Boshlang’ich sinf o'quvchilarini matematikadan Davlat ta’lim standarti malaka talablari asosida o’qitish - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	64.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

330 Продаж

Boshlang’ich sinf o'quvchilarini matematikadan Davlat ta’lim standarti malaka talablari asosida o’qitish

Купить

Mavzu: Boshlang’ich sinf o'quvchilarini matematikadan Davlat ta’lim
standarti malaka talablari asosida o’qitish
Reja:
I.Kirish
I.BOB Boshlang‘ich ta’lim davlat talim standartining sinflar bo‘yicha
mazmuni
1.1 Boshlang‘ich ta’lim davlat talim standartining sinflar bo‘yicha
mazmuni
1.2 Boshlang’ich sinf M at e matika dan fanidan o‘quv dasturi
II.BOB.Asosiyq qism Matematika fanidan davlat ta’lim standarti
2.1Boshlang‘ich ta’limda matematika fanining maqsad va vazifalari
2.2 Boshlang‘ich maktab bitiruvchisining matematik tayyorgarligiga
qo‘yiladigan minimal talablar
II.Xulosa
III.Foydalanilgan adabiyotlar
1

Mundarija:
I.Kirish……………………………………………………………………..3
I.BOB Boshlang‘ich ta’lim davlat talim standartining sinflar bo‘yicha
mazmuni…………………………………………………………………….5
1.1 Boshlang‘ich ta’lim davlat talim standartining sinflar bo‘yicha
mazmuni…………………………………………………………………….5
1.2 Boshlang’ich sinf M at e matika dan fanidan o‘quv dasturi………..19
II.BOB.Asosiyq qism Matematika fanidan davlat ta’lim standarti……26
2.1Boshlang‘ich ta’limda matematika fanining maqsad va vazifalari…26
2.2 Boshlang‘ich maktab bitiruvchisining matematik tayyorgarligiga
qo‘yiladigan minimal talablar …………………………………………….28
II.Xulosa……………………………………………………………..…….30
III.Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………….31
2

Kirish
Barkamol avlod yili” Davlat dasturi hamda O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Davlat maslahatchisi xizmati va Vazirlar Mahkamasi Ta’lim, sog‘liqni
saqlash, ijtimoiy muhofaza, axborot tizimlari va telekommunikatsiyalar
kompleksining 2010 yil 17 martdagi qo‘shma yig‘ilish bayonida belgilangan
vazifalar ijrosini ta’minlash maqsadida Oliy va o‘rta maxsus va Xalq ta’limi
vazirliklarining 134- va 62-sonli qo‘shma buyruqlariga asosan umumta’lim
fanlarining barcha yo‘nalishlari bo‘yicha umumta’lim maktablari, akademik litsey
va kasb-hunar kollejlari hamda oliy ta’lim muassasalarining yuqori pedagogik
mahorat va tajribaga ega amaliyotchi o‘qituvchilari, yetakchi olim, metodist va
mutaxassislarni jalb etgan holda 31 ta ishchi guruhlari tuzildi.
Mazkur ishchi guruhlar tomonidan umumiy o‘rta, o‘rta maxsus kasb-hunar
ta’limining Davlat ta’lim standartlarining sharhlari, o‘quv dasturlari va darsliklari
uzviylik, uzluksizlik hamda o‘quvchilarning yoshi va psixofiziologik
xususiyatlariga mosligi jihatidan tahlil qilinib, tegishli xulosa va takliflar
tayyorlandi.
Tahlillar asosida o‘quvchilarning yoshi imkoniyatlari va psixofiziologik
xususiyatlariga asoslanmasdan umumta’lim fanlari o‘quv dasturlariga kiritilgan
yoki 12 yillik majburiy ta’limga o‘tish davrida quyi bosqichlarga o‘tkazilgan,
sinflar, ta’lim bosqichlari (umumiy o‘rta va o‘rta maxsus kasb hunar ta’limi)
mazmunida takrorlangan, izchilligi ta’minlanmagan jami 813 soat hajmdagi
mavzular aniqlanib, optimallashtirildi.
Shundan, 247 soat hajmdagi mavzular umumiy o‘rta ta’lim o‘quv
dasturlaridan chiqarilib, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga, 327 soat hajmdagi
mavzular esa sinfdan-sinfga o‘tkazildi, 239 soat hajmdagi mavzular sinflarda
takrorlanganligi uchun qisqartirilib, maqbullashtirildi.
O`quvchiga bilim berish, har bir dars mazmunini boyitish, qiziqarli
mashg`ulotlarni dars jarayoniga singdirishni talab qiladi. Psixologlarning
aniqlashicha bolalar o`qituvchining oddiy tushuntirishi orqali egallab olgan
3

ma`lumotlarga qaraganda turli xil ruhiy kec hinmalar orqali o`zlari mulohaza
yuritib mustaqil bajargan ishlari vositasida o`zlashtirilgan bilimlarini uzoq esda
saqlab qoladilar. Chunki o`quvchi mustaqil mashqlarni bajarishda faoliyat
ko`rsatib, ilgari olgan bilimlariga tayangan holda ko`plab o`quv materiallarini
hayolidan o`tkazadi. O`xshash hodisalarni taqqoslaydi. O`zicha mulohaza
yuritib mustaqil hukm chiqaradi. O`qituvchilarning tayyor holda bergan
ma`lumotida esa o`quvchi fikrlash faoliyati to`la ishga kirishmasdan to`g`ri
javobni o`zlashtirib oladi. O`xshash hodisalarga duch kelishi bilan o`qituvchi
bergan bilimni amaliyotga taqbiq qilishda qiynalib qoladi. Davlat ta`lim standarti
va amaldagi maktab dasturlarida o`quvchi egallashi lozim bo`lgan materiallar
ancha murakkab bo`lib, bolalarning bu bilimlarni bosqichma-bosqich egallab
olishlarini, kengaytirib va rivojlantirib borishlarini taqozo etadi.
Bugungi Davlat ta`lim standarti va ta`lim tizimi o`qituvchilar oldiga
o`ta mas`uliyatli vazifalar yuklamoqda. Muallim har bir o`tilayotgan darsga
ijodiy yondashishi, mashg`ulotlarni ilg`or pedagogik texnologiyalar asosida
qurishi, darsning har bir minutidan unumli foydalanishi zarur. Mashg`ulotlarni
shunday tashkil etish kerakki, o`quvchi har bir dars davomida egallashi lozim
bo`lgan bilimlar hajmini, o`zida hosil qiladigan ko`nikma va malakalarni oldindan
belgilab olishi lozim. Bu o`z navbatida o`quvchining mashg`ulotlarga aniq
maqsad bilan qatnashishini taqozo qiladi. Chunki o`quvchi darsning oxirida
belgilangan maqsadga erishganligini bilish imkoniyatiga ega bo`lishi zarur.
4

I.Bob Boshlang‘ich ta’lim davlat talim standartining sinflar bo‘yicha
mazmuni
1.1 Boshlang‘ich ta’lim davlat talim standartining sinflar bo‘yicha mazmuni
1- sinfda matematikadan o‘qitilishi lozim bo‘lgan ta’lim mazmunining
majburiy minimumi
O‘quv yili yakuniga kelib mazkur mazvularni o‘zlashtirish 1-sinf
bitiruvchisiga quyidagi imkoniyatlarni beradi:
Umumiy tushunchalar:
- Narsalarning xossalari: rangi, shakli, o‘lchamlari, nimaga mo‘ljallanganligi,
nimadan yasalganligi, umumiy nomlanishi;
- Narsalar guruhidan berilgan xossaga egalarini ajratish va o‘zaro taqqoslash.
Narsalarni berilgan xossani qanoatlantiruvchi guruhlarga (sinflarga)
taqsimlash.
Sonlar va hisoblashlar:
- Sonlarning sanash va o‘lchash natijasida hosil bo‘lganligi. 1 dan 10 gacha
bo‘lgan sonlar.
- Songa 1 ni qo‘shish natijasida sondan oldin keluvchi sonning, 1 ni ayirish
natijasida sondan keyin keluvchi sonning hosil bo‘lishi;
- Arab raqamlari. 1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlarni raqamlash, ularning o‘qilishi,
yozilishi va hosil qilinishi;
- Birliklar va o‘nliklar xonasi va ularning o‘rni;
- 0 sonining mohiyati va uning kiritilishi;
- Rim raqamlari. 1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlarning yozilishi.
- Narsalar guruhlarini biror xususiyatlariga qarab birlashtirish (qo‘shish amali).
Qo‘shish amali belgisi. Birlashtirilgan narsalar orasidan biror xususiyatiga
ko‘ra narsalar guruhini ajratish (ayirish amali). Ayirish amali belgisi.
- 1 dan 20 gacha bo‘lgan sonlar. 1 dan 20 gacha bo‘lgan sonlarning yozilishi va
o‘qilishi. 1 dan 20 gacha bo‘lgan sonlarni qo‘shish va ayirish.
5

