Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rganish - Дошкольное и начальное образование - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	209.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	29 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Дошкольное и начальное образование

Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rganish

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION
UNIVERSITETI
Ijtimoiy-gumanitar fanlar va pedagogika fakulteti
Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 22/01 -guruhi talabasi
Raimova Umidaning
“Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rganish”
mavzusida yozgan
Kurs ishi
1

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………………3
I BOB . Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon va insho yozishga
o’rgatishning nazariy asoslari
1.1 Boshlang’ich sinflarda og’zaki va yozma inshoning turlari…………………...5
1.2 O’quvchilarni bayon yozishga o’rgatishning nazariy asoslari…………………9
II BOB. Insho va bayon yozishni o’rgatish metodikasi.
2.1 Bayon – o’quvchilar nutqini o stirish omili…………………………………..17ʻ
2.2 Boshlang ich sinflarda insho yozishga o rgatish usullari…………………….27
ʻ ʻ
Xulosa…………………………………………………………………………....33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………34
2

Kirish
“Biz yigit va qizlarimizning ma’lumotli kishi bo’lishi uchun”, - d е b yozgan
edi Pr е zid е ntimiz Sh.M. Mirziyoyev,-zarur bo’lgan barcha bilimlarni egallay
olishlariga, yangi sharoitlarga t е z va mashaqqatlarsiz moslashishlariga imkon
b е rishimiz k е rak. Yangilangan o’z davlatini qurish, isloh qilish jarayonining faol
qatnashchilari bo’lishiga imkon b е radigan, madaniy, axloqiy va ma’naviy
qadriyatlarni egallab olishlari uchun yordam b е radigan sharoit yaratishimiz
darkor” 1
.
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda adabiy ta’lim
jarayonida o’quvchilar bilimi va intellektini rivojlantirishning turli metodlari,
usullari yaratilgan bo’lsa-da, inshoning tarbiyalanuvchi tafakkuri mustaqilligini
ta’minlashdagi, uning ruhiy kamoloti hamda ma’naviy sog’lomlashuvidagi
bevosita o’rni chuqur tadqiq etilmagan. Inshoni tashkil etishning ilmiynazariy
asoslari belgilanmaganligi, bu borada keng ko’lamli tadqiqotlar olib borilmaganligi
tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Binobarin, “Yoshlarimizning
mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo’lib,
dunyo miqyosida o’z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan
insonlar bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning
bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”1 , deya ta’kidlanishi mamlakatimiz
yoshlarini o’z fikrini og’zaki va yozma ravishda erkin hamda savodli bayon qila
oladigan yuqori malakali mutaxassislar etib tarbiyalashda yozma nutq va mustaqil
tafakkurning eng oliy shakli bo’lgan insho hamda uni yozishning tartib-qoidalarini
o’rganish-o’rgatishga asoslangan o’qitishni maqsadli tashkil etish ta’limdagi
dolzarb muammolardan biri sanaladi. Insho o’quvchi ma’naviyati va ma’rifati
ko’zgusidir. Unda o’quvchining bilimlari, histuyg’ulari, fikrlarini bayon eta olish,
ko’nikma va malakalari o’z aksini topadi.Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh
1
Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq /
Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent : O‘zbekiston, 2016. — 56 b.
3

xususiyatlarini inobatga olgan holda,ularni insho yozish qoidalari bilan
tanishtirishda mavzuga mos materialni to’g’ri tanlay olish, uni tartibga solish,
so’zlar ma’nodorligi va izchilligini aniqlash, eng zarur materiallarni ajratish va
eng,avvalo, mavzuni to’liq yoritib beraoladigan reja tuzishga o’rgatish lozim.
Bunda o’qituvchi insho yozish jarayonida o’quvchini juda qattiq nazoratga
olmasligi, aksincha,unga qulay shart-sharoit yaratib berishi lozim. Agar u
qanchalik o’quvchini qattiq nazoratga olsa, o’quvchida aqliy faoliyatni ishlatib ijod
qilish o’rniga, nimadandur yoki kimdandur ko’chirish istagi paydo bo’laveradi.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon
yozishga o’rgatish usullarini ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti : Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon yozishga
o’rganish jarayoni ;
Kurs ishining predmeti: Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon
yozishga o’rganishning mazmuni, shakl va metodlari;
Kurs ishining vazifalari :
- boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon yozishga o’rgatish ustida
ishlashning nazariy asoslarini tahlil qilish;
- boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon yozishga o’rgatish metodikasini
takomillashtirish;
- boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon yozishga o’rgatishga doir dars
ishlanmalari ni ishlab chiqish.
4

