Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 104.9KB
Покупки 6
Дата загрузки 02 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Дата регистрации 29 Ноябрь 2023

150 Продаж

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining oʻqish sur’atini oshirish. Ona tili oʻqitish metodikasi

Купить
O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDRASI “Boshlang ich sinf o quvchilarining o qish sur’atini oshirish. Ona tili o qitish ʻ ʻ ʻ ʻ metodikasi” mavzusidagi KURS ISHI Bajardi: ______ guruh talabasi __________________________ Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi __________________________ TOSHKENT-2024 MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………..…..3 1. O quvchilarni bilimini hamda o qish suratini oshirish………….……………9ʻ ʻ 2. Ta’lim tizimida o quvchilarni bilimini o zlashtirishini ʻ ʻ baholash jarayoni.... 3. Reyting tizimi va uning samaradorligi…………….…………………….…...15 4. Og zaki va yozma tekshirish usullari……………….………………….23 ʻ 5. Bolalar bilimini tekshirishda hikoya uslubining ahamiyati………………...27 6. O qish fanining ahamiyati va tekshirish metodlari………………….……..33 ʻ XULOSA …………………………………………………………….. ………..37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ………………………..39 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoev "Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma'naviy salohiyatga ega bo lib, dunyo miqyosida o z tengdoshlariga hech qaysi sohadaʻ ʻ bo sh kelmaydigan insonlar bo lib kamol topishi, baxtli bo lishi uchun davlatimiz ʻ ʻ ʻ va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz 1 " degan da'vatlari ta'limning sifatli va samarali tashkil etilishini, ayniqsa, boshlang ich sinflardan ʻ boshlab o quvchilarni mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma'naviy ʻ salohiyatga ega shaxs sifatida tarbiyalash bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Yoshlarimizning mustaqil va erkin fikrlay olishi, albatta ularning maktabda qanday ta'im-tarbiya olishiga bog liq. O quvchilarning mustaqil ʻ ʻ faoliyatini ta'lim jarayonida mustaqil ishlarni bajarish jarayoni shakllantirib beradi. Mustaqil ish bo sh o zlashtiruvchi o quvchilarning o z ustida ishlashi, ziyrak va ʻ ʻ ʻ ʻ hozirjavob bo lishiga ʻ yordam beradi. Buning uchun o quvchini ruhan tayyorlash, ko zlangan ishni bajarish uning ʻ ʻ qo lidan kela olishiga ishontirish lozim. Bunda bolani nazorat qiluvchiga ham ʻ mas'uliyat yuklanadi. U puxta o ylangan, maqsadli va davomiy mashqlarni tavsiya ʻ etishi kerak. Shu o rinda e'tiboringizni boshlang ich sinf ona tili darslarida ʻ ʻ o quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish masalasiga qaratmoqchiman. ʻ Boshlang ich ta'limda o qituvchi o quvchining imkoniyati, yosh xususiyati, ʻ ʻ ʻ qiziqishlarini e'tiborga olish zarur. O g il-qizlarni aqliy rivojlantirish shartlaridan ʻ ʻ biri topshiriqlarni to liq "eslab qolib" bajarishdir. Bajariladigan ishning maqsadini ʻ tushungan (tasavvur qilgan) holda uning rejasini belgilash va ish usulini tanlash, yo l qo yilgan xatolarni mustaqil topa olish va uni tuzata bilishga alohida e'tibor ʻ ʻ beriladi. O quvchilarning topshiriqlarni tez, to g ri bajarishi uchun qulay usullarni ʻ ʻ ʻ tanlash, yo naltiruvchi savollar berib, tayanch so zlar tavsiya etish maqsadga ʻ ʻ muvofiqdir. Maqsad va vazifalari. Dastlabki bajargan mustaqil ishidan o quvchi mamnun ʻ bo lsa, qiziqishlari ortib, yangi-yangi ish turlarini amalga oshirishga kirishadi. ʻ 3 Mustaqil ish natijalarini hamisha tekshirish lozim. Tekshirish og zaki yoki yozmaʻ shaklda bo lishi mumkin. Bola avval o ylaydi, fikrini jamlaydi, so ng uni yozishga ʻ ʻ ʻ kirishadi. O z fikrini bayon qilish, qo yilgan biror savol yoki masala yuzasidan ʻ ʻ mushohada yuritishga urinadi. Bu jarayon (og zaki) nutq asosida paydo bo ladi va ʻ ʻ mustahkamlanadi. Masalan, o quvchi o z fikrini yozma ifodalashdan ilgari ʻ ʻ o ylaydi. Pichirlab allanimalar haqida o zicha gapiradi(pedagogikada bu aktiv ʻ ʻ faoliyat hisoblanadi). Insho yozishning dastlabki shakllari ana shunday ishlardan boshlanadi. Bola matnni o qib, og zaki tahlil qiladi, sarlavhalar o ylab topib, ʻ ʻ ʻ qanday rasmlar ishlash lozimligini rejalashtirdi. O quvchilarni mustaqil faoliyatga o rgatishda quyidagilarga amal qilish lozim: ʻ ʻ - beriladigan har bir topshiriq o quvchi imkoniyatlariga mos bo lsin va qiziqish ʻ ʻ uyg ota ʻ olsin; - ish osondan qiyinga, soddadan murakkabga qarab yo naltirilsin, o quvchiga ʻ ʻ tushunarli bo lsin; ʻ - ishni bajarishda bolalarda o ziga ishonch hissi uyg onsin, ishga kirishishda ʻ ʻ o zlarida ʻ dadillik sezsin; - mustaqil bajariladigan topshiriqlar yakkama-yakka tarzda amalga oshirilsin (hamma o quvchi uchun bir xil topshiriq berish - mustaqil faoliyat emasligini ʻ eslatamiz), albatta bunda bo sh o zlashtiruvchi o quvchiga e'tibor berish kerak; ʻ ʻ ʻ - topshiriqlar turini almashtirishga alohida ahamiyat berish lozim; - topshiriqlarni hamma bir vaqtda boshlab, ma'lum vaqtda tugatishi kerakligini eslatib, bo sh o zlashtiruvchi bolalarni shu talabni bajarishga ko niktirish lozim; ʻ ʻ ʻ - ish joyi hamisha qulay, saranjom-sarishta bo lishi(parta ustida ortiqcha narsalar ʻ bo lmasligi) ʻ kerak; - topshiriqlar darsning turli bosqichida bajarilishi mumkin. Mavzuning o rganilganlik darajasi. ʻ Ma'lumki, darslarda o tkaziladigan ʻ mustaqil ishlar darsning tipiga, dars jarayonining turli bosqichlariga, o quv ʻ materialining mazmuniga bog liq bo ladi. Boshlang ich sinfda ona tilidan ʻ ʻ ʻ o rganiladigan har bir mavzuning qiyinlik darajasiga muvofiq mustaqil ishlar ʻ 4 uyushtiriladi. Ona tili darslarida o tkaziladigan mustaqil ishlarga quyidagi talablarʻ qo yiladi: ʻ Birinchi talab: mustaqil ishlar pedagogik va psixologak tomondan asoslangan bo lishi, o quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga, bilimiga mos bo lishi, ʻ ʻ ʻ o quvchilarni ʻ tilni o zlashtirishga ʻ qiziqtirishi lozim; Ikkinchi talab: o qituvchi tomonidan berilgan topshiriq o quvchilarning o quv ʻ ʻ ʻ materialini faol idrok etishini ta'minlashi zarur; Uchinchi talab: mustaqil ish hayotiy bo lishi, o rganilgan nazariy bilimlarni amaliy ʻ ʻ tatbiq etishning vositasi bo lmog i ʻ ʻ kerak. Boshlang ich sinflarda tashkil qilinadigan mustaqil ishlar hajmi va murakkabligi ʻ jihatdan uch guruhga bo linadi: tayyorlovchi; yarim mustaqil yoki oraliq; natijasi ʻ matnga teng mustaqil ishlar. 1. Tayyorlovchi mustaqil ishlar. Boshlang ich sinf o quvchilari vazifalarni ʻ ʻ mustaqil bajarishga ancha qiynaladilar. Ular berilgan topshiriqlarni taqlid qilish yo li bilangina ʻ bajara oladi. Xo sh, o quvchilarga taqlid qilishni qanday qilib o rgatish mumkin. Buning uchun ʻ ʻ ʻ o quvchilarning diqqati konkret narsalarga tortiladi. O qituvchi o quvchilarga ʻ ʻ ʻ mevalar tasvirlangan rasmni ko rsata turib, (rasmda uzum, anor, shaftoli, limon, ʻ o rik kabi mevalar ifodalangan bo ladi) o quvchilarga ushbu topshiriqlarni beradi: ʻ ʻ ʻ Rasmni yaxshilab kuzating. - Unda nimalar tasvirlangan? - Ularning nomini eslang. - Ushbu mevalarni shirin va nordon guruhlariga ajrating. - O ylang, yana qaysi mevalar shirin va nordon bo ladi. ʻ ʻ Bunday topshiriqlarni bajarishda o quvchilar chog ishtirish usulidan ʻ ʻ foydalanadilar. Topshiriq bajarilgach, tahlil uchun "olma" so zi ajratiladi. Shu so z ʻ ʻ bo g inlarga bo linadi. ʻ ʻ ʻ Ol-ma Endi o quvchilarga bunday topshiriq beriladi. ʻ - "Olma" so zining ikkinchi bo g inidagi "m" va "a" tovushlarining tovushlarining ʻ ʻ ʻ 5 artikulyatsiyasini kuzating. (o quvchilar bu tovushlarni ayta turib, partadoshʻ o rtoqlarining og ziga qaraydi). ʻ ʻ Suhbat paytida o quvchilar "m" tovushini talaffuz qilganda lablarning yumilishi, ʻ "a" tovushini aytganda og izning ochilishini o rganib oladilar. Shunga o xshash ʻ ʻ ʻ ishlarni bajarish natijasida o quvchilar til dalillarini kuzatish, jamoada ishlay olish ʻ malakalarini egallaydi. Bu ishlar o quvchilarni bundan keyingi yanada ʻ murakkabroq vazifalarni bajarishga tayyorlaydi. 2. Yarim mustaqil yoki oraliq mustaqil ishlar. Mustaqil ishlarning bu turi yetaklovchi savollar, darslik, tarqatma materiallar, ko rgazmali qurollardan ʻ foydalanish asosida bajariladi. 3-sinfda "Gapda so zlarning bog lanishi" mavzusini ʻ ʻ o qitishda quyidagicha mustaqil ish o tkaziladi. ʻ ʻ 1. Gapni so zlarga ajrating, har bir so zning so rog ini aniqlang. ʻ ʻ ʻ ʻ Qor yog di. Qor-nima?, yog di- nima qildi? ʻ ʻ 2. Nuqtalar o rniga tegishli so zni qo yib, gapni kenggaytirib yozing. ʻ ʻ ʻ ...qor yog di. (oppoq,qizil, ko m-ko k) - .. Oppoq qor yog di. ʻ ʻ ʻ ʻ 3. Gapni "bugun" va "qalin" so zlari yordamida kengaytirib yozing. ʻ Bugun oppoq, qalin qor yog di. ʻ 3. Natijasi matnga teng mustaqil ishlar. Ta'lim rivojlangan sari o quvchilar yanada ʻ murakkabroq vazifalarni bajara oladilar. Shuni hisobga olib, grammatikadan o rganiladigan bilimlarga bog langan holda ijodiy diktant, hikoya, ish qog ozlari, ʻ ʻ ʻ bayon, insho va boshqa ish turlaridan mustaqil ish sifatida foydalanish mumkin. Bu ishlar hajmining kattaligi, bajarish uchun ko p vaqtni talab qilishi bilan ʻ mustaqil ishning oldingi turlaridan farq qiladi. 