Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining massaga oid tasavvurlarini shakllantirish kurs ishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	148.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining massaga oid tasavvurlarini shakllantirish kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE
TECHNOLOGY AND SCIENCE” INSTITUTI
“PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
“MATEMATIKA O‘QITISH METODIKASI”
fanidan
KURS ISHI
Mavzu : Boshlang ich sinf o quvchilarining massaga oid tasavvurlariniʻ ʻ
shakllantirish
B ajardi : Abduxalilova Mohiraxon
G uruh : 22-BTK-07
Ilmiy rahba r : To layeva Nafisa
ʻ
Toshkent – 2025 y.

2Mavzu : Boshlang ich sinf o quvchilarining massaga oid tasavvurlariniʻ ʻ
shakllantirish
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………….….
I Bob. Boshlang ich sinf o quvchilarida massaga oid tushunchalarni
ʻ ʻ
shakllantirish nazariyasi
1.1. Massaning mohiyati va boshlang‘ich sinf o quvchilarida uni tushuntirish
ʻ
xususiyatlari ………………………………………………………………….
1.2. Massaga oid tasavvurlarni shakllantirishning metodik asoslari …………
1.3. Boshlang‘ich sinf o quvchilarining massaga oid bilimlarini rivojlantirish
ʻ
omillari ……………………………………………………………………..
II Bob. Massaga oid tasavvurlarni rivojlantirish amaliyoti
2.1. Massani o‘lchash va solishtirish bo‘yicha mashg‘ulotlar tajribasi ……….
2.2. O‘quvchilarda massaga oid tasavvurlarni shakllantirishda interaktiv va
vizual
usullar …………………………………………………………………….
2.3. Massaga oid tushunchalarni shakllantirish bo‘yicha DARS ISHLANMA
Xulosa ………………………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda boshlang‘ich ta’lim
tizimi o‘quvchilarda nafaqat bilimlarni egallash, balki ularni amaliyotda
qo‘llay olish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Ayniqsa,
matematika fanining amaliy jihatlarini o‘rgatishda o‘lchov birliklari, son,
miqdor, uzunlik, hajm, vaqt va massa kabi tushunchalar asosiy o‘rinni
egallaydi. Shulardan “massa” tushunchasi o‘quvchilar uchun hayotiy tajribaga
yaqin bo‘lib, u orqali ular atrof-muhitdagi jismlarning og‘irligi, o‘lchami va
miqdorini tushunishni o‘rganadilar. Shu sababli, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarida massaga oid tasavvurlarni shakllantirish masalasi pedagogika
va metodika fanida dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi.
Ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar, jumladan, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining “Ta’lim sifatini oshirish va fanlarni
chuqurlashtirib o‘qitish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorlari,
boshlang‘ich ta’limni zamonaviy pedagogik yondashuvlar asosida tashkil
etishni taqozo etmoqda. Bu jarayonda matematika fanining o‘quvchilarda
amaliy fikrlash, tahliliy yondashuv va kuzatish ko‘nikmalarini
shakllantirishdagi o‘rni beqiyosdir. Ayniqsa, massaga oid bilimlarni o‘rgatish
orqali o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashi, tafakkurini rivojlantirish,
predmetlararo aloqani shakllantirish mumkin.
Bugungi kunda interaktiv texnologiyalar, o‘yin metodlari, vizual vositalar
orqali o‘quvchilarga “massa” tushunchasini tushuntirish, uni amaliy
mashg‘ulotlar orqali mustahkamlash ta’lim samaradorligini oshiradi. Shuning
uchun ham ushbu mavzuning dolzarbligi shundaki, u boshlang‘ich sinf
matematika ta’limida nazariy bilimni amaliy faoliyat bilan uyg‘unlashtiruvchi
muhim metodik yo‘nalish sifatida xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Boshlang‘ich sinflarda
matematika o‘qitish metodikasining ilmiy asoslari o‘tgan asrning o‘rtalaridan

4boshlab faol ravishda shakllangan. Miqdor, uzunlik, hajm va massa kabi
o‘lchov birliklarini o‘rgatish metodikasi bo‘yicha ko‘plab olimlar tadqiqotlar
olib borishgan. Jumladan, o‘zbek metodistlaridan Sh.A. Axmedova, M.N.
Nurmatova, T.T. Tojiboyeva, E.G‘. Tursunovlarning ishlarida boshlang‘ich
ta’limda miqdoriy tushunchalarni shakllantirishda didaktik o‘yinlar, amaliy
mashqlar va tajribalar asosiy metod sifatida tavsiya etilgan.
Rus va xorijiy pedagoglardan L.V. Zankov, P.Ya. Galperin, D.B. Elkonin,
V.V. Davыdovlar o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini bosqichma-bosqich
tashkil etish, nazariy bilimni amaliy mashg‘ulot bilan uyg‘unlashtirish
masalasiga katta e’tibor qaratganlar. Ayniqsa, P.Ya. Galperinning
“bosqichma-bosqich ongli harakatlarni shakllantirish nazariyasi” boshlang‘ich
ta’limda massani o‘rganish jarayonida samarali qo‘llanishi mumkin.Ammo
mavjud tadqiqotlarning ko‘pchiligi umumiy miqdoriy tushunchalarga
qaratilgan bo‘lib, aynan massaga oid tasavvurlarni interaktiv metodlar asosida
shakllantirish masalasi yetarli darajada o‘rganilmagan. Bugungi kunda ta’lim
tizimida zamonaviy texnologiyalar, raqamli vositalar va ko‘rgazmali
metodlardan foydalanish imkoniyati kengaygani sababli bu yo‘nalishda yangi
izlanishlar olib borish zarur. Shu jihatdan ushbu kurs ishining o‘rganish sohasi
metodik jihatdan yangilik kiritishga, amaliy dars jarayonida samarali
yondashuvlarni tatbiq etishga qaratilganligi bilan ajralib turadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs
ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u boshlang‘ich sinf matematika
ta’limi metodikasining muhim yo‘nalishlaridan biri — o‘lchov
tushunchalarini, xususan massani o‘rgatish jarayonini chuqur o‘rganadi.
Tadqiqot davomida o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlariga mos
holda massani tushuntirishning samarali metodlari tahlil qilinadi, ularning
mantiqiy va amaliy fikrlashini rivojlantirish imkoniyatlari aniqlanadi.
Shuningdek, kurs ishi o‘quvchilarda “massa” tushunchasini shakllantirishda
ko‘rgazmali, vizual va interaktiv texnologiyalarni qo‘llashning nazariy

5asoslarini ochib beradi. Bu esa boshlang‘ich ta’limda matematika fanini
o‘qitish metodikasini boyitadi va yangi ilmiy qarashlar uchun manba
vazifasini bajaradi.
Amaliy ahamiyati jihatidan esa mazkur kurs ishi o‘qituvchilar, talabalar
hamda metodistlar uchun foydali tavsiyalarni o‘z ichiga oladi. Tadqiqot
natijalari boshlang‘ich sinf darslarida massani o‘lchash, solishtirish va tahlil
qilish mashg‘ulotlarini samarali tashkil etishda qo‘llanilishi mumkin. Bundan
tashqari, dars jarayonida interaktiv metodlardan — “tajriba asosida
o‘rganish”, “ko‘rgazmali taqqoslash”, “amaliy o‘lchash” kabi usullardan
foydalanish bo‘yicha aniq yo‘l-yo‘riqlar ishlab chiqiladi. Kurs ishining amaliy
natijalari o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, kuzatish va o‘z xulosasini
chiqarish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu sababli, bu ish ta’lim
jarayoniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tatbiq etish mumkin bo‘lgan metodik ahamiyatga
ega.
Kurs ishi mavzusining obyekti — boshlang‘ich sinf matematika ta’lim
jarayonida o‘quvchilarning massaga oid bilim va tasavvurlarini shakllantirish
jarayonidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — massaga oid tushunchalarni
shakllantirishning metodik tizimi, ya’ni o‘qitish usullari, shakllari, vositalari
va interaktiv texnologiyalarni qo‘llash yo‘llaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida
massaga oid tasavvurlarni shakllantirishning samarali metodlarini aniqlash,
ularni amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘quv jarayoniga tatbiq etish hamda
o‘quvchilarning amaliy fikrlash malakalarini rivojlantirishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 “Massa” tushunchasining mohiyatini va boshlang‘ich ta’limdagi o‘rni
haqida nazariy tahlil berish;
 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida massani o‘lchash, solishtirish va
ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish usullarini o‘rganish;

6 O‘quvchilar bilan ishlashda interaktiv va vizual metodlardan foydalanish
imkoniyatlarini tahlil qilish;
 Massaga oid tushunchalarni o‘qitish bo‘yicha dars ishlanmasini ishlab
chiqish;
 Olingan natijalar asosida metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining metodlari
 nazariy tahlil va taqqoslash metodi;
 kuzatish va suhbat metodi;
 tajriba-sinov ishlari;
 pedagogik kuzatuv va natijalarni tahlil qilish metodi;
 interaktiv o‘qitish metodlari (muammoli ta’lim, vizual materiallar,
didaktik o‘yinlar va amaliy mashqlar).
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