I BOB . Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni bayon va insho yozishga
o’rgatishning nazariy asoslari
1.1 Boshlang’ich sinflarda og’zaki va yozma inshoning turlari
Insho o’quvchining ma’lum bir mavzuni mustaqil ravishda ochib bera olish va
o’z fikrlarini yozma shaklda to’g’ri ravon savodli bayon qila olish ko’nikma va
malakalarini namoyish etuvchi ijdoiy matn-kichik bir asardir.
Insho arabcha so’z bo’lib, ”yaratish” “bino qilish”, ”qurish” ma’nosini beradi.
Hozirgi tilimizda bu so’zning ma’nosi ancha toratib, asosan o’quvchi va talabalar
tomonidan yoziladigan ”ijodiy yozma ish” ma’nosida qo’llaniladi.
Ma’lumki inshoning barcha turi ijodiy xarakterga ega, albatta ammo ijodiy
tajriba xarakterdagi insholarda hayotiy voqeralar haqidagi shaxsiy mulohazalar o’z
ifodasini topishi bilan birga, o’quvchilarning original ish-asar yaratishga intilishlari
ham asta-sekin o’sib boradi. Shuning uchun bu xil yozma ishlarga nisbatan ”ijodiy
insho” turining qo’llanilishi bejiz emas.
Insho muallifning ma’lum bir mavzu asosida o’z fikrlarini yozma shaklda
bayon qiluvchi kichik bir asardir. Inshoda muallifning so’z qo’llash mahorati,
fikriy tafakkuriy ko’nikmasi, bilim va dunyoqarashi savodi namoyon bo’ladi.
Insho mazmun mohiyatiga ko’ra uch turga bo’linadi:
Adabiy mavzudagi insholar
Adabiy – ijodiy mavzudagi insholar
Erkin mavzudagi insholar.
Adabiy mavzudagi insholarga adabiyot darsligida qayd qilingam, o’qituvchi
tomonidan tushuntirilgan mavzular asosida yoziladigan insholar kiradi. Muayyan
badiiy asar yoki undagi qahramonlar haqidagi insho adabiy mavzudagi inshodir.
Adabiy – ijodiy mavzulardagi insholarga adabiyot darslarida o’tilgan
ma’lumotlarga o’quvchining ijodiy munosabati (shaxsiy fikrlari) oq’shib
ifodalanadigan isholar kiradi.
Erkin mavzulardagi insholar adabiyot fani dasturida qayd etilmagan
mavzularda yoziladi. Boshqacha aytganda o’quvchining ma’lum bir mavzuga oid
5

bilimlari, axloqiy tarbiyaviy, ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashi, fikr va mulohazalarini
aks ettiruvchi isholar erkin insholar mavzusidagi insholardir.
Bir metodist olimlarning ilmiy – uslubiy asarlarini, o’quv metrodik
qo’llanmalarni, boshlang’ich hamda umumiy o’rta ta’lim sinflarining darsliklarini
tahlil qilganda, boshlang’ich sinfda o’quvchilarni insho yozishga o’rgatish
borasidagi masalalarga alohida e’tibor berishimiz lozim.
Sinov insholari o’rganilgan mavzularga doir bilimlarni, insho yozish
ko’nikma va malakalarini sinash uchun yirik mavzular tugagandan so’ng,
choraklar yoki o’quv yili oxirida, olimpiadalarda o’tkaziladi. 2
Bundan tashqari ushbu darslikda inshoga epigraf tanlash xususida ham bir
qator fikrlar bildirilgan. ”Inshoning mazmuniga mos keluvchi mashhur hikmatli
so’z, maqol, ibora yoki badiiy parcha epigraf deyiladi”.
Epigraf, odatda rejadan keyin, insho matnidan oldin, saxifaning o’ng
chekkasiga yoziladi. Epigraf bo’lgan matndan so’ng (so’roq yoki undov gap
bo’lmasa) nuqta qo’yiladi. Muallifi qavs ichida yoziladi. Inshoda epigraf bo’lishini
qat’iy talab tushunmaslik kerak, u tamoman ixtiyoriydir. Lekin, mavzuga ichki
mazmuniga xamoxang keluvchi epigraf bo’lsa inshoning badiiyligiga xizmat
qiladi. Insho muallifining mahoratini ko’rsatadi.
Xuddi shu mavzuni, ya’ni inshoga epigraf tanlashni boshlang’ich sinflardanoq
boshlab o’rgatish kerak. 8-sinf ona tili darsidagi 51 mashqni tahlil qilib ko’raylik.
51-mashq Jadvalni kuzating. Uning birinchi ustunida insho mavzulari,
ikkinchi ustunida muayyan mavzularning mazmunini ochib beruvchi fikr, maqol,
mashhur bayt, keltirildi. Insho mavzularga mos keluvchi fikr (epigraf)larni tanlang
va bir-biriga bog’lang.
1 – jadval
2
M.Qodirov, X. Nematov, M.Abdurahimova, R.Sayfullayev 8-sinf uchun darsligi. Cho’lpon
nomidagi Nashriyot matbaa ijodiy uyi – T.: 2006. 17-bet
6