4. Darslik materiallari ustida mustaqil ishlarni tashkil etish yo llari. ʻ "Ona tili" darsliklari materillari o zida grammatik kategoriyalarni, so z yasash ʻ ʻ shakllari va usullari, so z o zgartirish va gap tuzish yo llari, orfoepik va orfografik ʻ ʻ ʻ hamda punktuatsion qoidalarni mujassamlashtirgan. Darslikdagi qonun-qoida1ar o zining abstrakgligi, umumiyligi bilan xarakterlanadi. ʻ Demak, o quvchining umumiy taraqqiy qilishda ona tili alohida ahamiyatga ega ʻ bo lib, uning asosiy vazifalaridan biri bolalarning tafakkurini o stirish, ularda kitob ʻ ʻ 6 ustida ishlash malakalarini takomillashtirishdan iborat.O quvchi maktabda darslikʻ ustida mustaqil ishlashni qanchalik puxta o rgansa, maktabni bitirib chiqqandan ʻ so ng o z bilimini oshirish uchun shunchalik muvaffaqiyatli ishlay oladi. ʻ ʻ Boshlang ich ta'limda "Ona tili" faniga oid mustaqil ishlar o quvchilarni bilim, ʻ ʻ malaka va ko nikmalar bilan qurollantirishning muhim vositasi hisoblanadi. Bilim ʻ esa ana shu mustaqil ishlar orqali bola faoliyatiga o tadi va puxta egallanadi. ʻ Mustaqil ishlar orqali egallangan bilimlar o quvchining amaliy faoliyat mahsuliga ʻ aylanadi va bu bilimlardan u istagan joyda: tanish sharoitida ham, notanish sharoitida ham bemalol foydalana oladi. Kurs ish natijalarining joriy qilinishi. O qituvchining eng birinchi vazifasi ʻ bolaga bilim berish bo lsa, ikkinchi eng muhim vazifasi berilgan bilimlarni ʻ tekshirish orqali mustahkamlash hisoblanadi. Agar berilgan bilim o z vaqtida ʻ tekshirib turilmasa, boladagi darsga bo lgan qiziqish so nishi mumkin, albatta. ʻ ʻ Kurs ishi natijalarining aprabatsiyalari. Kurs ish natijalari maktab xamda Chirchiq davlat pedagogika institute dekani, kafedra mudiri hamda kurs ishi raxbari tomonidan aprabatsiya qilindi. Jamiyatimiz yuqori ma’lumotli, fan asoslarini chuqur egallagan, milliy istiqlol ruhida tarbiyalangan, o z bilimlarini ishlab chiqarishga mohirlik bilan tatbiq qila ʻ oladigan kishilarni talab etadi. Bunday kishilarni tarbiyalashda dars muhim rol o ynaydi. Shu tufayli darsga bo lgan talab ham o sib boradi. Darsga qo yiladigan ʻ ʻ ʻ ʻ asosiy talablardan biri ilmiylikdir. Darslarda o rganiladigan bilimlar mazmuni ʻ o zbek tilshunosligining ilmiy yutuqlarini o zida aks ettirishi, ta’lim jarayonining ʻ ʻ maqsadiga hamda bolalarning bilim saviyasiga mos bo lishi zarur. Ta’limda ʻ bularning birontasiga rioya qilinmasa, ona tili mashg ulotlarining samaradorligiga ʻ putur etkaziladi. O quvchilarning yoshiga mos kelmaydigan elementar yoki nihoyatda ʻ murakkab bilimlar bolalarning til faniga oid qiziqishlariga salbiy ta’sir qiladi. Ona tili darslarida o qitish metodlari bilan birga, fan sohasida ishlatiladigan usullardan ʻ foydalanish mashg ulotlarning samaradorligini oshiradi. Bolalarga tahlil va qayta ʻ qo sha olish, induktiv va deduktiv xulosalar chiqara bilish, til hodisalarini kuzatish, ʻ 7 kuzatilgan hodisalarga oid dalillar to plash, to plangan dalillarni taqqoslashʻ ʻ yo llarini o rgatish o qituvchining asosiy vazifasidir. ʻ ʻ ʻ Dars – ijodiy jarayon. Darslarda o quvchilarning ijodiy faoliyati qancha ʻ taraqqiy ettirilsa, ular o z oldiga qo yilgan aqliy vazifalarni shuncha qiynalmasdan ʻ ʻ bajaradilar. Bola topshiriqlarni ishlash sirlarini o rganib borgan sari, unda ijodiy ʻ fikr yuritish qobiliyati shakllana boradi. Ijodiy fikr yuritish o quvchilarda evristik ʻ layoqatni o stiradi. ʻ Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish 2 asosiy bob,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Ishning hajmi 41 sahifani tashkil ʻ etadi. 8 1. O quvchilarni bilimini hamda o qish suratini oshirishʻ ʻ Yoshlarga ta’lim-tarbiya berish masalalarida yangicha yondashish davr talabi bo lib kelmoqda. Zero Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida “Ilg or pedagogik ʻ ʻ texnologiyalar, ta’limning yangi shakl va uslublari, o quv shu jumladan, ʻ tabaqalashgan dasturlar amaliyoti joriy etiladi” 1 , deb ta’kidlanadi. Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimini joriy etishdan ko zlangan asosiy ʻ maqsad – yosh avlodda yuqori kasbiy madaniyat, ijodiy va ijtimoiy-siyosiy faollik, erkin fikr yuritish kabi qobiliyatlarni shakllantirishdan iborat. Bunda avvalo, tahsil oluvchilarning faolligini oshirish talab qilinadi. Shuning uchun ham o quvchilarning mustaqil, ijodiy, tanqidiy fikrlarini o stirishda ta’limning interfaol ʻ ʻ usullaridan keng hamda o rinli foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shu bilan birga ʻ o quvchilarda mehnat ta’limiga oid bilim va ko nikmalarini shakllantirishda dars ʻ ʻ va darsdan tashqari mashg ulotlarni ʻ tashkil etishda tizimlilik, aniq maqsadga yo naltirilganlik, o qitish ishlarining natijalarini nazorat qilish hamda baholashga ʻ ʻ yangicha usularni joriy etish kabilar yetarlicha o z aksini topmay qolmoqda. ʻ Shuning uchun umumta’lim maktablarida o quv uslubiy ishlarni ʻ takomillashtirishda ta’lim va tarbiyaning faol usullaridan foydalanish, o qitishning ʻ hamda sinov-nazorat ishlarini o tkazishni maqbul shakllaridan oqilona foydanish ʻ yo llarini izlab topish dolzarb masalaga ʻ aylanib bormoqda. Ma’lumki, o qitish usullari o qituvchining o quvchilar bilan muayyan ʻ ʻ ʻ maqsadlarga erishish yo lidagi faoliyatidan tarkib topgan bo lib, kimga nimani ʻ ʻ qanday o rgatish zarurligi haqidagi masalalarni ochib berishga xizmat qiladi. ʻ Shuning uchun o quvchilarni bilish faoliyatlarini faollashtirish va ularning ʻ mustaqil, ijodiy fikrlashlari uchun qo llaniladigan shakl va usullarini mos ravishda ʻ tanlash kelgusida kadrlar tayyorlashda o z ʻ samarasini beradi. 9 O rta maxsus, kasb-hunar muassasalarida o quv tarbiyaviy jarayon unumliʻ ʻ mehnatni amalga oshirish uchun o quvchilarni tayyorlashga yo naltirilgan bo lib, ʻ ʻ ʻ malakali, unumli mehnat o quvchilarning ta’lim-tarbiya olish jarayonida ʻ shakllangan bilim, Malaka va ko nikmalariga ʻ asoslangandir. O quv tarbiyaviy jarayon – boshqariladigan va rostlanadigan jarayon bo lib, ʻ ʻ o qituvchi, ustoz va o quvchilardagi bilim, malaka va ko nikmalarni son va sifat ʻ ʻ ʻ jihatdan haqqoniy baholash o quv-tarbiyaviy jarayonda olingan natijalarga qarab ʻ o zgartirishlar kiritib borish bilan birga o zining faoliyatiga ham tavsif beradi. ʻ ʻ O quvchilarning bilim, malaka, ko nikmalarni va qobiliyatlariga baho berishdan ʻ ʻ oldin yana bir bor bilim, malaka, ko nikmalarni va qobiliyatlarini qarab chiqaylik. ʻ Bilim – nazariy va amaliyot faoliyat natijasida o rgangan, esda saqlab qolingan, ʻ fikrlashtirilgan hodisa va predmetlar haqidagi tushunchalar tizimidir. Bilimlar o z navbatida tizimli va tizimsiz, nazariy va amaliy, keng va tor, chuqur- ʻ yuzaki, moslashuvchan, andozali, mustahkam va mustahkam bo lmagan turlariga ʻ bo linadi. Bularning ichida kasbiy ta’lim natijasida hosil bo ladigan nazariy va ʻ ʻ amaliy bilimlarni oshirish mumkin. Chunki nazariy bilimlar narsalarning (predmetlar) yetarli darajadagi xususiyatlarni, texnika va texnologiyalar hodisasini va ularning obyektiv munosabatini bildiradi. Amaliy bilim esa texnika va texnologiya sohasidagi jarayonlarning aloqasini, hodisasi va boshqalarning to g ridan-to g ri amaliy faoliyatiga kiritilganligini bildiradi. ʻ ʻ ʻ ʻ Malaka - bu o quvchilarning avtomatik ravishda amalga oshirilgan holda birorta ʻ ishni bajarish qobiliyatidir. Ko nikmani shakllantirish bu kasbiy ta’limning majburiy oxirgi maqsadi bo lib, bu ʻ ʻ ko nikma, o qish, amaliyot jarayonida bosqichma-bosqich shakllanib boradi. ʻ ʻ Kasbiy qobiliyat – kasbiy faoliyat sharoitida ishni mufavvaqiyatli bajarish uchun zarur bo lgan shaxsning shaxsiy-psixologik sifat belgisidir. ʻ Qobiliyat tug ma bo lmasdan uning ko zga tashlanishi yoki ajralib turishi muhitga, ʻ ʻ ʻ o rganishga, tarbiyaga bog liqdir. Qobiliyatning tug ma ko rinishi uning ʻ ʻ ʻ ʻ 10 qabul qila olishi, fikrlashi, xotirasi, faraz qilishi va boshqalar bo lgani uhun bularʻ rivojlantirilsa, to g ri yo lga solinsa, qobiliyat yuqori cho qqiga chiqadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Bilim, ko nikma, malaka va qobiliyat o zaro bog liq bo lib, ularni alohida-alohida ʻ ʻ ʻ ʻ baholash juda murakkab. O quvchilarning bilim, ko nikma va malakalarini ʻ ʻ baholash ustozning, o qituvchining uslubiy faoliyatini tarkibiy qismidir. Shuning ʻ uchun ham o qituvchi o quv sharoitida har harbir o quvchini diqqat bilan ko zatib ʻ ʻ ʻ ʻ o rganib boorish ʻ va faoliyatni baholash zarur. Bilim, ko nikma va malakalarni tekshirish va baholash, o quv jarayoning eng ʻ ʻ muhim va zaruriy qismlaridan bo lib, u 3 asosiy vazifani bajaradi: ʻ a. bolalar tomonidan o zlashtirayotgan bilim, hosil qilingan ko nikma ʻ ʻ va malakalarni nazorat qilish; b. bilimlarni sifatini aniqlash; O quv dasturida belgilangan materiallarni ongli, izchil va mustahkam o zlashtirib ʻ ʻ olishga