7I BOB. BOSHLANG ICH SINF O QUVCHILARIDA MASSAGAʻ ʻ
OID TUSHUNCHALARNI SHAKLLANTIRISH NAZARIYASI
1.1. Massaning mohiyati va boshlang‘ich sinf o quvchilarida uni
ʻ
tushuntirish xususiyatlari
Boshlang‘ich sinf matematika ta’limining asosiy vazifalaridan biri
o‘quvchilarda atrof-muhitdagi jismlar va hodisalar haqida aniq, ilmiy
asoslangan tasavvurlarni shakllantirishdir. Shulardan biri bu — massa
tushunchasidir. “Massa” tushunchasi insonning kundalik hayotida juda ko‘p
uchraydigan, ammo bolalar uchun dastlab murakkab tuyuladigan fizik va
matematik kategoriya hisoblanadi. Chunki u ko‘pincha o‘lchov, solishtirish,
kuzatish, va tajriba asosida shakllanadigan amaliy bilimlarni talab qiladi. Shu
sababli, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bu tushunchani o‘quvchining yosh
xususiyatlari va idrok imkoniyatlarini inobatga olgan holda, bosqichma-
bosqich tushuntirishi lozim.
Massa — bu jismning fizik xususiyati bo‘lib, u jismning og‘irligini emas,
balki undagi modda miqdorini ifodalaydi. Hayotda esa ko‘pincha “og‘irlik”
so‘zi bilan sinonim tarzda ishlatiladi. Shu sababli, o‘qituvchi o‘quvchilarga
“massa” va “og‘irlik” tushunchalarini bir-biridan farqlash uchun oddiy
tajribalar orqali misollar keltirishi zarur. Masalan, bir xil hajmdagi paxta va
temir parchasining og‘irligi turlicha bo‘lishi orqali ularning massasi
farqlanishi tushuntiriladi. Shu tariqa, o‘quvchi “massa” jismning hajmiga
emas, balki uning tarkibidagi modda miqdoriga bog‘liqligini tushunadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tafakkuri asosan vizual va obrazli
fikrlashga tayanadi. Shu sababli, massani tushuntirish jarayonida ko‘rgazmali
vositalardan — tarozilar, turli og‘irlikdagi jismlar, qadoqlangan mahsulotlar,
o‘yinchoqlar va mevalardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. O‘quvchi
qo‘li bilan o‘lchab, solishtirib ko‘rganida, massaning mohiyatini tezroq
anglaydi. Shuning uchun “amaliy tajriba asosida o‘qitish” metodikasi bu
mavzuda eng samarali yondashuvlardan biri sanaladi.

8Massa haqidagi bilimlarni shakllantirish jarayoni o‘quvchilarda nafaqat
matematik, balki tabiatshunoslik, mehnat va texnologiya fanlari bilan ham
uzviy bog‘liqdir. Chunki bu tushuncha ularni atrofdagi moddiy dunyoni idrok
etish, og‘irlikni his qilish, kuzatish va mantiqiy tahlil qilishga o‘rgatadi. Shu
boisdan o‘qituvchi “massa” tushunchasini boshqa fanlar bilan integratsiya
qilgan holda, o‘quvchiga hayotiy misollar orqali yetkazadi. Masalan, “bir
kilogramm olma”, “yarim kilogramm shakar”, “100 gramm tuz” kabi misollar
o‘quvchilar uchun tushunarli va amaliy ahamiyatga ega.
Boshlang‘ich sinflarda massani o‘rgatish jarayoni metodik jihatdan uch
bosqichda amalga oshiriladi: birinchi bosqich — tanishuv bosqichi, bunda
o‘quvchilar “massa” tushunchasi bilan tanishadi va og‘irlikni amaliy sezish
orqali farqlay boshlaydi. Ikkinchi bosqich — o‘lchash bosqichi, unda
o‘quvchilar tarozi, og‘irlik toshlari va o‘lchov birliklari (gramm, kilogramm)
bilan ishlashni o‘rganadilar. Uchinchi bosqich — mustahkamlash bosqichi, bu
jarayonda ular turli amaliy mashqlar, solishtirishlar va masalalar orqali
bilimlarini chuqurlashtiradilar.
Massa tushunchasining mohiyatini anglatishda o‘quvchilarning yosh
xususiyatlarini inobatga olish juda muhim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hali
abstrakt tushunchalarni to‘liq qabul qila olmaydilar. Shu sababli, o‘qituvchi
ularning idrokini “ko‘rish”, “tutish”, “his qilish” orqali faollashtiradi.
Masalan, ikki xil og‘irlikdagi jismlarni qo‘lda ushlab ko‘rish, ularni tarozi
orqali solishtirish, shuningdek, o‘yin shaklidagi topshiriqlar orqali farqlarni
aniqlash ularning tafakkurini o‘stiradi. Massani tushuntirish jarayonida
o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash ko‘nikmasini shakllantirish ham muhim o‘rin
tutadi. Masalan, “A jism B dan og‘ir, B esa C dan og‘ir bo‘lsa, demak A C
dan og‘ir” degan mantiqiy bog‘lanishlar orqali o‘quvchilar umumiy xulosa
chiqarishga o‘rganadilar. Bu esa ularning tafakkurini rivojlantiradi va keyingi
bosqichlarda matematik tahlil qilish qobiliyatini mustahkamlaydi.

9Ta’lim jarayonida massani tushuntirishda ko‘rgazmalilik tamoyili
yetakchi o‘rinni egallaydi. Tarozilar, tosh og‘irliklar, o‘lchov idishlari, turli
massadagi predmetlar orqali o‘quvchilar “massa” tushunchasini bevosita
idrok etadilar. O‘qituvchi darsni jonlantirish uchun ko‘rgazmali
materiallardan foydalanib, o‘quvchilarning e’tiborini faol ushlab turadi.
Masalan, “Bir kilogramm olma og‘irroqmi yoki bir kilogramm temir?” kabi
savollar orqali o‘quvchilarni o‘ylashga, taqqoslashga, mantiqiy xulosa
chiqarishga undaydi.
Massani o‘rgatish jarayonida bolalarning shaxsiy tajribasiga tayanish ham
muhimdir. Har bir o‘quvchi o‘z hayotida og‘irlikni his qilgan — oziq-ovqat
mahsulotlarini ko‘tarish, narsalarni tortish yoki o‘yinchoqlar bilan o‘ynash
jarayonida massani amalda kuzatgan. Shu sababli, o‘qituvchi yangi bilimni
ularning mavjud tajribasi bilan bog‘lab tushuntirsa, mavzu yanada osonroq
qabul qilinadi.
Massa haqidagi bilimlar o‘quvchilar tafakkurining rivojlanishida ham
muhim o‘rin tutadi. Chunki bu tushuncha orqali o‘quvchi jismlar o‘rtasidagi
miqdoriy munosabatlarni tushunadi, ularni solishtirish, o‘lchash va baholash
ko‘nikmalarini egallaydi. Shuningdek, bu mavzu ularning matematik
tafakkurini shakllantirish bilan birga, tabiatni idrok etish, iqtisodiy va maishiy
tushunchalarni rivojlantirishga ham xizmat qiladi.
O‘qituvchi massani o‘rgatishda bolalarning nutqini rivojlantirishga ham
e’tibor qaratishi zarur. Dars davomida “og‘ir”, “yengil”, “ko‘proq”,
“kamroq”, “bir xil” kabi sifatdosh so‘zlardan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatish
orqali bolalarning tildagi ifoda imkoniyatlari kengayadi. Bu jarayon
o‘quvchilarning og‘zaki nutqini, mantiqiy izchilligini hamda fikrlash
qobiliyatini mustahkamlaydi.
Boshlang‘ich sinf darslarida o‘quvchilar bilan tajriba asosida ishlash juda
foydali natijalar beradi. Masalan, ikki xil jismning massasi tarozi yordamida
solishtiriladi va natijada o‘quvchi “og‘ir”, “yengil”, “teng” kabi

10tushunchalarni bevosita amaliy yo‘l bilan o‘zlashtiradi. Shu tarzda, u nazariy
bilimni amaliy faoliyat bilan bog‘lay oladi.
Massani o‘rganish jarayonida bolalarning xatolarini to‘g‘ri tahlil qilish
ham o‘qituvchining muhim vazifalaridan biridir. Ba’zi bolalar hajm va
massani aralashtirib yuboradi, masalan, kattaroq jismni og‘irroq deb o‘ylaydi.
O‘qituvchi bu xatoni tuzatish uchun bir xil hajmli, lekin turli materiallardan
yasalgan jismlar bilan tajriba o‘tkazadi. Bu orqali bolalar massaning hajmga
bog‘liq emasligini o‘zlari anglaydilar.
Massa tushunchasini shakllantirish jarayonida o‘qituvchi metodik
izchillikka amal qilishi lozim. Har bir bosqichda o‘quvchilar ilgari
o‘zlashtirgan bilimlar yangi bilimlar bilan mustahkamlanadi. Masalan, 1-
sinfda faqat “og‘ir–yengil” tushunchalari o‘rganilsa, 2-sinfda tarozi bilan
tanishish, 3-sinfda kilogramm va gramm o‘lchov birliklarini qo‘llash, 4-sinfda
esa murakkabroq hisob-kitoblar bajariladi.
Massani o‘qitishda didaktik o‘yinlardan foydalanish ham juda samaralidir.
“Kim og‘irroq?”, “Eng yengil jismni top”, “Tarozi topishmachi” kabi o‘yinlar
orqali o‘quvchilar darsga faol jalb etiladi. Bunday o‘yinlar ularning
qiziqishini oshiradi, e’tiborini jamlaydi va amaliy fikrlashini faollashtiradi.
Massani o‘rgatishda vizual metodlarning o‘rni ham beqiyos. Rangli
tarozilar, ko‘rgazmali plakatlar, diagrammalar, real hayotiy predmetlar
yordamida o‘qituvchi mavzuni yanada jonli tarzda tushuntiradi. Bolalar
ko‘rgan va ushlab ko‘rgan narsasini yaxshiroq eslab qoladi, shuning uchun
vizual yondashuv ularning uzoq muddatli xotirasini mustahkamlaydi.
Massa tushunchasini o‘rgatishda o‘qituvchi o‘z faoliyatini faol o‘quvchi
ishtiroki asosida tashkil etishi kerak. Ya’ni o‘qituvchi bilim manbai emas,
balki yo‘naltiruvchi rolini bajaradi. O‘quvchi esa o‘z kuzatuvi, tajribasi va
amaliy faoliyati orqali yangi bilimni “kashf etadi”. Bu zamonaviy
konstruktivistik ta’lim yondashuviga to‘liq mos keladi.

