Boshlang’ich sinf o’quvchilariga og’irlik o’lchovlarini o’rgatish metodikasi. - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	79.9KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

Boshlang’ich sinf o’quvchilariga og’irlik o’lchovlarini o’rgatish metodikasi.

Sotib olish

Мавзу: Boshlang’ich sinf o’quvchilariga og’irlik o’lchovlarini o’rgatish
metodikasi.
Reja:
Kirish
1.Asosiy qism. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga og’irlik o’lchovlarini o’rgatish
metodikasi
1.1 Jismning massasi va uni o‘lchash
1.2. Miqdorlarni o’rganish bo’yicha darslarni tashkil etish rejasi
2. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga og’irlik o’lchovlarini o’rgatishda amaliy
ishlardan foydalanish
2.1 Boshlang’ich sinf o’quvchilariga og’irlik o’lchovlarini o’rgatishda amaliy
ishlardan foydalanish
2.2 Massani o’lchashni o’rgatishda amaliy ishlar
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Albbatta, ta’lim - tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va
uning rivojini ham belgilaydigan, ya’ni xalq ma’naviyatini shakllantiradigan va
boyitadigan eng muhim omildir. Binobarin, ta’lim - tarbiya tizimini va shu asosda
ongni o’zgartirmasdan turib, ma’naviyatni rivojlantirib bo’lmaydi.
Shu bois bu sohada yuzaki, rasmiy yondashuvlarga, puxta o’ylanmagan
ishlarga mutloqo yo’l qo’yib bo’lmaydi. Maktab ta’lim - tarbiya masalasi davlat
va jamiyat nazoratida bo’lishi asosiy qonunimizda belgilab qo’yilgan. Shu bilan
birga, bu keng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo’llab -
quvvatlashishini talab qiladigan umummilliy masaladir.
Yosh avlodni hozirgi zamon fani bilan qurollantirish orqali ularning aqliy
jihatdan maksimal darajada rivojlanishlariga erishish umumta’lim - tayanch
maktablar oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. Bu vazifani hal etishda
sinfdan tashqari ishlarning o’rni benihoya katta.
Matematikadan o’tkaziladigan sinfdan tashqari ishlarning mazmuni dars
mashg’ulotlarida egallangan bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishda
qaratilgan bo’lishi kerak. Shundagina sinfdan tashqari mashg’ulotlar dars
mashg’ulotlarining mantiqiy davomi bo’lib xizmat qila oladi.
Sinfdan tashqari mashg’ulotlar deganda ko’pincha yuqori sinflar nazarda
tutiladi. Lekin ilg’or tajribalarning tasdiqlashicha, boshlang’ich sinflarda ham
sinfdan tashqari turli - tuman formalarda mashg’ulotlar olib borishning potensial
imkoniyatlari mavjud. Bu imkoniyatlardan foydalanish o’qitishda boshlang’ich va
yuqori sinflar uzviyligini ta’minlaydi. Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari
ishlarni olib borishda o’quvchilarning nutq madaniyatini va matematik tafakkurini
shakllantirishga kompleks holda yondashish talab qilinadi.
2

1.Asosiy qisim. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga og’irlik o’lchovlarini
o’rgatish metodikasi.
1.1.Jismning massasi va uni o‘lchash.
Massa-asosiy fizik kattaliklardan biridir. Jismning massasi tushunchasi
og‘irlik-kuch tushunchasi bilan chambarchas bog‘langan.
Og‘irlik kuchi ta’sirida jism Erga tortiladi. Jismning og‘irligi jismning
o‘zigagina bog‘liq emas. Shuning uchun u turli kengliklarda turlicha: masalan,
qutbda jism ekvatordagiga qaraganda 0,5% og‘ir. Og‘irlik kuchi bunday
o‘zgaruvchanligiga qaramay quyidagi xususiyatga ega: har qanday sharoitda ham
ikki jism og‘irligining nisbati bir xildir. Jismning og‘irligini boshqa jism og‘irligi
bilan taqqoslab o‘lchashda jismning yangi xossasi kelib chiqadi,bu xossa massa
deb ataladi.
Faraz qilaylik, richagli tarozining bir pallasiga birorta a jism, ikkinchi
pallasiga b jism qo‘yilgan bo‘lsin. Bunda quyidagi hollar bo‘lishi mumkin:
1) tarozining ikkinchi pallasi tushib, birinchisi shunday ko‘tariladiki, ular
barobar bo‘lib qoladilar, bu holda tarozi muvozanatda, a va b jismlar bir xil
massaga ega deyiladi:
2) tarozining ikkinchi pallasi birinchi pallasidan balandligicha qoladi: bu holda
a jismning massasi b jismning massasidan katta deyiladi:
3) tarozining ikkinchi pallasi tushdi, birinchi pallasi ko‘tarildi va ikkinchidan
baland bo‘ladi: bu holda a jismning massasi b jismning massasidan kichik
deyiladi. Shuni eslatamizki, agar jism ekvatorda richagli tarozida o‘lchansa, keyin
jism va tarozi toshlari qutbga olib borib o‘lchansa, o‘sha natijani beradi, chunki
jism ham,
tarozi toshlari ham o‘z og‘irliklarini bir xil o‘zgartiradi. Shunday qilib, jismning
massasi o‘zgarmaydi, u qayerda bo‘lmasin,uning massasi doim bir xil bo‘ladi.
Matematik nuqtai nazardan massa-quyidagi xossalarga ega bo‘lgan musbat
miqdor:
1) tarozida bir-birini muvozanatlovchi jismlarning massasi bir xil;
2) jismlar bir-birlari bilan birlashtirilsa, massalar qo‘shiladi: birgalikda olingan bir
3

nechta jismning massasi ular massalarining yigindisiga teng.
Bu ta’rifni uzunlik va yuz uchun berilgan ta’riflar bilan solishtirsak, massa
ham uzunlik va yuz ega bo‘lgan xossalarga ega bo‘lishini, biroq u fizik jismlar
to‘plamida berilganligini ko‘ramiz. Massalar tarozilar yordamida quyidagicha
o‘lchanadi: massasi birlik sifatida qabul qilinadigan e jism tanlab olinadi (bunda
massaning ulushlarini ham olish mumkin). Tarozining bir pallasiga massasi
o‘lchanayotgan jism qo‘yiladi, ikkinchi pallasiga massa birligi qilib olingan
jismlar, ya’ni tarozi toshlari qo‘yiladi. Bu toshlar tarozi pallalari muvozanatga
kelguncha qo‘yiladi. O‘lchash natijasida berilgan jismning massasining qabul
qilingan birligidagi son qiymatini jism massasining taqribiy qiymati deb qarash
kerak (masalan, 3kg 125 g bo‘lsa, 3125 soni).
Uzunlikdagiga o‘xshash massalarni taqqoslash, ular ustida amallar bajarish
massalarning son qiymatlarini taqqoslashga va ular ustida amallar bajarishga
keltiriladi.
Massaning asosiy birligi-kilogramm. Bu asosiy birlikdan massaning boshqa
birliklari: gramm, tonna va boshqalar hosil bo‘ladi. Ushbu bobda biz boshlang’ich
matematika kursida miqdor tushunchasi va uni o‘lchash, massa tushunchasini
o’rganishni bayon etdik.Ta’rifga ko’ra, agar a miqdor berilgan va e miqdor birligi
tanlab olingan bo‘lsa, u holda a miqdorni o‘lchash natijasida shunday x haqiqiy
son topildiki, uning uchun a =xe bo‘ladi. Bu x soni a miqdorning e miqdor
birligida sonli qiymati deyilar ekan. ( x= m
e ( a ))
Massa-asosiy fizik kattaliklardan biri ekan. Jismning massasi tushunchasi
og‘irlik-kuch tushunchasi bilan chambarchas bog‘langan.
Massa-quyidagi xossalarga ega bo‘lgan musbat miqdor ekan.
- tarozida bir-birini muvozanatlovchi jismlarning massasi bir xil;
- jismlar bir-birlari bilan birlashtirilsa, massalar qo‘shiladi: birgalikda
olingan bir nechta jismning massasi ular massalarining yigindisiga teng.
Uzunlikdagiga o‘xshash massalarni taqqoslash, ular ustida amallar bajarish
massalarning son qiymatlarini taqqoslashga va ular ustida amallar bajarishga
4