undash. Bu masalalar ta’limiy ahamiyatga molikdir. Bilim, ko nikma va malakalarni ʻ tekshirish va baholash jarayonida o quvchilar o qishga ongli munosabatda bo lishga, ʻ ʻ ʻ izchil ishlashga, ongli intizomga, qiyinchiliklarni yengish, o zida irodaviy sifatlarni ʻ o stirishga, o ziga hamda boshqalarga nisbatan talabchan bo lishga o rgatib boradi. ʻ ʻ ʻ ʻ Bu masalalar esa katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. O quvchilar bilimini tekshirish bolalar tomonidan o zlashtirilgan bilimni sifatini ʻ ʻ aniqlash, ularni o quv dasturida belgilangan materiallarni izchil va puxta o zlashtirib ʻ ʻ olishga da’vat etish vositasidir. O qituvchi bilimlarni tekshirish orqali o quvchining ʻ ʻ o quv materialini qanday idrok etib tushunganligini, qanday fikr yuritayotganligini, ʻ dasturda belgilangan o quv materiallarni qay darajada o zlashtirib olganligini ʻ ʻ aniqlaydi hamda keyingi o quv materiallarni o rganish, ta’lim sifatini yaxshilash ʻ ʻ yo llarini belgilaydi. Shu bilan birga o quvchilarning bilimlarni o zlashtirishini ʻ ʻ ʻ o rganish va tekshirish ularning o qishga bo lgan munosabatini, tirishqoqligini, ʻ ʻ ʻ o ziga ʻ talabchanligini, bilimga, fanga bo lgan qiziqishini bilishga imkon ʻ 11 beradi. Shuningdek, bolalarning xotirasi, bililish qobiliyatlarining qay darajada usganligi, ularning mustaqil ishlashga ko nikma va malakalarini qay darajadaʻ egallaganliklari aniqlanadi. Tekshirish vaqtida o quv materiallari esga olinadi va ʻ o quvchilarni sezish, idrok qilish, fikrlash qobiliyatlari ham usib boradi. Bu ʻ jarayonda o quvchilar keng fikr yuritishga, o quv materiallarni asoslashga, ʻ ʻ mulohaza yuritish, isbotlashga o rganadilar. ʻ O quvchilarning bilim, ko nikma va malakalarni tekshirishning yana bir ʻ ʻ muhim tomoni shundaki, ana shu jarayonda o quvchilarning bilimlari va bajargan ʻ ishlaridagi kamchiliklar sezilib qoladi va nihoyat mazkur kamchiliklarni bartaraf etish choralari belgilanadi. Bilimlarni tekshirish va baholash darsning barcha qismlariga singib ketadi. Shunday ekan, u o quvchi bilimidagi kamchiliklarni to ldirishga, o rganilayotgan ʻ ʻ ʻ masalaning asl mohiyatini anglashga yorda beradi va o rganilayotgan materialni ʻ tushunishga keng imkoniyat yaratadi. O quvchilarning bilim, ko nikma va malakalarni tekshirish va baholash ʻ ʻ jarayonida o qituvchi ayrim o quvchilarga va butun sinf jamoasiga izchil ta’sir etadi, ʻ ʻ individual ishni sinf jamoasi ishi bilan qo shib olib boradi. Tajribali o qituvchilar ʻ ʻ o quvchi bilimini baholash jarayonida sinf jamoasi fikriga suyanadilar va ʻ o quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etadilar. Bunda o qituvchi sinf o quvchilari diqqatini ʻ ʻ ʻ faollashtiradi, o rtoqlarining javobiga mas’uliyat bilan qarashga o rgatadi. ʻ ʻ Shuningdek, o z bilimlarini mustahkamlashga, o z bilimiga tanqidiy qarashga ʻ ʻ odatlantiradi. Bu esa o quvchini o z vaqtida vijdonli, rostguy bo lishga o rgatadi. ʻ ʻ ʻ ʻ O qituvchi bilimga baho qo yish vaqtida o quvchining materialni ʻ ʻ ʻ o zlashtirish saviyasi, bola tafakkurining o sish darjasi, zenining rivolanishi kabi ʻ ʻ xususiyatlarini hisobga oladi: o quvchilarning ishlash sur’ati, qobiliyati, o qishga ʻ ʻ ishtiyoqi, nutqning o sish darajasi o rganiladi. Shuningdek, ayrim o quvchilarda ʻ ʻ ʻ uchraydigan qurqoqlik, uyatchanlik, tortinchoqlik, o z kuchiga ortiqcha baho berish, ʻ ishonmaslik, shoshqaloqlik, kamgaplik xususiyatlari bartaraf etiladi. Buning natijasida ta’lim jarayonida o qituvchi va o quvchi faoliyatining uyg unligi ʻ ʻ ʻ ta’minlanadi. 12 Bilim, ko nikma va malakalarni tekshirish va baholashningʻ tarbiyaviy ahamiyati shundaki, bunda o quvchilarda o qishga, o z yutuqlari va ʻ ʻ ʻ muvaffaqiyqtsizliklariga nisbatan munosabat shakllanadi, qiyinchiliklarni yengish istagi tug iladi. Baho unda hamisha o quvchi sifatida, shaxs sifatida o ziga nisbatan ʻ ʻ ʻ muayyan bir munosabatni hosil qiladi. O quvchining o ziga nisbatan bu ʻ ʻ munosabatni, bu tuyg ularni o qituvchi uning hatti-harakatlaridagi irodalilik, ʻ ʻ jamoatchilik, o zaro bir-biriga yordam berish kabi sifatlarni shakllantirish borasida ʻ ustalik bilan ishlatadi. Umuman olganda ta’lim – tarbiya jarayonida bilim, ko nikma va malakalar ʻ shakllanganligini nazorat qilish muhim o rin egallaydi. ʻ Xususan, nazorat quyidagi funksiyalarga ega: 1. Nazoratning diagnostik funksiyasi. Nazorat natijasi orqali bilim, ko nikma ʻ va malakalarning shakllanganlik darajasi aniqlanadi. 2. Nazoratning ta’lim oluvchilardagi bilim olishga bo lgan ishtiyoqini o stirish ʻ ʻ funksiyasi. 3. Nazorat jarayonida ta’lim oluvchilarning shaxsiy jihatlari shakllantiriladi va eng asosiysi rivojlantiriladi. 4. Ta’lim funksiyasi. 5. Nazoratning tarbiyaviy funksiyasi. 6. Nazoratning baholash funksiyasi. 7. Nazoratning ta’lim oluvchilardagi bilimga qiziqishni o yg otish, jonli ʻ ʻ fikrlashga o rgatuvchilik funksiyasi. ʻ Ma’lumki, nazorat asosan uch turga bo linadi. Ular: joriy nazorat, oraliq ʻ nazorat va yakuniy nazoratlardir. Bulardan tashqari so nggi nazorat turi ham ʻ bor. Nazorat turi testlar , yozma ishlar va og ʻ zaki savol – javoblar orqali amalga oshiriladi . Pedagog olimlar I.Tursunov va U.Nishonalievlarning ma’lumotlariga qaraganda testlar orqali quyidagi imkoniyatlar yaratiladi: 13  ta’lim oluvchilar nazariy va amaliy bilimlarining darajasini ob’ektiv sharoitda aniqlash imkonini beradi;  bir vaqtning o zida bir guruh yoki ko p sonli ta’lim oluvchilar biliminiʻ ʻ nazorat qilish mumkin;  hamma ta’lim oluvchilarda bir xil qiyinchilikdagi savollar berilib, hammasiga bir xil sharoit yaratiladi;  test natijalarini ta’lim beruvchi tomonidan tezkorlik bilan tekshirish mumkin;  turli guruhdagi ta’lim oluvchilar bilimini solishtirish, qo llanilayotgan ʻ metodning samaradorligini aniqlash mumkin;  ta’lim jarayonida uchraydigan kamchiliklarda aniqlash mumkin. Boshqa o quv predmetlari qatori mehnat ta’limi darslarida ham o quvchilar ʻ ʻ ma’lum hajmdagi bilim, ko nikma va malakalrni egallashlari kerak. ʻ O qitishdagi muhim ishlardan biri dars va amaliy mashg ulot jarayonida ʻ ʻ o quvchilarning bilim darajasini aniqlash, uni to g ri baholash hisoblanadi. ʻ ʻ ʻ O z bilimining boshqalar tomonidan to g ri haqqoniy baholanishiga ishonch ʻ ʻ ʻ hosil qilgan o quvchida o quv faoliyatiga nisbatan qiziqish, o ziga nisbatan ʻ ʻ ʻ esa ishonch ortadi. Aksincha o quvchining bilimini baholashda nohaqlikka ʻ yo l qo yilsa, asta-sekin uning o qishdan ko ngli ʻ ʻ ʻ ʻ soviy boshlaydi, o qishga ʻ nisbatan befarqlik alomatlari yuzaga keladi. 14 2. Ta’lim tizimida o quvchilarni bilimini o zlashtirishiniʻ ʻ baholash jarayoni Ma’lumki turli o quv predmetlarni o qitishda o quv dasturlaridan va ʻ ʻ ʻ fanning o ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, o quvchilar bilimiga turlicha ʻ ʻ talab qo yiladi. Hozirgi kunda o quvchilar bilim darajasini yangidan-yangi usullari ʻ ʻ qo llanilmoqda. ʻ Kuzatishlarda shu narsa ma’lum bo ldiki, aksariyat o qituvchilar ʻ ʻ o quvchilarning bilim darajasini baholashda kopgina qiyinchiliklarga duch ʻ kelishmoqda. Ko p hollarda o quvchilarning o tilgan mavzu bo yicha egallagan ʻ ʻ ʻ ʻ bilim hamda mehnat ko nikmalarini aniqlash va baholash eskicha usullarda, ya’ni ʻ oddiygina savol-javob tarzida olib borilishi ulardagi fanga bo lgan qiziqishni ʻ susaytirib qo ymoqda. Darsni strukturaviy tuzilishiga ko ra, o qituvchi hamma ʻ ʻ ʻ bosqichlarni o z vaqti, me’yyorida o tib ulgurishi kerak. Bu esa sinfdagi barcha ʻ ʻ o quvchilar bilimini baholashga bo lgan imkoniyatni cheklaydi. Darsning asosiy ʻ ʻ qismi – “Yangi mavzu bayoni”ga 30-35 daqiqa ajratiladi, natijada mustahkamlash va o quvchilar bilim darajasini baholashga uncha ko p vaqt qolmaydi. Bu esa ʻ ʻ o quvchilarga berilgan saboq natijalarini aniqlashning yangi, kam vaqt talab ʻ qiladigan usullarni qo llashni taqazo etadi. Shuning uchun biz mashg ulotlar ʻ ʻ jarayonida o quvchilar bilimini baholashning qo yidagi usulini taklif ʻ ʻ qilmoqchimiz. Buning uchun o quvchilar orasida ”Siz necha ballga loyiqsiz?” ʻ mavzusidagi didaktik o yin tashkil etiladi. O yin shartiga ko ra, o qituvchi ʻ ʻ ʻ ʻ o quvchilarga “Hurmatli o quvchilar, hozir har biringiz o tilgan mavzular bo yicha ʻ ʻ ʻ ʻ ikkitadan savlolni o ng tomoningizda o tirgan o rtog ingizga berasiz. Savollarni ʻ ʻ ʻ ʻ to g ri, lo nda va o rinli bo lishiga e’tibor bering. O yinimiz qoidasiga ko ra, savol ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bergan kishi o rtog ini yozgan ishini, ya’ni javobini tekshirib boradi. Sizlar ikki ʻ ʻ imkoniyat: savollarga to g ri javob yozish va tekshirishda uchtadan ortiq asosli ʻ ʻ (izohlangan) hatto kamchiliklarni aniqlash orqali baholanasiz” 1 , - deb tushuntiradi. (Izoh oxirgi o ng qatorda o tirgan o quvchilar keyingi darsda o rinlarini ʻ ʻ ʻ ʻ 15 almashtirib oladilar yoki ularga o qituvchi boshqa vazifa berishi ham mumkin). ʻ Savollar berilgach, ularga javob topish paytida sinfxonada osoyishtalik ta’minlanadi. O