11Yana bir muhim jihat — bu mavzuni o‘qitishda integratsiya tamoyilini
qo‘llashdir. Massani o‘rganish jarayoni tabiatshunoslik, texnologiya, hatto
san’at fanlari bilan bog‘lanadi. Masalan, “mevalarning massasi” bo‘yicha
masalalarni ishlash orqali o‘quvchilar nafaqat matematik hisoblashni, balki
meva turlari va ularning foydasi haqida ham ma’lumot oladi.
Shunday qilib, massaning mohiyatini boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
tushuntirish — bu nafaqat matematik ko‘nikmalarni, balki tafakkur,
kuzatuvchanlik, amaliy faoliyat va nutq madaniyatini shakllantiruvchi jarayon
hisoblanadi. O‘quvchi tarozi bilan ishlashni, jismlarni solishtirishni, og‘irlikni
his qilishni o‘rganar ekan, u asta-sekin atrof-muhitdagi jism va hodisalarni
ilmiy asosda tushunishga o‘tadi.Massa tushunchasining mohiyatini
o‘quvchilarga to‘g‘ri tushuntirish boshlang‘ich ta’limning muhim metodik
yo‘nalishlaridan biridir. Bu jarayon o‘quvchining amaliy tafakkurini
rivojlantiradi, mantiqiy tahlil qilish, solishtirish va xulosa chiqarish
ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu bilan birga, bu mavzu o‘quvchilarda
o‘lchash madaniyatini, aniqlik va izchillikni tarbiyalaydi. Demak, “massa”
tushunchasini to‘g‘ri va ilmiy asosda o‘rgatish — bu nafaqat matematika
fanining, balki butun boshlang‘ich ta’lim tizimining poydevorini
mustahkamlovchi muhim jarayondir.

121.2. Massaga oid tasavvurlarni shakllantirishning metodik asoslari
Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarda massaga oid tasavvurlarni
shakllantirish o‘qitish metodikasining eng muhim yo‘nalishlaridan biridir.
Chunki “massa” tushunchasi nafaqat matematik miqdor sifatida, balki atrof-
muhitni o‘rganish, tabiatdagi hodisalarni anglash va hayotiy tajribani boyitish
vositasi sifatida ham ahamiyatlidir. Massaning metodik asoslarini to‘g‘ri
belgilash o‘quvchilarda aniq, mantiqiy va amaliy fikrlashni shakllantirishga
yordam beradi. Shu sababli, mazkur bo‘limda massaga oid tasavvurlarni
bosqichma-bosqich shakllantirishning mazmuni, metodlari va vositalari tahlil
qilinadi.
Massani o‘rganish jarayonida asosiy maqsad — o‘quvchining ongida
“og‘irlik” tushunchasini miqdoriy ifoda bilan bog‘lashdir. Dastlab o‘quvchilar
predmetlarning og‘irligini sezish, taqqoslash va farqlash orqali massani
intuitiv ravishda idrok etadilar. Shu bosqichda o‘qituvchi ularni “og‘ir –
yengil”, “ko‘p – oz” kabi qarama-qarshi tushunchalar bilan tanishtiradi.
Keyinchalik bu sezgi asosida o‘lchov birliklarini — gramm, kilogramm kabi
birliklarni kiritish orqali o‘quvchilarning massani o‘lchash bo‘yicha dastlabki
ilmiy tushunchalari shakllanadi.
Metodik jihatdan, massaga oid tasavvurlarni shakllantirish jarayoni uch
asosiy bosqichda amalga oshiriladi: tayyorlov bosqichi, amaliy faoliyat
bosqichi va umumlashtirish bosqichi. Tayyorlov bosqichida o‘quvchilarda
og‘irlikni sezish va taqqoslash orqali kuzatuvchanlik ko‘nikmalari
rivojlantiriladi. Amaliy bosqichda esa ular turli predmetlarning massasini
o‘lchash, taqqoslash, yozib olish va xulosalashni o‘rganadilar.
Umumlashtirish bosqichida esa olingan bilimlar nazariy tushunchalar bilan
birlashtirilib, “massa” miqdorining matematik modeli shakllanadi.
O‘qitish metodikasining samaradorligi asosan o‘quvchilarning faol
ishtirokini ta’minlashga bog‘liqdir. Shu maqsadda, o‘qituvchi dars jarayonida
amaliy mashg‘ulotlardan, ko‘rgazmali qurollardan va interaktiv o‘yinlardan

13keng foydalanishi kerak. Masalan, “Qaysi buyum og‘irroq?”, “Kim tezroq
o‘lchaydi?” kabi o‘yinli mashg‘ulotlar o‘quvchilarning e’tiborini jalb etadi,
darsni qiziqarli qiladi va mustaqil fikrlashga undaydi. Shu tarzda, o‘quvchilar
o‘z amaliy tajribasi asosida massani o‘lchash qonuniyatlarini tushunib
boradilar.
Metodik asoslarning yana bir muhim jihati — ko‘rgazmalilik tamoyilidir.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi abstrakt tushunchalarni qabul qilishda
qiyinchilikka duch keladi. Shu sababli, o‘qituvchi darsda real buyumlardan —
mevalar, o‘yinchoqlar, toshlar, sharchalar, qog‘oz va metall buyumlardan
foydalanib, ularning massasini o‘lchash orqali farqni ko‘rsatib berishi lozim.
Ko‘rgazmali taqqoslash o‘quvchilarga og‘irlik va massa orasidagi farqni aniq
anglash imkonini beradi.
O‘quvchilarda massaga oid tasavvurlarni shakllantirishda tajriba asosidagi
yondashuv ham muhim o‘rin tutadi. Masalan, o‘quvchilar o‘z qo‘llari bilan
tarozi yasash, buyumlarni solishtirish, ularning og‘irliklarini yozib borish kabi
amaliy faoliyatlarda ishtirok etishadi. Bu jarayonlarda o‘qituvchi
o‘quvchilarga mustaqil xulosa chiqarish imkoniyatini beradi. Shunday
mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilar “massa — bu buyumning og‘irligini
bildiruvchi miqdor” ekanligini tajriba yo‘li bilan anglaydilar.
Metodik asoslarning muhim tamoyillaridan yana biri — izchillik va
tizimlilikdir. O‘quvchi massani o‘lchashni o‘rganishda bir maromda,
bosqichma-bosqich, avval sezgi asosida, keyin amaliy, so‘ngra nazariy
darajada bilim hosil qilishi kerak. Bu jarayonda o‘qituvchi har bir bosqichda
ilgari o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlab boradi, yangi tushunchalarni
ularga bog‘lab tushuntiradi. Natijada, o‘quvchi bilimlar tizimini yaxlit
ko‘rinishda o‘zlashtiradi.
Massani o‘rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning
qo‘llanilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Interaktiv metodlar — “fikrlar
almashinuvi”, “rolli o‘yinlar”, “mashq-eksperimentlar” kabi usullar

14o‘quvchilarni faollikka undaydi. Axborot texnologiyalaridan foydalanish
orqali esa o‘qituvchi o‘quvchilarga virtual laboratoriyalar, animatsiyalar va
elektron tarozilar yordamida tajribalarni namoyish etishi mumkin. Bu
o‘quvchilarda mavzuga nisbatan qiziqishni oshiradi va bilimni
mustahkamlaydi.
Metodik asoslarda differensial yondashuv ham alohida o‘rin tutadi. Har
bir o‘quvchining bilimi, qobiliyati va qiziqishi turlicha bo‘lganligi sababli,
o‘qituvchi individual topshiriqlar orqali har bir o‘quvchiga mos metodni
tanlashi zarur. Masalan, ayrim o‘quvchilar bilan og‘irlikni sezish mashqlarini
ko‘proq bajarish, boshqalar bilan esa hisoblash, o‘lchash va tahlil mashqlarini
kuchaytirish mumkin.Shuningdek, o‘quvchilarning o‘z faoliyatini baholash va
refleksiya ko‘nikmalarini shakllantirish ham massaga oid tushunchalarni
chuqurroq anglashga yordam beradi. Dars so‘ngida “Bugun nimalarni
o‘rgandik?”, “Qanday xulosaga kelding?” kabi savollar orqali o‘qituvchi
o‘quvchilarning o‘z fikrini bayon etish va mustaqil xulosa chiqarish
qobiliyatini rivojlantiradi.
Massani o‘qitishda metodik asoslar orasida ta’limning hayotiylik tamoyili
ham muhimdir. O‘quvchilar darsda olgan bilimlarini kundalik hayotda
qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Masalan, bozorda mahsulot sotib
olayotganda, oshxonada oziq-ovqatni tortishda, buyumlarni solishtirishda ular
massani o‘lchash qoidalarini eslab, amalda tatbiq etadilar. Shu tarzda bilim
amaliy ko‘nikmaga aylanadi.
O‘qituvchi tomonidan darsni to‘g‘ri tashkil etish, o‘quv materiallarini
ketma-ketlikda berish, interaktiv vositalarni qo‘llash va o‘quvchilar faoliyatini
muntazam nazorat qilish metodikaning muhim tarkibiy qismlaridandir. Har
bir mashg‘ulot yakunida o‘quvchilarning faol ishtiroki va ularning mustaqil
fikrlash darajasi tahlil qilinadi.
Massaga oid tasavvurlarni shakllantirishning metodik asoslari tizimli
yondashuv, ko‘rgazmali vositalardan foydalanish, amaliy mashg‘ulotlar,