keltirilar ekan. Massaning asosiy birligi-kilogramm. Bu asosiy birlikdan
massaning boshqa birliklari: gramm, tonna va boshqalar ekan.
1.2.Miqdorlarni o’rganish bo’yicha darslarni tashkil etish rejasi
Miqdorlarni o’rganish bo’yicha darsni tashkil etish rejasi taxminan bunday:
I bosqich. Narsaning ko’plab xossalari orasidan o’rganilayotgan xossani
aniqlash. Bu bosqichda o’rganilayotgan xossalarni taqqoslash usulidan
foydalaniladi. Har bir narsa yakkalab qo’yilmasdan, balki boshqa narsalar bilan
taqqoslagan holda beriladi.
Dastlab taqqoslanayotgan xossalar orasidagi farq keskin bo’lishi lozim.
Bolalar belgilar orasidagi farqni tushunib olganlaridan so’ng, farq kamaytirilishi
mumkin. Masalan, bunday taqqoslaymiz: kitoblar solingan portfel og’irroqmi yoki
daftarmi, dars uzunroqmi yoki tanaffusmi, sinf xonasi ko’p joyni egallaganmi yoki
sport zalimi?
II bosqich. Bir jinsli xossalarni taqqoslashni turli usullar bilan o’tkazish
mu mkin : ko’z bilan ko’rib, hissiy yo’l bilan, ustiga qo’yish bilan, turli o’lchovlar
yordamida. O’lchovlar yordamida taqqoslash miqdorni beradi.
III bosqich. Atamani kiritish va miqdorning o’lchov birligi bilan tanishtirish.
IV bosqich. O’lchov asbobi bilan va unda foydalanish qoidalari bilan
tanishtirish.
Har bir miqdor ustida olib boriladigan ishni tahlil etamiz.
Uzunlik o’lchovlarini o’rganish. Bolalar uzunlik jismning davomiyligini,
narsaning o’lchamlarini tavsiflaydigan xossasi ekanligi haqidagi tasavvurlarni
maktabgacha bo’lgan davrdayoq hosil qilganlar. Bolalar. uzunroq-qisqaroq, keng-
tor, baland-past, yo’g’on-ingichka munosabatlarini to’g’ri aniqlay oladilar.
O’qitishning navbatdagi vazifasi—o’lchash ishining moxiyatini ochib berish,
uzunlikning turli o’lchov birliklarining ahamiyatini ko’rsatish va o’lchov
asboblaridan foydalanishga o’rgatishdan iborat. Tayyorgarlik bosqichining birinchi
darslaridayoq o’qituvchi «miqdor» tushunchasini rivojlantirish imkoniyatiga ega.
«Miqdor» so’zining o’zi ko’pchilik bolalarga tushunarli emas, chunki bu so’zni
5

ular kam eshitadilar. O’qituvchining vazifasi narsalarning xossasi
taqqoslanayotganda bu taqqoslashni miqdor jihatdan ifodalash mumkinligini,
Miqdor haqida so’zlash mumkinligini har doim ko’rsatib borishdan iborat.
«Uzun. Qisqa» mavzusi bo’yicha dars parchasini keltiramiz.
Darsning maqsadi. Uzunlik tushunchasini jismning o’lchamlarini
tavsiflaydigan xossasi sifatida shakllantirish.
Ish narsalarning uzunliklarini ko’z bilan chamalab va ustiga qo’yish usuli
bilan taqqoslashdan boshlanadi.
2. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga og’irlik o’lchovlarini o’rgatishda
amaliy ishlardan foydalanish .
2.1 Boshlang’ich sinf o’quvchilariga og’irlik o’lchovlarini o’rgatishda
amaliy ishlardan foydalanish .
Gorizontal tortilgan ipga eni bir xil, lekin rangi va uzunligi turlicha bo’lgan
lentalar ilingan. Bolalar qaysi lenta uzunroqligini, qisqaroqligini, bir xil uzunlikda
ekanligini ko’z bilan aniqlaydilar. Lentalarni ip ustida siljitib, o’qituvchi ularni
ustma-ust tushiradi. Bolalarning e’tiborini shunga qaratadi: lentalarning uchlari
ustma-ust tushgan bo’lsa, endi ularning oxirlariga qaraymiz va qaysi holda
«uzunroq», «qisqaroq», «bir xil uzunlikda» deb aytishimizni aniqlab olamiz.
Mustahkamlash uchun frontal amaliy ish o’tkaziladi.
Bolalarga uchtadan qog’oz tasmalar (polrskalar) tarqatiladi (ikkitasi bir xil,
uchinchi tasma esa uzunligi bo’yicha bu ikkitasiga teng emas). Bu qog’oz
tasmalarni uzunligi bo’yicha qanday taqqoslash mumkin?
Tasmalarni bir-birining ustiga shunday qo’yingki, qaysi tasmalar bir xil,
qaysi tasma esa uzunroq ekani ko’rinib tursin. Keyin tasmalarni ustma-ust
tushirish mumkin bo’lmagan holat yaratiladi. Buning uchun uzunligi turlicha
bo’lgan ikkita tasma doskaning turli qismlarida turli balandliklarda o’rnatiladi.
Uchinchi tasmani o’qituvchi qo’lida ushlab turadi. Qaysi tasma uzunroq? Bolalar
bilan birgalikda o’qituvchi bunday xulosaga keladi: uchinchi tasmani birinchi
tasmaning ustiga qo’yish kerak, ular ustma-ust tushdi, demak, bu tasmalar teng.
Keyin uchinchi tasmani ikkinchi tasmaning ustiga qo’yiladi, u uchinchi tasmadan
6

uzunroq ekan. Qaysi tasma uzunroq, ikkinchi tasmami yoki birinchi tasmami?
Bunday xulosa chiqariladi: agar birinchi tasmaning uzunligi uchinchi
tasmaning uzunligiga teng bo’lsa, ikkinchi tasmaning uzunligi esa uchinchi
tasmaning uzunligidan katta bo’lsa, u holda birinchi tasmaning uzunligi ikkinchi
tasmaning uzunligidan kichikdir. Shunga o’xshash ish va xulosani uzunligi
bo’yicha bir hil, biroq rangi bo’yicha turlicha uchta cho’p ustida ham bajaramiz.
So’ngra frontal ish o’tkaziladi. Bolalarga bir nechta bir xil kanop kesmalari
tarqatiladi (I variant —3 ta kesma, II variant—4 ta kesma). Bolalar kesmalarning
uzunliklari bir xil ekaniga ishonch hosil qiladilar. Keyin kesmalar tugun qilib
bog’lanadi. Bolalar hosil bo’lgan kesmaning uzunligi bog’langan kesmalar
uzunliklari yig’indisiga teng ekanligini, II variantdagi kesma esa uzunroq ekanini
payqaydilar, chunki bunda kalta kesmalar ko’proq edi. I va II variantdagi
kesmalarni ustma-ust qo’yib, bu xulosa tekshiriladi.
Bolalar darslikdagi vagonlar ulangan poezd tasvirlangan mashq ustida ishlab
shunga o’xshash xulosaga keldilar. O’qituvchi bolalarning e’tiborini vagonchalar
bir xilligiga qaratadi. Shuning uchun vagonchalarni sanash va qaysi poezd
uzunroqligini aytish kifoya.
Bu uquvlar sekin mustahkamlashishi sababli bunga o’xshash mashqlarni
keyingi darslarga muntazam kiritib borish kerak. Masalan, keyingi darsda frontal
amaliy ish o’tkaziladi. Bolalar ichiga turli uzunlikdagi 5—6 ta qog’oz tasma
(cho’plar, lentalar) solingan konvertlar oladilar.
Topshiriq: eng uzun tasmani, keyin qisqaroq tasmani va eng qisqa tasmani
toping.
Navbatdagi darslarda «uzunlik» tushunchasi kengaytiriladi. Bo’yi, eni,
qalinligi, balandligi so’zlari kiritiladi.
O’qituvchi: Sinfimizdagi doskaga qarang. Bu doskaning (uzunligi) bo’yi
(qo’li bilan chapdan o’ngga tomon ko’rsatadi). Doskaning o’lchamini yana qanday
ko’rsatish mumkin? (Yuqoridan pastga.) Demak, doskaning o’lchamlarini ikki
yo’nalishda ko’rsatish mumkin. Ularni chalkashtirmaslik uchun doskaning eni
(kengligi) deb gapiriladi.
7

