketganda nima uchun yozuvchi “Yuragim
hapqirib ketdi. Shirin-shirin entika boshladim”-deb yozadi?
8. “Sutga to‘ymagan qo‘zi” iborasi bolaga nisbatan aynan qaysi o‘rinda
ishlatilgan? 9. “Yaxshidan bog’ qoladi” maqolini hikoyaga qanday aloqasi bor?
10. “Meni qanchalik suyib erkalasalar, nihollarni ham to hosilga kirgunicha
erkalaganlar” ma’nosini izohlang?
O‘qish darslarida o‘tiladigan har bir dars davomida o‘quvchilarni matn bilan
tanishtirish uning asosiy mazmun-mohiyatini ochish, berilgan badiiy asardan
to‘g’ri xulosa chiqarish va mazmunini chuqur tushunib yetgan holda o‘z hayotida
amaliyotda kerakli o‘rinda foydalana olishga o‘rgatishda yuqorida berilgan
topshiriqlar yuqori samara beradi. Bunday topshiriqlardan o‘qituvchilar har bir
darsda foydalanishi lozim. Agar o‘quvchda berilgan matnni ongli ravishda
tushunish ko‘nikmasi rivojlanganda uning o‘qishga bo‘lgan qiziqishi jadal suratda
oshadi. Matn yuzasidan bajarilgan test topshiriqlari o‘quvchini har tomonlama
aqliy va intellektual qobiliyatlarini rivojlantirib, ma’nan tarbiyalanishiga yordam
beradi [62].
4-sinf. Sinfdan tashqari o‘qish. “Yomon otliq jazosi“ (Abdulla Avloniy).
Bir kishining Qosim ismli bir o‘g’li bo‘lgan ekan. Ota va onasining so‘ziga
kirmasdan har xil yomon ishlarni qilar edi. Bolalar bilan urishib, yoqalashib
55](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_55.png?v=1)
![maktablarini ochish to‘g’risida”gi PQ-4199-son qarori. T.: 2019.
12. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
quramiz. -T.: “O‘zbekiston”. 2017. 312 b.
13. Mirziyoyev Sh.M. “Kitob maxsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini
rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda
targ’ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g’risida”gifarmoyish. 2017 -
yil 12 yanvar.
14. Umumiy o‘rta ta’limning DTS va o‘quv dasturi. T.:2017. – 74b.
Monograf i ya, darslik, o’quv qo’llanmalar, llm i y maqola lar
16.
Assessing Reading, Mathematics and Scientific Literacy: A framework for
PISA 2009 OECD, 2009
17. Azimova I. [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi [Matn]: 2-sinf
o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma /– Toshkent: Respublika ta’lim
markazi, 2021. – 128 b.
18.
Azimova I. [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi [Matn]: 1-sinf
uchun mashq daftari /– Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 72 b.
19.
Azimova I. [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi 2-qism [Matn]: 1-
sinf uchun darslik– Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 104 b.
20. Abduqodirov A.A., Parda y ev A. Pedagogik texnologiyalarga oid
atamalarning izohli lug‘ati. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2012. 44 b.;
21.Ahmedov X.
4-sinf o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash
bo‘yicha o‘tkaziladigan xalqaro tadqiqotlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun
mashq daftari №3. Ta’lim sifatini baholash bo yicha xalqaro
ʻ tadqiqotlarni
amalga oshirish Milliy markazi. Toshkent 2000
22.
Bakiyeva X.S. Boshlang’ich sinf o‘quvchilarida mustaqil ta’lim orqali
89](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_89.png?v=1)
![nutq va tafakkurni rivojlantirish metodikasi. Pedagogika fanlari bo‘yicha
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi AVTOREFERATI, Samarqand, 2019,
61 bet.
23.
Bakiyeva H., N.Ahmedova, N.Azizova, D.Nosirova, B.Teshaboyeva,
U.Ismoilova, B.Egamberdiyeva “Savodga o‘rgatish darslari”.-T.:
“Extremum-press”, 2014. -119 b.
24. Boymurodova G. va b. 3-sinfda o`qish darslari. Metodik qo`llanma. – T.:
Sharq, 2016. – 176 b.
25. Grigorenko, E.L. Kognitiv rivojlanishning individual xususiyatlarining
yosh o‘quvchilar tomonidan o‘qish va yozishni o‘rganish mahoratiga ta'siri
[Matn]: dis. Doktor Psixol. fanlar / E.L. Grigorenko. - Moskva, 2012.- 299
26. Jumayev M.E., Yuldasheva M.Yu., Mingbaeva B.U., Mamatova G.A.,
Levkina M.F. “Boshlang’ich ta’limni o‘qitishda zamonaviy yondashuvlar
va innovatsiyalar” metodik uslubiy qo‘llanma – T.: 2018 y
27.Islomova Z.Sh.
4-sinf o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash
bo‘yicha o‘tkaziladigan xalqaro tadqiqotlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun
mashq daftari №8. Ta’lim sifatini baholash bo yicha xalqaro
ʻ tadqiqotlarni
amalga oshirish Milliy markazi. Toshkent 2000
28.