yin shartiga ko ra, o quvchilar bir-birlarini bezovta qilmasliklari ʻ ʻ ʻ uchun yordam bergan o quvchining balidan chegirilishi haqida ogohlantiriladi. Shu ʻ tariqa o ng tomondagi o quvchining javobi savol bergan o quvchi tomonidan ʻ ʻ ʻ tekshirib baholanadi. O z navbatida, o yin shartiga ko ra, o qituvchi ʻ ʻ ʻ ʻ o quvchilarning faoliyatini ikki ishda: berilgan javobning to g riligi va uni ʻ ʻ ʻ tekshirish natijalariga ko ra ʻ baholaydi. Shuningdek, o quvchilar bilim, ko nikmalarini baholashning usullaridan biri ʻ ʻ testdir. Bunda o qituvchi o quvchilarga ikki xil variantda test materiallarini ʻ ʻ tarqatadi. Bu usulda test materiallari variantlar bo yicha sinf o quvchilariga teng ʻ ʻ yetadigan darajada bo lishi kerak. Bir xil variantdagi o quvchilarning joylashuvi va ʻ ʻ munosabatlari dars davomida e’tiborga olinadi. Testlarni yechishda o quvchilarni ʻ nazorat qilishni ikkita a’lochi o quvchiga bolalar sonini teng ikkiga bo lib ʻ ʻ topshiriladi. O z-o zini nazorat qilish natijasida test savollarini yechishga ʻ ʻ kirishiladi. Yakunlangan tastlarni tekshirish yig ishtirib olinib, ʻ almashtirilib tarqatiladi. Javoblar ikkita o qituvchi tomonidan beriladi. Sinfdoshlari ʻ esa tekshirishni amalga oshiradi. Darsning o z-o zini boshqarishi va natijalarini ʻ ʻ baholashga 10-15 daqiqa vaqt sarflanadi. Qolgan vaqtlar darsning boshqa bosqichlari amalga oshiriladi. Bunda 100 foiz o quvchilarning bilim va ʻ ko nikmalarini tekshirib, baholashga erishiladi. ʻ O quvchilarning bilimi mazkur usullar orqali baholanganda unchalik ko p ʻ ʻ vaqt sarflanmaydi. Aksincha, kam vaqt ichida ko proq o quvchilarning bilim ʻ ʻ darajalari aniqlanadi. O quvchi ikki imkoniyatdan manfaatdor bo lganligi uchun ʻ ʻ o zidagi fikrlash qobiliyatini namoyon qilishga intiladi, baholashning ʻ o quvchilarning ishtirokida odilono o tkazishga erishiladi. Bu esa ʻ ʻ o quvchilarda ʻ mustaqil fikrlash, o zgalar faoliyatiga xolisona baho berish, o z ʻ ʻ kamchiliklarini ko ra olish hamda tuzatish kabi sifatlarni shakllantirishga ʻ ko maklashadi. ʻ O quvchilar bilimini tekshirish va baholashdan maqsad o quvchilar bilimining ʻ ʻ 16 sifatini, rivojlantirish darajasini ta’minlash va ularni rag batlantirishdan iboratʻ bo lib, bilim olishga qiziqishini takomillashtirishdir. ʻ O quvchilarning ʻ bilim saviyasi va o zlashtirish darajasi ʻ quyidagi nazorat turlarini o tkazish ʻ orqali baholanadi: joriy nazorat — so rovlar, nazorat ishlari yoki testlar tarzida o quvchilarning ʻ ʻ bilimlari, ko nikma va malakalari muntazam nazorat qilinadi; ʻ oraliq nazorat — chorak tamom bo lganda va o quv dasturining tegishli bo limi ʻ ʻ ʻ tugallangandan keyin o quvchilarning bilimlari, ko nikma va malakalarini ʻ ʻ baholash uchun amalga oshiriladi. U yozma nazorat ishi yoki testlar shaklida o tkaziladi. Ushbu nazoratda foydalaniladigan materiallar o quv fani o qituvchisi ʻ ʻ ʻ tomonidan tayyorlanadi.  Har bir nazorat turi qanday shaklda o tkazilishidan qat’i nazar, ʻ besh ballik («5», «4», «3», «2», «1») usulda butun sonlar yordamida baholanadi.  O quvchilarning nazorat turlari bo yicha olgan ballari hamda choraklik ʻ ʻ (yarim yillik) va yillik (yakuniy) baholari, shuningdek, yillik reyting ko rsatkich ballari ʻ sinf jurnaliga qayd etiladi .  O quvchining choraklik (yarim yillik), yillik (yakuniy) baholari va yillik ʻ reyting ko rsatkich ballari uning ʻ tabelida qayd etiladi . O qituvchining o qitish jarayonini nazorat qilib borishi, o quvchilar ʻ ʻ ʻ bilimini tekshirishi va baholashi o qitish jarayonining majburiy elementidir. ʻ Tekshirish bilimlarni mustahkamlash va aniqlashtirishga xizmat qiladi, chunki uzoq vaqt tekshirishsiz qolgan bilimlar oson unutiladi. Bilimlarni takrorlash yangilarini o rganish ʻ uchun tayanchdir. Ona tili darslarida o tilgan materialni takrorlash va umumlashtirish yangi mavzuni ʻ o rganish jarayonida va uni o rganishdan keyin, shuningdek har bir chorak hamda ʻ ʻ 17 yil oxirida o tkaziladi. ʻ Takrorlashning turli uslublari mavjud. Hammadan avval bu: - o tilgan mavzular yoki mashqlar, suratlar, kontur kartalar bo yicha suhbat ʻ ʻ vaqtida, o quvchilar tomonidan tajribalar o tkazilayotganida; ʻ ʻ - masalalar yechish va mashqlar bajarilayotganida; - qiziqarli savollarga javob berilayotganda bilimlarni umumiy yoki individual tekshirishdir. Takrorlash turlaridan biri o quvchilar bilimini og zaki hisobga olishdir, u ʻ ʻ har bir darsda butun sinfni umumiy so rash yoki ayrim o quvchilardan individual ʻ ʻ so rash ko rinishida o tkaziladi. Umumiy so rashning qimmati shundaki, bunda ʻ ʻ ʻ ʻ javob berishga ko proq sondagi o quvchilarni jalb qilish va sinf e‘tiborini ushlab ʻ ʻ turish imkoniyati bo ladi. Biroq ayrim savollarga olingan javoblar har bir o quvchi ʻ ʻ bilimlarining chuqurligini aniqlashga imkon bermaydi va ularga o z fikrlarini ʻ ravon hikoya tarzida bayon qilish ko nikmalarini rivojlantirishga halaqit beradi. ʻ Shuning uchun ham individual so rash, ya‘ni ayrim o quvchining ravon hikoyasi ʻ ʻ so rashning asosiy ʻ turi hisoblanadi. So rash jarayonida o qituvchi o quvchilarning bilimlari naqadar aniqligi va ʻ ʻ ʻ fahmlab olinganligini, ularning o rgangan mavzulari to g risidagi tasavvur va ʻ ʻ ʻ tushunchalarini qanchalik to g ri ekanligini aniqlash kerak bo ladi. Shunga ko ra ʻ ʻ ʻ ʻ materialni faqat og zaki bayon qilinishi bilan qanoatlanib qolmaslik kerak. Talab ʻ qilish kerakki, o quvchilar javoblarida kuzatish natijalaridan foydalansinlar, o z ʻ ʻ hikoyalarini o qituvchi materialni tushuntirishda foydalangan jadval, model va ʻ boshqa o quv qurollarini ko rsatish bilan birga olib borsinlar. ʻ ʻ Alohida o quvchidan so rashning butun sinf bilimlarini mustahkamlashga yordam ʻ ʻ berishi munosabati bilan sinf e‘tiborini har bir javobga qaratilishiga erishish kerak. Sinf e‘tiborini faollashtirish uchun savolni butun sinfga berish, keyin tayinli o quvchini javobga chiqarish lozim. Bu barcha o quvchilar diqqatlarini to plashga ʻ ʻ ʻ 18 va materialni xotirada tiklashga majbur qiladi. Bundan tashqari javob beruvchi o quvchi yo l qo ygan xato va noaniqlikni tuzatish, uning javobini to ldirish vaʻ ʻ ʻ ʻ qo shimcha savollar berish uchun butun sinfga javobni kuzatib borishni taklif ʻ qilish kerak. O qituvchi javob berayotgan o quvchiga e‘tibor berish bilan birga ʻ ʻ butun sinfni o z nazorati ostida ushlab turmog i lozim. O quvchilar e‘tiborini ʻ ʻ ʻ bo shashganligini o z vaqtida payqash va uni tiklash usullarini topish, chekinish ʻ ʻ harakatlarini o z vaqtida payqash va bartaraf qilish g oyat muhimdir. ʻ ʻ Bilimlarni yozma tekshirish. Tekshirishning bu turi savollarga yozma javob berish yoki yozma topshiriq bajarish tarzida o tkaziladi. Yozma ishlar asosan diktantni ʻ tog ri ʻ yozish bilan bog liq ʻ bo ladi: ʻ Shuningdek, yozma ish uchun tezis tipidagi dasturlashtirilgan topshiriqlar, raqamli diktantlar, dasturlashtirilgan kartochkalardan foydalanilishi mumkin. O qituvchi ʻ ularni tekshirayotib, har bir so zga, harfga, tinish belgilariga va shuningdek ʻ husnixatga e'tibor qaratishi lozim O quvchilarning og zaki javoblari esa ularning bilimlarini aks ettiradi va ʻ ʻ o qituvchi tomonidan har bir o quvchining qanday o zlashtirayotganligini, u o quv ʻ ʻ ʻ ʻ materialini qanchalik egallaganligini ko rsatuvchi baholar bilan qadrlanadi. ʻ Shuning bilan birga ular ma‘lum darajada o qitishning sifatini ham aniqlaydi, ʻ chunki o quvchilar bilimi uning ʻ asosiy o lchovidir. ʻ Bilimlarni baholash intensivligini oshirish uchun bir necha o quvchilardan bir ʻ vaqtda so rash uslubini qo llash mumkin. Masalan, bir o quvchi sinf oldida ʻ ʻ ʻ o qituvchiga javob beradi, 2—3 o quvchi doskada rasmlar chizadi, bir necha ʻ ʻ o quvchi didaktik dasturlashtirilgan kartochkalar bilan ishlaydi. ʻ 19 3. Reyting tizimi va uning samaradorligi O quvchilar bilimini baholashda materialni ular qanchalik aniq va ravonʻ tushunganliklari, javobning aniqligi va to liqligi, shuningdek uning shakli, ya‘ni ʻ bilimni bayon qilishning izchilligi va to g riligi hisobga olinadi. Ona tili bo yicha ʻ ʻ ʻ o quvchilar bilimlarini baholashning o lchovlarini sinflar bo yicha keltiramiz. ʻ ʻ ʻ 1- sinf. Birinchi sinf yakunida o qitishning oxiriga kelib, bolalar harflarni, bir ʻ necha tinish belgilari va ularning vazifalarini, so zlarni, bir nechta so z yasovchi va ʻ ʻ lug aviy shakl yasovchi bilishlari va qoidalarni aniq ayta olishlari, diktant va ʻ yozma topshiriqlarda to g ri ʻ ʻ qo llay ʻ olishlari kerak. Birinchi sinfda baho qo yilmaydi, ammo muvaffaqiyatli javoblar rag batlantiriladi. ʻ ʻ 2- sinf. Ikkinchi sinfda «5» bahosi barcha so zlarni imloviy xatolarsiz yoza ʻ olganlarga, ba'zi bir qo chimchalarni ham to g ri qo llab, ham ularning vazifasini ʻ ʻ ʻ ʻ bilganlarga; dars davomida o qituvchi tomonidan berilgan savollarga to g ri jabob ʻ ʻ ʻ berganlarga, test va nazorat ishilarida xatolar qilmaydigan o quvchilarga, zamon ʻ qo shimchalarni tutilmasdan ayta olgan o quvchilarga qo yiladi. ʻ ʻ ʻ «4» bahosi