O’z ish o’rningizga qarang. Qo’lingiz bilan partaning uzunligini (bo’yini),
partaning enini ko’rsating. Darslikning bo’yini, enini ko’rsating. Darslikning yana
qanday o’lchamini ko’rsatish mumkin? O’qituvchi darslikni ikkita barmog’i bilan
ushlab ko’tarib ko’rsatadi (qalinligini). Daftar va darsligingizni solishtiring. Qaysi
biri qalin? Qaysi biri yupka?
Xulosa: narsalarning o’lchamlari haqida gapirilayotganda bu o’lchamlarni
turli yo’nalishlarda ko’rsatish mumkin. Turli yo’nalishlardagi uzunlik turlicha
ataladi: bo’yi, eni, balandligi, qalinligi. Bu so’zlar uchun qarama-qarshi ma’noli
so’zlar bormi? «Teskarisiga» o’yinini o’ynaymiz. Men rasmlarni ko’rsataman va
narsalarni bir so’z bilan taqqoslayman, siz esa bu taqqoslashni qarama-qarshi
ma’noli so’z bilan aytasiz.
1. Qizil qalam ko’k qalamdan uzun (narsalar ko’rsatiladi).
2. Qayrag’och archadan baland
3. Sharf kamardan keng (narsalar ko’rsatiladi).
4. Kundalik daftar darslikdan yupqa (narsalar ko’rsatiladi).
5. Daryo irmoqlardan keng.
6. Yo ’ l so ’ qmoqdan uzun va hokazo .
Darslik bo’yicha ishlash bu tushunchalarni mustahkamlaydi. Atrofingizga
qarang va xossalarini yangi so’zlar bilan taqqoslash mumkin bo’lgan narsalarni
8

ayting.
Yakunlab, o’qituvchi bunday deydi: «Biz bugun yangi tushuncha — miqdor
bilan tanishdik. Narsalarning xossasini taqqoslash mumkin bo’lgan holda miqdor
haqida gapiriladi. Narsalarning o’lchamlari haqida gapirilganda miqdorni turli
so’zlar: bo’yi, eni, balandligi, qalinligi deb aytiladi. Agar narsaning bir
yo’nalishdagi o’lchami haqida gapiriladigan bo’lsa, ko’pincha «bo’yi», uzunligi
so’zini aytadilar.
Yosh pedagoglar miqdor so’zini kam ishlatib, undan ko’ra «bir xil»,
o’shanday» so’zlarini afzal ko’radilar, lekin bu so’zlar ko’p ma’nolidir (rangi,
shakli, o’lchamlari bo’yicha o’shanday). Shu sababli ularni narsalarni
taqqoslanayotgan belgini aniqlaydigan so’z bilan to’ldirish lozim (miqdori: bo’yi,
eni, balandligi va hokazo bo’yicha o’shanday narsani top). Navbatdagi darslarda
og’zaki sanoq ishiga miqdorlarni taqqoslashga doir topshiriqlarni muntazam
kiritish kerak. Ustiga qo’yishning amaliy usullari tartiblangan qatorni tuzish uchun
qo’llaniladi. Narsalarni bo’yi, eni, balandligi ortib yoki kamayib borish tartibida
joylashtirilib, bolalar buni nutqlarida ham aks ettiradilar: eng yo’g’on, ingichka,
yana ham ingachkaroq, eng ingachkasi. Bu ishda didaktik o’yinlar: «munchoqlarni
o’tkaz» (turli o’lchamlardagi sharchalarni), «Piramida tuz», «Matryoshkalarni
tYerib chiq», «Zinacha», «Juftini top», «Qaysi karvon uzunroq» va hokazo. Bu
topshiriqlar ko’z bilan chamalashni, kuzatuvchanlikni rivojlantiradi. Birinchi
sinfning ikkinchi choragida «Narsaning uzunligini shartli o’lchov yordamida
o’lchash» darsida o’lchov tushunchasi kiritiladi. O’qituvchi doskaning turli
qismlarida bir-biridan uzoqlikda uzunligi bo’yicha kam farq qiladigan ikkita
kesma chizadi.
Qaysi kesma uzunligini qanday aniqlash mumkin? Kesmalarni biz bir-
birining ustiga qo’ya olmaymiz. Hosil bo’lgan muammo ko’chirib yurish mumkin
bo’lgan uchinchi kesmani kiritish bilan hal bo’ladi. O’lchovning zarurligi shunday
9

kiritiladi. O’lchov — bu o’lchov vositasi sifatida kiritiladigan kesmadir, o’ziga xos
o’lchov qurolidir. Qog’oz tasmalarni o’lchovlar yordamida taqqoslashga doir
mashqlar darslikda bor. Turli rangli qogoz tasmalar bir xil to’g’ri to’rtburchaklarga
bo’lingan. Qaysi tasma uzunroq?
O’lchovlarni sanash sonlarni beradi, biroq bu sonlar tasmalarning
uzunliklarini taqqoslashga yordam beradi. Bu sonlar miqdorlardir. O’lchovlar
bilan yana bajariladigan amaliy ishlar ushbu xulosaga olib kelishi kerak:
1. Kesmalarni turli o’lchovlar bilan o’lchash mumkin, bunda har bir hol
uchun qaysi o’lchov qulay ekanligini aniqlab olish kerak.
2. Ikkita kesmaning uzunliklarini taqqoslash uchun ularni bitta o’lchov
bilan o’lchash lozim.
3. Barcha uchun bir xil o’lchovga ega bo’lish zarur.
Bu masalalarni ochib berishga alohida darslar ajratilmaydi, shu sababli
og’zaki sanoqqa qog’oz tasmalar va o’lchovlar bilan ishlashni muntazam ravishda
kiritib borish kerak.
1- ish (namoyish qilish).
Jihoz : Uzunligi 90 sm va 120 sm bo ’ lgan qog ’ oz tasmalar .
O’lchovlar: qizil tasma 30 sm, ko’k tasma 15 sm, yashil tasma 7,5 sm.
Tasmalar flanelegrafga ilib qo’yiladi. Ishning maqsadi: O’lchovlardan foydalanish
va kesmalarni o’lchash bilan taqqoslashga o’rgatish.
O’qituvchi: qaysi tasma uzunroq ekanligani aniqlash kerak. Biroq tasmalar
mahkamlab qo’yilgani uchun ularni ustma-ust qo’yib bo’lmaydi. Javobni qanday
topamiz?
O’quvchi : tasmalarni uchinchi tasma bilan o’lchaymiz.
O’qituvchi: «Uchinchi kesma — bu o’lchovdir. O’lchovdan foydalanish
qoidasini eslab qolamiz. (O’qituvchi qoidani aytadi va bir vaqtda 90 sm li tasmani
30 sm li tasma bilan o’lchaydi.)
1. Narsaning uzunligini uning boshidan boshlab o’lchash kerak (sanoq
boshini to’g’ri aniqlash kerak).
2. O’lchovning oxiri to’g’ri kelgan joyda qalam yoki bo’r bilan belgi
10