Ismailov A., D. Norboyeva, K. Kucharova, Z. Kosimova, N. Aminova .
Xalqaro tadqiqotlarda boshlang’ich sinf o‘quvchilarining o‘qish
savodxonligini baholash «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi Bosh tahririyati, Toshkent – 2019 yil, 92-bet
29.
Kovaleva, G.S. Savodxonlikka yangicha qarash. PISA-2000 xalqaro
tadqiqoti natijalariga ko‘ra [Matnj / G.S. Kovaleva, E.A. Krasnovskiy //
Rus tili ("Birinchi sentyabr" gazetasiga qo‘shimcha). - 2005. - № 14.-S.
105-129
90](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_90.png?v=1)
![30.
Lutoshkina V.N., Plexanova Ye.N. Formirovanie chitatelskoy gramotnosti
mladshix shkolnikov. Uchebno-metodicheskoe posobie. – Krasnoyarsk. –
2012.
31. Mavlonova R., Rahmonqulova N. Boshlang ‘ich ta 'lim pedagogikasi,
innovatsiyasi va integratsiyasi. G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyotmatbaa
ijodiy uyi, T:. 2013. -270 bet
32. Mavlonova R.A., Rahmonqulova N.H. “Boshlang‘ich ta’limning
integrasiyalashgan pedagogikasi”. O‘quv qo‘llanma. - T.: “Ilm Ziyo”-2009.
- B.192.
33. Mavlonova R., Rahmonqulova R. Boshlang‘ich ta’limning
integratsiyalashgan pedagogikasi. T., Ilm ziyo, - 2009. 49-bet.
34. Mav lonova K. [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi. 1-qism [Matn]:
darslik 2-sinf uchun / – Toshkent:Respublika ta’lim markazi, 2021.–120 b.
35.
Mavlonova K. [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi. 2-qism [Matn]:
darslik 2-sinf uchun / – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 120
b.
36.
Mavlonova K., [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi [Matn]: 3-sinf
o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma /– Toshkent: Respublika ta’lim
markazi, 2022. – 160 b.
37.
K. Mavlonova [va boshq.]. Ona tili va o‘qish savodxonligi. 1-qism [Matn]:
3-sinfi uchun darslik / – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2022. – 144
b.
38. Matchonov S. [va boshq.]. Boshlag’ich sinflarda o‘qish darslarini
pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. – T.: Yangiyo‘l poligraf
servis, 2008. – 224 b.
39.
Matchonov S. [va boshq.]. “O‘qish kitobi ” 4-sinf: umumiy o‘rta ta lim‟
maktablarining 4-sinfi uchun darslik Toshkent.2020-yil
91](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_91.png?v=1)
![64.
“Xalqaro tadqiqotlarda boshlang’ich sinf o‘quvchilarining o‘qish
savodxonligini baholash” (Boshlang„ich sinf o‘qituvchilari, metodistlar va
soha mutaxassislari uchun metodik qo„llanma) Toshkent.2019.
65. Umarova M. [va boshq.]. O`qish kitobi. 3-sinf uchun darslik. – T.:
O`qituvchi, 2018. – 216 b.
66. Umumta’lim maktablarining milliy o‘quv dasturi/ Ona tili.-T.: 2021.-170-
b.
67. Qosimova K. [va boshq.]. Ona tili o`qitish metodikasi. Boshlang`ich ta`lim
fakulteti talabalari uchun darslik. – T.: Noshir, 2009. – 352 b.
68. Qosimova K. [va boshq.]. Ona tili o‘qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009 –
163 b.
69. G`afforova T., Nurullayeva Sh. Boshlang`ich sinflar ona tili darslarida
didaktik o`yinlar va mustaqil ishlar. O`quv-uslubiy qo`llanma. –Qarshi :
Nasaf, 2003. – 54 b.
70. G`afforova T. [va boshq.]. O`qish kitobi. 1- sinf uchun darslik. – T.: Sharq,
2018. – 127 b.
71. G`afforova T. [va boshq.]. O`qish kitobi. 2- sinf uchun darslik. – T.: Sharq,
201 8 . – 17 6 b.
72.
G’ ulomov A. Ona tili o‘qitish printsiplari va metodlari. Toshkent,
«O‘qituvchi»,1992 yil.
73.
G’ulomova X., Yo‘ldosheva SH., SHermatova U. 4-sinfda ona tili darslari.
–T.: O‘qituvchi,2003
III. Foydalangan boshqa manbalar
74.
www.ziyonet.uz.
75.
http://www.edunet.uz
76.
http://www.istedod.uz
95](https://docx.uz/documents/97d5d6b4-fbaa-42b5-a7a2-e80264336865/page_95.png?v=1)
MAGISTRLIK DISSERTATSIYA
-
Похожие документы
- Oʻquvchilarni savod oʻrgatishga tayyorlov (Alifbegacha boʻlgan davr) davrida nutq oʻstirish
- Boshlang’ich sinflarda so’z tarkibi mavzusini o’rgatish metodikasi
- Boshlang’ich sinflarda sifat so’z turkumini o’rganish
- Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish metodikasi
- Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rganish