- Qo‘shish amalining tashkil etuvchilari (komponentlari), natijasi va ularning
mos ravishda nomlanishi: birinchi qo‘shiluvchi, ikkinchi qo‘shiluvchi va
yig‘indi.
- Ayirish amalining tashkil etuvchilari (komponentlari), natijasi va ularning mos
ravishda nomlanishi: kamayuvchi, ayriluvchi, ayirma;
- 1 dan 20 gacha bo‘lgan sonlarni o‘zaro taqqoslash va ular orasidagi
munosabatlarining yozilishi;
- O‘nliklar xonasi. O‘nliklar bilan hisoblashlar. 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar,
ularning yozilishi va o‘qilishi.
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlarni qo‘shish va ayirish.
- Qo‘shish va ayirish amallari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishlar;
- Qo‘shishning o‘rin almashtirish xossasi. Sonlarni qo‘shish va ayirish usullari;
- Bir xonali sonlarni qo‘shish jadvali;
- “...ta orttirish”, “...ta kamaytirish”, “...ta ko‘p”, “...ta kam” tushunchalari;
- Tenglik va tengsizlik. «=», «<», «>» ishoralari. Sonli ifodalar. Sonli ifodalarni
o‘qish, yozish va ularning qiymatini topish. Ikki amalli ifodalarda amallarni
bajarish tartibi.
Kattaliklar va ularni o‘lchash:
- Uzunlik, massa, sig‘im kattaliklari va ularni o‘lchash;
- Kattaliklarning o‘lchov birliklari: santimetr, ditsemetr, kilogramm, litr. Bir xil
kattaliklarni qo‘shish va ayirish;
- Masala va uning tuzilishi. Sodda matnli masalalar. Qo‘shish va ayirish amallari
mohiyatini ochuvchi matnli masalalar. “...ta ortiq” va “...ta kam”
tushunchalariga doir masalalar.
Geometriya elementlari.
- Tekislik va fazoda o‘rin aniqlash (orientatsiya): “ustida”, “tagida”, “yuqorida”,
“pastda”, “o‘ngda”, “chapda”, “o‘rtasida” va hokazo.
6

- Nuqta. Chiziqlar: to‘g‘ri chiziq, egri chiziq. Aylana. Kesma. Siniq chiziq.
Burchak. To‘g‘ri burchak. Uchburchak. To‘rtburchak. To‘g‘ri to‘rtburchak.
Kvadrat.
- Siniq chiziq uzunligi uni tashkil qiluvchi qismlari yig‘indisi sifatida. To‘g‘ri
to‘rtburchak va kvadrat tomonlari yig‘indisini topish.
Qiziqarli va nostandart masalalar
- Sonli boshqotirmalar va arifmetik rebuslar. Umumiy qonuniyatni topishga va
tasniflashga (guruhlarga ajratish) doir mantiqiy masalalar.
- Qirqishga doir masalalar. Qirqimlardan shakl tuzish. Sanoq cho‘plariga doir
masalalar.
1-sinf o‘quvchisining matematik tayyorgarligiga qo‘yiladigan minimal
talablar
O‘quv yili oxiriga kelib 1- sinf o‘quvchisi quyidagi bilim va ko‘nikmalarga
ega bo‘lishi kerak:
Sonlar va hisoblashlar bo‘yicha:
Bilim:
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ketma-ketligi va ularning nomlanishi bilish;
- Sonlar ustida qo‘shish va ayirish amallarining nomlari va belgilari bilish;
- Bir xonali sonlarni qo‘shish va mos ayirish jadvallarini yoddan bilish;
- Uzunlik, massa va sig‘im o‘lchov birliklari: santimetr, ditsemetr, litr va
kilogrammni bilish.
Ko‘nikmalar:
- Narsalarni xossalari: rangi, shakli, o‘lchamlari, nimaga mo‘ljallanganligi,
nimadan yasalganligiga qarab guruhlarga ajrata olish;
- Bir xonali sonlarni og‘zaki qo‘shish va ayirish;
- 0 dan 100 gacha sonlarni o‘qish, yozish va taqqoslay olish;
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida qo‘shish va ayirish amallarini bajarish;
7

- Qo‘shish va ayirish amali qatnashgan (qavsli va qavssiz) sonli ifodalar
qiymatini hisoblash;
- Qo‘shish va ayirish amallari mohiyatini ochuvchi sodda masalalarni yechish;
- “...ta ortiq” va “...ta kam” tushunchalariga doir masalalarni yechish;
- Sodda geometrik shakllar: nuqta, kesma, to‘g‘ri chiziq, egri chiziq, aylana,
kesma, siniq chiziq, burchak, uchburchak, to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadratni
taniy olish;
- Kesma uzunligini chizg‘ich yordamida o‘lchay olish;
- Bir xil o‘lchamli kattaliklarni qo‘shish va ayirish;
2- sinfda matematikadan o‘qitilishi lozim bo‘lgan ta’lim mazmunining
majburiy minimumi
O‘quv yili yakunida mazkur mazvularni o‘zlashtirish 2-sinf o‘quvchisiga
quyidagi imkoniyatlarni beradi:
Sonlar va hisoblashlar:
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar qatorining tuzilishi;
- 20 ichida sonlarni qo‘shish va ayirish usullari;
- 100 ichida o‘nlikdan o‘tmasdan sonlarni og‘zaki qo‘shish va ayirish
usullari;
- Birliklar va o‘nliklar xonasi va ularda raqamlarning o‘rni va qiymati;
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlarni qo‘shish va ayirish usullari hamda
algoritmi. Sonlarni qulay usulda qo‘shish va ayirish.
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlarni o‘zaro taqqoslash va ular orasidagi
munosabatlarining yozilishi;
- Qo‘shish va ayirish amallari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishlar. Qo‘shish va
ayirish amallarining to‘g‘ri bajarilganligini tekshirish;
- ikki amalli sonli ifodalarning qiymatini topish;
- ikki xonali sonlarni qo‘shish va ayirishni yozma hisoblash;
8

- Bir nechta bir xil qo‘shiluvchilar yig‘indisini topish. Sonni bir xil
qo‘shiluvchilar yig‘indisi sifatida ifodalash. Ko‘paytirish amali.
Ko‘paytirishning o‘rin almashtirish xossasi;
- Bo‘lish amali. Ko‘paytirish va bo‘lish amallarining o‘zaro bog‘liqligi.
- Jadvalli ko‘paytirish va bo‘lish. Bir xonali sonlarni ko‘paytirish va bo‘lish
jadvallari.
- Sonlarni 0 va 1 ga ko‘paytirish va bo‘lish. 0 ga bo‘lishning mumkin
emasligi.
- “...marta orttirish”, “...marta kamaytirish”, “...marta ko‘p”, “...marta kam”
tushunchalari;
- Sonlarni 10 ga ko‘paytirish va bo‘lish.
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida ko‘paytirish va bo‘lish usullari
hamda va algoritmlari;
- amallardan biri ko‘paytirish yoki bo‘lish bo‘lgan ikki amalli masalalarni
yechish;
- sonli ifoda va harfiy ifoda tushunchalari;
- eng sodda sonli ifodalarning qiymatlarini topish;
- tenglama tushunchasi va x + 3 = 9, 6 – x = 2, x – 5 = 4, x • 6 = 42,
12 : x = 4, x : 2 = 6 tenglamalarga o‘xshash eng sodda tenglamalarni
yechish;
- sonli eng sodda tengsizliklar;
- Butun va ulushlar. Yarim va chorak tushunchalari. Sonning qismi;
- 1 – 2 amalli matnli masalalarni yechish;
Kattaliklar va ularni o‘lchash:
- Uzunlik o‘lchov birligi – metr. Uzunlik o‘lchov birliklari orasidagi
munosabatlar. Bir o‘lchov birligidan ikkinchi o‘lchov birligiga o‘tkazish;
- Aralash o‘lchov birliklarida berilgan kattaliklarni bir xil o‘lchov birligiga
keltirish.
- Kattaliklarni qo‘shish, ayirish va taqqoslash. Kattaliklarni songa
ko‘paytirish va bo‘lish;
9