qo’yish kerak.
3. O’lchovni chapdan o’ngga yoki yuqoridan pastga surish kerak.
4. O’lchovni surayotganda uni oxirgi o’lchangan qismni belgilaydigan
belgiga aniq qo’yish kerak.
5. O’lchovlarni sanash kerak.
6. O’lchashni tugatgandan so’ng nima bilan o’lchanganligini va natija
qanday bo’lganligini aytish kerak!
120 sm li tasmani o’lchab, qoidani mustahkamlaydilar. O’lchashlarni
bajarib bunday xulosa qilamiz: «Birinchi tasmada 3 ta qizil tasma, ikkinchi
tasmada esa 4 ta qizil tasma joylashdi, demak, 3<4. Demak, birinchi tasma
ikkinchisidan qisqa yoki ikkinchi tasma birinchi tasmadan uzun.
2- ish (jihozlar o’shaning o’zi). O’quvchilar tasmalarni ko’k tasma (15
sm li) bilan o’lchaydilar. Bunday xulosaga keladilar: «Birinchi tasma ikkinchi
tasmadan qisqa, chunki 6<8.
Nega har xil tengsizliklar oldik? (O’lchovlar har xil edi.) Nega bir xil
javobni hosil qildik? ( Kesmalarning uzunliklarini taqqoslash uchun istalgan
o ’ lchovdan foydalanish mu mk in .)
3- ish ( Holat o ’ shaning o ’ zi .) Birinchi kesmani ko ’ k o ’ lchov bilan (15
sm li ), ikkinchi kesmani qizil o ’ lchov (30 sm li ) bilan o ’ lchaymiz . Birinchi
kesmada 6 ta ko ’ k o ’ lchov , ikkinchi kesmada esa 4 ta qizil o ’ lchov bor . Birinchi
kesma ikkinchisidan uzun bo ’ lib chiqdi . Haqiqatan ham shundaymi ? Nega xatolik
yuz berdi ?
Xulosa : ikkita kesmaning uzunliklarini taqqoslash uchun ularni bir xil
o ’ lchov bilan o ’ lchash kerak .
4- ish. 90 sm li tasma turli o’lchovlar bilan o’lchanadi.
O’qituvchi. Nechta ko’k o’lchov bo’ldi? (6). Nechta qizil o’lchov bo’ldi?
(3). Nechta yashil o’lchov bo’ldi? (12). Nega bitta tasmaning uzunligini o’lchagan
bo’lsak ham, uzunlik miqdori har xil bo’ldi? (Chunki o’lchovlar har xil edi.)
O’lchovlar soni o’lchov uzunligiga qanday bog’liq? (O’lchov qancha uzun bo’lsa,
o’lchovlar soni shuncha kichik bo’ladi, u kesmada shuncha marta kam joylashadi.)
11

Bu o’lchovlardan qaysi biri eng qulay. (Qizil o’lchov.) Nega? (Uni bor-yo’g’i 2
marta qo’ydik va o’lchashni tezroq bajardik.)
Ko’rsatmali bajarilgan bu ishlarni navbatdagi darslarda, yakka tartibda
kichik o’lchamli qog’oz tasmalar va o’lchovlar bilan takrorlash mu mk in. Bu
«Santimetr» mavzusiga tayyorgarlik bo’ladi. Sinfdan tashqari o’qishda turli
xalqlarda uzunlikni qanday o’lchaganliklarini hikoya qilib berish mumkin.
Santimetr. «Santimetr» mavzusini tushuntirish amaliy ishdan boshlanadi.
Bolalarga uzunligi bir xil bo’lgan (8 sm dan) qog’oz tasmalar tarqatiladi, o’lchovni
esa bolalarning o’zlari katak qog’ozdan tayyorlaydilar. I variantni 2 katakli
o’lchov bilan, ikkinchi variantni esa 4 katakli o’lchov bilan o’lchaymiz. Natijalarni
taqqoslaymiz. II variantda tasmalarning uzunliklari qancha? (8 ta o’lchov),
ikkinchi variantda-chi? (4 o’lchov). Demak, qaysi variantda tasma uzun (I
variantda.) Xulosangizni tasmalarni bir-birining ustiga qo’yish bilan tekshiring.
Tasmalar bir xil. Nega biz miqdorlarni taqqoslab, noto’g’ri javob oldik? (Bizning
o’lchovlarimiz har xil edi.) Qani, bir o’ylab ko’ring-chi, bolalar, har bir
fabrikaning, har bir zavodning, sexning o’z o’lchovi bo’lsa, nima bo’lar edi.
Masalan, poyabzal fabrikasida botinkalarning poshnasini tayyorlash uchun bitta
o’lchov, uning qo’njini tayyorlash uchun boshqa o’lchov olishsa, nima bo’lar
ekan! U holda fabrika mahsulot ishlab chiqara oladimi? Mana shuning uchun ham
hammaga bitta o’lchov kerak va odamlar kesmalarning uzunliklarini qanday
o’lchovlar bilan o’lchashni o’zaro kelishib olganlar. Bunday o’lchov bilan biz
bugun tanishdik. Mana o’sha o’lchov. U uncha katta emas. Uni ushlab turish qulay
bo’lishi uchun ingichka simga mahkamlangan.
1 sm
Bu santimetr. (Yangi so’z yozilgan kartochka qo’yiladi.)
Daftaringizda ikkita katakli kesma chizing — bu santimetr. Katakli qog’oz
tasmada 1 santimetrli o’lchovni— 1 sm ni belgilang. Daftaringizda 18 katakli
kesma chizing. Unda necha santimetr bor? 10 katakda-chi? 6 katakda-chi? va
hokazo.
12

Amaliy ish. Sanoq cho’pining uzunligini yangi o’lchov — sant im etr bilan
o’lchash. U bilan ishlash qanchalik qiyin-a, u kichkina, belgilar aralashib
ketmoqda. Bugun Siz bilan bolalar, birinchi o’lchov asbobi — chizg’ich
tayyorlaymiz. Bu ish uchun oldindan yog’och chizg’ich tayyorlab qo’yish kerak.
Biroq uning shkalasini oq qog’oz tasma bilan, orqa tomonini esa katak qog’oz
bilan yopishtirib qo’yish kerak.
Bu ishni bolalar bilan birgalikda mehnat darsida bajarish mumkin.
O’qituvchi. Endi yog’och chizg’ichni oling va oq qog’ozli tomo nini
yuqoriga qaratib qo’ying. Chap uchidan bir oz joy tashlab, nuqta yoki chiziqcha
qo’ying. O’lchov santimetrni qo’ying. O’lchovning oxirini belgilang. O’lchovni
chapdan o’ngga suring. O’lchovning boshini ikkinchi belgi bilan ustma-ust
tushiring. Shu ishni yana 8 marta takrorlang. Chizg’ichda bir xil o’lchovlar
qo’yilganligini tekshiring. Agar kimda yaxshi chiqmagan bo’lsa, chizg’ichning
katakli tomonini ag’daring. O’lchov-santimetr bilan qilingan ishni katakchalar
yordamida takrorlang. Kelgusida bolalar bu chizg’ichlardan foydalanib,
tasmalarni, arqonchalarni o’lchaydilar, toza qog’oz kesmalar chizadilar,
chizg’ichda berilgan uzunlikdagi kesmalarni ko’rsatadilar. Bunda bolalar har gal
santimetrlarni sanaydilar (qalam bilan «yurib»).
Qo’lbola chizg’ich bilan yetarlicha mashqlar bajarilgandan so’ng, u
nomerlanadi va bolalar odatdagi masshtabli chizg’ichga o’tadilar.
Masshtabli chizg’ich bilan ishlaganda bolalarni berilgan kesmalarni
o’lchashga va berilgan uzunlikdagi kesmalarni chizishga o’rgatish kerak. Bu ishlar
jarayonida ushbu eng sodda algoritm hosil bo’ladi.
Berilgan kesmani o’lchash uchun:
1. Kesmaning boshini chizg’ichdagi 0 bilan ustma-ust tushirish kerak.
2. Chizg’ichni kesma bo’ylab joylashtirish lo zim .
3. Kesmaning oxirini chizg’ichda belgilash va kesmaning uzunligini o’qish
lozim.
Berilgan uzunlikdagi kesmani yasash uchun:
1. Qog’ozda nuqta qo’yilishi kerak.
13