t/r t/r
1 Alisher Navoiy she’riyat
quyoshi 1 Vatan,ona so’zi naqadar aziz
Sensan, har narsadan, mo’tabar aziz (Uyg’un)
2 O’zbekiston - Vatanim
mening 2 Bosh asrkim, nazmiy saroyni
Titratadi zanirband bir sher (A.Oripov)
3 Mehnat baxt keltirar 2 Suv zar, suvchi zargar (Maqol)
4 Suv – hayot manbayi 4 Mehnat, mehnatning tagi rohat (Maqol)
Xuddi shunga o’xshash mashqlarni boshlang’ich sinf darsliklarida ham
kiritish kerak. Chunki bu mashqlarni bajarish mobaynida o’quvchilarda insho
mavzusi, uning mazmunini ochib beruvchi fikrni bayon qilish malakasi rivojlanadi.
O’quvchilar qiynalmasdan mavzuni yoritishda xizmat qiluvchi rivoyatlar, hikmatli
so’zlar, maqollardan insho yozish davomida misollar keltira oladilar hamda
foydalana oladilar.
III sinf
Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi.
Miqdoriy ko’rsatkich: 45-55 so’zdan iborat diktant yoza olish
Talablar:
imlo xatolariga yo’l qo’ymaslik
Ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi.
Miqdoriy ko’rsatkich: 4-5 gapdan iborat bo’lgan matn (fikr ehtiyoji) bilan
bog’liq mavzu asosida yaratish. Boshlang’ich sinf darsliklarini shunday tuzish
kerakki, keyinggi o’quv yillarida nomuvaffaqiyatliklarga uchramasin. Shuning
uchun ham darsliklardagi mavjud nuqson va kamchiliklarni tuzatish va ularga
oydinlik kiritish lozim. Shundagina o’quvchilarning bilim malakasi mustahkam,
xotirasi tiniq fikrlash doirasi keng bo’ladi va bu ta’lim – tarbiya jarayonini
samarali bo’lishini ta’minlaydi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini insho yozishga
o’rgatishning samarali usullaridan biri bu-ularni hamkorlikda ishlashga
o’rgatishdir.Hech mubolag’asiz: o’quvchining daftario’qituvchi stolidagi eng
qiziqarli va muhim “kitob”lardan biridir. Daftarlar- mustaqil o’rganishga bir
7