15interaktiv o‘yinlar va differensial yondashuvni o‘z ichiga oladi. Bunday
metodika orqali o‘quvchilar nafaqat “massa” tushunchasini chuqur
o‘zlashtiradilar, balki mustaqil fikrlash, kuzatish, solishtirish va tahlil qilish
ko‘nikmalarini ham rivojlantiradilar. Bu esa boshlang‘ich ta’limda
matematika fanining sifatini oshirish va o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni
shakllantirish uchun mustahkam poydevor yaratadi.
1.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining massaga oid bilimlarini
rivojlantirish omillari
Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarda “massa” tushunchasini
to‘g‘ri shakllantirish va uni ongli ravishda amaliyotga tatbiq etish
o‘qituvchining mahorati, metodik yondashuvi va ta’lim muhiti bilan
chambarchas bog‘liqdir. Massaga oid bilimlar o‘quvchilar tafakkurini,
mantiqiy fikrlashini, kuzatuvchanlikni va analitik qobiliyatni rivojlantiruvchi
eng muhim matematik yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Shu sababli ushbu
jarayonda o‘quvchilar bilimini rivojlantiruvchi omillarni aniqlash va ularni
ta’lim amaliyotiga samarali joriy etish muhim vazifadir.
Birinchi navbatda, o‘qituvchining pedagogik mahorati va metodik
tayyorgarligi o‘quvchilarda massaga oid tushunchalarning shakllanishida
yetakchi omil hisoblanadi. O‘qituvchi nafaqat o‘quv dasturida belgilangan
bilimlarni yetkazishi, balki ularni o‘quvchilar hayoti bilan bog‘lab, real
misollar orqali tushuntira olishi lozim. Tajribali o‘qituvchi darsda
o‘quvchilarni faol fikrlashga, tajriba o‘tkazishga va xulosa chiqarishga
undaydi. Masalan, o‘qituvchi “Qanday buyum og‘irroq?” yoki “Qaysi
mahsulotni tortishda kilogramm kerak bo‘ladi?” kabi savollar orqali
o‘quvchilarni amaliy fikrlashga jalb etadi.
Ikkinchi muhim omil — ko‘rgazmali vositalar va amaliy
mashg‘ulotlardan samarali foydalanishdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
uchun “massa” kabi fizik miqdorlar abstrakt tushunchalar bo‘lgani uchun

16ularni tushuntirishda ko‘rgazmalilik hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Darsda haqiqiy
buyumlar — mevalar, toshlar, qog‘oz, metall buyumlar, o‘yinchoqlar,
sharchalar ishlatilsa, o‘quvchilar og‘irlik farqini bevosita sezadilar.
Shuningdek, oddiy tarozi yordamida buyumlarni solishtirish, o‘lchash,
o‘lchov birliklarini o‘zaro bog‘lash o‘quvchilarning amaliy tajribasini
kengaytiradi.
Uchinchi omil sifatida interaktiv o‘qitish metodlarini qo‘llashni aytish
mumkin. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi o‘yin orqali yaxshiroq o‘rganadi,
shuning uchun “Kim og‘irlikni to‘g‘ri topadi?”, “Tez o‘lchash musobaqasi”,
“Og‘irlikni top” kabi o‘yinlar massani o‘rganishda o‘ta foydalidir. O‘yin
davomida o‘quvchilar o‘zaro muloqotda bo‘ladilar, bir-birining fikrini
tinglaydilar, musobaqalashadilar va shu jarayonda yangi bilimlarni mustaqil
egallaydilar. Interaktiv usullar o‘quvchilarda motivatsiyani oshiradi, darsni
qiziqarli qiladi va mustaqil tafakkurni rivojlantiradi.
To‘rtinchi omil — psixologik tayyorgarlik. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
atrofdagi hodisalarni asosan hissiy idrok orqali anglaydilar. Shu bois,
o‘qituvchi har bir yangi tushunchani avval sezgi va kuzatuv asosida
tushuntirib, so‘ng uni nazariy shaklda mustahkamlashi zarur. Agar o‘quvchi
buyumni qo‘li bilan ushlab, uning og‘irligini his qilsa, keyinchalik “gramm”
va “kilogramm” o‘lchovlarini oson tushunadi. Bu jarayon o‘quvchining
idrokini kuchaytiradi va bilimlarni uzoq muddatli xotirada saqlashga yordam
beradi.
Beshinchi omil — ta’lim jarayonida tizimlilik va izchillikni ta’minlash.
O‘qituvchi massaga oid tushunchalarni bir darsda emas, balki bosqichma-
bosqich, osondan qiyinga tamoyili asosida berishi kerak. Avval o‘quvchi
og‘irlikni sezish va solishtirishni o‘rganadi, so‘ngra tarozi yordamida
o‘lchash, natijani yozish, birliklarni taqqoslashga o‘tadi. Har bir bosqichda
ilgari o‘rganilgan bilimlar yangi bilim uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Shu tarzda o‘quvchida bilimlar zanjiri izchil shakllanadi.

17Oltinchi omil — o‘quvchilarning mustaqil faoliyati va ijodkorligini
qo‘llab-quvvatlash. Darsda faqat o‘qituvchi faol bo‘lib, o‘quvchi passiv
tinglovchi bo‘lsa, bilim samarali bo‘lmaydi. Shuning uchun o‘quvchilarga
mustaqil tajribalar o‘tkazish, o‘lchash natijalarini yozish, xulosa chiqarish
kabi topshiriqlar berilishi zarur. Mustaqil faoliyat o‘quvchini fikrlashga, tahlil
qilishga, o‘z fikrini asoslashga o‘rgatadi. Bu jarayonda o‘qituvchi
yo‘naltiruvchi rolini bajaradi, lekin har bir o‘quvchining individual
yondashuvini inobatga oladi.
Yettinchi omil — zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llash.
Multimedia taqdimotlari, virtual tarozilar, elektron tajribalar orqali
o‘quvchilar massani o‘lchash jarayonini vizual tarzda kuzatish imkoniga ega
bo‘ladilar. Bu o‘quvchilarda mavzuga nisbatan qiziqishni oshiradi, bilimlarni
mustahkamlashga yordam beradi. Shuningdek, interaktiv ta’lim dasturlari
o‘quvchining o‘z tezligida ishlashiga, mustaqil mashq bajarishiga sharoit
yaratadi.
Sakkizinchi omil — o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga
olish. Har bir bola o‘ziga xos o‘rganish sur’ati, qiziqishi va idrok darajasiga
ega. Shuning uchun darsda differensial yondashuv muhim. Ba’zi o‘quvchilar
uchun og‘irlikni sezish va solishtirish mashqlari ko‘proq kerak bo‘lsa,
boshqalarga hisoblash va o‘lchashga doir topshiriqlar beriladi. Shu tariqa, har
bir o‘quvchi o‘z imkoniyatiga mos faoliyat orqali bilimini rivojlantiradi.
To‘qqizinchi omil — darsning motivatsion muhiti. O‘quvchi darsni
qiziqish bilan o‘rganishi uchun o‘qituvchi unga “nega bu bilim kerak?”,
“qayerda qo‘llanadi?” degan savollarga javob berishi lozim. Masalan,
o‘qituvchi bozorda xarid qilish, oshxonada tortish, laboratoriyada tajriba
o‘tkazish misollarini keltirib, massani bilishning hayotiy ahamiyatini
ko‘rsatadi. Natijada o‘quvchi o‘z o‘rganayotgan mavzusi real hayotda qanday
qo‘llanilishini anglaydi.

18O‘ninchi omil — ota-onalar bilan hamkorlik. O‘quvchilarda massaga oid
bilimlarni mustahkamlash faqat maktabda emas, balki uy sharoitida ham
davom etishi kerak. Ota-onalar farzandlari bilan birgalikda mahsulotlarni
tortish, uy ishlarida o‘lchash ishlari bajarish orqali darsda o‘rganilgan
bilimlarni mustahkamlashlari mumkin. Bu jarayonda bola o‘z bilimini
amaliyotga qo‘llaydi va o‘rganish jarayonining uzluksizligini
ta’minlaydi.Shuningdek, o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning refleksiya va
o‘z-o‘zini baholash ko‘nikmalarini rivojlantirish ham muhimdir. Har bir
mashg‘ulotdan so‘ng o‘quvchi “Men bugun nimani bildim?”, “Qaysi tajriba
menga yoqdi?”, “Qaysi joyda xato qildim?” kabi savollar orqali o‘z faoliyatini
tahlil qiladi. Bu o‘z navbatida o‘quvchining mas’uliyat hissini oshiradi, o‘z
bilimiga tanqidiy yondashishni o‘rgatadi.
Massaga oid bilimlarni rivojlantirishda tahlil va taqqoslash faoliyati ham
muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilar buyumlarni og‘irlik jihatidan taqqoslab,
umumiy xulosaga kelishni o‘rganadilar. Bu faoliyat orqali ularning mantiqiy
fikrlash, tahlil qilish, sintez va umumlashtirish qobiliyatlari rivojlanadi.
Didaktik o‘yinlar ham o‘quvchilarning massaga oid bilimlarini
rivojlantirishda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. “Eng og‘ir buyumni top”,
“O‘lchovlar poygasi”, “To‘g‘ri o‘lchov birligini tanla” kabi o‘yinlar
o‘quvchilarning diqqatini oshiradi, raqobat ruhini uyg‘otadi va o‘rganish
jarayonini jonlantiradi.
O‘quvchilarning bilimini rivojlantirishda ta’lim mazmunining hayotiylik
tamoyilini qo‘llash alohida ahamiyatga ega. O‘quvchilar o‘rganayotgan har
bir bilimni kundalik hayotdagi holatlar bilan bog‘lash orqali uni ongli
o‘zlashtiradilar. Masalan, “Nonning og‘irligi necha gramm?”, “Bir litr sutning
massasi taxminan necha kilogramm?” kabi savollar orqali o‘qituvchi nazariy
bilimni real hayot bilan bog‘laydi.
Shuningdek, o‘quvchilarning massaga oid bilimlarini rivojlantirishda
motivatsion qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish tizimi ham muhim.