2. Bu nuqtani chizg’ichdagi 0 bilan ustma-ust tushirish kerak.
3. Chizg’ichni kerakli yo’nalishda joylashtirish lozim.
4. Kesmaning uzunligini chizg’ich yordamida qog’ozda nuqta bilan
belgilash kerak.
5. Bu nuqtalarni tutashtirish lozim.
O’lchash malakalarini mustahkamlash turli-tuman mashqlarni bajarish
jarayonida amalga oshiriladi. Bular bir kesma ikkinchi kesmadan necha santimetr
uzun (qisqa) degan savolni berish uchun kesmalarni taqqoslash, kesmani bir necha
santimetr uzaytirish (qisqartirish), uzunligi berilgan kesmalarning uzunliklari
yig’indisiga (ayirmasiga) teng bo’lgan kesmalarni chizishga doir mashqlardir.
Bolalarni o’lchash natijalarini yaxlitlashga o’rgatish lozim: agar santimetr 4 marta
joylashib, santimetrning yarmidan kam kesma qolsa, u holda uni tashlab
yuboriladi va uzunlikni bunday aytiladi: «4 sm dan sal uzun, 4 sm atrofida», agar
santimetrning yarmiga teng yoki undan kattaroq kesma ortib qolgan bo’lsa, u
holda bunday o’qiladi: «5 sm dan sal kam», «taxminan 5 sm».
Ko’z bilan chamalashni rivojlantirish va o’quvchilarni faollashtirish
maqsadida o’qituvchi turli o’yinlarni tanlaydi: «O’zi o’ziga o’lchov».
Ko’pincha «besh qo’limdek bilaman», deb gapirishadi. Har bir kishi
o’zining besh barmog’ini juda yaxshi bilaman deb hisoblaydi. Aslida ham
shundaymikan?
Aytinglarchi, bolalar, murojaat qiladi o’qituvchi bolalarga,—bosh
barmog’ingiz bilan kichik barmog’ingiz orasidagi eng katta masofa qancha? Siz
bolalar, «Bu nega kerak», deb so’raysizmi. Bu juda kerak-da. Buni bilgan holda,
Siz bolalar, u yoki bu narsaning bo’yini yoki enini oson aniqlay olasiz, u masalan,
eshikdan sig’adimi, qancha joy egallaydi va hokazolarni bila olasiz. Shu maqsadda
har bir kishi o’z bo’yini, tirsagidan o’rta barmog’ining uchigacha uzunligani bilishi
kerak, bu esa unga kerak bo’lganda, o’lchashlar uchun foydalanishda zarurdir.
Bunday ma’lumotlar ham kerak bo’lib qolishi mu mkin : bir, uch, besh
tiyinlik tangalarning diametrlari, gugurt qutisining bo’yi va eni.
Mana yana bir o’yin. Stol atrofiga bir necha bolalarni o’tqazing va har biriga
14

uncha katta bo’lmagan cho’p bering. O’yinchilarning ko’zlari bog’lanadi va har
birining qarshisiga biror narsa: ko’zacha, choynak, konsYerva bankasi, quticha va
hokazolar qo’yiladi. O’yinchilarning vazifasi o’zining oldida qanday narsa
turganligini, u qanday materialdan qilinganligini va uning uzunligini sm hisobida
taxminan baholashdir.
Detsimetr. Yangi o’lchov birligi — detsimetr bilan tanishishga o’tishdan
oldin yangi o’lchovning zarurligiga asoslanadigan muammoli holatni yaratish
lozim. Tushuntirishni yana amaliy ishdan boshlash mumkin: 40 sm va 60 sm
uzunlikdagi qog’oz tasmalarni, bu uzunliklarni aytmasdan, taqqoslashni taklif etish
mumkin. O’lchov sifatida uzunligi 1 sm va 10 sm bo’lgan tasmalarni uzunliklarni
aytmasdan taklif qilamiz. Bu kesmalarning uzunliklarini taqqoslashda qaysi
tasmadan foydalanish qulayroq bo’ladi? Kesmalarni amalda o’lchab, bolalar
yaxshisi katta o’lchovni tanlash kerak, degan xulosaga keladilar, chunki bu holda
qo’yilgan savolga tez javob beriladi. Birinchi o’lchovni tekshirib ko’ramiz, u
santimetr, santimetr ikkinchi o’lchovda necha marta joylashishini aniqlaymiz va
uni detsimetr deb ataymiz: 1 dm=10 sm. Detsimetr o’lchovi kartondan
tayyorlanadi, uning bir tomoni bir rangli bo’lib, ikkinchi tomoni santimetrlarga
bo’linadi va ingichka simga maxkamlanadi.
Bolalar daftarlarida 1 sm li va 10 sm li qesmalar chizadilar va ularni
taqqoslaydilar. Amaliy ishda o’quvchilar o’lchovlar tayyorlaydilar.
Jihozlar: sm modeli, turli rangli 3 ta qog’oz tasma, qaychi.
Ishning borishi: 1. Oq qog’oz tasmadan 1 sm li kesma o’lchang va uni qiyib
oling.
2. Shu tasmadan yana 10 sm li kesma o’lchang. Uni qiyib oling. Birinchi
kesma 1 sm ning modeli, ikkinchi kesma 1 dm ning modeli. Ularni taqqoslang. 1
sm ning modeli 1 dm modelida necha marta joylashishini sanang. Xulosani
yozamiz: 1 dm=10 sm.
3. Detsimetr modeli bilan ikkinchi tasmani o’lchang (3 dm), uchinchi
15

tasmani o’lchang (4 dm).
Ko’z bilan chamalashni rivojlantirishni davom ettirib, topshiriq beramiz.
4. Matematika darsligining uzunligi nimaga tengligini ko’zingizda
chamalang. O’lchash bilan tekshirib ko’ring.
5. Doskada kesma chizilgan. Uning uzunligi qanchaligani ko’zingiz bilan
chamalang. Bir necha o’quvchilarning javoblari doskaga yoziladi. Keyin kesma
uzunligi detsimetrlarga bo’lingan chizg’ich bilan o’lchanadi.
6. Daftaringizga uzunligi 12 sm bo’lgan kesma chizing. Bu necha detsimetr
va necha santimetr?
Mustahkamlash maqsadida narsalarning uzunliklarini taqqoslashga doir
sodda masalalar yechiladi. Pirovardida birgalikda ushbu jadval o’qiladi:
Uzunlik o’lchovlari:
santimetr (sm)
detsimetr (dm)
1 dm=10 sm
1 dm>1 sm
Keyingi darslarda material berilgan uzunlikdagi kesmalarni chizish, berilgan
kesmadan uzunroq yoki qisqaroq kesmani chizish ushbu ko’rinishdagi sonlarni
taqqoslash va almashtirish yo’li bilan mustahkamlanadi.
1 dm 5 sm= .. sm 35 sm= .. dm ... sm
4 dm= ... sm 18 sm= ... dm ... sm
2 dm 15 sm= ... sm 30 sm= ... dm ... sm
Shu bosqichning o’zida ushbu topshiriqlarni kiritili-shi lozim: katta
o’lchovlarni kichik o’lchovlarga o’tkazish va, aksincha, kichik o’lchovlarni katta
o’lchovlarga o’tkazish. Buning uchun katta o’lchovda qancha kichik o’lchov
borligini bilish kerak. Shundan so’ng, aniq o’lchovlarga o’tiladi: 1 dm=10 sm,
demak, 3 dm=30 sm, 3 dm 15 sm (30+15) sm=45 sm, 28 sm=... dm. 1 dm=10 sm.
28 da 2 ta o’nlik bor, demak, 28 sm da 2 dm va yana 8 sm bor. 28 sm=2 dm 8 sm.
Metr. Kilometr. Millimetr. Navbatdagi uzunlik
o’lchovlari santimetrga o’xshash kiritiladi. O’quvchilarga
16