ham «5» bahosidagi o lchovlar bo yicha qo yiladi, ammo javobda ba‘zi ʻ ʻ ʻ noaniqliklarga yo l qo yilgan bo ladi. Garchi "4" olgan o quvchi barcha qoidalarni ʻ ʻ ʻ ʻ fahmlab tursa-da, qoidalarda biroz tutiladi. «3» bahosi o quvchi qoidalarni to g ri va to liq ayta olmay, imloviy xatolarga yo l ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qo yganida va ular to g risida ravon aytib bera olish uquvlarini yetarli ʻ ʻ ʻ egallamaganida qo yiladi. Salbiy baho qo yilmaydi. ʻ ʻ 3-sinf. «5» bahosi so z turkumlari kabi katta mavzularni bir-biridan ajrata ʻ oladigan, ular bo yicha tushunchalarga ega bo lgan, darslarda faol qatnashadigan ʻ ʻ 20 va nazorat ishlarida hech ham xato qilmaydigan, o qituvchi tomonidan sinfdaʻ beriladigan topshiriqlarni hammadan avval, to g ri va to liq o qituvchiga ko rsata ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ oladigan o quvchilar "5" baho olishlari kerak. ʻ «4» bahosini qo yishda ham o sha talablarga rioya qilinadi, biroq bunda biroz ʻ ʻ noaniqlikka yo l ʻ qo yilgan ʻ bo ladi. ʻ «5» va «4» baholari faqat darslik materialini bilgangagina emas, balki o z nutqidan ʻ kelib chiqib gap va so zlarni tahlil qila oladigan o quvchilarga ham qo yiladi. ʻ ʻ ʻ «3» bahosi ona tili fani to g risidagi noaniqlik, uzuq bilimlarga, sabab-oqibat ʻ ʻ aloqalarini aniqlay olmaslikka, gapdagi qo shimchalarni ajrata olmasa, zamon va ʻ so z turkumlar haqida tushunchaga ega bo lmagan taqdirda, va nazorat ishlarida va ʻ ʻ shuningdek diktantlarda qo yiladi. ʻ Salbiy baho qo yilmaydi. ʻ 4- sinf. «5» baho dasturning asosiy mavzulari bo yicha aniq bilimlarga, so z ʻ ʻ turkumlari kabi katta mavzularni bir-biridan ajrata oladigan, ular bo yicha ʻ tushunchalarga ega bo lgan, darslarda faol qatnashadigan va nazorat ishlarida hech ʻ ham xato qilmaydigan, o qituvchi tomonidan sinfda beriladigan topshiriqlarni ʻ hammadan avval, to g ri va to liq o qituvchiga ko rsata oladigan va shunindek gap ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bo laklari nomli katta mavzu haqida tushunchaga ega bo lgan va ullar yordamida ʻ ʻ gaplarni bemalol hech qiyinchiliklarsiz tahlil qila oladigan o quvchilarga qo yiladi. ʻ ʻ «4» bahosi o sha bilimlar uchun qo yiladi, ammo javob berishda uncha katta ʻ ʻ bo lmagan noaniqlikka yo l qo yilgan bo ladi. ʻ ʻ ʻ ʻ «3» bahosi bilimlarning noaniqligi, to la bo lmaganligi, o quv materialini bo sh ʻ ʻ ʻ ʻ ekanligi, og zaki savol-javobda javob bera olmaslik, yozma ishlarda bir qator xato ʻ va kamchiliklarga yo l ʻ qo yganligi ʻ uchun qo yiladi. ʻ «2» bahosi o quvchi kerakli narsani topolmagan va uning xususiyatlarini to g ri ʻ ʻ ʻ ta‘riflay olmagan, shuningdek shu mavzuning xarakterli belgilarini ko rsata ʻ olmagan, og zaki nutqida ravon bo lmagan yoki o z tushunchasinini tushuntirib ʻ ʻ ʻ berolmagan va aniq misollar keltirolmagan, va xulosalarni ifodalay olmagan hollarda, shuningdek u javobida adashganda, biroq materialni tushunganda 21 qo yiladi. ʻ «1» bahosi o quvchi butunlay javob bermagan yoki «taxminan» javob bergan, ʻ materialni tushunmagan hollarda qo yiladi. ʻ O qituvchi bu me‘yorlardan foydalana borib, har bir o quvchining individual ʻ ʻ xususiyatlarini, uning o quv materialini o zlashtirishdagi harakatlarini va ʻ ʻ xarakterlarini, o zining kamchiliklari va qiyinchiliklarni bartaraf qilish qobiliyatini ʻ hisobga olishi zarur. Baho sinfdagi yoki joylardagi aniq amaliy ish uchun ham qo yilishi mumkin. ʻ Bunda ishning izchil va puxta bajarilishi, o quvchining mustaqillik darajasi, ʻ olingan xulosalarning to g riligi, ularni ifodalana olishi hisobga olinadi. Kamida ʻ ʻ oyda bir marta o quvchilarning kuzatishlar kundaligidagi ishlar baholanadi. Bunda ʻ kuzatishlarning mustaqilligi, o z vaqtida o tkazilganligi, ob-havoni qayd qilish ʻ ʻ to g riligi hisobga olinadi. «Kuzatishlar kundaliklari» da o quvchilar yo l qo ygan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ imlo xatolari albatta tuzatiladi, ammo tabiatshunoslik bo yicha baho qo yishda ʻ ʻ hisobga olinmaydi. O quv choragi yoki yili uchun yakuniy baho qo yishda ʻ ʻ o quvchi dastur talablarida ko rsatilgan bilim, uquv va ko nikmalarni qanchalik ʻ ʻ ʻ egallaganliklarini hisobga olish lozim. Bunda o quvchilarning og zaki javoblari, ʻ ʻ ularning amaliy faoliyati va kuzatishlar kundaligini yuritish sifati hisobga olinadi. O quvchilar bilimini tekshirishdagi umum metodik talablar. Darsga tayyorlana ʻ turib o qituvchi o quvchilar bilimini hisobga olishning mazmuni, metod va ʻ ʻ shakllarini yaxshi o ylashi kerak. O qituvchi payqagan bilimlardagi xatolar va ʻ ʻ kamchiliklar individual topshiriqlarni bajarilishida bartaraf etilishi lozim. Hajman katta bo lmagan nazorat ishlar o quvchilarni ortiqcha band qilmasin (orfografik ʻ ʻ xatolar tekshirish paytida tuzatilib boriladi va ona tili darslarida ishlab chiqiladi). O quv materialini o zlashtirilishini tekshirishda bolalar bilimlarini faqat o tgan ʻ ʻ ʻ dars topshirig i bo yicha emas, balki butun mavzu materiali bo yicha aniqlash ʻ ʻ ʻ lozim. O qituvchi qo ygan savollar ona tili fanining umumiy xususiyatini va sinf ʻ ʻ bilan bog liq bo lgan jihatlarini ochib bermog i zarur. ʻ ʻ ʻ Sinov savollari: 22 1. Bilimlarni tekshirishning o zlashtirish yuqori bo lishi uchun ahamiyatiʻ ʻ qanday? 2. Bilimlarni og zaki tekshirishda qanday vazifalar hal etiladi? ʻ 3. Bilimlarni yozma tekshirishni qanday izohlaysiz? Umumiy so rash va individual so rashning farqli tomonlarini tushuntiring. ʻ ʻ 4. Bilimlarni tekshirishning qanday turlarini bilasiz? 5. 1-sinfda o quvchilarning uquv va ko nikmalari qanday baholanadi? ʻ ʻ 6. 2-sinfda o quvchilarning uquv va ko nikmalari qanday baholanadi? ʻ ʻ 3-sinfda o quvchilarning uquv va ko nikmalari qanday baholanadi? ʻ ʻ 7. 4-sinfda o quvchilarning uquv va ko nikmalari qanday baholanadi? ʻ ʻ 8. O quvchilar bilimini tekshirishda qanday umum metodik talablarga amal ʻ qilinadi? 23 4. Og zaki va yozma tekshirish usullariʻ Bilimlarni o zlashtirishda didaktik talablardan biri bilimlarni o quvchilar ʻ ʻ qanday o zlashtirganini muntazam tekshirib va baholab borish hisoblanadi. ʻ Tekshirish o quvchilarning bilim sifatlarini, shakllantirilgan malakalardan ʻ qanchalik foydalanishini aniqlashni ta’minlaydi. Bu, o z navbatida, ʻ o quvchilaming yangi materialni o rganishga tayyorligini aniqlash, shuningdek, ʻ ʻ qo llanilgan metod va usullaming samaradorligini baholashga, ish metodlariga ʻ ayrim o zgartirishlar kiritishga imkon beradi. Tekshirish o quvchilar uchun, ʻ ʻ birinchidan, to g ri shakllantirilgan bilimlarni mustahkamlashga xizmat qiladi, ʻ ʻ ikkinchidan, ish sifatini yaxshilaydi, o z-o zini tekshirishni o stiradi. ʻ ʻ ʻ Maktab tajribasida tekshirish og zaki va yozma shaklda amalga oshiriladi; ʻ bilimlarni kundalik mavzuga oid va yakuniy tekshirish tatbiq etiladi. Boshlang ich sinflarda ona tilidan bilim, ko nikma, malakalar og zaki va yozma ʻ ʻ ʻ shaklda tekshirilsa-da, bir umumiy baho qo yiladi. ʻ Bunda o quvchilaming grammatik aniqlik, imlo qoidalarini bilishlari, ʻ so zni va gapni tahlil qila olishlari, bilimni yozma nutqqa (diktant, bayon, inshoga) ʻ tatbiq eta olishlari hisobga olinadi. O quvchilar yozma ishlarni qanday ʻ bajarganliklari muntazam tekshirib boriladi. O qituvchi 1-sinfda o quvchilaming ʻ ʻ barcha yozma ishlari (uy va sinf ishlari)ni tekshiradi. Boshqa sinflarda yangi mavzu o rganilgan davrdagi yozma ishlarni tekshiradi, boshqa vaqtda tanlab ʻ tekshiradi. 24 Ona tilidan yozma tekshirish uchun asosan diktant, bayon, insho, shuningdek, grammatik, so z yasashga oid, leksik va imloga oid topshiriqlamiʻ bajarish, tekshiruv ko chirib yozishdan foydalaniladi. ʻ Yakunlovchi tekshirish uchun har bir chorakda bir marta tekshiruv ishi o tkaziladi. ʻ Bulardan tashqari, o quv yili davomida bir necha martadan diktant, grammatik ʻ topshiriqli yozma ishlar, test, bayon va insho o tkaziladi. Tekshirish ishlarining ʻ hajmi quyidagicha bo lishi mumkin: ʻ Bundan tashqari, boshlang ich sinf o quvchilarining yozish sur’ati sekin, ʻ ʻ shunga ko ra bayon uchun kichik hajmdagi, kompozitsiyasi sodda, til tomondan ʻ ham mos matn tanlanadi. Bayon matni asta-sekin murakkablashtira boriladi: avval hikoya tarzidagi bir lavhani ifodalovchi matn tanlansa, unga yana lavhalar, tasvir elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi, muhokama elementlari ham qo shiladi; keyinroq shaxsini o ‘zgartirib bayon yozishga o tiladi. ʻ ʻ Shunday qilib, bayon asta-sekin ijodiy tus ola boradi. Boshlang ich sinflar ona tili ʻ dasturiga ko ra, 2-sinfda katta bo lmagan (30—40 so zli) matn yuzasidan ʻ ʻ ʻ o qituvchi yordamida so roqlar asosida bayon yozish, 3-sinfda 40—60 so zdan ʻ ʻ ʻ iborat matnning mazmunini jamoa bo lib tuzilgan 3—5 ta reja asosida bayon ʻ yozish, 4- sinfda esa mustaqil tuzilgan reja asosida (70—90 so zli) bayon yozish ʻ ko zda tutiladi. ʻ Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon bolalarda adabiy nutqni to g ri