turtkidir.Shunday ekan, o’quvchining shaxsiy his-tuyg’ulari aks etmagan,nazorat
ishi bo’lmagan, qo’shimcha tarzda yoki dars davomidagi olinadigan insholarni
o’qituvchi o’zi tekshirmasdan bu vazifani o’quvchilar zimmasiga yuklashi lozim.
Chunki bunda o’quvchilarda daftardagi bitiklarni chetdan kuzata olish, uni
mustaqil tahlil qila olish, o’zinining inshosi bilan solishtira olish imkoniyati paydo
bo’ladi. Ularga daftarni berish, ishdan qochish emas, aksincha, ular bilan muloqot
doirasini kengaytirish, o’qituvchi va sinfdoshlari bilan hamkorlikka o’rgatish,
ijodiy va ijtimoiy barkamollik ufqlari tomon yo’l ko’rsatish demakdir. Bunda
o’qituvchi, xonaning o’quvchilarga yaxshi ko’rinadigan qismiga “Insho
yozayotganingda esingda tut” qoidalari va tekshiruv belgilari aks etgan plakatni
ilsa yanada yaxshi bo’ladi. O’quvchilar inshoni tekshirish jarayonida bu qoida va
belgilarni juda yaxshi o’zlashtiradilar. 3
Daftar hoshiyasida yoki ish oxirida
tekshiruvchi o’quvchi tomonidan plakatdagi talablarning insho javob bermaydigan
tartib raqami yozib qo’yilsa bas-insho tekshirilgan hisob. Tekshirishning odatdan
tashqari usuli kutilmagan – psixologik- ta’sir o’tkazadi: o’quvchilarning
ko’pchiligi qoidalarni, tekshiruv belgilarini eslagan holda “birdaniga”, bo’lishi
mumkin xatolarni oldindan bilib turib yaxshiroq, kuchliroq yozadilar. Hammaning
muvaffaqiyati ko’pchilikning emas, balki har bir kishining ilgari intilishi bilan
erishiladi. Lekin har bir shaxs alohida ilgarilaydi.Shunday ekan, biz har bir
o’quvchini o’qituvchi va sinfdoshlari bilan hamkorlikda ishlash jarayoniga
o’rgatishda, ularning o’z sur’ati, o’z yo’li, o’zining yashirin imkoniyatlaridan
foydalanish va eng ,muhimi, o’zlariga bo’lgan ishonch tuyg’ularini
shakllantiramiz. Zeroki,yurtga kerakli, o’z so’zini, o’zining mustaqil fikr va
g’oyalarini baralla aytaoladigan, bilimli,tajribali, komil farzandlarni tarbiyalash biz
pedagoglarning burchimizdir.
1.2 O’quvchilarni bayon yozishga o’rgatishning nazariy asoslari
3
K.Qosimova,S. Matjonov , X. G‘ulomova , Sh.Yo‘ldosheva ,Sh. Sariyev . “Ona tili o‘qitish metodikasi”-Toshkent,
“Nosir” nashriyoti, 2009
8

O’quvchilar nutqini o’stirish ularga aniq ko’nikmalarni singdirish
demakdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari mustaqil mashq sifatida bog’lanishli
nutqni o’stirishdan quyidagi ko’nikmalarni bilib oladilar:
1. Mavzuni tushunish, chegarasini aniqlash va uni nisbatan to’liq
yoritish ko’nikmasi. Masalan, „Biz uy ishlarida ota-onamizga qanday
yordamlashamiz?" mavzusi berilsa, o’quvchilar aniq bajargan ishlari haqida hikoya
qiladilar. Ular mavzuni yaxshi tushunishlari uchun bayon matni qayta hikoya
qildiriladi, inshoda esa berilgan mavzu yuzasidan mustaqil hikoyalash mashq
qilinadi.
2. Inshoni asosiy fikrga bo’ysundirish ko’nikmasi. Bolalar ishi ma’ lum fikrni
(tabiatning ajoyib tasvirini idrok etish, o’zlarining baxtli hayotidan g’ururlanish,
mehnatga va mehnatkash insonlarga muhabbatni) ifodalaydi.
3. Hikoya, insho uchun mavzuga taalluqli, uni yoritishga zarur
bo’lgan materialniyig’ish. Bu bayonga ham taalluqli bo’lib, namunaviy matn tahlil
qilinadi, mazmunini to’g’ri tushunish ustida ishlanadi, asosiy mazmun ajratiladi.
4. Materialni tartibga solish, uni tegishli izchillikda joylashtirish,
matn rejasini tuzish va shu reja asosida yozish ко ‘nikmasi.
5. Fikrni adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda to’g’ri ifodalay
olish ko’nikmasi. Buning uchun bayon va inshoni nutqiy shakllantirishdan oldin
unga til tom ondan tayyorgarlik ko’riladi.
6. Matnni og’zaki yoki yozma tuzish, inshoni yozish , ya’ni barcha
tayyorgarlik ishlarini yakunlash ко 'nikmasi.
7. Yozilgan matnni takomillashtirish ko’nikmasi. Bu ko’nikma o’z
ijodiga tanqidiy munosabatda bo’lish asosida tarbiyalanadi. O’quvchilar material
tanlashda va uni joylashtirishda, so’z tanlash, so’z birikmasi va gap tuzishda
o’zlari yo’l qo’ygan kamchilikni, xatoni fahmlashga o’rgatib boriladi.
O’qituvchida Namunaviy matn og’zaki va yozma qayta hikoya qilinadi.
O’qish
9