ma’lum o’lchov birliklarini, ularning munosabatlarini takrorlash va yangi o’lchov
birligini kiritilishi zarur bo’lgan holatni yaratish kerak. Amaliy masalani
yechayotib, masalan, sinfning bo’yini va enini o’lchayotib, bunday savol
qo’yamiz: «Sinfning bo’yini santimetr, detsimetr yordamida o’lchash mumkinmi?
Ko’pchilik o’quvchilar:
«Yo’q, mumkin emas», deb qat’iy javob berishadi. Lekin bunday javob beradigan
bolalar ham topiladi: «Mumkin, lekin qulay emas, chunki o’lchovlarimiz
kichkina», O’qituvchi yangi o’lchov birligi — metrni kiritadi. Metr modeli mehnat
darsida' turli rangli 11 sm li tasmalardan elimlab yopishtiriladi. (1 sm yelimlashga
ketadi.) Metr modelini 80—
90 sm li yog’och taxtachalardan ochilgan sirkul shaklida yasash mumkin.
Bunday sirkul bilan koridorning (sinfning) bo’iitsi o’lchash, maydonchada
60 m li va 100 m li yugurish yo’lkalarini belgalash qulaydir. Amaliy
topshiriqlardan o’rganilgan materialni takrorlash va mustahkamlashda
foydalaniladi.
I sinf
1. Ikkita kesma chizing. Birinchi kesmaning uzunligi 9 sm, ikkinchisiniki
esa undan 6 sm qisqa bo’lsin.
2. Daftarning bo’yidan 8 sm qisqa bo’lgan kesma chizing.
3. Ikkita kesma berilgan. Qaysi kesma uzunligini ko’zingiz bilan chamalab
aniqlang. O’lchab tekshiring. Chizg’ich bo’lmasa, kesmalarni qanday o’lchash
mu mkin ?
4. 7 sm uzunlikdagi kesmani chamalib chizing. Chizgach bilan tekshyring,
qanchaga yanglishibsiz.
5. Santimetr bilan barmog’ingiz yo’g’onligini, tirnog’ingaz uzunligani
taqqoslang.
6. Har bir barmog’ingiz uzunligini, kaftingizning enini, gugurt qutisining
bo’yini, enini, balandligini, stakanning balandligini, likobchaning kengligini
o’lchang.
7. Detsimetrda o’lchov bilan kanopning, lentaning, qog’oz tasmaning
17

uzunligini o’lchang.
8. Sinfdagi qaysi narsalarning bo’yi, eni, balandligi 1 metr ekanini chamalab
aniqlang.
9. Metrli chizg’ich yordamida 4 m kanop o’lchab oling.
10. O’z bo’yingizni metr bilan taqqoslang. Metrni yon tomonga uzatilgan
chap qo’lingizning barmoqlari uchiga qo’ying. Chizg’ich gorizontal joylashsin.
Chizg’ichning ikkinchi uchi qayerda joylashganligini eslab qoling. Katta odamda
metr chap qo’l barmoq uchlaridan o’ng yelkagacha joylashadi.
11. O’z bo’yingni metr bilan solishtir.
12. O’z qadamingning uzunligini o’lcha. Buning uchun uzunligi 5 m
bo’lgan yo’lka o’lcha. Uni bosib o’t va qadamlaring sonini sana. Metrlarni
santimetrlarga aylantir. Santimetrlar sonini qadamlar soniga bo’l.
13. Qadamingning uzunligini bilgan holda maktabdan uyinggacha bo’lgan
masofani aniqla.
14. Masala. Umarning bo’yi Temirning bo’yidan baland emas, Temir esa
Tohirdan baland emas. Tohirning bo’yi qancha bo’lishi mumkin?
IV sinfda yangi o’lchov birliklari — millimetr va kilometr kiritiladi.
QaYerda millimetrgacha aniqlikda o’lchanishini bolalarning o’zlari topadilar.
Deyarli har kuni chizg’ichdan foydalanib, bolalar 1 mm uzunlikdagi kesmani eslab
qolganlar. O’qituvchining vazifasi endi mm gacha aniqlikdagi o’lchashlarga oid
topshiriqlarni muntazam berib borishdan iborat.
Kilometr bilan tanishtirishda bolalar 1 km yo’l bosib o’tishlari uchun albatta
sayohat uyushtirish lozim. Jismoniy tarbiya darslarida bolalarni bir maromda
yurish va qadamlarini sanashga o’rgatish lozim. Keyin bolalar qadamlari
uzunligini hisoblaydilar. 5 m masofani belgilab, qadamlari sonini sanaydilar va
qadamlari uzunligini hisoblaydilar. Keyin 1 km yo’l bosib o’tish uchun necha
qadam yurishlari kerakligini hisoblaydilar. Bolalar 1 km ni yakka-yakka bo’lib va
guruh bo’lib o’tadilar. 1 km yo’l yurishga sarflangan vaqtni hisoblaydilar.
Bolalarni ma’lum ikki manzil orasidagi masofani ko’z bilan chamalab aniqlashga
o’rgatish kerak. Tarbiyaviy suhbatda qaysi kasblar uchun ko’z bilan chamalash
18

zarurligini ta’kidlash kerak.
Hajmni o’rganish. Miqdor haqidagi tasavvurlarni rivojlantirishda hajm va
massa bilan tavsiflanadigan xossalari bilan tanishtirish yordam beradi.
«Idishlarning sig’imi» va «litr» tushunchalarining kiritilishi narsalarning xossalari
haqida fazoviy tasavvurlarning rivojlanishiga yordam beradi.
«Litr» darsiga tayyorgarlik davrida bolalarda narsalarning hajmiy xossalari
haqidagi tasavvurlarning shakllanishiga yordam beradigan mashklarni kiritish
lo zim :
1. Qaysi shar (kub) katta.
2. Bolalar qumli maydonchada o ’ ynashmoqda . Qoliplardan figuralar
yasashmokda ( qoliplarni ko ’ rsatadi ). Qaysi qolipga ko’p qum sig’adi?
3. Choy va osh qoshiqlarda bir stakan qum o’lchab ol. Nega bir xil
miqdordagi qum turli sonlar bilan ifodalandi? O’lchovlar soni o’lchovning o’ziga
qanday bog’liq? va hokazo.
«Litr» mavzusi bo’yicha dars parchasini ko’rib chiqamiz.
O’qituvchi: «oldingi darslarda biz sochiluvchan narsalarni o’lchagan edik.
Shunday o’lchovlarning o’zidan suyuqliklarni o’lchashda ham foydalanish
mumkin. Siz qanday suyuqliklarni bilasiz?
O’quvchilar: suv, sut, sho’rva, qatiq, kompot, paxta yog’i, benzin, ...
O’qituvchining stolida ikkita menzurka bor. Biri keng, ikkinchisi tor.
Ikkalasida ham suv sathi bir xil. Ikkita o’lchov stakanchalar ham bor, ular 1 va 2
bilan nomerlangan.
O’qituvchi: qaysi idishda suv ko’pligini qanday isbotlash mumkin?
O’quvchilar: ikkinchi idish kengroq, unda suv ko’p.
O’qituvchi shakli har xil ikkita idish qo’yadi, ulardagi suyuqlik sathi har xil.
O’qituvchi: endi esa qaysi idishda suv ko’p?
O’quvchilar chamalay boshlaydilar, o’qituvchi ularni o’lchov stakanchani
olib, o’lchash kerak, degan xulosaga olib keladi.
Bir idishda 5 ta o’lchov, ikkinchi idishda esa shunday 3 ta o’lchov borligini
aniqlaymiz, 5>3. Xulosa qilinadi.
19