- Tovarning narxi, miqdori va umumiy bahosi.
- Vaqt. Vaqt o‘lchov birligi – soat.
- Sodda matnli masalalar. Qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish amallari
mohiyatini ochuvchi matnli masalalar. “...ta ortiq” , “...ta kam”, “...marta
ortiq”, “...marta kam” tushunchalariga doir masalalar.
- Turli xil o‘lchov birliklarida berilgan kattaliklarni qo‘shish va ayirish;
- uzunlik o‘lchov birligi – metr va millim e tr;
- yuz o‘lchov birligi – kvadrat santimetr;
Geometriya elementlari.
- Geometrik shakllar – tevarak - atrofdagi narsalarining tasviri sifatida;
- Tekislik. Yassi shakllar. Fazoviy jismlar. Geometrik shakllarni harflar
bilan belgilash.
- Geometrik shakllar: burchak, o‘tkir va o‘tmas burchaklar, to‘g‘ri
to‘rtburchak, aylana, doira va ularning ba’zi xossalari;
- To‘g‘ri to‘rtburchak perimetri. Kvadrat va to‘g‘ri to‘rtburchak perimetrini
hisoblash;
- Geometrik shaklning yuzi haqida tushuncha.
- Aylana va doira. sirkul yordamida aylana chizish. Aylana radiusi. Doirani
qismlarga bo‘lish.
- Yassi shakllarni ularning qismlaridan foydalanib tiklash. Yassi shakllarni
qismlarga bo‘lish.
Qiziqarli va nostandart masalalar
- Sonli boshqotirmalar va arifmetik rebuslar. Umumiy qonuniyatni topishga
va tasniflashga (guruhlarga ajratish) doir mantiqiy masalalar.
- Qirqishga doir masalalar. Qirqimlardan shakl tuzish. Sanoq cho‘plariga
doir masalalar.
2-sinf o‘quvchisining matematik tayyorgarligiga qo‘yiladigan minimal
talablar
10

O‘quv yili oxiriga kelib 2- sinf o‘quvchisi quyidagi bilim va ko‘nikmalarga
ega bo‘lishi kerak:
Sonlar va hisoblashlar bo‘yicha:
Bilim:
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida qo‘shish va ayirishni bilish;
- Bir xonali sonlarni qo‘shish va mos ayirish jadvallarini yoddan bilish;
- Ko‘paytirish amali, uning komponentlari va natijasi, belgilari va asosiy xossalarini
bilish;
- Bo‘lish amali, uning komponentlari va natijasi, belgilari va asosiy xossalarini
bilish;
- arifmetik amallar orasidagi o‘zaro bog‘lanish haqida tassavvurga ega bo‘lish;
- Ko‘paytirish va mos bo‘lish jadvallarini yoddan bilish;
- sonli va harfiy ifodalarni bilish va ular orasidagi farqlarni ajrata olish;
- Eng sodda tenglama va uni yechish haqida tushunchaga ega bo‘lish;
- butun va ulushlar: yarim, chorak va sonning qismlari haqida tushunchaga ega
bo‘lish;
- Uzunlik yangi o‘lchov birliklari: metr va millimetrni bilish.
Ko‘nikmalar:
- 100 ichida o‘rganilgan usullar asosida sonlarni og‘zaki qo‘shish va ayirish
amallarini bajara olish;
- 100 ichida sonlarni ustun shaklidagi qo‘shish va ayirishni amalga oshira bilish;
- ko‘paytirishning asosiy xossasini hisoblashlarda qo‘llay olish;
- a + 5 , a – 6 , 4 – s , 4 .
a , a : 3, 8 : s kabi harfli ifoda qiymatini
harfning berilgan qiymatlarida hisoblay olish;
- sodda tenglamalarni noma’lumning berilgan qiymatlari orasidan tanlash yo‘li
bilan yechish;
11

- sodda tenglamalarni qo‘shish va ayirish hamda ko‘paytirish va bo‘lish amallari
orasidagi o‘zaro bog‘lanishlar yordamida yechish;
- qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish amallari mohiyatini ochuvchi matnli
masalalar. “...ta ortiq” , “...ta kam”, “...marta ortiq”, “...marta kam”
tushunchalariga doir sodda 1 yoki 2 amalli masalalarni yechish;
- Berilgan sonning yarmi, choragini va qismini topa olish;
- Uzunlik o‘lchov birliklari: metr, santimetr, ditsemetr va millimetr bilan ishlay
olish.
- Turli o‘lchov birliklarida berilgan kattaliklarni qo‘shish va ayirish;
- Hisoblashlarda qo‘shish va mos ayirish jadvallarini yoddan qo‘llay bilish;
- Hisoblashlarda ko‘paytirish va mos bo‘lish jadvallarini yoddan qo‘llay bilish;
- Tovarning narxi, miqdori va umumiy bahosiga doir masalalarni yechish;
- Vaqtni soatga qarab chamalab aniqlash;

3- sinfda matematikadan o‘qitilishi lozim bo‘lgan ta’lim mazmunining
majburiy minimumi
Mazkur mazvularni o‘zlashtirish 3-sinf bitiruvchisiga quyidagi
imkoniyatlarni beradi:
Sonl a r v a hisobl a shl a r:
- 1 dan 1000 gacha bo‘lgan sonlar qatori;
- 1 dan 1000 gacha bo‘lgan sonlarning o‘nli sanoq sistemasida yozish
qoidalari;
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlarni rim raqamlari bilan raqamlash;
- 1 dan 1000 gacha bo‘lgan sonlarni qo‘shish va ayirishning yozma (xona
birliklaridan chiqadigan hollarda) va og‘zaki usullari;
- 1 dan 1000 gacha bo‘lgan sonlarni bir xonali sonlarga ko‘paytirish va
bo‘lish usullari. Ko‘paytirish va bo‘lishning to‘g‘ri bajarilganligini
tekshirish usullari.
- Sonni ko‘paytmaga bo‘lish. Yig‘indini songa ko‘paytirish. Sonni yig‘indiga
ko‘paytirish. Y ig‘indini songa bo‘lish.
12

- Nol bilan tugaydigan sonlarni bir xonali sonlarga, o‘nliklarga va yuzliklarga
ko‘paytirish va bo‘lish usullari;
- Sonlarni qoldiqli bo‘lish;
- Sonning ulushlarini va ulushlari bo‘yicha sonni o‘zini topish usullari;
- 2 – 3 amalni o‘z ichiga olgan (qavsli va qavssiz) ifodalarda amallarning
bajarilish tartibi;
- x + 123 = 140 , x – 436 = 152, x • 4 = 140, x : 9 = 810 , 630 :
x = 70, 810 – x=135 kabi tenglamalarni arifmetik amallar orasidagi o‘zaro
bog‘lanishlar asosida yechish;
- 1–3 amalli matnli masalalarni arifmetik, tenglama tuzish, ifoda tuzish usuli
bilan yechish;
- Massa birliklari: tonna, sentner, kilogramm, gramm orasidagi munosabatlar;
- Vaqt birliklari: soat, minut, sutka, yil, oy, hafta, sekund, asr orasidagi
munosabatlar;
Fazoviy munosabatlar. Geometrik shakllar. Kattaliklar:
- Atrof-borliq tasviri bo‘lgan yangi geometrik shakllar;
- Uzunlik o‘lchovi birligi kilometr va uning belgilanishi;
- uzunlik o‘lchovi birliklari: kilometr, metr, de t simetr, santimetr va
millimetrlar orasidagi munosabatlar;
- Massa o‘lchov birliklari: kilogramm, gramm, tonna va sentner, ularning
belgilanishi hamda ular orasidagi munosabatlar;
- Vaqt o‘lchov birliklari: sutka, hafta, oy, yil va ular orasidagi munosabatlar;
- Yuz o‘lchovi birligi kvadrat de t simetr va uning belgilanishi;
- P aletka bilan ishlash;
- Sh akllarning perimetrlari va yuzlarini o‘lchashlar, k ataklarni sanash va
paletka yordamida hisoblash u sullar i;
3-sinf o‘quvchisining matematik tayyorgarligiga qo‘yiladigan minimal
talablar
13