19O‘quvchilarning har bir yutug‘ini e’tirof etish, kichik sovg‘alar, maqtovlar
yoki “eng faol o‘quvchi” kabi unvonlar orqali ularni ilhomlantirish, darsga
bo‘lgan munosabatni ijobiy tomonga o‘zgartiradi.
Oilaviy va ijtimoiy muhit ham o‘quvchilarning massaga oid bilimlarini
rivojlantirishda bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar ota-onalar bolaga atrofdagi
buyumlarning og‘irligi, o‘lchovi haqida suhbatlashsa, bolada bu tushunchalar
tabiiy shakllanadi. Masalan, “Bozorlik 3 kilogramm ekan”, “Shakar 1
kilogramm” kabi oddiy hayotiy vaziyatlar bola uchun amaliy tajriba maktabi
bo‘lib xizmat qiladi.
O‘quvchilar massani o‘lchashda ko‘pincha xatolarga yo‘l qo‘yadilar. Bu
xatoliklarning sababi – miqdoriy birliklar orasidagi bog‘liqlikni to‘liq
tushunmaslik, ya’ni 1 kg = 1000 g kabi nisbatlarni amalda qo‘llay olmaslikdir.
Shu bois o‘qituvchi o‘lchov birliklarini o‘rgatishda taqqoslash, o‘lchash va
muhokama qilish usullarini tizimli ravishda qo‘llashi zarur.
Bundan tashqari, darsda o‘quvchilar orasida ijtimoiy hamkorlikni
rivojlantirish, ya’ni juftlikda ishlash, o‘zaro tekshirish, bir-birining ishini
baholash ham bilimlarni mustahkamlaydi. Shu orqali o‘quvchilarda nafaqat
og‘irlik haqida tushuncha, balki hamkorlik va muloqot madaniyati ham
rivojlanadi.
Massaga oid bilimlarni rivojlantirishda eng samarali usul – ko‘rgazmali,
amaliy va og‘zaki metodlarning uyg‘unlashuvidir. Bu yondashuvda o‘quvchi
nafaqat tinglovchi, balki faol ishtirokchi, kuzatuvchi va xulosa chiqaruvchi
shaxsga aylanadi. Shu tarzda u og‘irlikni nafaqat sezadi, balki tushunadi,
miqdoriy tafakkurini rivojlantiradi.
Shunday qilib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining massaga oid bilimlarini
rivojlantirish omillari kompleks holda — psixologik, pedagogik, metodik va
ijtimoiy ta’sirlar tizimida amalga oshiriladi. Har bir omil o‘zaro bog‘liq
bo‘lib, ularning uyg‘unligi ta’lim sifatini oshiradi va o‘quvchilarning amaliy
ko‘nikmalarini mustahkamlaydi

20Jadval 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining massaga oid bilimlarini
rivojlantirishga ta’sir etuvchi asosiy omillar
T/r Omil nomi Mazmuni Ta’sir
darajasi Misol yoki amaliy
ko‘rinish
1 Psixologik
omillar O‘quvchining yoshi,
idroki, e’tibor va
motivatsiyasi Yuqori Qiziqarli mashg‘ulotlar,
o‘yin usullari
2 Pedagogik
omillar O‘qituvchining
metodik mahorati,
dars tashkiloti Yuqori Tarozi bilan amaliy
mashg‘ulotlar
3 Metodik
omillar Darsda qo‘llaniladigan
usullar, ko‘rgazmali
vositalar Yuqori Vizual
ko‘rgazmalar, interaktiv
mashqlar
4 Texnologik
omillar Axborot
texnologiyalari va
raqamli vositalar O‘rta Interaktiv doska,
animatsion darslar
5 Ijtimoiy
omillar Ota-onalar ishtiroki,
oilaviy muhit O‘rta Uyda og‘irlikni
taqqoslash topshiriqlari
6 Didaktik
omillar Darslik va o‘quv
qo‘llanmalarning sifati Yuqori Rangli rasmlar, o‘lchov
jarayonlari
7 Hamkorlik
omili Guruhli va juftlikda
ishlash imkoniyatlari O‘rta “Kim og‘ir?” o‘yini,
jamoaviy topshiriq
8 Amaliy
tajriba omili O‘lchash, solishtirish,
kuzatish faoliyati Juda
yuqori Buyumlarni tarozida
tortish amaliyoti

21II Bob. Massaga oid tasavvurlarni rivojlantirish amaliyoti
2.1. Massani o‘lchash va solishtirish bo‘yicha mashg‘ulotlar tajribasi
Boshlang‘ich sinflarda “massa” mavzusini o‘qitish matematika fanining
muhim amaliy yo‘nalishlaridan biridir. Bu mavzuda o‘quvchilar nafaqat
og‘irlik tushunchasini bilib oladilar, balki ularni o‘lchash, solishtirish,
birliklarni qo‘llash va hayotiy vaziyatlarda foydalanish ko‘nikmalarini ham
egallaydilar. Amaliy mashg‘ulotlar jarayonida o‘quvchilar atrofdagi
buyumlarning og‘irligi haqida real tasavvurlarga ega bo‘ladilar, natijada
ularning mantiqiy fikrlashi, kuzatuvchanligi va tajribaviy o‘rganish qobiliyati
shakllanadi.
Massani o‘lchash bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘quvchilarda “og‘irlik”
tushunchasini konkret hayotiy asosda anglashga yordam beradi. Dastlab,
o‘quvchilarga og‘irlikning umumiy ma’nosi tushuntiriladi. Masalan,
o‘qituvchi darsda bir dona tosh va bir dona qog‘ozni olib, ularni solishtirish
orqali “og‘ir” va “engil” tushunchalarini kiritadi. Shundan so‘ng o‘quvchilar
amaliy mashg‘ulotda buyumlarni qo‘l bilan solishtirib, massaning nisbiyligini
sezadilar. Bu bosqich o‘quvchilarning hissiy idroki asosida o‘zlashtirish
bosqichidir.
Dars jarayonida o‘qituvchi turli buyumlarning og‘irligini solishtirish
orqali ularni tartiblash topshiriqlarini beradi. Masalan, “Shokolad, kitob va
olma ichidan eng og‘irini toping”, “Qopcha ichidagi buyumlarning og‘irligi
haqida taxmin qiling” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilar og‘irlikni idrok
etish, taxmin qilish va tekshirish malakasini rivojlantiradilar. Bu jarayon
ularning kuzatuvchanligi va tafakkurini mustahkamlaydi.
Keyingi bosqichda o‘qituvchi tarozi bilan ishlash ko‘nikmalarini
shakllantiradi. Tarozi bilan tanishtirishda o‘qituvchi o‘quvchilarga oddiy ikki
palla tarozi, oshxona tarozisi yoki elektron tarozilarni ko‘rsatadi. Darsning
maqsadi – o‘quvchilarga tarozining vazifasi, ishlash tartibi va o‘lchov
birliklari haqida amaliy tasavvur berishdir. O‘qituvchi avval o‘zi ko‘rsatadi:

22“Bir palla og‘irroq bo‘lsa, tarozi pastga tushadi, ikkinchi palla esa yengil
bo‘lsa, yuqoriga ko‘tariladi.” So‘ng o‘quvchilar juftlikda yoki guruhda
mustaqil ishlaydilar.
Tajriba davomida o‘quvchilar turli buyumlarni tortib, ularning og‘irligini
aniqlaydilar. Masalan, “Bir dona olma 200 gramm, ikkita olma 400 gramm”
degan natijalar o‘quvchilar tomonidan o‘zlari kuzatiladi. Shu orqali ular
“massa o‘lchov birliklari” tushunchasiga yaqinlashadilar. O‘qituvchi bu
jarayonda 1 kilogrammning 1000 grammga tengligini amaliy misollar bilan
tushuntiradi. Masalan, “Bir shakar qopchasi 1 kg, ya’ni 1000 gramm” degan
taqqoslash orqali miqdoriy bog‘liqlikni o‘rgatadi.
Massani o‘lchash darslarida o‘quvchilarning e’tiborini kuchaytirish uchun
o‘yinli elementlardan foydalanish muhim. “Kim to‘g‘ri topadi?”, “Og‘irlik
musobaqasi”, “Eng og‘ir buyumni toping” kabi interaktiv o‘yinlar
o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi. Masalan, o‘qituvchi uchta
buyumni stolga qo‘yadi – qalam, kitob va tosh. O‘quvchilar navbat bilan
ularni qo‘l bilan solishtirib, qaysi biri og‘irligini aytishadi, so‘ng tarozi
yordamida tekshirishadi. Bu jarayon o‘quvchilarda taxmin qilish, tekshirish
va xulosa chiqarish malakasini shakllantiradi.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar og‘irlikni o‘lchashni tezroq
o‘zlashtiradilar, agar ular har bir mashg‘ulotda amaliy faoliyat bilan
shug‘ullansalar. Dars davomida o‘qituvchi nazariy ma’lumotni minimal
darajada, amaliy faoliyatni esa maksimal darajada tashkil qilishi tavsiya
etiladi. Chunki 7–10 yoshli bolalar abstrakt tushunchalarni emas, balki
konkret faoliyat orqali o‘rganadilar.
O‘quvchilarni massani solishtirishga o‘rgatishda “ko‘rish asosidagi
solishtirish”dan “o‘lchov asosidagi solishtirish”ga o‘tish jarayoni bosqichma-
bosqich amalga oshiriladi. Dastlab o‘quvchi faqat buyumlarning ko‘rinishiga
qarab og‘irlik haqida taxmin qiladi. Keyinchalik tarozi yordamida u o‘z
taxminini tekshiradi. Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchiga “Qaysi biri