Keyin o’lchashlar ikkinchi o’lchov bilan takrorlanadi. 10>6. Xulosa qilinadi.
Keyin o’lchashlar ikkita o’lchov bilan o’tkaziladi. Birinchi idishdagi suv
miqdori katta o’lchov bilan, ikkinchi idishdagi suv miqdori esa kichik o’lchov
bilan o’lchanadi. O’lchash natijalari qarama-qarshi xulosaga olib keldi. Buni
muhokama etib, bolalar idishlaridagi suyuqliklarning miqdorini o’lchash uchun
bitta o’lchovdan foydalanish kerak, degan xulosaga keladilar.
O’qituvchi 1 litr yozuvli metall krujkani ko’rsatadi va umumqabul qilingan
o’lchovning nomini aytadi. Suyuqliklar yoki sochiluvchan jismlar sig’imini
o’lchash zarur bo’lgan holatlar sig’imlarni o’lchash yoki hajmlarni o’lchash deb
ataladi. So’ngra suv o’lchovdan bir litrli shisha bankaga qo’yiladi. Nima uchun
banka bir litrli deb atalishini aniqlaymiz. Krujka yoki bir litrli banka bilan
ballonlarga suv quyamiz. Ikki litrli va uch litrli ballonlar bilan tanishamiz.
Bolalar uylarida limonad va kefir shishalarini ko’p ko’rganliklari uchun 1 l
suv ikkita limonad yoki kefir shishalariga sig’ishini ko’rsatish foydalidir.
Do’konda ba’zi narsalar litrlab sotiladi. Do’kon o’yinini o’ynash foydalidir.
Sotuvchi xaridorlarga sutni (bo’yalgan suvni) butilkalarda, kastryulkalarda,
chelaklarda «sotadi».
Ko’z bilan chamalashni rivojlantiradigan mashqlar foydalidir (oldin hajm
ko’z bilan chamalanadi, keyin esa o’lchanadi). Ikkita idishga suyuqlik miqdorlarini
baravarlashtirishga oid mashqlar bolalarda qiziqish uyg’otadi:
1. Bir idishda 3 litr suv, ikkinchi idishda 2 litr suv bor. Ikkala idishdagi suv
bir xil bo’lishi uchun nima qilish kerak? (Ikki litrga 1 l quyosh yoki 3 l dan 1 l ni
olish kerak. Ishni ikkita bir xil idishda suv olib, amaliy bajarish kerak).
2. Bir idishda 3 l suv, ikkinchi idishda undan 2 l ko’p suv bor. Ikkinchi
idishdagi suv 1 l ko’p bo’lishi uchun nima qilish kerak? Bu masalaning turli
yechilish usullarini ko’rib chiqish foydali bo’ladi:
a) O’quvchilar 1 l idishga 1 l suv quyishni taklif etishadi. Bu usul amalda
tekshiriladi. O’lchash natijasida birinchi idishda 4 l suv, ikkinchi idishda 5 l suv
bor ekan. 5>4.
b) Birinchi idishga 2 l, ikkinchi idishga 1 l suv quyiladi. 5<6. Bunday
20

masalalarni yechish jarayonida sig’imlarni o’lchash bo’yicha zaruriy uquvlar
shakllanadi va mulohaza yuritish uquvi rivojlanadi. [28]
2.2 Massani o’lchashni o’rgatishda amaliy ishlar
Uzunlik, hajm haqidagi tasavvurlarni shakllantirayotganda biz asosan
ko’rish hissiga tayanamiz. Massa tushunchasini shakllantirishda «barik» xisga
(grekcha «baros» — og’irlik) tayaniladi. Istalgan jism Yerga tortilishi natijasida
tayanchga bosim beradi yoki osilgan ipni tarangdaydi. Kaftga, gavdaga boriladigan
bunday bosim ana shu «barik» hisni beradi. Barik bosim miqdori massaga to’g’ri
proportsional. Jism massasi qancha katta bo’lsa, og’irlik hissi shuncha katga
bo’ladi. Og’irlik kuchining massaga proportsionalligi sababli, ko’pincha bu ikki
tushuncha: massa va og’irlik chalkashtirib yuriladi. O’quvchilar ko’pincha
«massa» atamasi o’rniga «og’irlik» atamasini ishlatadilar. Bu fizikada ikkita turli
tushunchalardir.
Og’irlik — vektor miqdor. Og’irlik — bu jism tayanchga bosadigan yoki
ilmoqni tortadigan kuchdir. Og’irlik tayanchning holatiga bog’liq. Agar tayanch
vertikal yo’nalishda tezlanish bilan harakatlansa, u holda jism zo’riqish yoki
vaznsizlik holatida bo’lishi mu mk in. Og’irlik tayanchning holatiga bog’liq.
Og’irlik prujinali dinamometr bilan o’lchanadi. Og’irlikning o’lchov birligi —
nyuton.
Massa — skalyar miqdor. Fizika qonunlari massani energiyaning o’zgarish
o’lchovi sifatida ochib beradi. Massa richagli tarozilarda o’lchanadi. Massaning
o’lchov birligi kilogrammdir.
Massani Yerga tortilish qobiliyati bo’yicha qabul qilish o’rganishga eng
osondir.
Boshlang’ich maktabda faqat jismning massasi o’rganiladi, shu sababli
«og’irlik», og’irligini «tortish», «og’irlik toshlari», «og’irligini tenglashtirish»
so’zlarini iloji boricha ishlatmay, «massa», jismlarning massasini o’lchash»,
«massani o’lchash uchun asbob», «massa o’lchagich» so’zlaridan foydalanish
kerak.
21

Narsalarni massasi bo’yicha farqlay olish qobiliyati, turli massali narsalarni
«og’ir», «yengil» so’zlari bilan belgilash qobiliyati bolalarda amaliy turmush
asosida bu vaqtga kelib paydo bo’lgan. Bundan buyon bu mavzuni o’rganishdan
maqsad massa haqida aniq tasavvurni shakllantirish, bolalarni massa birliklari (kg,
g, ts, t) bilan tanishtirishdan iborat.
«Kilogramm» mavzusi bo’yicha dars parchasi bilan tanishaylik.
I. Tayyorgarlik ishi. O’qituvchi stolida turli rangli va o’lchamli ikkita kub
qo’yilgan. Suhbat asosida: rang, shakli, o’lchamlari tushunchalari yodga
tushiriladi, jismlarning qaysi xossalarini taqqoslash mumkinligi aniqlanadi.
O’qituvchi: Bu kub. U qanday? (Qizil.) Bu kub-chi? (Sariq.) «Qizil»u
«Sariq» so’zlari bilan biz qanday xossani atagan edik? (Rangni.) Bu kublar haqida
yana nimani so’rash mumkin? (Qaysi biri katta, qaysinisi kichiq?) «Katta»,
«kichik» so’zlari bilan biz qaysi xossani so’ramoqdamiz? (Hajmni.) Kublarning
rangini bunday savol qo’yib solishtirish mumkinmi: «qaysi kub qizilroq, qaysinisi
sariqroq»? (Bolalar kulishadi (yo’q).)
O’qituvchi: bu kvadrat, bu esa doira. Ularning rangi qanaqa? (Bir xil.)
Ularning shakli qanaqa? (Har xil). Narsaning shaklini taqqoslash mumkinmi?
(Yo’q, biz shaklni faqat ataymiz.)
Shunday qilib, biz faqat ataydigan xossalar bor, bu shakl va rangdir.
Taqqoslash mumkin bo’lgan xossalar bor, bu o’lchamlardir. Agar xossalarni
taqqoslash mumkin bo’lsa, demak, ularni o’lchash mumkin, ya’ni miqdori haqida
gapirish mu mkin . Narsalarning o’lchamlarini o’lchaydigan qaysi miqdorlarni Siz
bilasiz? (bo’yi, eni, yo’g’onligi va hokazo)
II. «Massa» so’zini kiritish. O’qituvchi. Mana bu kubchalarga qarang, ular
qanaqa? (Bir xil.) Bir xil xossalarini aytib bering (ularning shakli bir xil,
o’lchamlari bir xil, ranglari bir xil). To’g’ri, qani eshitaylik-chi, mana bu
kubchalarni Diloram bir xil deb aytarmikan? (O’quvchi qo’liga kubchalarni oladi
va bunday deydi: ular har xil, biri ikkinchisidan og’ir».)
O’qituvchi. Demak, biz ko’ra olmaydigan xossa ham bor ekan, uni faqat
sezish, xis qilish mumkin. Lekin buni men Sizlar ko’ra oladigan qilishga xarakat
22