3-sinf yakunida matematikani o‘rganish natijasida har bir o‘quvchi
quyidagilarni
bilishi va tushunishi zarur:
- 1 dan 1 000 gacha bo‘lgan ketma-ket kelgan sonlar qatori;
- 1 dan 1 000 gacha bo‘lgan sonlarni qo‘shish va ayirish;
- sonlarni bir xonali sonlarga ko‘paytirish va bo‘lish;
- sonli ifodalarda amallarni ketma-ket bajarish qoidalarini bilish;
- uzunlik o‘lchovi birligi kilometr va uning belgilanishi (km) haqida
tasavvurga ega bo‘lish;
- uzunlik o‘lchovi birliklari orasidagi munosabatlar;
- yuz o‘lchovi birligi kvadrat de t simetr va uning belgilanish (kv. dm) haqida
tasavvurga ega bo‘lish;
Bajara olishi zarur:
- 1 dan 1 000 gacha bo‘lgan sonlarni o‘qish, yozish va taqqoslash,
- Sonni xona qo‘shiluvchilarining yig‘indisi ko‘rinishida ifodalash;
- O‘rganilgan matematik atamalardan o‘rnida to‘g‘ri foydalanish;
- 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida amallarni og‘zaki bajarish;
- 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida qoldiqli bo‘lishni bajarish;
- 1 dan 1 000 gacha bo‘lgan sonlarni yozma qo‘shish va ayirish va natijani
tekshirish;
- 3 xonali sonlarni bir xonali songa yozma ko‘paytirish va bo‘lish va natijani
tekshirish;
- 1 000 gacha bo‘lgan sonlarni bir xonali songa yozma bo‘lish va natijani
tekshirish;
- Sonni ko‘paytmaga bo‘lish, yig‘indini songa ko‘paytirish va sonni
yig‘indiga ko‘paytirish hamda yig‘indini songa bo‘lish usullarini bilish;
- Nol bilan hisoblashlarni bajarish;
- 2-3 amalli sonli (qavsli va qavssiz) ifodalarning qiymatini topish;
- Bajarilgan hisoblashlar to‘g‘riligi ni tekshirish;
- Matnli (ikkitadan ko‘p bo‘lmagan amallarni bajarish bilan yechiladigan)
14

masalalarni yechish;
- O‘rganilgan geometrik shakllarni tanish va ularni (chizg‘ich yordamida yoki
qo‘lda) katakli qog‘ozga chizish;
- Kattaliklarni ularning son qiymatlariga ko‘ra taqqoslash va ularni turli
o‘lchov birliklarida ifodalash;
- 1–2 amalli masalalarni (shakllar bo‘yicha, reja bo‘yicha, ifoda tuzib)
yechish.
Orttirilgan bilim va ko‘nikmalardan amaliy faoliyatda va kundalik turmushda
(quyidagi holatlarda) foydalana olishi zarur:
- o‘rab turgan atrof muhitida mo‘ljal olish (manzilga yetib borish marshrutini
rejalashtirish, harakatlanish yo‘lini tanlash va hokazo);
- narsalarning turli xususiyatlari: uzunligi, yuzi, massasi, sig‘imi bo‘yicha
taqqoslash va tartibga solish:
- soat yordamida vaqtni aniqlash (soat va minutlarda);
- kundalik turmush vaziyatlari (xarid, o‘lchash, og‘irliklarni tortish va
hokazo)ga oid masalalarni yechish;
- buyumlarning o‘lchamlarini ko‘z bilan “chamalab” baholash;
- o‘rganilgan geometrik shakllardan foydalanib mustaqil kichik konstruktorlik
faoliyati elementlarini bajarish.
4- sinfda matematikadan o‘qitilishi lozim bo‘lgan ta’lim mazmunining
majburiy minimumi
4-sinf yakunida mazkur mazvularni o‘zlashtirish o‘quvchilarga quyidagi
imkoniyatlarni beradi:
Sonl a r v a hisobl a shl a r:
- 1 dan 1 000 000 gacha ketma-ket kelgan sonlar qatori, ularning nomi va
yozilishi. birlar va minglar sinfi va ularning xona birliklari.
- sonlarni xona birliklari yig‘indisi shaklida yozish;
- 1 dan 1 000 000 gacha bo‘lgan sonlarni ustun shaklida qo‘shish va ayirish;
- bir necha sonni ustun usulida qo‘shish;
15

- sonlarni 10, 100 marta orttirish va kamaytirish;
- sonlarni ustun shaklida bir va ikki xonali songa ko‘paytirish va bo‘lish.
- sonli ifodalarda amallarni bajarish tartibi. qavs qatnashgan va qavs
qatnashmagan sonli ifodalarning qiymatini topish;
- qo‘shishda qo‘shiluvchilar o‘rnini almashtirish qoidasi. ko‘paytirishda
ko‘paytuvchilar o‘rnini almashtirish qoidasi;
- Qo‘shishda qo‘shiluvchilarni guruhlash qoidasi. Ko‘paytirishda
ko‘paytuvchilarni guruhlash qoidasi. Yig‘indini songa va sonni yig‘indiga
ko‘paytirish. yig‘indini songa bo‘lish.
- sonlar ustida og‘zaki va yozma hisoblashlar. hisoblashlarni bajarishda
arifmetik amallarning xossalaridan foydalanish. arifmetik amallarning
noma’lum ikkinchi komponenti (tashkil etuvchisi)ni topish. H isoblashlarning
to‘g‘riligini tekshirish;
- sodda tenglamalar va ularning yechimi. tenglamalarni yechish;
- uzunlik o‘lchov birliklari (millimetr, santimetr, d e ts i metr, metr, kilometr);
- massa o‘lchov birliklari (gramm, kilogramm, sentner, tonna). sig‘im o‘lchov
birligi (litr). vaqt o‘lchov birliklari (sekund, minut, soat, hafta, oy, yil, asr);
- harakat (bosib o‘tilgan yo‘l, vaqt, tezlik); ish (butun ishning hajmi, vaqt,
mehnat unumdorligi); savdo-sotiq (tovar miqdori, uning narxi va umumiy
qiymati) jarayonlarini aniqlaydigan kattaliklar orasidagi bog‘lanishlar;
- “…va…”, “... yoki...”, “agar… bo‘lsa, u holda … bo‘ladi” ko‘rinishidagi eng
sodda mantiqiy ifodalar;
- turli sxemalar, jadvallar, qisqa yozuvlar va boshqa modellar asosida berilgan
matnli masalalarni arifmetik usul bilan echish;
G eometrik shaklllar
- geometrik shakllar: nuqta, to‘g‘ri chiziq, kesma, burchak, ko‘pburchaklar,
uchburchak, to‘g‘ri to‘rtburchaklar, aylana va doira, kub va shar, kesma
uzunligini o‘lchash va berilgan uzunlikdagi kesmani yasash.
- ko‘pburchak perimetrini hisoblash. geometrik shakl yuzi, yuz o‘lchov
birliklari (santimetr, kvadrat, detsimetr, kvadrat, metr kvadrat,)
16

Boshlang‘ich maktab 4-sinf bitiruvchisining matematik tayyorgarligiga
qo‘yiladigan minimal talablar
4-sinf yakunida matematikani o‘rganish natijasida har bir o‘quvchi
quyidagilarni
bilishi va tushunishi zarur:
- 1 dan 1 000 000 gacha bo‘lgan ketma-ket kelgan sonlar qatori haqida
tasavvurga ega bo‘lish;
- bir xonali sonlarni qo‘shish va mos ayirish jadvallarini yoddan bilish;
- bir xonali sonlarni ko‘paytirish va mos bo‘lish jadvallarini yoddan bilish;
- sonli ifodalarda amallarni ketma-ket bajarish qoidalarini bilish;
- sonlarni xona qo‘shiluvchilarining yig‘indisi shaklida yozish;
B ajara olishi zarur:
- 1 dan 1 000 000 gacha bo‘lgan sonlarni va nol sonini o‘qish, yozish va
taqqoslash,
- sonni xona qo‘shiluvchilarining yig‘indisi ko‘rinishida ifodalash;
- o‘rganilgan matematik atamalardan o‘rnida foydalanish;
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida amallarni og‘zaki bajarish;
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida amallarni bajarishga keltiriladigan
ko‘p xonali sonlar ustida amallarni og‘zaki bajarish;
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida qoldiqli bo‘lishni bajarish;
- 100 gacha bo‘lgan sonlarni ustun shaklida yozma qo‘shish va ayirish;
- nol bilan tugaydigan songa ko‘paytirish va bo‘lish;
- 100 gacha bo‘lgan sonlarni ustun shaklida ikki va uch xonali songa yozma
ko‘paytirish va bo‘lish;
- 2-3 amalli sonli (qavsli va qavssiz) ifodalarning qiymatini topish;
- bajarilgan hisoblashlar to‘g‘riligi ni tekshirish;
- sonli ifodalarda amallarni bajarish tartibiga ko‘ra qavs qatnashgan va qavs
qatnashmagan sonli ifodalarning qiymatini topish;
- sodda tenglamalar: noma’lum qo‘shiluvchi, noma’lum ayriluvchi, noma’lum
17