shakllantirishga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, ʻ ʻ badiiy uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. Bayon uchun kishilarning fidokorona mehnati, hayotini, ona tabiat tasvirini, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlarni aks ettiradigan yuksak g oyali matn tanlanishi, bayon mavzusi o quvchilaming bilish tajribasini ʻ ʻ kengaytirishi, ulaming dunyoqarashini shakllantirishi zarur. Qayta hikoyalash va bayonda bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni 25 berilgan namunani tushunmasdan yodlamasligi, namuna leksikasidan, nutq birliklaridan, sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur. Til vositalari matnni o qish, suhbat, matn tahlili davomida o zlashtiriladi; ʻ ʻ matndagi so zlar va nutq birliklari bolalaming „o ziniki" bo lib qoladi. Qayta ʻ ʻ ʻ hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushirishga harakat qiladi, o zlashtirgan mazmunni to liqroq, aniqroq berish uchun gapiar tuzadi. Bu bilan ʻ ʻ o quvchining mustaqillik darajasi va bilish faolligi o sadi, ijodiy elementlar ʻ ʻ qo shila boradi. ʻ Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bog liqlik saqlanishi, asosiy faktlar ʻ berilishi, ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim o rinlar to liq ʻ ʻ bayon qilinishi zarur. Vaqti-vaqti bilan ilgari eshitilgan, o qituvchi o qib bergan yoki radio, televizordan ʻ ʻ yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, o quvchi bir marta ovoz bilan yoki ichda ʻ o ‘qigandan so ng qayta hikoyalatishdan foydalanishni tajribada qo llab turish ham ʻ ʻ mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda olib borish imkoniyatini yaratadi va uni jonlantiradi. 26 5. Bolalar bilimini tekshirishda hikoya uslubining ahamiyati Ko pincha qayta hikoyalashga maxsus tayyorgarlik ko riladi, bunda quyidagilargaʻ ʻ rioya qilinadi: 1. Qayta hikoyalash va uning turi haqida o ‘quvchilar ogohlantiriladi:  to liq ʻ  detallari bilan  tilning tasviriy vositalaridan foydalanib matnga yaqin qayta hikoyalash  tanlab (masalan, bir qatnashuvchi shaxsga tegishli o rinlarinigina) qayta ʻ hikoyalash  qisqartib qayta hikoyalash. 2. Suhbat, matn mazmunini tahlil qilish, matn tili ustidagi xilma-xil ishlar, qayta hikoyalashda zarur bo lgan so z, nutq birliklari va gaplarni ajratish va ʻ ʻ aniqlash. 3. Qayta hikoyalashda ifodalilikni berish uchun ifodali o qishni puxtalash. ʻ 27 4. Hikoyani mantiqiy va kompozitsion qismlarga bo lish, har bir qismga sarlavha ʻ topish, matnni qayta hikoyalashga mo ljallangan rejani tuzish. ʻ 5. Matn qismlarini qayta hikoyalash, uning kamchiliklarini tahlil qilish. 6 . O quvchilaming hayotiga bog lash (o rni bilan), ya’ni o qilgan matn ʻ ʻ ʻ ʻ mazmuniga bog liq holda o quvchilaming shaxsiy tajribasida uchraydigan va ʻ ʻ uchragan analogik holatga e ’tibor berish. Boshqacha qilib aytganda, har bir darsda ma’lum ta’lim maqsadi asosida qayta hikoyalashga muntazam o rgatib borish ʻ zarur. To liq yoki matnga yaqinlashtirib qayta hikoyalash va bayon orqali bolalar bilimini ʻ tekshirish Qayta hikoya qilish va bayonning bu turi boshqa turlariga nisbatan boshlang ich sinflarda ko p o tkaziladi, chunki bu o qilgan matnni butun detallari ʻ ʻ ʻ ʻ va bog lanishlari bilan bolalar yodida mustahkamlash, namunaviy matnning ʻ mazmuni va tilini o zlashtirish vositasi bo lib ham xizmat qiladi. Bolalar tez ʻ ʻ yodlab oladigan kichik matnni, she’riy misralarni buzmaslik uchun she’rni, ayniqsa, butun bir poetik obrazni tasvirlovchi lirik she’mi hikoya qilish tavsiya etilmaydi. To liq hikoya qilish uchun dastlab aniq sujetli, hikoya uslubida yozilgan matn ʻ tanlanadi, keyin bolalar hikoyaga tasviriy (tabiat lasviri, kishilar va boshqa predmetlarning tashqi ko rinishi tasviri) va muhokama elementlarini kiritishni ʻ o rganadilar. Hikoya qilishga o rgatish vaqtida o quvchilarni „Bu fikr yozuvchi ʻ ʻ ʻ asarida qanday ifodalangan?" savoliga javob berishga o rgatish maqsadga ʻ muvofiqdir. Bola hikoya qilishga qiziqsa, agar hikoyani o qituvchigina emas, sinfdagi ʻ barcha bolalar eshitsa, bunday hikoyalash jonli va qiziqarli bo ladi. Hikoya ʻ qilishga o quvchilaming qo shimchasi, ma’lum qismini qayta hikoya qildirish, ʻ ʻ hikoyachini rag batlantirish sinfda ijodiy muhitni vujudga keltiradi. ʻ Matnga yaqin hikoya qilishda savollar matn mazmunigagina qaratilmasligi, o quvchilar mustaqillik darajasini pasaytiradigan matn mazmuni yuzasidan ʻ 28 beriladigan savollarni asta-sekin kamaytira borish, bolalarni kengroq, umumiyroq savollarga javob berishga o rgata borish zaair. ʻ To liq hikoya qilishda hikoyani qanday boshlashni bilmaslik, ya’ni ʻ boshlanishi berilgan matn mazmunini davom ettira olmaslik, to liq bayon qila ʻ olmaslik yoki noto g ri bayon qilish, bayon tilining kambag alligi kabi ʻ ʻ ʻ kamchiliklar uchraydi. Hikoya qilishdagi ikkinchi kamchilikni yo qotish, ʻ uning oldini olish uchun matn butunicha puxta tahlil qilinadi, ko pincha asosiy ʻ mazmunni ifodalaydigan qismi alohida tahlil qilinadi. Bunday kamchilikni yo qotishga matnni qismlarga bo lish, har bir qismga sarlavha topib, matn rejasini ʻ ʻ tuzish va reja asosida hikoya qilish ham yordam beradi. Bunda tanlab hikoya qilish (hikoya qilishning o zaro uzviy bog langan boshqa turlari ham) yordamchi vazifani ʻ ʻ bajaradi. Tilda kambag allikka yo l qo ymaslik uchun lug at, tasviriy vositalar va ʻ ʻ ʻ ʻ gap ustida izchil ishlab borish talab etiladi. To liq yoki matnga yaqin bayon yozish savod o rgatish davridanoq ʻ ʻ boshlanadi va barcha sinflarda o tkaziladi. ʻ Bolalami o z fikrini mustaqil yozishga (o qilgan matnni hikoya qilishga) ʻ ʻ o rgatishni, iloji boricha, erta boshlash ma’qul. Buning uchun o quvchilar og zaki ʻ ʻ ʻ hikoya qilayotganda qo llagan alohida so zni yozishdan gapni yozishga, so ng ʻ ʻ ʻ matn qismlarini yozishga va 2 -sinfdan boshlab maxsus tanlangan kichik matn asosida bayon yozishga o rgatiladi. ʻ Ish quyidagicha uyushtiriladi:  bayon uchun tanlangan matnni o quvchilar bir-ikki marta o qiydilar ʻ ʻ (o qituvchi o qib berishi ham mumkin); ʻ ʻ  bolalaming matn mazmunini to g ri tushunganliklarini aniqlash, o qilgan ʻ ʻ ʻ matnni, uning g oyaviy mazmunini, qismlari orasidagi bog lanishni to liq ʻ ʻ ʻ bilib olishga qaratilgan suhbat o tkaziladi; ʻ  matn rejasi tuziladi (reja suhbat vaqtida tuzilishi ham mumkin); 29  lug at ishi o tkaziladi (so zning ma’nosi va yozilishi tahlil qilinadi),ʻ ʻ ʻ muhimroq sintaktik tuzilmalarga va tilning tasviriy vositalariga diqqat jalb qilinadi.  Ayrim gaplar, hatto matn qismlari tuzdiriladi;  o quvchilar bayon matnini mustaqil yozadilar, o qituvchi esa ular ishini ʻ ʻ kuzatadi, sinfdagi boshqa o quvchilarga xalaqit bermay ayrim bolalarga ʻ individual yordam beradi;  bolalar yozgan bayonlarini o zlari tekshiradilar, takomillashtiradilar va ʻ daftarni tekshirish uchun o qituvchiga topshiradilar. ʻ O quvchilar yozgan bayon muhokama qilinayotganda, ular yozgan ʻ matnni bayon matniga qiyoslash maqsadga muvofiq bo lib, bu ish mazmunda va ʻ bolalar bayoni tilida yo l qo yilgan kamchiliklami aniqlashga yordam beradi. ʻ ʻ Tanlab hikoya qilish va bayon. Tanlab hikoya qilish matndan tor mavzuga, o qituvchining topshirig iga oid qismini tanlab qayta hikoyalashdir. Masalan, ʻ ʻ o qilgan matndan faqat personajning tashqi ko rinishi tasvirlangan qismnigina ʻ ʻ qayta hikoya qilish, faqat ikki personajning uchrashish manzarasini qayta hikoyalash, faqat tabiat tasvirini hikoya qilish va boshqalar. Tanlab qayta hikoyalashning quyidagicha turlari mavjud: 1. O qilgan matn qismini yoki bir voqeani unga chizilgan rasm asosida hikoya ʻ qilish. 2. O qituvchi topshirig i yoki berilgan savol asosida alohida lavhani hikoya qilish. ʻ ʻ 3. Berilgan mavzu bo yicha matnning turli qismlaridan olingan parchalarni hikoya ʻ qilish. Bu ish tanlab hikoya qilishning murakkabroq turi hisoblanadi. Tanlab hikoya qilish uchun o quvchi matnni boshidan oxirigacha qayta o qib ʻ ʻ chiqishga yoki yodga tushirishga, kerakli materialni yig ishga to g ri keladi. ʻ ʻ ʻ Buning uchun o quvchilarga matnni ichda o qish topshiriladi yoki ovoz bilan ʻ ʻ tanlab o qish topshirig i ʻ ʻ beriladi. 