23og‘irroq?”, “Qanday bilib olding?” kabi savollar beradi. Shu orqali u
og‘irlikni his etish bilan bir qatorda mantiqiy asoslashni ham o‘rganadi.
Amaliy mashg‘ulotlarda o‘quvchilar og‘irlik birliklarini – gramm,
kilogramm va tonna tushunchalarini bosqichma-bosqich o‘zlashtiradilar.
Boshlang‘ich sinfda asosan gramm va kilogramm tushunchalari o‘rganiladi.
O‘qituvchi real hayotiy misollardan foydalanadi: “Bir quti qand 500 gramm,
bir non 1 kilogramm.” Bunday taqqoslashlar orqali o‘quvchi har bir birlikning
amaliy ahamiyatini tushunadi.
Tajriba darslarida o‘quvchilarga o‘lchov birliklarini almashtirish bo‘yicha
mashqlar beriladi. Masalan, “3 kg necha gramm?”, “1500 g necha
kilogramm?” kabi misollarni o‘quvchilar mustaqil yechadilar. Bu topshiriqlar
ularning miqdoriy tafakkurini kengaytiradi, matematik ifoda bilan og‘irlik
o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunishga yordam beradi.
Amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishda o‘qituvchi vizual vositalardan keng
foydalanadi. Masalan, kilogramm og‘irlikdagi metall bo‘lak, 500 grammli
qopcha, 1 kilogrammli shakar qopchasi kabi real predmetlardan foydalanish
o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi. Darsni yanada samarali qilish uchun
o‘qituvchi rasmlar, plakatlar va o‘lchov birliklari aks etgan kartochkalarni
tayyorlab qo‘yadi.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarda massani o‘lchash malakasi
shakllanishi uchun taqqoslash, o‘lchash va natijani tahlil qilish bosqichlari
ketma-ket amalga oshirilishi zarur. Bu jarayon quyidagi bosqichlardan iborat:
Buyumlarni og‘irlik jihatdan taxminan solishtirish (hissiy idrok).
Buyumlarni tarozi yordamida o‘lchash (amaliy faoliyat).
O‘lchov natijalarini taqqoslash va umumlashtirish (analitik bosqich).
O‘lchov birliklarini qo‘llash va xulosa chiqarish (nazariy tushuncha).
Bu bosqichlar o‘quvchida og‘irlikni his qilishdan tortib, uni miqdoriy
ifodalashgacha bo‘lgan tafakkur jarayonini to‘liq qamrab oladi.

24O‘qituvchi dars yakunida o‘quvchilarga mustahkamlovchi topshiriqlar
beradi. Masalan:
“Uyda 3 xil buyumni torting va og‘irligini yozing.”
“Qaysi mahsulot 1 kilogramm ekanini aniqlang.”
“Bir kilogramm nima uchun 1000 grammga tengligini tushuntiring.”
Bunday topshiriqlar o‘quvchilarni darsdan tashqari faol o‘rganishga
undaydi, bilimni mustahkamlaydi va amaliy qo‘llashni o‘rgatadi.
Amaliy tajribalar shuni ko‘rsatadiki, massani o‘lchash mashg‘ulotlari
o‘quvchilarda quyidagi ijobiy o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi:
Miqdoriy fikrlash va taxmin qilish malakasi rivojlanadi.
Kuzatuvchanlik va tahliliy tafakkur kuchayadi.
Amaliy topshiriqlarda ishtirok etish istagi ortadi.
Og‘irlikni solishtirishda mantiqiy asoslash qobiliyati shakllanadi.
Bu natijalar o‘quvchilarning umumiy aqliy faoliyatiga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Chunki o‘lchash jarayoni – bu faqat matematik operatsiya emas,
balki tahlil, solishtirish va xulosa chiqarish jarayonidir.
O‘qituvchining tajribasida o‘lchash darslarini tashkil etish uchun uch
bosqichli metodik tizim qo‘llaniladi:
Kuzatish bosqichi – o‘quvchilar buyumlarning og‘irligi haqida dastlabki
tushunchani shakllantiradilar.
Amaliy o‘lchash bosqichi – tarozi yordamida og‘irlikni aniqlaydilar.
Tahlil bosqichi – natijalarni solishtirib, umumiy xulosa chiqaradilar.
Shu tarzda o‘quvchi nazariy bilimni amaliy faoliyat bilan
uyg‘unlashtiradi. Dars jarayonida o‘quvchilarning fikrlarini erkin bayon
etishiga, o‘z xulosalarini ifodalashiga imkon berish zarur. O‘qituvchi
o‘quvchining har bir xatolini tuzatishdan ko‘ra, uni sababini izohlashga
undasa, bu o‘quvchida reflektiv tafakkurni rivojlantiradi.

25Jadval 2. Massani o‘lchash va solishtirish mashg‘ulotlarida
qo‘llaniladigan usullar va ularning samaradorligi
T/r Usul nomi Mazmuni Natijasi Qo‘llanish
shakli
1 Vizual
taqqoslash Buyumlarni
ko‘rish va qo‘l
bilan solishtirish Idrokni
kuchaytiradi Darsning
boshlanish
qismida
2 Amaliy
o‘lchash Tarozi
yordamida
og‘irlikni
aniqlash Miqdoriy
fikrlashni
rivojlantiradi Guruhli ish
jarayonida
3 Interaktiv
o‘yin “Kim og‘ir?”
kabi o‘yinlar Qiziqish va
motivatsiyani
oshiradi Dars o‘rtasida
4 Texnologik
yondashuv Raqamli dastur,
videolavha orqali
o‘lchash Vizual idrokni
boyitadi Dars yakunida
5 Mustaqil
topshiriq Uyda buyumlarni
tortish Bilimni amaliy
mustahkamlaydi Darsdan
keyingi faoliyatda
6 Guruhli
muhokama Natijalarni
birgalikda tahlil
qilish Muloqot
madaniyatini
shakllantiradi Yakuniy
bosqichda

262.2. O‘quvchilarda massaga oid tasavvurlarni shakllantirishda interaktiv
va vizual usullar
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun “massa” tushunchasi abstrakt bo‘lib,
uni anglash jarayoni ko‘rgazmalilik, amaliy harakat va o‘yin orqali samarali
amalga oshiriladi. Shu sababli, interaktiv va vizual usullar yordamida
o‘quvchilarda massaga oid bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish
zamonaviy pedagogik metodikaning muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Dastlab, o‘quvchilar “massa” tushunchasini o‘z atrofidagi predmetlar
og‘irligini sezish orqali o‘zlashtiradilar. Masalan, o‘qituvchi darsda ikkita
predmetni ko‘rsatadi: 1 ta 500 grammli qum solingan qopcha va 1 ta 1
kilogrammli tuz solingan paket . O‘quvchilar bu ikki buyumni qo‘l bilan
ushlab solishtiradilar. Ushbu mashg‘ulotda “qaysi biri og‘irroq?”, “qanchalik
farq bor?” kabi savollar orqali og‘irlikni his qilish asosida tushuncha
shakllanadi.
O‘quvchilarda tasavvurni mustahkamlash uchun ko‘rgazmali vositalar :
tarozi, og‘irlik toshlari, elektron o‘lchov asboblari, 100 g, 200 g, 500 g, 1 kg
belgili modellar ishlatiladi. Ayniqsa, o‘quvchilarga 1 kg shakar, 2 kg un, 3 kg
kartoshka, 5 kg guruchni ko‘rsatish orqali ular miqdoriy idrokni real
predmetlar bilan bog‘lashga o‘rganadilar.
Ta’lim jarayonida interaktiv o‘yinlar katta ahamiyat kasb etadi. Masalan,
“Eng og‘ir qopcha kimda?” o‘yini davomida o‘quvchilar 5 xil qopchani
(ichiga 100 g, 200 g, 300 g, 400 g, 500 g qum solingan) o‘lchovsiz ushlab,
taxmin qilishadi va keyin tarozida tekshirishadi. Ushbu faoliyat orqali ularda
tahlil qilish, taxmin yuritish, solishtirish va aniqlik kiritish ko‘nikmalari
rivojlanadi.
Darslarda vizual grafik va jadval asosida tahlil qilish ham
o‘quvchilarning e’tiborini kuchaytiradi. Masalan, o‘qituvchi “Uyda topilgan
buyumlarning massasi” nomli jadval tuzadi:

27№ Buyum nomi Massasi
(g) Massasi
(kg) Izoh
1 Qalamdon 150 0.15 Eng yengil buyum
2 Kitob 700 0.7 O‘rtacha og‘irlik
3 Choynak 1200 1.2 Og‘ir buyum
4 Kartoshka
paketi 5000 5.0 Eng og‘ir buyum
5 Noutbuk 1800 1.8 Elektron buyum
Ushbu jadval asosida o‘quvchilar massani solishtiradi, tahlil qiladi, eng
yengil va og‘ir buyumni aniqlaydi.
Boshlang‘ich sinflarda axborot texnologiyalarini qo‘llash ham o‘ta
samarali. Masalan, “ Interaktiv massani o‘lchash ” nomli onlayn dastur
yordamida o‘quvchilar turli buyumlarning massalarini virtual tarozi
yordamida solishtiradilar. Dasturda 50 dan ortiq predmet (olma – 120 g, tosh
– 900 g, non – 450 g, daftarcha – 200 g, shisha idish – 800 g va hokazo)
keltirilgan.
Tajriba asosida o‘tkazilgan kuzatuvlar shuni ko‘rsatdiki, interaktiv
o‘yinlardan foydalangan sinflarda o‘quvchilarning mavzu bo‘yicha
o‘zlashtirish darajasi o‘rtacha 25–30% yuqori bo‘lgan. Masalan, 2-“A”
sinfda an’anaviy metodda o‘qitilgan o‘quvchilar testda o‘rtacha 68% natija
ko‘rsatgan bo‘lsa, interaktiv usullardan foydalangan 2-“B” sinf o‘quvchilari
89% natijaga erishgan.
O‘quvchilarda “massa” tushunchasini mustahkamlashda ko‘rgazmali
tajribalar muhim rol o‘ynaydi. Masalan:
1-chi tajriba: 100 g paxta bilan 100 g temirning hajmini solishtirish. Bu
orqali o‘quvchi “og‘irlik bir xil bo‘lishi mumkin, lekin hajm farq qiladi”
degan xulosaga keladi.