kamayuvchi, noma’lum ko‘paytuvchi, noma’lum bo‘linuvchi va noma’lum
bo‘luvchini topishga doir tenglamalarni yechish;
- matnli (ikkitadan ko‘p bo‘lmagan amallarni bajarish bilan yechiladigan)
masalalarni yechish;
- o‘rganilgan geometrik shakllarni tanish va ularni (chizg‘ich yordamida yoki
qo‘lda) katakli qog‘ozga chizish;
- to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadratning perimetrini hisoblash;
- kattaliklarni ularning son qiymatlariga ko‘ra taqqoslash va ularni turli
o‘lchov birliklarida ifodalash;
- aralash o‘lchov birliklarida berilgan kattaliklarni qo‘shish va ayirish hamda
ularni songa ko‘paytirish va bo‘lish;
- “…va…”, “... yoki...”, “agar… bo‘lsa, u holda … bo‘ladi” ko‘rinishidagi
eng sodda mantiqiy ifodalarni to‘g‘ri tuza olish;
O rttirilgan bilim va ko‘nikmalardan amaliy faoliyatda va kundalik turmushda
(quyidagi holatlarda) foydalanishi zarur:
- o‘rab turgan atrof muhitida mo‘ljal (ori y entr) olish (manzilga yetib borish
marshrutini rejalashtirish, harakatlanish yo‘lini tanlash va hokazo);
- narsalarni turli xususiyatlari: uzunligi, yuzi, massasi, sig‘imi bo‘yicha
taqqoslash va tartibga solish:
- soat yordamida vaqtni aniqlash (soat va minutlarda);
- kundalik turmush vaziyatlari (xarid, uzunliklarni o‘lchash, massani tortish va
hokazo)ga oid masalalarni yechishda o‘zlashtirilgan bilimlarni qo‘llash;
- harakat (bosib o‘tilgan yo‘l, vaqt, tezlik); ish (butun ishning hajmi, vaqt,
mehnat unumdorligi); savdo-sotiq (tovar miqdori, uning narxi va umumiy
qiymati) jarayonlarini aniqlaydigan kattaliklar orasidagi bog‘lanishlarga doir
masalalarni yechish;
- buyumlarning o‘lchamlarini ko‘z bilan “chamalab” baholash;
- turli geometrik shakllardan foydalanib mustaqil kichik konstruktorlik faoliyati
elementlarini bajarish.
18

1.2 Boshlang’ich sinf M at e matika dan fanidan o‘quv dasturi
Dastur matnida keltirilgan misollardan bunday topshiriqlarning
murakkablik darajasi juda ehtiyotlik bilan orttirilishi ko‘rinib turibdi. Ikki
ifodaning teng bo‘lishi hollari bilan bir qatorda tengsizlik hollari ham kiritiladi.
Tengsizlik hollari mashqlar tizimiga har xillilik kiritibgina qolmay, balki shu bilan
birga bolalarni ular uchun yangi bo‘lgan hol, ya’ni harf l ar ni ng qo‘ yi l gan
shar t ni qanoat l ant i r uvchi m a’ l um sondagi qiymatlarigina mavjudligi holi
bilan tanishtiradi (masalan, a harfining a + 4 < 8 yozuv to‘g‘ri bo‘ladigan
qiymatlarini aniqlab, bolalar o‘zlariga tanish sonlar sohasida mazkur shartni 0, 1,
2, 3 sonlarigina qanoat lantirishiga ishonch hosil qiladilar. Sonlarning berilgan
sohasidagi mumkin bo‘lgan birorta son qiymati qo‘yilgan shartlarning
birortasini ham qanoatlantirmaydigan hol bilan o‘quvchilarni tanishtirish
foydali (masalan, quyidagi kabi misollarda: «Harflarning a + 2 < 2 , b : b > 2
yozuvlari to‘g‘ri bo‘ladigan qiymatlarini toping»).
3-sinfda x • 3 = 76 - 58, x : 5 = 30 : 6 ko‘rinishidagi murakkabroq
tenglamalar ham kiritiladi. Bunday mashqlar, asosan, amal tarkibiy qismlari va
natijalari orasidagi bog‘lanishlarni bilish asosida yechiladi.
Bunday ishlar 4-sinfda davom ettiriladi.
Boshlang‘ich sinflarda arifmetik masalalar matematika kursining eng katta
va muhim tarkibiy qismidir. Ularda butun kursning asosiy mazmuni va shu bilan
birga arifmetik tushunchalarning mazmuni ochib beriladi. Masalalar yechish
jarayonida o‘quvchilar har bir amal ma’nosini va ularni qo‘llashning asosiy
hollarini o‘zlashtiradilar: og‘zaki va yozma hisoblash malakalari qo‘llaniladi
va mustahkamlanadi, masalalar ye chishga o‘rgatish o‘quvchilarning mustaqil
faoliyatlarini rivojlantirish uchun, ularda faollik va tashabbuskorlikni oshirish
uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
Arifmetik amallarning mazmunini ochish sodda masalalarni (ya’ni, bir
arifmetik amal bilan yechiladigan masalalarni) yechish bilan bog‘liq. Shuning
19

uchun, har bir o‘quv yili dasturida sodda masalalarning barcha mumkin bo‘lgan
hollari beriladi.
Masalalarni tanlash va ularni vaqt bo‘yicha joylashtirish tizimi shunday hisob
bilan tuziladiki, bu biror jihatdan o‘xshash bo‘lgan (shuning uchun bolalar
aralashtirib yuboradigan) masalalarni, o‘zaro teskari masalalarni taqqoslash,
qarshi qo‘yish uchun sharoit yaratib beradi. Bunda o‘quvchilarning turli masalalar
bilan uchrashishlari nazarda tutilgan. Bu e sa, masalalar yechishda zararli bo‘lgan
va qotib qolgan fikrlarning paydo bo‘lishining oldini oladi: bolalar boshidan
boshlaboq masalani yechish uchun u yoki bu amalni tanlashdan oldin uni asosli
tahlil qilishga majbur bo‘ladilar.
O‘quvchilarda masalalarni yechish ko‘nikmasi to‘rt yil mobaynida asta-
sekin rivojlanib boradi. Maqsad o‘quvchilarning o‘zlari yechishga kuchlari
yeta oladigan arifmetik masalalarni yechish yo‘llarini mustaqil topa olishlariga
erishishdir.
Boshlang‘ich sinf matematika dasturining asosiy talablari o‘quvchilar
tomonidan to‘rt arifmetik amalga oid sodda matnli masalalarni yechish
ko‘nikmasini egallashni nazarda tutadi. Bu quyidagi ko‘rinishdagi masalalardir:
1. har bir amal mazmunini ochib beruvchi (ikki qo‘shiluvchining
yig‘indisi, ayirma, ko‘paytmani topish; teng qismlarga bo‘lish yoki
mazmuniga ko‘ra bo‘lishga oid);
2. berilgan sondan bir necha birlik (yoki bir necha marta) katta
(kichik) bo‘lgan sonni topish talab etilgan masalalar hamda ayirish va
bo‘lish yordamida sonlarni taqqoslashga (ayirmali va karrali taqqoslashga)
doir;
3. amal tarkibiy qismlaridan birini topishga doir;
4. sonning ulushini va ulushga ko‘ra sonni topishga doir.
4-sinfda o‘quvchilar uchun yangi bo‘lgan, yuqorida keltirilgan
guruhchalardan ikkinchisiga oid turli ko‘rinishdagi masalalar kiritiladi. Bundan
20