30 Bunday tanlab hikoya qilish ba’zan yozma bayon sifatida ham o tkaziladi. ʻ Qisqartirib qayta hikoyalash va bayon. Matn mazmunini qisqartirib qayta hikoyalash va bayon yozish murakkab mantiqiy usullardan foydalanishni talab qiladi, shuning uchun ham u to liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash va ʻ bayonga nisbatan qiyin. Bunda matndan ikkinchi darajali o rinlarni tushirib ʻ qoldirib, asosiy, muhim o rinlar tanlab olinib, hikoya qilinadi. Buning uchun ʻ o quvchining o zi matnning asosiy mazmunini aniqlashi, bog lanishli, izchil qayta ʻ ʻ ʻ hikoyalashi, uning hikoyasi matnni qisqartish tarzida bo lmasligi, o zlashtirilgan ʻ ʻ matnning asosiy mazmunini o ‘z so zlari bilan bera olishi zarur. Qisqartirib qayta ʻ hikoyalashga o rgatish uchun bayon mazmunini qisqartirib tuzish oson bo lgan ʻ ʻ hikoya tarzidagi matn tanlash tavsiya etiladi. Qisqartirib qayta hikoyalash elementlari 1-sinfdan kiritiladi. O qilgan matnni tahlil qilish jarayonida ʻ o quvchilardan uning bir qismini qisqa — bir gap bilan aytish so raladi. Keyin ʻ ʻ o quvchilarga matnning ikki qismini, nihoyat, butun matnni qisqartib qayta ʻ hikoyalash tavsiya etiladi. O quvchilar matnni to liq qayta hikoya qilishga o rganganlaridan so nggina matnni ʻ ʻ ʻ ʻ qisqartib qayta hikoyalashga o rgatiladi. Qisqartirib qayta hikoyalash, o z ʻ ʻ navbatida, matn rejasini tuzish, ya’ni matn qismlariga sarlavha topish bilan bog liq, asarning asosiy mazmunini qisqa ifodalash esa matn ustidagi analitik- ʻ sintetik ishlaming natijasidir. Ba’zan o quvchilar asarning asosiy mazmunini (g oyasini) qisqa, bir gap ʻ ʻ bilan ifodalashga o rgatilgach, matn rejasini tuzishga, keyin matnni qisqartib qayta ʻ hikoyalashga, undan so ng matn mazmunini to liq qayta hikoya qilishga ʻ ʻ o rgatilishi ham mumkin. ʻ Qayta hikoyalash bog lanishli nutqni o stirishning zaruriy bosqichidir. ʻ ʻ Boshlang ich sinflar ona tili dasturiga ko ra, matn mazmunini qisqartirib bayon ʻ ʻ yozishni 3-sinfda o rgatish ko zda tutiladi. Qisqartirib bayon yozishga tayyorgarlik ʻ ʻ matn qismlariga sarlavha topish, matn rejasini jamoa bo lib tuzish bilan bog liq ʻ ʻ holda 31 2-sinfdan boshlanadi. Qisqartirib bayon yozish uchun o qituvchi yoki o quvchilaming o zlariʻ ʻ ʻ matnni bir-ikki marta o qiydilar, so ng matn mazmuni yuzasidan suhbat o tkaziladi ʻ ʻ ʻ va yoziladigan asosiy fikr hamda tushirib qoldiriladigan o rinlar ajratiladi. ʻ Qisqartirib bayon yozishga og zaki tayyorgarlik jarayonida matn rejasi tuziladi, ʻ lug at ustida ishlanadi, gap va matnning ayrim qismlari tuzdiriladi. Og zaki qisqa ʻ ʻ qayta hikoyalashdan matnni qisqartib bayon yozishga o tiladi. Qisqartib bayon ʻ yozishga og zaki tayyorgarlik mashqlari asta kamaytirilib boriladi. ʻ Ijodiy qayta hikoyalash va bayon. Metodikada ijodiy qayta hikoyalashning bir necha turi ajratiladi. Boshlang ich sinflarda ijodiy qayta hikoyalashning ʻ quyidagi turlaridan foydalaniladi: 1. Shaxsini o ‘zgartirib qayta hikoyalash va bayon. Boshlang ich sinflarda I shaxs tilidan berilgan hikoyani III shaxs tilidan ʻ qayta hikoya qilishdan ko proq foydalaniladi, ijodiy qayta hikoyalashning bu ʻ turida o quvchilar hikoyadagi gaplarni qayta tuzadilar. Masalan, I shaxs tilidan berilgan ʻ matnni o quvchilar ITT shaxs tilidan qayta hikoya qilishlari uchun o qituvchi ʻ ʻ rahbarligida gapning kesimini o ‘zgartiradilar, unga mos ravishda gapning o ‘zini qayta tuzadilar; hikoya qiluvchi shaxsning nomini va и yoki ular so ‘zini ishlatadilar. Shaxsini o zgartirib qayta hikoyalash va bayon yozish o qish ʻ ʻ darslarida olib borilgan bunday og zaki tayyorgarlikning davomi sifatida ʻ o tkaziladi. ʻ 2. Hikoyada ishtirok etuvchi biror personaj tilidan qayta hikoya qilish. 2. Matnni ijodiy to ldirib qayta hikoyalash. ʻ O quvchilar hikoya mazmunini, sharoitini yaxshi tushunsalargina, uni ijodiy ʻ 32 to ldirib qayta hikoyalay oladilar. Ijodiy qayta hikoyalashning bu turi hamʻ ko pincha og zaki tarzda o tkaziladi. ʻ ʻ ʻ 3. So z bilan tasvirlash yoki sahnalashtirish. ʻ Ijodiy qayta hikoyalashning bu turi savollar yoki quyidagi kabi topshiriqlami bajartirish asosida o tkaziladi: „Siz shu vaziyatda o zingizni qanday sezasiz? ʻ ʻ Bular rasmda tasvirlangan deb o ylang. Shu voqealar ko z oldingizdan o tyapti, siz ʻ ʻ ʻ ko ryapsiz, eshityapsiz va o zingiz tasvirlayapsiz deb o ylang". O quvchilarga ʻ ʻ ʻ ʻ topshiriq sifatida matndagi tabiat tasviri, qahramonlarning tashqi ko rinishi, ʻ portretini so z bilan tasvirlash berilishi mumkin. Bu asosan og zaki bajariladi, ʻ ʻ ayrim hollardagina bayon shaklida yozdiriladi. 6. O qish fanining ahamiyati va tekshirish metodlari ʻ Amaliy fanlar uchun amaliyot muhim rol o ynaydi. Ona tili o qitish metodikasi ʻ ʻ ham amaliy fanlar sirasiga kiradi. har qanday amaliy xulosalar ishonarli bo lishi, ʻ yuqori ilmiy darajada ya'ni va puxta, asosli bo lishi lozim. Metodika tavsiyalarini ʻ ham yuqori saviyada, ilmiy darajasi, nazariy tasdiqlanishi tekshirish metodlarining puxta o tkazilishiga ʻ bog liq. ʻ Tekshirish metodlari 2 xil: 1.Nazariy tekshirish metodlari. U quyidagilarga tatbiq etiladi: 1. Biror xodisaning metodik asosini, boshqa bog lik, fanlarni o rganish, qo yilgan ʻ ʻ ʻ gipotezani aniqlash, izlanishning asosiy yunalishini belgilash uchun; 2. Masala tarixini o rganish, chet el maktab tajribalarini o rganish, mana shu ʻ ʻ mavzuga doir adabiyotlarni o rganish, tajribani tahlil qilish, masalaning ʻ isbotlangan va hal qilinmagan o rinlarini aniqlash, ilgarigi tajriba bilan hozirgi ʻ 33 axvolni taqqoslash, hozirgi kun talabi bilan baxs qila olish uchun; 3. Bir-biriga yaqin fanlarning tekshirish metodlarini, olimlarning tekshirish ishlari tajribasini o rganish, qulay metodlarni tanlash, o zining yangi eksperimentalʻ ʻ metodikasini yaratish, materiallarni tayyorlash maqsadida; 4. Amaliy yo l bilan olingan materiallarni tahlil qilish va umumlashtirish, ʻ o qituvchilarning ish tajribasini o rganish eksperiment natijasini tahlil qilish, ʻ ʻ amaliy tavsiyanom alami shakllantirish uchun. 2.Amaliy metod: 1. Bu metod o qituvchilarning ish tajribasini o rganish, yangiliklarini tanlash, ʻ ʻ umumlashtirish, baholash va ommalashtirish, o qituvchi va o quvchilar ʻ ʻ faoliyatining darajasini aniqlash maqsadida o tqaziladi; ʻ 2. O quvchilarni o qitish jarayonini maqsadga muvofiq kuzatish (dars, uning biror ʻ ʻ qismini, o quvchilariing Javobi, hikoyasini, yozma ishini tekshirish), o qituvchi va ʻ ʻ o quvchilarini anketa orqali tekshirish kabilar qayd etiladi. ʻ 3. Eksperiment metodi hozirgi kunda keng tarqalgan. Unda deduktiv yo ldan ʻ boriladi. Eksperimentda 2 ta sinf tanlanadi. Biri eksperiment sinf, ikkinchisi kontrol sinf. Eksperiment sinfda yangi metod yangi darslik. yangi ishlanmadan foydalanilsa, kontrol sinfda amaliy metod, darslik, ishlanmadan foydalaniladi. Ikkinchi marta sinflar almashtiriladi. Har ikki holda ham natija yuqori bo lsa, ʻ demak, ish usuli foydali sanaladi. Eksperiment vazifasiga ko ra: ʻ 1. Yangi metod, yangi darslikning muvofiqligini tekshirish; 2. Metod yoki qo llanmaning qay darajada foydaliligini; ʻ 3. Metod yoki (qo llanmaning muvofiqligini va samaradorligini aniqlash uchun ʻ o tkaziladi. ʻ Eksperiment natijasini chiqarishda baho normasiga bo ysuniladi. ʻ O zbek xalqi juda qadim zamonlardayoq ilm-fanga katta etibor bilan qaragan va ʻ uni rivojlanishga harakat qilgan. Ibn Sino, Beruniy, Al-Xorazmiy, Amir Temur, Ulug bek va boshqa ko plab allomalar ilm-fanni dunyoga tanitganlar. Ilm- ʻ ʻ ma’rifatga beqiyos xurmat bilan qaragan xalqimiz qanday qiyinchilik va to siqlar ʻ 34 bo lmasin o z farzanddarini savodli bo Inshini orzu qilganlar. Farzandlariniʻ ʻ ʻ yoshligidanoq maktabga o qishga berganlar. Maktabdor domlalar o z usullari va ʻ ʻ tajribalariga asoslanib bolalarga saboq berganlar. Demak, O zbekistonda ʻ o qitishning o ziga xos usullari mavjud bo lgan va ular rivojlanib borgan. Bu ʻ ʻ ʻ Jarayon silliq kechgani yo q. Ba'zi xato va kamchiliklarga ham yo l qo yilgan. ʻ ʻ ʻ Chunonchi, 20-yillarda maktabni rivojlantirishda juda jiddiy xatolarga yo l ʻ qo yildi. Kompleks dasturlarda ona tilini o rganish tizimi buzildi: grammatik, ʻ ʻ Orfografik ko nikmalarga yetarli ahamiyat berilmadi. Savod o rgatishda yaxlit so z ʻ ʻ ʻ metodi tilning fonetik xususiyatlariga mos kelmadi, analitik-sintetik ishlarni ta'minlamadi, puxta, to g ri yozuv masalalari uchun zamin yaratilmadi. ʻ ʻ Keyinchalik 1931 yil 5 sentyabr «Boshlang ich va o rta maktab haqidalgi, 25 ʻ ʻ avgust 1932 yil «Boshlang ich va o rta maktab o quv dasturlari rejimi haqida»gi ʻ ʻ ʻ qarorlar yuqoridagi kabi yo l qo yilgan xato va kamchiliklarni bartaraf qilishda va ʻ ʻ o quv mashg ulotlari tizimini ishlab chiqishda maktabga va o qituvchilarga ʻ ʻ ʻ yordam berdi. Tezlik bilan savod o rgatishda analitik-sintetik tovush metodi qayta ʻ tiklandi. Grammatik, orfografik materiallarni izchil o rgatishga, o quvchilarning ʻ ʻ har tomonlama savodli bo lib, madaniy nutqni egallashlariga katta ahamiyat berila ʻ boshlandi. O quvchilar va o qituvchining o quv mehnatni tashkil etishning asosiy ʻ ʻ ʻ shakli bo lgan dars metodikasi ʻ muvaffaqiyatli ishlana boshlandi. 50-90- yillar mobaynida boshlang ich sinflarda ona tili o qitish metodikasi ʻ ʻ sohasida anchagina qo llanmalar yaratildi. Bu yillar mobaynida ona tili o qitish ʻ ʻ metodikasi fan sifatida rivojlana boshladi, umumiy pedagogik, didaktik va psixologik xarakterdagi ilmiy tekshirishlarning natijalari ona tili o qitish ʻ metodikasini takomillashtirish va yangi metodika yaratishga imkon berdi. O zbek ʻ tilshunosligi sohasidagi muvaffaqiyatlar ham tilni o zlashtirish jarayoniga va dag ʻ invitatie metodikaning rivojlanishiga jiddiy yordam berdi. Xuddi shuningdek, bu fanning rivojlanishiga o qvchilarnnng ommaviy ish tajribalarini o rganish, ʻ ʻ umumlashtirish katta ijobiy ta'sir ko rsatdi. O sha davrdagi Jumallarda o nlab ʻ ʻ ʻ metodik maqolalar bosilib chiqdi. 