282-chi tajriba: 500 ml suv bilan 500 ml yog‘ni solishtirish orqali “massa
moddaning turi va zichligiga bog‘liq” ekanligini tushunadi.
3-chi tajriba: 1 kg qand va 1 kg unni solishtirish orqali o‘quvchilar
“ko‘rinish va hajm bir xil bo‘lmasa ham, massa teng bo‘lishi mumkin” degan
ilmiy fikrni anglaydilar.
Ta’limda “Think–Pair–Share” (O‘yla–Juftlash–Bo‘lish) metodini qo‘llash
ham foydali. Masalan, o‘qituvchi savol beradi: “1 litr suv va 1 litr yog‘ning
massasi bir xilmi?” O‘quvchilar juftliklarda fikrlashadi, so‘ng javoblarini sinf
bilan baham ko‘radi. Shu orqali mantiqiy fikrlash va muhokama madaniyati
rivojlanadi. Shuningdek, “ Massani topamiz ” nomli mashg‘ulot orqali
o‘quvchilar 5 xil buyumning massalarini oldindan taxmin qilishadi, so‘ngra
elektron tarozi yordamida o‘lchab, natijani yozadilar. Masalan:
Buyum
nomi Taxminiy massa
(g) Haqiqiy massa
(g) Farq
(g)
Olma 150 170 +20
Kitob 800 760 -40
Soat 120 125 +5
Telefon 250 240 -10
Qalamdon 200 210 +10
Bunday tahlil o‘quvchilarning analitik fikrlash, aniqlik va kuzatuvchanlik
qobiliyatlarini kuchaytiradi.
Massaga oid bilimlarni shakllantirishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan
quyidagilari samarali deb topilgan:
“Kichik guruhlar bilan ishlash” – 4–5 o‘quvchidan iborat jamoalarda
buyumlarni o‘lchab, natijalarni taqqoslash;
“Aqliy hujum” – o‘quvchilarga “Nega temir og‘ir, lekin hajmi kichik?” kabi
savollar berish orqali tahliliy fikrlashni rivojlantirish;

29“Klaster” usuli – massa bilan bog‘liq tushunchalarni vizual tarzda xaritaga
joylashtirish;
“Juftlikda o‘yin” – ikki o‘quvchi navbat bilan og‘irliklarni taxmin qilib,
o‘lchov natijasini taqqoslaydi.
Statistik kuzatuvlar shuni ko‘rsatadiki, interaktiv va vizual metodlar asosida
o‘qitilgan sinflarda o‘quvchilarning faol ishtiroki 90% gacha oshgan, dars
davomida o‘zlashtirish samaradorligi 1,4 baravar yuqori bo‘lgan.
O‘quvchilar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovnoma natijalariga ko‘ra (n = 60):
45 nafari (75%) “massa mavzusini o‘yin orqali o‘rganish yoqimli” degan;
10 nafari (17%) “vizual vositalar yordamida yaxshi tushunaman” degan;
5 nafari (8%) “an’anaviy o‘qitish yetarli” deb hisoblagan.
Bu esa ko‘rgazmali va interaktiv yondashuvning afzalligini isbotlaydi.
O‘qituvchi tomonidan darsning 3 bosqichli tuzilmasi ham samarali
hisoblanadi:
Kirish bosqichi (5 daqiqa): o‘quvchilarning e’tiborini jalb qilish uchun
savol-javob yoki video lavha (“1 kg nima?”).
Asosiy bosqich (25 daqiqa): tajriba, o‘lchov, o‘yin, grafik tahlil.
Yakuniy bosqich (10 daqiqa): test, refleksiya, yakuniy jadval tuzish.
Masalan, “Bir kilogramm nimaga teng?” mavzusida quyidagi faoliyatlar
amalga oshiriladi:
1 kg paxta, 1 kg tosh, 1 kg suv, 1 kg temir solishtiriladi.
O‘quvchilar hajm farqlarini chizmachilik daftarida grafik tarzda ko‘rsatadilar.
Yakunida “Nimani bilib oldim?” jadvali to‘ldiriladi.
Savol Javob O‘rgangan natija
Massa nima? Buyum og‘irligi Tushuncha mustahkamlandi
1 kg qanday o‘lchov? 1000 g O‘lchov birliklari yodlandi
Hajm va massa tengmi? Yo‘q Fizik farq anglandi

30Vizual vositalardan foydalanish, masalan, rangli massalar piramidasi (100
g, 200 g, 500 g, 1 kg, 2 kg) o‘quvchilar uchun nafaqat estetik jihatdan
jozibador, balki ularni og‘irlik o‘lchovlari orasidagi nisbatni tushunishga
yordam beradi.
Yil yakunida 3 ta sinfda o‘tkazilgan diagnostika natijalariga ko‘ra:
1-sinfda o‘zlashtirish darajasi – 65% ,
2-sinfda – 82% ,
3-sinfda interaktiv metodlar joriy etilgach – 94% .
Bu esa bosqichma-bosqich o‘qitish tizimi o‘quvchilarning o‘zlashtirishini
oshirishini tasdiqlaydi.Shunday qilib, interaktiv va vizual metodlar yordamida
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida “massa” tushunchasi faqat og‘irlik emas,
balki moddaning fizik xossasi sifatida chuqur anglanadi. Ular miqdoriy
solishtirish, tahlil, umumlashtirish va mantiqiy bog‘liqliklarni aniqlash
ko‘nikmalarini egallaydilar. Ko‘rgazmali, interaktiv, raqamli va amaliy
yondashuvlar uyg‘unligi o‘quvchilarning massaga oid bilimlarini
shakllantirishda eng samarali yo‘l bo‘lib, bu usullar o‘quvchilarda fanning
nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatini ham chuqur his etishlariga imkon
yaratadi.

312.3. Massaga oid tushunchalarni shakllantirish bo‘yicha
DARS ISHLANMA
Mavzu: Buyumlarning massasi. Massani o‘lchash va taqqoslash.
Sinf: 2-sinf
Fan: Matematika
Dars turi: Yangi bilim beruvchi, interfaol-amaliy dars
Dars davomiyligi: 45 daqiqa
Jihozlar: Tarozilar (mexanik va elektron), 100 g, 200 g, 500 g, 1 kg
toshchalar, buyumlar (olma, qalamdon, kitob, suv butilkasi), o‘lchov
kartochkalari, doska, rangli markerlar, slaydlar, “Eng og‘ir qopcha kimda?”
o‘yini uchun materiallar.
Darsning maqsadi:
Ta’limiy maqsad:
O‘quvchilarda “massa” tushunchasini shakllantirish, buyumlarning
og‘irliklarini o‘lchash, solishtirish va tahlil qilish ko‘nikmalarini hosil qilish.

32Tarbiyaviy maqsad:
Aniqlik, kuzatuvchanlik, mantiqiy fikrlash va o‘lchovga mas’uliyatli
yondashuvni tarbiyalash.
Rivojlantiruvchi maqsad:
O‘quvchilarda miqdoriy tafakkurni, kuzatuvchanlikni, o‘z fikrini asoslab
aytish malakasini rivojlantirish.
Darsning jihozlanishi:
O‘lchov tarozilari (2 dona)
100 g, 200 g, 500 g, 1 kg o‘lchov toshlari
5 xil og‘irlikdagi buyumlar: qalamdon (150 g), kitob (700 g), olma (120 g),
suv butilkasi (1000 g), shakar paketi (500 g)
Ko‘rgazmali plakat: “1 kilogramm = 1000 gramm”
Interaktiv doska va slaydlar
Darsning borishi
1-bosqich. Tashkiliy qism (5 daqiqa)
O‘qituvchi sinfga kirib, salomlashadi:

33– Assalomu alaykum, aziz o‘quvchilar! Bugun biz sizlar bilan atrofimizdagi
buyumlarning og‘irligini qanday aniqlashni, massani o‘lchash va taqqoslashni
o‘rganamiz.
Sinf “Yaxshi kayfiyat” mashqini bajaradi: har bir o‘quvchi qo‘lida yengil va
og‘ir buyumni ko‘rsatib, “Bu yengil”, “Bu og‘ir” deb aytadi. Shunday qilib,
mavzu muqaddimasi bolalarning hayotiy tajribasi bilan bog‘lanadi.
2-bosqich. Kirish qismi (5 daqiqa)
O‘qituvchi savol beradi:
– Qaysi buyum og‘irroq: qalamdormi yoki kitobmi?
– Qanday qilib bilish mumkin?
O‘quvchilar taxmin qilishadi. O‘qituvchi:
– Demak, bugun biz “massa” tushunchasini o‘rganamiz va tarozi yordamida
buyumlarning og‘irligini aniqlaymiz.
Interaktiv slayd da “massa” tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi:
Massa — bu buyumning og‘irligi, ya’ni u egallagan modda miqdori.
3-bosqich. Yangi mavzuni tushuntirish (15 daqiqa)
O‘qituvchi ko‘rgazmali tajriba o‘tkazadi:
1-tajriba: Qalamdon va kitob taroziga qo‘yiladi.
Qalamdon: 150 g
Kitob: 700 g
Natija: Kitob og‘irroq, demak 700 > 150.
2-tajriba: 1 litr suv va 1 litr yog‘ solishtiriladi
Suv – 1000 g
Yog‘ – 900 g
Natija: Suv yog‘dan og‘irroq, chunki zichligi ko‘proq.
O‘qituvchi tushuntiradi:
– Har bir buyumning massasi turlicha bo‘ladi. Ularni solishtirish uchun biz
“gramm” va “kilogramm” o‘lchov birliklaridan foydalanamiz.
Doskada yoziladi:

341 kg = 1000 g
500 g = 0,5 kg
So‘ng jadval bilan ishlash topshirig‘i beriladi:
Buyum
nomi Massasi (g) Massasi (kg) Izoh
Qalamdon 150 0.15 Yengil buyum
Kitob 700 0.7 O‘rta og‘irlik
Suv
butilkasi 1000 1.0 Og‘ir buyum
Olma 120 0.12 Juda yengil
Shakar
paketi 500 0.5 O‘rta og‘irlik
4-bosqich. Mustahkamlash (10 daqiqa)
O‘yin: “Eng og‘ir qopcha kimda?”
O‘quvchilar 5 ta qopchadan birini tanlaydilar. Ichida 100 g, 200 g, 300 g, 400
g, 500 g qum bor.
O‘quvchilar navbat bilan qopchalarni taxmin qilishadi:
– Mening qopcham eng og‘ir deb o‘ylayman, chunki og‘irlikni sezdim!
Keyin tarozida o‘lchab, natijani solishtirishadi.
Natija: Taxmin bilan o‘lchov orasidagi farq o‘quvchilarning aniqlikni
o‘rganishlariga yordam beradi.
Savol-javob:
Massa nima?
Qaysi birliklar bilan o‘lchanadi?
1 kg necha grammga teng?
Qaysi buyumlar 1 kg dan og‘irroq?
O‘quvchilar javoblarini doskada ko‘rsatilgan raqamlar bilan moslashtiradilar.
5-bosqich. Mustaqil ish (5 daqiqa)

35O‘quvchilarga topshiriq varaqalari tarqatiladi:
Topshiriq 1: Quyidagi buyumlarning massalarini gramm va kilogrammda
yozing.
Non – 800 g = … kg
Paxta – 300 g = … kg
Un – 2 kg = … g
Qand – 500 g = … kg
Topshiriq 2 (juftlikda): Har bir juft 3 ta buyumni tarozida o‘lchab natijalarni
jadvalga yozadi.
Buyum
nomi Taxminiy massa
(g) Haqiqiy massa
(g) Farq
Olma 150 170 +20
Qalamdon 200 210 +10
Kitob 800 760 -40
O‘qituvchi juftliklarning natijalarini solishtirib, xatolik darajasini aniqlaydi.
6-bosqich. Yakuniy bosqich (5 daqiqa)
O‘qituvchi bilan birgalikda “Nimani bilib oldik?” jadvali to‘ldiriladi:
Savol Javob O‘rgangan natija
Massa nima? Buyum
og‘irligi Asosiy tushuncha mustahkamlandi
1 kg necha gramm? 1000 g O‘lchov birliklari yodlandi
Qanday asbob bilan
o‘lchanadi? Tarozida Amaliy ko‘nikma hosil bo‘ldi
Qanday buyum og‘irroq? 700 g > 150 g Solishtirish o‘rganildi
O‘qituvchi xulosasi:
– Endi sizlar buyumlarning massalarini aniqlay olasiz, solishtirishni bilasiz va
gramm hamda kilogramm birliklarini farqlay olasiz.

36O‘qituvchi uchun tahlil (metodik izoh)
O‘tkazilgan darsda 26 nafar o‘quvchi ishtirok etdi. Kuzatish natijasiga ko‘ra:
24 o‘quvchi (92%) “massa” tushunchasini to‘g‘ri ifodaladi;
20 o‘quvchi (77%) “1 kg = 1000 g” nisbatini mustaqil yozdi;
22 o‘quvchi (85%) buyumlarni og‘irlik bo‘yicha to‘g‘ri taqqosladi;
4 o‘quvchi (15%) gramm va kilogramm o‘rtasida adashdi.
Tahlil shuni ko‘rsatdiki, interaktiv o‘yinlar va vizual tajribalar o‘quvchilarda
mavzuni chuqurroq o‘zlashtirishga yordam beradi.
Tajriba natijalari jadvali:
Sinf Dars turi O‘rtacha test balli (%) O‘yinli
faoliyat Natija
2-“A” An’anaviy 68% Kam O‘rtacha
2-“B” Interaktiv 89% Ko‘p Yuqori
2-“V” Aralash 81% O‘rtacha Yaxshi
Natijalar ko‘rsatadiki, interaktiv metodlar qo‘llanganda o‘quvchilarning
o‘zlashtirish darajasi 21% ga oshadi , ishtirok faolligi esa 1,5 baravar yuqori

37 Xulosa
Men ushbu kurs ishini “Boshlang ich sinf o quvchilarining massaga oidʻ ʻ
tasavvurlarini shakllantirish” mavzusida yozar ekanman, boshlang‘ich
ta’limda matematika fanining o‘quvchilarda amaliy va mantiqiy tafakkurni
rivojlantirishdagi o‘rni naqadar muhimligini chuqur angladim.
Tadqiqot davomida men aniqladimki, massani o‘rgatish jarayonida
o‘quvchilarga faqat nazariy tushuncha berish emas, balki ularni amaliy
tajribalar, solishtirish va o‘lchash faoliyatiga jalb etish zarur. Bu orqali
o‘quvchilar massaning mohiyatini chuqurroq anglaydi, real hayotdagi
jismlarning og‘irligini tahlil qilishni o‘rganadi.
O‘tkazilgan mashg‘ulotlarda interaktiv va vizual metodlar — “Tarozi
o‘yini”, “Qaysi og‘ir?”, “O‘lchab top” kabi o‘yin shaklidagi topshiriqlar
o‘quvchilarning qiziqishini oshirdi. Tajriba natijalariga ko‘ra, 2–4-sinf
o‘quvchilarining 80% dan ortig‘i massa tushunchasini to‘g‘ri tushuntirib bera
olgan, bu esa tanlangan metodikaning samaradorligini ko‘rsatadi.
Darslarda ko‘rgazmali vositalar, elektron tarozilar va interfaol
taqdimotlardan foydalanish o‘quvchilarning bilimni tez va mustahkam
o‘zlashtirishiga yordam berdi.
Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida massaga oid
tasavvurlarni shakllantirish o‘qituvchidan puxta metodika, sabr-toqat va
ijodkorlikni talab qiladi. Men ushbu kurs ishini yozish orqali nafaqat nazariy
bilim, balki amaliy tajriba ham orttirdim. Kelajakda o‘qituvchi sifatida bu
bilimlarni o‘quvchilarning fikrlash va tahlil qilish ko‘nikmalarini
rivojlantirishda qo‘llash niyatidaman.

38Foydalanilgan adabiyotlar
Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil
29-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6-
noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil
11-maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat
jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–
220-sonli Qarori.
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2023-yil
25-avgustdagi “Maktab ta’limini rivojlantirishga oid ustuvor chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–290-sonli Qarori.
Ilmiy adabiyotlar
1) Axmedova Sh.A. Boshlang‘ich ta’limda matematika o‘qitish metodikasi.
– Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 156 b.
2) Tursunov E.G‘. Matematika ta’limida amaliy faoliyatni rivojlantirish
metodlari. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti, 2019. –
148 b.
3) Nurmatova M.N. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida miqdoriy
tushunchalarni shakllantirish. – Toshkent: Ilm ziyo, 2018. – 132 b.
4) Tojiboyeva T.T. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘lchov
birliklarini o‘qitish. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – 140 b.

395) Sodiqova D.S. Matematika fanini o‘qitishda interfaol metodlardan
foydalanish. – Toshkent: Fan, 2019. – 125 b.
6) Rasulova G.X. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma.
– Toshkent: Iqtisod-moliya, 2022. – 168 b.
7) Jo‘rayev A.R. O‘quvchilarda miqdoriy fikrlashni shakllantirish asoslari. –
Toshkent: Innovatsiya nashriyoti, 2018. – 152 b.
8) Hasanov N. Matematika o‘qitish metodikasi (boshlang‘ich sinflar uchun).
– Samarqand: SamDU nashriyoti, 2019. – 174 b.
9) Karimova N.K. Boshlang‘ich ta’limda didaktik o‘yinlar tizimi. –
Toshkent: Tafakkur, 2020. – 143 b.
10) Yo‘ldosheva S.B. Boshlang‘ich ta’limda fanlararo integratsiya. –
Toshkent: Ilm sarchashmasi, 2021. – 130 b.
11) Ziyayeva M.A. Massani o‘rgatish jarayonida ko‘rgazmalilik prinsipi. –
Toshkent: Fan va taraqqiyot, 2022. – 137 b.
12) Omonova N.M. Boshlang‘ich sinflarda o‘lchov tushunchalarini
o‘qitishning zamonaviy yo‘llari. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2023. –
160 b.
13) Ibragimov M.H. Matematika darslarida amaliy mashg‘ulotlarni tashkil
etish. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. – 148 b.
14) G‘ulomova D.S. Boshlang‘ich sinfda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish
metodlari. – Toshkent: Ilm ziyo, 2018. – 126 b.
15) Raxmatova S.E. Matematika fanini o‘qitishda innovatsion texnologiyalar.
– Toshkent: O‘qituvchi, 2020. – 154 b.
16) Ismoilova N. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘lchash malakalarini
shakllantirish. – Qarshi: Nasaf, 2019. – 136 b.
17) Toshpo‘latova D.K. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tafakkurini
rivojlantirishda o‘lchov tushunchalari. – Toshkent: Tafakkur, 2022. – 164
b.

4018) Mahmudova L.A. Matematika fanida interaktiv ta’lim metodlari. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. – 145 b.

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining massaga oid tasavvurlarini shakllantirish

Sotib olish