tashqari, bolalarga ko‘rinishi avvaldan tanish bo‘lgan, lekin ular uchun yangi
bo‘lgan kattaliklar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni tushunib yechish asosida
tuzilgan masalalarni yechishga alohida e’tibor beriladi.
Yuqorida sanab o‘tilgan ko‘rinishlardagi masalalarni yechish uchun
amallarni tanlay ola bilish malakasi avtomatizm darajasiga yetkazilishi kerak. Shu
bilan birga bu malaka anglab yetilgan bo‘lishi, ya’ni o‘quvchi doimo mantiqiy
fikr-mulohazalar yordamida hamda zarur hollarda sxematik ko‘rgazmalardan
(qisqa yozuv, sxematik chizma va h.k.) foydalanib, tanlangan amalning
to‘g‘riligini asoslab bera olishi kerak. Butun o‘quv yili mobaynida mos
ko‘nikma va malakalarni shakllantirish uchun darsdan-darsga qadar
o‘quvchilarga turli ko‘rinishdagi sodda masalalarni og‘zaki mashqlarga, yozma
mustaqil ishlarga, uy vazifalariga qo‘shib yechishni mashq qildirish lozim. Dars
materialini tanlaganda o‘quvchilar tomonidan tez-tez chalkashtirib yuboruvchi
masalalarni, masalan, sonni bir necha marta va bir necha birlikka orttirish
(kamaytirish)ga, ayirmali va karrali taqqoslashga doir masalalarni bir- biriga
qarama-qarshi qo‘yish, taqqoslash zarurligini unutmasligi lozim. Buning uchun
mos ravishdagi masalalar juftligini berish va o‘quvchilardan ularning shartlarini,
yechimlarini taqqoslashni, shartlarini o‘zgartirishni va shartlarning o‘zgarishi bilan
yechim ham o‘zgarishini tushuntira olishni, masala tuzish va uni yechishni,
berilgan ifoda bo‘yicha masala tuzishni hamda masala yechish bilan bog‘liq
bo‘lgan boshqa ijodiy tavsifdagi o‘qituvchi va o‘quvchilarga ma’lum bo‘lgan
topshiriq turlarini qo‘llashni talab etish kerak.
Darsda yechilishi lozim bo‘lgan sodda masalalarning sonini orttirish uchun
5-6 ta sodda masalani o‘z ichiga olgan matematik diktantlarni o‘tkazish mumkin.
Bunda faqat javoblarini yozish yoki masalani yechish uchun tanlangan amal
belgisini ko‘rsatish kifoya qiladi. Darslikdagi masala matnini bolalar o‘qishlari va
uni og‘zaki yechishlari ham maqsadga muvofiqdir.
O‘quvchilarning masalani bir marta o‘qib, sodda masaladan tarkibli
(murakkab) masalani ajratib olishlari uchun bunday masalalar yozma mustaqil
21

ishlar va nazorat ishlariga kiritilishi lozim. Sodda masalalarni yechish malakasini
hosil qilish — boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning asosiy
yo‘nalishlaridan biri.
Bolalarni masalalar yechishga o‘rgatishga ularga masalalar yechishga
yondashishning ba’zi umumiy usullarini o‘rgatish muhim hisoblanadi.
Chunonchi, bolalar o‘qituvchi boshchiligida masalani qisqa va tushunarli yozishni,
masala shartini rasm va chizmalar bilan namoyish qila olishni o‘rganib olishlari,
shu bilan masala yechish yo‘llarini o‘zlari uchun yengillashtirishlari, aniq bir
masala shartini mavhumlashtirishni (masalan, «baho», «miqdor», «qancha
turishi» kabi mavhum atamalardan foydalanib) va masalada berilgan miqdorlar
bilan izlanayotgan miqdor orasidagi bog‘lanishni ochishga yordam beruvchi
usullarni o‘rganib olishlari kerak.
O‘quvchilarning fikrlash faoliyatlarini va nutqlarini rivojlantirish uchun ularni
masalani va uning yechilishini tahlil qilishlariga, masalani yechishdagi har bir
amalni asoslab berishga o‘rgatish muhimdir. Ular yechilayotgan masalada nima
berilgan, nima izlanayotganligi (noma’ lumligini), masalaning savolidan nima
kelib chiqishini, masala savoliga javob topish qanday arifmetik amallar yordamida
amalga oshirilishini va ularni qanday tartibda bajarish kerakligini tushunib
yetishlari, shuning dek, har bir tanlangan amalni asoslay olishlari va topilgan
natijalarni tushuntirib bera olishlari, berilgan masala bo‘yicha ifoda tuza olishlari
(barcha zarur tushuntirishlari bilan), masalani yecha olishlari va yechimining
to‘g‘riligini tekshira olishlari lozim. Shuningdek, o‘quvchilarda masalani turli
usullar bilan yecha olish malakasini shakllantirish ham katta ahamiyatga ega.
O‘quvchilar arifmetik amallar xossalariga oid olgan bilimlarini masalalarni
yechishda qo‘llashni o‘rganib olishlari kerak. Ular ba’zi masalalarni bir necha
usul bilan ye chish mumkinligini va o‘zlariga tanish usullardan eng maqbulini
tushunib tanlashlari borasida o‘zlariga hisob bera oladigan bo‘lishlariga harakat
qilish lozim.
22

T ay yo r m as al al ar ni ye ch i s h b i l an bi r qa t or da o‘ qu vc hi l ar ni
o‘qituvchining turli topshiriqlari bo‘yicha masalalar tuzishga mashq qildirish
foydali. O‘quvchilar masalalar tuzish uchun sonli va sistemali materiallarni atrof-
borliqdan olishlari kerak. Bunday masalalarni tuzish va yechish har xil turdagi
masalalarning tuzilishi va yechilishining o‘ziga xos xususiyatlarini chuqur
tushunish imkonini beribgina qolmay, balki, bolalarning ijodiy tasavvur qila
olishlarini, ularning bilim doiralarini kengaytiradi, ta’limning turmush bilan
bog‘lanishini mustahkamlashga imkon beradi. Dasturda har xil kattalikni
(qancha turishi, miqdori, bahosi; narsalarning umumiy massasi, narsalar
miqdori (soni), bitta narsaning massasi va hokazo) arifmetika bilan uzviy
bog‘liqlikda o‘rganishga katta o‘rin berilgan. Kattaliklarni o‘rganishda ularni
o‘lchash usullari, eng sodda qoidalar yordamida ifodalanuvchi bog‘lanishlar
qaraladi (masalan, «Hamma sotib olingan narsa qancha turishini bilish uchun
narsaning bahosini narsalar soniga ko‘paytirish kerak» ekanligini bolalar og‘zaki
tushuntiradilar.). Shu bois, masalalarni tanlashda bu bog‘lanishlar ning ma’nosini
ochib beruvchi masalalarga alohida e’tibor berish kerak.
O‘quvchilarni tarkibli masalalarni yechishga o‘rgatish kursning asosiy
vazifalaridan biridir. 1-sinfda bu uncha murakkab bo‘lmagan, asosan yig‘indi va
ayirmaning qaralayotgan xossalarini tushuntirishga, bitta amalning o‘zini turlicha
qo‘llanilishini taqqoslashga, turli amallarni qo‘llashni talab qiluvchi holatlarni
qiyoslashga qaratilgan uncha murakkab bo‘lmagan masalalardir. 2-sinfda
qaraladigan bunday masalalar biroz murakkablashadi.
Bolalar matematika bilan shug‘ullanib, sinfda avval qarab chiqilgan
masalalar murakkabligidagi masalaning yechish yo‘llarini mustaqil topa olishga
o‘rganishlari kerak. Bunda amallar soniga nisbatan cheklanish bo‘lmaydi, ya’ni
(4-sinfda o‘quvchi nafaqat ikkita, balki, uchta va to‘rtta ko‘paytmalarning
yig‘indisini topish talab etilgan, hayotda tez-tez uchraydigan) masala hisob-
kitoblarni yecha olishi kerak. Tarkibli masalalarda avval ko‘rib chiqilgan sodda
masalalarning barcha turlari, jumladan, bolalar uchun yangi tartibda tuzilgan
sodda masala turlari uchrashi mumkin.
23

Dasturda masala shartini tahlil qilishga, berilganlar bilan izlana yotganlar
orasida bog‘lanish o‘rnata olish ko‘nikmasiga nisbatan ancha yuqori talab
qo‘yiluvchi bir qator yangi masalalar beriladi.
Yangi ko‘rinishdagi masalani ko‘rib chiqish uchun doimo yangi dars
ajratiladi. Bunda ish dastlab o‘qituvchi rahbarligida to‘liq tushuntirishlar bilan
olib boriladi, so‘ngra bu masala o‘quvchilarning o‘zlari mustaqil o‘ylab topishlari
va yechishlari uchun tavsiya qilinishi mumkin. Bu quyidagi ko‘rinishdagi
masalalardir: turli ko‘rinishlardagi proporsional bo‘lishga doir; qarama-qarshi va
bir-biriga hamohang yo‘nalishdagi harakatga doir; munosabatlar usuli orqali
yechilishga doir; hamkorlikda ishlashga doir.
Tarkibli masalani yechishda o‘qituvchi rahbarligida ishning asosiy
bosqichlarini aks ettirish muhimdir: 1) masalani o‘qiyman; 2) nima noma’lum,
nima ma’lumligini aytaman, agar kerak bo‘lsa, rasm, chizma, sxema, jadval
yordamida uning qisqa bayonini yozaman; 3) yechish r e j a s i n i t u z a m a n ; 4 )
y e c h i s h n i b a j a r a m a n ; 5 ) j a v o b i n i a y t a m a n ; 6) natijani tekshiraman.
Masala tuzish uchun sonli va rasmli material o‘quvchilar tomonidan tevarak-
atrofdan olinishi kerak. Bunday turdagi masalalarni tuzish va ye chish
o‘quvchilarga turli ko‘rinishdagi masalalarning tuzilishi va yechish yo‘llarining
o‘ziga xos xususiyatlarini to‘liq anglatishga imkon beribgina qolmay, ularning
ijobiy tasavvurlarini rivojlantirishga, dunyoqarash- larining kengayishiga, olgan
bilimlarini hayot bilan bog‘lashni mustahkamlashga ham xizmat qiladi.
Dastur bolalarda fazoviy tasavvurlarni o‘stirish uchun geometrik
ma’lumotlarga hamda mashqlarga ham kerakli e’tibor qaratadi.
Boshlang‘ich sinflarda geometrik materiallar bilan ishlashdan asosiy maqsad
o‘quvchilarga to‘g‘ri chiziq kesmasi, burchaklar, shakllar (uchburchak,
to‘rtburchak, ko‘pburchak)ning aniq ko‘rsatmali tasvirini berish, shakllarning
ba’zi xossalarini ko‘rib chiqish va bu bilimlardan bolalarning uzunlik va yuzlarini
o‘lchay olish malakalarini egallashda foydalana olishini ta’minlashdan iboratdir.
24