1955 yildan boshlab pedagogika institutlari boshida boshlang ich ta'lim ʻ 35 o qituvchilari tayyorlaydigan fakultetlar ochila boshlandi. Bu ham ona tili o qitishʻ ʻ metodikasining o sishiga ijobiy ta'sir ko rsatadi, ya'ni boshlang ich sinf ʻ ʻ ʻ o qituvchilarining umumiy va maxsus tayyorgarlik darajasi o sadi. Institut ʻ ʻ qoshidagi kafedralarda ishlovchi ilmiy xodimlar metodik masalalarni chuqur, ilmiy asosda hal qilishga yordam beradilar. Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq ona tili o qitishga katta ahamiyat berila ʻ boshladi. Bunda 1989 yil 21 oktyabrda qabul qilingan «O zbek tiliga davlat ʻ maqomi berilishi alohida ta'lim sohasidagi bu o zgarishlar ona tili o qitish ʻ ʻ metodikasida ham bir qator imkoniyatlari yuzaga keltirdi. Bu yangiliklardan ko plari ommaviy maktablarda amalga oshirilmoqda, ba'zilari hozircha sinovdan ʻ o tkazilmoqda. Sinov davrida, birinchidan, o quvchiga, uning darsdagi va darsdan ʻ ʻ tashqari vaqtdagi o quv mehnatiga, u duch kelayotgan qiyinchiliklarga, uning ʻ ko nikma, faoliyat, malakalarini va rishojlanish qonuniyatlarini o rganish ʻ ʻ metodikasiga ko proq ahamiyat berilmoqda o qituvchi mehnati haqidagi fanga ʻ ʻ o qituvchi va o quvchi mehnati haqidagi fanga aylantirilmoqda. Ikkinchidan, ta'lim ʻ ʻ Jarayonida bolaning fikrlash qobiliyatini o stirish, mustaqilligini va o quv ishlari ʻ ʻ Jarayonidagi aqliy faolligini oshirish vazifalari hal qilinmoqda. Uchinchidan, mavjud ta'lim tizimidagi tekshirishlar bilan bir qatorda o qitishning istiqboli ʻ haqidagi vazifalarni hal qilish maqsadida ham tekshirishlar olib borilmoqda. Shunday qilib, fan sifatida ona tili o qitish metodikasining o z predmeti, vazifasi, ʻ ʻ nazariy va ilmiy sohasi bo lib, bir qator fanlar o rtasida uning ma'lum o ri bor. Bu ʻ ʻ ʻ fan ham boshqa fanlar kabi rivojlanib, taraqqiy etib bormoqda. Til fikrini shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his, kechinmalarni ifodalashda muhim o rin tutadi. Til Jamiyat a'zolarining bir-biri bilan o zaro aloqasi uchun hizmat ʻ ʻ qiladigan vositadir. Bu vosita qanchalik takomillashsa, fikr shunchalik aniq. ta'sirchan ifodalanadi. Maktabda ona tilini chuqur o rganish zarurati tilning mana ʻ shu asosiy vazifalaridan kelab chiqadi. K. D. Ushinskiy boshlanig ich maktab o quv predmetlari tizimida ona tiliga katta ʻ ʻ ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi predmet hisoblaydi. «Ajoyib o qituvchi ʻ bo lgan ona till bolaga ko p narsani o rgatadi. Bola ikki-uch yil ichida shuncha ʻ ʻ ʻ 36 ko p narsa o rganadiki, ko p narsa bilib oladiki, 20 yil kun bilan metodik jihatdanʻ ʻ ʻ juda to g ri o qiganda ham uning yarmicha o rgana olmaydi. Ona tilini ulug ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ pedagogligi ham ana shundadir», deydi. Shuning uchun ham boshlang ich ʻ sinflarda ona tilini o rganishga ʻ katta ahamiyat beriladi. Ona till - nutq o qish va yozish sohasidagi ko nikma va malakalar o quvchilar ʻ ʻ ʻ o quv mexnatining zaruriy sharti va vositasi hisoblanadi. Bola o qish ʻ ʻ ko nikmalarini egallash bilan, birinchi navbatda o z ona tilini o rganishi zarur. ʻ ʻ ʻ Chunki ona tili bilimdonlikning aql-idrokning kalitidir. XULOSA Til muhim tarbiya vositasidir. Badiiy adabiyotlarni, gazeta, Jumallami o qigan bola o zida eng yaxshi hislatlarni tarbiyalab boradi. Muomala ʻ ʻ madaniyatini egallaydi. Ona tili boshlang ich sinfda asosiy o rinni egallar ekan, har ʻ ʻ bir o quvchida ona tiliga qiziqish va muhabbatni tarbiyalash zarur. Boshlang ich ʻ ʻ sinflarda ona tili mashg ulotlari turi va mazmuni quyidagilarni o z ichiga oladi: ʻ ʻ 1. O qish, yozuv, grammatik materialni o rganish, kuzatishlar hamda ʻ ʻ o quvchilarning ijtimoiy fasliyatlari bilan bogliq holda, ularning og zaki va yozma ʻ ʻ nutqini o stirish. ʻ 2. Birinchi sinfga kelgan bolalarga savod o rgatish, ya'ni ularni elementar o qish va ʻ ʻ yozishga o rgatish, bu ko nikmalari malakaga aylantirsh ʻ ʻ 3. Adabiy til normalarini, ya'ni imloviy va punktuatsion savodli yozuvni, or foepik to g ri talaffuzni o rganish nutq va uslubiy elementlarni egallash. ʻ ʻ ʻ 4. Grammatika, fonetika, leksikadan nazariy materiallarni o rganish, tildan ʻ 37 tushunchalarini shakllantirish. 5. O quvchilarni o qish va grammatika darslari orqali badiiy, ilmiy-ommabop vaʻ ʻ boshqa adabiyotlar namunasi bilam tanishtirsh, ularda tabiiy asarni idrok etish ko nikmasini ʻ hosil qilish. Bu vazifalarning hammasini boshlang ich sinflarda ona tili predmeti hal etadi va ʻ boshlang ich sinflar ona tili dasturida aks etadi. ʻ Dastur davlat hujjati bo lib, unda o quv predmetining mazmuni va hajmini, ʻ ʻ shuningdek, shu predmetdan bilim, ko nikma va malakalar darajasiga qo yilgan ʻ ʻ asosiy talablami belgilaydigan bo ladi. Dastur talablarini o qituvchi va o quvchilar ʻ ʻ ʻ bajarishlari shart, uni kengaytirish va qisqartirishga yo l qo yilmaydi. ʻ ʻ Boshlang ich sinflarnig ona tili dasturi ikki qismdan iborat: ʻ 1.Uqtirish xati. 2.Asosiy qism. Uqtirish xatida ona tili predmetining tutgan o rni, uning vazafalari ko rsatilib, ʻ ʻ metodik yo l-yo riqlar beriladi. Dasturning asosiy qismi 4 bo lim, u har bir sinfda ʻ ʻ ʻ o quvchilar o zlashtirishi lozim bo lgan bilim va ko nikmalar ko rsatilgan. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Dasturning bo limlari: «Xat-savod o rgatish va o stirish", "O qish va nutq ʻ ʻ ʻ ʻ o stirish", "Grammatika, imlo va nutq o stirish" dan iborat. Har bir bo lim bir ʻ ʻ ʻ necha qismlardan iborat. Masalan, «O qish va nutq o stirish bo limi, «Sinfda ʻ ʻ ʻ o qish» va «Sinfdan tashqari o qish»ni sinfda o qish o z navbatida «O qish ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qismlarini”, O qish ko nikmalarini», «Matn ustida ishlash” qismlarini o z ichiga ʻ ʻ ʻ oladi va hokazolar. 38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Boshlang ich ta’lim bo yicha Yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti //ʻ ʻ «Boshlang ich ta’lim». Jurnali. Toshkent, 2005. - №5.5,6. ʻ 2. Boshlang ich ta’lim bo yicha Yangi tahrirdagi o quv dasturi // ʻ ʻ ʻ «Boshlang ich ta’lim». Jurnali. Toshkent, 2005. - № 5. ʻ 3. Karimov I.A. O zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –Toshkent, ʻ O zbekiston, 2011-yil. ʻ 4.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –Toshkent, Ma’naviyat,2008-yil. Ma’qulova, B. Adashboyev. T. Kitobim – oftobim (1-sinf uchun sinfdan tashqari o qish kitobi). Toshkent.: «O qituvchi», 1999. ʻ ʻ 5. Ma’qulova, B., S.Sa’diyeva. Sinfdan tashqari o qish mashg ulotlari (1- ʻ ʻ sinf o qituvchilari uchun metodik qo llanma). Toshkent. «O qituvchi», 1997. ʻ ʻ ʻ 39 6. Ma’qulova, B., S.Matchonov. Kitobim-oftobim (2-sinf uchun sinfdan tashqari o qish kitobi). Toshkent. «O qituvchi», 2000. ʻ ʻ 7. Ma’qulova, B. , D.Nasriddinova. Kitobim – oftobim (1-sinfdan tashqari o qish kitobi). Toshkent. «O qituvchi» NMIU, 2008. ʻ ʻ 8. Zunnunov. A va boshqalar. Adabiyot o qitish metodikasi. Toshkent ʻ «O qituvchi», 1992. ʻ 9.Umumiy o rtata’limning davlat standartlari va o quv dasturi // O zbekiston ʻ ʻ ʻ Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining Axborotnomasi, 7-maxsus son. Toshkent. «Sharq», 1999. 10. G ulomov. A ona tili o qitish prinsiplari va metodlari. Toshkent. ʻ ʻ «O qituvchi», 1992. ʻ Internet manbalar 12. Arxiv.uz 13. Fayllar.org 14. Kitob.uz _______________________________________________ ta’lim yo nalishi ʻ talabasi ______________________________________________________ning ____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga RAHBAR XULOSASI Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati, dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________ ʻ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________________________ 40 Ishdagi kamchiliklar_____________________________________________________ ________________________________________________________________ _______________________________________________________________ Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishigaʻ ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ KOMISSIYA XULOSASI Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi, ʻ savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi) ʻ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ____________________________________________________ Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi ʻ ʻ (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ 41 Jami ball_______________________ Komissiya raisi _____________________ ____________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi ____________________ ____________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi _____________________ ____________________ (FISH) (imzo) 42

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining oʻqish sur’atini oshirish. Ona tili oʻqitish metodikasi

Купить