qilaman. Biz hozir ko’radigan qurilma nimaga o’xshash? (O’qituvchi uncha keng
bo’lmagan narsaga—taglikka chizg’ich qo’yadi va uni muvozanatlashtiradi.
Bolalar : « bu innana ».
O ’ qituvchi : innananing oxirlariga kubchalar qo ’ yamiz ( Yoqlari 1 va 2
raqamlari bilan belgilangan kubchalarni qo ’ yadi .) Siz nimani ko’rdingiz?
Bolalar: «birinchi kubcha ikkinchi kubchani bosib ketdi».
O’qituvchi: yana avvalgidek, kubchalar bir xil deb aytaveramizmi?
Bolalar: Yo’q.
O’qituvchi: Yangi xossani berishda qaysi so’zlar yordam beradi»?
Bolalar: «Og’irroq, yengilroq».
O’qituvchi: Kublarning bu xossalarini «og’irroq» so’zi bilan solishtiramiz.
Bolalar: «birinchi kubcha ikkinchi kubchadan og’irroq, ikkinchi kubcha
birinchi kubchadan yengilroq».
O’qituvchi: «Bir qo’lingizga kitob, ikkinchi qo’lingizga daftar oling. Qaysi
biri og’irroq, qaysi biri yengilroq?»
So’ngra o’qituvchi «innanaga» turli o’yinchoqlarni: qo’g’irchoq va
qo’ychani, ayiqcha va yo’lbarschani va hokazolarni o’tkazadi va qaysi biri
og’irroq ekanligani aniqlaydi.
Doskaga «og’irroq», «engilroq», «massa» kartochkalarini qo’yadi va
bunday xulosa qiladi: Biz narsaning xossasi haqida so’z yuritib, «og’irroq»,
«engilroq» so’zlarini ishlatganimizda biz «massa» haqida gapiramiz.
Massa bu miqdor, massani taqqoslash mumkin. «Birinchi kubning massasi
ikkinchi kubchaning massasidan Ortiq» deb aytishadi. «Massa» so’zidan
foydalanib, ayiqchaning va quyonchaning massalarini solishtiring va hokazo.
23

Massani o’lchash uchun bizning innanaga o’xshagan asbob xizmat qiladi.
Uni bunday ataymiz: «massani o’lchash uchun asbob, yoki massa o’lchagach».
Uning tuzilishi bilan tanishaylik. U bizning innanaga o’xshash: unda ham yog’och
taxtacha, faqat bunda ikkita palla (kosacha) mahkamlangan, bu narsalar qo’yilishi
uchun qulaydir. «O’rdakcha-strelkalar» esa ular bir xil satxda turganda asbob ishga
tayyorligini ko’rsatadi.
24

XULOSA
Yosh avlodni hozirgi zamon fani bilan qurollantirish orqali ularning aqliy
jihatdan maksimal darajada rivojlanishlariga erishish umumta’lim - tayanch
maktablar oldida turgan eng muhim vazifalardan biri ekan, bu vazifani hal etishda
boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarning ahamiyati
kattadir. Boshlang’ich sinflarda matematikadan o’tkaziladigan sinfdan tashqari
ishlarning mazmuni dars mashg’ulotlarida egallangan bilimlarni kengaytirish va
chuqurlashtirishda qaratilgan ekan. Boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan
tashqari mashg’ulotlar dars mashg’ulotlarining mantiqiy davomi hisoblanar ekan.
Boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni olib
borishda o’quvchilarning nutq madaniyatini va matematik tafakkurini
shakllantirishga zamonaviy holda yondashish kerak deb hisoblaymiz.
- boshlang’ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni turlarini
o’rgandik;
- boshlang’ich sinfda matematikadan qiziqarli matematika, ajib hisob,
sonlar olami to’garagini tashkil etish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqib, amaliyotga
tadbiq etdik va yaxshi natijalarga erishdik.
Xulosa qilib aytganda, umumta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida
matematikadan to’garaklarni muntazam ravishda olib boorish zarur deb
hisoblaymiz va bitiruv malakaviy ishida ishlab chiqilgan metodik tavsiyalardan
bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilari foydalanishlari mumkin.
25

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z „Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish
metodikasi“ Toshkent.: Fan va texnologiya, 2005, 312 bet.
2. Jumayev M.E. Bolalarda matematika tushunchalarni shakllantirish
nazariyasi.-T.: ”Ilm-Ziyo”, 2005, 240-bet
3. Jumayev M.E. va boshqalar 1-sinf daftari- Toshkent.: Sharq, 2006, 64 bet.
4. Jumayev M. „Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan
labaratoriya mashg’ulotlari “ Toshkent.: Yangi asr avlodi, 2006, 256- bet.
5. Jumayev M.E. ”O’quchining ijodiy shaxs sifatida rivojlanishida bo’lajak
boshlang’ich sinf o’qituvchilarining metodik - matematik tayyorgarligi” -
Toshkent.: Fan, 2009, - 240 b.
6. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinf matematika darslarida tarixiy
materiallardan foydalanish.-T.: ”Uzkomsentr”, 2003, 24- bet.
7. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda fakultativ darslarni tashkil etish.- T.:
2005, 68- bet.
8. Tadjiyeva Z.G’. va boshqalar „Boshlang’ich sinf matematika, ta’lim
samaradorligini oshirishda tarixiy materiallardan foydalanish“-Toshkent.:
Jahon Print, 2007, 100 bet.
9. Stoylova L. va boshqalar „Boshlang’ich matematika kursi asoslari“ -
Toshkent.: O’qituvchi, 1991, 336 bet.
10. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 1-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 48 bet.
11. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 2-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 60 bet.
12. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 3-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 64 bet.
26

Annotatsiya:
Ushbu malaka ishida : Maktab ta’lim - tarbiya masalasi davlat va
jamiyat nazoratida bo’lishi asosiy qonunimizda belgilab qo’yilgan. Shu bilan
birga, bu keng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo’llab -
quvvatlashishini talab qiladigan umummilliy masaladir.
Yosh avlodni hozirgi zamon fani bilan qurollantirish orqali ularning aqliy
jihatdan maksimal darajada rivojlanishlariga erishish umumta’lim - tayanch
maktablar oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir.
Tayanch so’zlar : Og‘irlik kuchi, Uzunlikdagiga o‘xshash massalarni
taqqoslash, Miqdorlarni o’rganish bo’yicha darsni tashkil etish rejasi taxminan
bunday:
27

Boshlang’ich sinf o’quvchilariga og’irlik o’lchovlarini o’rgatish metodikasi.

Sotib olish