Geometrik materialni o‘zlashtirish jarayoni boshidan oxirigacha faol, aniq va
ko‘rgazmali bo‘lishi, amaliy mashqlardan keng foydalanilishi kerak. Bunda
o‘quvchilar tayyor geometrik shakllar bilan ish olib bormay, balki qirqish,
yelimlash, cho‘plar bilan ishlash, modellashtirish, chizmachilik, qog‘oz
varag‘ini buklash orqali shakllar hosil qilish kabilardan foydalangan holda
o‘zlari ham shakllarni chizmalardan (xususan, qachonki tanish shakl murakkab
shaklning elementlaridan biri bo‘lsa) va atrof-borliqdan taniy olishlari, yasay
bilishlari ham kerak. Geometrik material ko‘pincha qaralayotgan arifmetik
qonuniyatlar, bog‘lanish va aloqalarning aniq ko‘rgazmali illyustratsiyasi bo‘lib
xizmat qiladi (masalan, to‘g‘ri to‘rtburchakning teng qismlarga bo‘lingan
ko‘rgazmali tasviri ko‘paytirishning o‘rin almashtirish qonunini namoyish qilish
uchun qo‘llaniladi va hokazo). Biroq bu, arifmetik material bilan bevosita
bog‘lanmaydigan geometrik mashqlarni bajarishni inkor etmaydi.
Taqdim etilayotgan dastur bo‘yicha ishlashda shuni nazarda tutish kerakki,
dasturda berilishi mumkin bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar, asosan, darsda
o‘qituvchi yordamida egallanishi kerak. Shu bilan birga, matematikani o‘qitish
bolalarning muntazam ravishda uy vazifalarini bajarishlarini talab qiladi. Uy
vazifalari 2-o‘quv yilidan boshlab beriladi hamda bu vazifalarning hajmi va
xususiyatlari shunday bo‘lishi kerakki, ularni o‘quvchilar o‘zgalarning
yordamisiz mustaqil bajara oladigan bo‘lishsin.
25

II.BOB Matematika fanidan davlat ta’lim standarti
1.1 Boshlang‘ich ta’limda matematika fanining maqsad va vazifalari
Boshlang‘ich maktabda matematika ta’limi o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash
qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishga, o‘z fikrlarini mustaqil bayon qila
olish, egallagan bilimlarini ijtimoiy faoliyatlarida qo‘llash hamda ta’limning
ikkinchi bosqichida o‘qishni davom ettirish uchun matematik tayyorgarlikni
ta’minlashga xizmat qiladi.
Matematika bo‘yicha standart ko‘rsatkichlari o‘quvchilardaa 1 000 000 gacha
bo‘lgan sonlar qatori va nol soni to‘g‘risida tasavvurni shakllantirish, puxta
hisoblash ko‘nikmalarini hosil qilish, amaliy masalalarni yechishda natural sonlar
va ular ustida arifmetik amallarni qo‘llay olishga o‘rgatish, eng sodda geometrik
shakllar, ularni tekislikda tasvirlash xususiyatlari haqida tasavvurga ega bo‘lish
hamda og‘zaki hisoblash va matematik munosabatlar belgilaridan foydalana olish
malakasini hosil qilish nuqtai nazaridan izohlanadi.
2. B oshlang‘ich ta’limda matematikadan o‘qitilishi lozim bo‘lgan ta’lim
mazmunining majburiy minimumi
Mazkur mazvularni o‘zlashtirish boshlang‘ich ta’lim bitiruvchisiga
quyidagi imkoniyatlarni beradi:
Sonl a r v a hisobl a shl a r:
- Narsalarni sanash. 1 dan 1 000 000 gacha ketma-ket kelgan sonlar qatori va
nol soni, ularning nomi va yozilishi. Sinflar va xona birliklari.
- Sonlar uchun “teng” , “katta” va “kichik” munosabatlari va ularning mos
belgilar bilan yozilishi;
- Sonlarni qo‘shish va ayirish amallari va ularga mos belgilar;
- Qo‘shish jadvali, “... Ta ortiq”, “... Ta kam” munosabatlari;
- Sonlarni ko‘paytirish va bo‘lish amali hamda ularga mos belgilar.
- Ko‘paytirish (karra) jadvali. “... Marta ortiq” va “... Marta kam”. Qoldiqli
bo‘lish;
26

- Nol ustida amallar;
- Sonli ifodalarda amallarni bajarish tartibi. Qavs qatnashgan va qavs
qatnashmagan sonli ifodalarning qiymatini topish;
- Qo‘shishda qo‘shiluvchilar o‘rnini almashtirish. Ko‘paytirishda
ko‘paytuvchilar o‘rnini almashtirish;
- Qo‘shishda qo‘shiluvchilarni guruhlash. Ko‘paytirishda ko‘paytuvchilarni
guruhlash. Yig‘indini songa va sonni yig‘indiga ko‘paytirish. Yig‘indini
songa bo‘lish.
- Sonlar ustida og‘zaki va yozma hisoblashlar. Hisoblashlarni bajarishda
arifmetik amallarning xossalaridan foydalanish. Arifmetik amallarning
noma’lum ikkinchi komponenti (tashkil etuvchisi)ni topish. Hisoblashlarning
to‘g‘riligini tekshirish;
- Sodda tenglamalar va ularning yechimi. Tenglamalarni yechish;
- Uzunlik, massa va sig‘im kabi xususiyatlariga ko‘ra narsalarni taqqoslash va
tartibga solish; uzunlik o‘lchov birliklari (millimetr, santimetr, ditsemetr,
metr, kilometr). Massa o‘lchov birliklari (gramm, kilogramm, sentner, tonna).
Sig‘im o‘lchov birligi (litr). Vaqt o‘lchov birliklari (sekund, minut, soat, hafta,
oy, yil, asr);
- Harakat (bosib o‘tilgan yo‘l, vaqt, tezlik); ish (butun ishning hajmi, vaqt,
mehnat unumdorligi); savdo-sotiq (tovar miqdori, uning narxi va umumiy
qiymati) jarayonlarini aniqlaydigan kattaliklar orasidagi bog‘lanishlar;
- “…va…”, “... Yoki...”, “agar… bo‘lsa, u holda … bo‘ladi” ko‘rinishidagi eng
sodda mantiqiy ifodalar;
- Turli sxemalar, jadvallar, qisqa yozuvlar va boshqa modellar asosida berilgan
matnli masalalarni arifmetik usul bilan echish;
Fazoviy joylashishga doir munosabatlar .
- yuqori – past, chap – o‘ng, usti – osti, yaqin – uzoq, oldida – orqasida, oldin-
keyin, orasida va h.k. fazoviy munosabatlar;
G eometrik shaklllar
27

- geometrik shakllar: nuqta, to‘g‘ri chiziq, kesma, burchak, ko‘pburchaklar,
uchburchak, to‘g‘ri to‘rtburchaklar. aylana va doira, kub va shar. kesma
uzunligini o‘lchash va berilgan uzunlikdagi kesmani yasash.
- ko‘pburchak perimetrini hisoblash. geometrik shakl yuzi. yuz o‘lchov
birliklari (santimetr kvadrat, ditsemetr kvadrat, metr kvadrat). to‘g‘ri
to‘rtburchak yuzini hisoblash.
2.2 Boshlang‘ich maktab bitiruvchisining matematik tayyorgarligiga
qo‘yiladigan minimal talablar
Matematikani o‘rganish natijasida har bir o‘quvchi quyidagilarni
bilishi va tushunishi zarur:
- 1 dan 1 000 000 gacha bo‘lgan ketma-ket kelgan sonlar qatori haqida
tasavvurga ega bo‘lish;
- bir xonali sonlarni qo‘shish va mos ayirish jadvallarini yoddan bilish;
- bir xonali sonlarni ko‘paytirish va mos bo‘lish jadvallarini yoddan bilish;
- sonli ifodalarda amallarni ketma-ket bajarish qoidalarini bilish;
Bajara olishi zarur:
- 1 dan 1 000 000 gacha bo‘lgan sonlarni va nol sonini o‘qish, yozish va
taqqoslash ;
- sonni xona qo‘shiluvchilarining yig‘indisi ko‘rinishida ifodalash;
- o‘rganilgan matematik atamalardan o‘rnida foydalanish;
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida amallarni og‘zaki bajarish;
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida amallarni bajarishga keltiriladigan ko‘p
xonali sonlar ustida amallarni og‘zaki bajarish;
- 1 dan 100 gacha bo‘lgan sonlar ustida qoldiqli bo‘lishni bajarish ;
- ko‘p xonali sonlarni yozma qo‘shish va ayirish;
- ko‘p xonali sonlarni bir va ikki xonali songa yozma ko‘paytirish va bo‘lish;
- nol bilan hisoblashlarni bajarish;
- 2-3 amalli sonli (qavsli va qavssiz) ifodalarning qiymatini topish;
- bajarilgan hisoblashlar to‘g‘riligini tekshira olish;
28

- sodda tenglamalarni yechish;
- matnli (ikkitadan ko‘p bo‘lmagan amallarni bajarish bilan yechiladigan)
masalalarni yechish;
- berilgan uzunlikka ega bo‘lgan kesmani chizg‘ich yordamida chizish, berilgan
kesma uzunligini o‘lchash;
- o‘rganilgan geometrik shakllarni tanish va ularni (chizg‘ich yordamida yoki
qo‘lda) katakli qog‘ozga chizish;
- to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadratning perimetrini hisoblash;
- kattaliklarni ularning son qiymatlariga ko‘ra taqqoslash va ularni turli o‘lchov
birliklarida ifodalash;
Orttirilgan bilim va ko‘nikmalardan amaliy faoliyatda va kundalik turmushda
(quyidagi holatlarda) foydalanishi zarur:
- o‘rab turgan atrof muhitida mo‘ljal (orientr) olish (manzilga yetib borish
marshrutini rejalashtirish, harakatlanish yo‘lini tanlash va hokazo);
- narsalarni turli xususiyatlari: uzunligi, yuzi, massasi, sig‘imi bo‘yicha
taqqoslash va tartibga solish:
- soat yordamida vaqtni aniqlash (soat va minutlarda);
- kundalik turmush vaziyatlari (xarid, uzunliklarni o‘lchash, massani tortish va
hokazo)ga oid masalalarni yechish;
- buyumlarning o‘lchamlarini ko‘z bilan “chamalab” baholash;
- turli geometrik shakllardan foydalanib mustaqil kichik konstruktorlik faoliyati
elementlarini bajarish.
29

Xulosa
O‘qituvchilar darsda ham, uyda bajarishga vazifa berishda ham
o‘quvchilarni o‘quv materiali bilan ortiqcha zeriktirib qo‘yishlari kerak emas.
Har bir darsda o‘quvchilar faoliyatini samarali ravishda tashkil e tish haqida
g‘amxo‘rlik qilish, ularning charchoqlarini yo‘qotish va darsga yanada faolroq jalb
etish maqsadida bir-ikkita fizminutlar o‘tkazish kerak. Bunda darsda, ayniqsa 1—
2-sinflarda, amaliy va rivojlantiruvchi xarakterdagi topshiriqlar va mashqlarni,
turli didaktik o‘yinlarni qo‘llab, o‘quvchilarning o‘yin, amaliy va rivojlantiruvchi
faoliyatlarini turli xil ko‘rinishda tashkil etish alohida ahamiyat kasb etadi.
Bunday mashqlar, topshiriqlar va o‘yinlar soni, ularning mazmuni, o‘tkazish
vaqti va metodikasi har bir dars mavzusining asosiy o‘quv-tarbiyaviy maqsadlariga
muvofiq ravishda belgilanishi kerak. Ta’kidlab o‘tilgan amaliy topshiriqlar,
rivojlantiruvchi mashqlar va didaktik o‘yinlar dastur materialini
o‘zlashtirishga imkon berishi lozim. Bu o‘rinda shuni nazarda tutish kerakki, ulardan
ba’zilari keyinroq, kuni uzaytirilgan guruhlarda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda
qo‘llanilishi mumkin.
Dasturda alohida mavzularga dars soatlarining taqsimlanishi taxminiydir.
O‘quvchilarning bilim darajalariga va o‘qitish jarayonida uchraydigan
qiyinchiliklarga qarab, o‘qituvchi ba’zi mavzularga ajratilgan vaqtni
ko‘paytirishi yoki kamaytirishi mumkin. Bunda u o‘quv yili davomida dasturda
berilgan materiallarning barchasi ongli va puxta o‘zlashtirilishi shart ekanini
hisobga olishi kerak.
Dasturda har bir o‘quv yili oxirida matematikadan o‘quvchilarning bilim,
ko‘nikma va malakalariga qo‘yiladigan talablar, 4-sinfda esa 5-sinf matematika
kursi bilan uzviyilikni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va
malakalari darajasi belgilab berilgan.
30

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi qonun” // Barkamol avlod -
O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 1997, 20-29 bet.
2. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida” gi
qonun // Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.:
Sharq, 1997, 31-61 bet.
3. Barkamol avlod orzusi- Toshkent.: 1999, 205- b.
4. Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, NMIU, 2018.
5. Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –
Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2018.
6. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017
7. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016.
8. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
9. Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, NMIU, 2018
10. Abdullayeva B.S., N.A.Xamedova M. Xusanovalarning “Boshlang’ich sinf
matematika darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi”
(Toshkent 2010, 135 bet ) uslubiy qo’llanma
11. Bikbayeva N.U., Yangabayeva E. Matematika. 3-sinf uchun
darslik. Toshkent. O’qituvchi, 2008, 208 bet.
12. Bikboyeva N.U. Matematika. 4-sinf uchun darslik. Toshkent. O’qituvchi,
2007 y.
13. Jumayev M.E. Bolalarda matematika tushunchalarni shakllantirish nazariyasi.-T.:
”Ilm-Ziyo”, 2005, 240-bet
14. Jumayev M.E. va boshqalar 1-sinf daftari- Toshkent.: Sharq, 2006, 64 bet.
15. Jumayev M. „Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan
labaratoriya mashg’ulotlari “ Toshkent.: Yangi asr avlodi, 2006, 256- bet.
31

16. Jumayev M.E. ”O’quchining ijodiy shaxs sifatida rivojlanishida bo’lajak
boshlang’ich sinf o’qituvchilarining metodik - matematik tayyorgarligi” -
Toshkent.: Fan, 2009, - 240 b.
17. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish
metodikasi. Toshkent. Fan va texnologiya, 2005 y.
18. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 1-sinf”- Toshkent.: O’qituvchi,
2007, 48 bet.
19. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 2-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 60 bet.
20. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 3-sinf”- Toshkent.:
O’qituvchi, 2007, 64 bet.
21. Stoylova L. va boshqalar „Boshlang’ich matematika kursi asoslari“ -
Toshkent.: O’qituvchi, 1991, 336 bet.
22. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinf matematika darslarida tarixiy
materiallardan foydalanish.-T.: ”Uzkomsentr”, 2003, 24- bet.
23. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda fakultativ darslarni tashkil etish.-
T.: 2005, 68- bet.
24. Tadjiyeva Z.G’. va boshqalar „Boshlang’ich sinf matematika, ta’lim
samaradorligini oshirishda tarixiy materiallardan foydalanish“-Toshkent.:
Jahon
25. Haitov F.N., Shamsiyev A.Sh., Yusupov R.M., Temurov S.Y. Bitiruv
malakaviy ishini yozish, rasmiylashtirish va himoya qilish bo’yicha uslubiy
ko’rsatmalar. Jizzax. 2008, 32 bet.
Internet saytlari
1. http://fayllar.org/
2. http://arxiv.uz/
3. http://ziyonet.uz/ru
4. http://referat.arxiv.uz/
5. http://aim.uz/
32

Boshlang’ich sinf o'quvchilarini matematikadan Davlat ta’lim standarti malaka talablari asosida o’qitish

Купить