darslarida asosan og’zaki qayta hikoyalash mashq qilinsa, ona tili
darslarida u ko’proq yozma tarzda o’tkaziladi. 4
Bayon o’qib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan
so’ng yozma qayta hikoyalashdir. O’qish darslarida matn ustida ishlash, o’qilgan
matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida og’zaki qayta
hikoyalash bolalarni bayon yozish ga tayyorlaydi. Qayta hikoyalashning turlari
xilma-xildir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn yuzasidan bayon yozish
mumkin, ammo bayon yozish og’zaki qayta hikoyalashga nisbatan qiyin va
murakkab faoliyatdir.
Bundan tashqari, boshlang’ich sinf o’quvchilarining yozish sur’ati sekin,
shunga ko’ra bayon uchun kichik hajmdagi, kompozitsiyasi sodda, til tom ondan
ham mos matn tanlanadi. Bayon matni astasekin murakkablashtira boriladi: avval
hikoya tarzidagi bir lavhani ifodalovchi matn tanlansa, unga yana lavhalar, tasvir
elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi , muhokama elementlari
ham qo’shiladi; keyinroq shaxsini o’zgartirib bayon yozishga o’tiladi.
Shunday qilib, bayon asta-sekin ijodiy tus ola boradi. Boshlang’ich sinflar ona tili
dasturiga ko’ra, 2-sinfda katta bo’lmagan (30—40 so’zli) matn yuzasidan
o’qituvchi yordamida so’roqlar asosida bayon yozish, 3-sinfda 40—60 so’zdan
iborat matnning mazmunini jamoa bo’lib tuzilgan 3—5 ta reja asosida bayon
yozish, 4- sinfda esa
mustaqil tuzilgan reja asosida (70—90 so’zli) bayon yozish ko’zda tutiladi.
Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon bolalarda adabiy
nutqni to’g’ri shakllantirishga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi,
badiiy uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. Bayon uchun kishilarning
fidokorona mehnati, hayotini, ona tabiat tasvirini, fan, texnika, madaniyat
borasidagi yutuqlarni aks ettiradigan yuksak g’oyali matn tanlanishi, bayon
mavzusi o’quvchilaming bi lish tajribasini kengaytirishi, ulaming dunyoqarashini
shakllantirishi zarur.
4
Q .Husanboyeva, M.Hazratqulov, Sh.Jamoldinova. “Boshlang‘ich sinflarda adabiyot o‘qitish metodikasi”
Toshkent.”Innovatsiya-Ziyo”- 2020
10

Qayta hikoyalash va bayonda bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni
berilgan namunani tushunmasdan yodlamasligi, namuna leksikasidan,
nutq birliklaridan , sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur. Til vositalari
matnni o’qish, suhbat, matn tahlili davomida o’zlashtiriladi; matndagi so’zlar va
nutq birliklari bolalam ing „o’ziniki" bo’lib qoladi. Qayta hikoyalashda
namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushirishga harakat qiladi, o’zlashtirgan
mazmunni to’liqroq, aniqroq berish u chun gapiar tuzadi. Bu bilan o’quvchining
mustaqillik darajasi va bilish faolligi o’sadi, ijodiy elementlar qo’shila boradi.
Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bog’liqlik saqlanishi, asosiy faktlar
berilishi, ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim o’rinlar to’liq
bayon qilinishi zarur.
Vaqti-vaqti bilan ilgari eshitilgan, o’qituvchi o’qib bergan yoki radio,
televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, o’quvchi bir marta ovoz
bilan yoki ichda o’qigandan so’ng qayta hikoyalatishdan foydalanishni tajribada q
o’llab turish ham mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda olib borish imkoniyatini
yaratadi va uni jonlantiradi.
Ko’pincha qayta hikoyalashga maxsus tayyorgarlik ko’riladi, bunda
quyidagilarga rioya qilinadi:
1. Qayta hikoyalash va uning turi haqida o’quvchilarogohlantiriladi:
to’liq, detallari bilan, tilning tasviriy vositalaridan foydalanib matnga yaqin qayta
hikoyalash; tanlab (masalan, bir qatnashuvchi shaxsga tegishli o’rinlarinigina)
qayta hikoyalash, qisqartib qayta hikoyalash.
2. Suhbat, matn mazmunini tahlil qilish, matn tili ustidagi xilmaxil ishlar,
qayta hikoyalashda zarur bo’lgan so’z, nutq birliklari va gaplarni ajratish va
aniqlash.
3. Qayta hikoyalashda ifodalilikni berish uchun ifodali o’qishni puxtalash.
4. Hikoyani mantiqiy va kompozitsion qismlarga bo’lish, har bir qismga
sarlavha topish, matnni qayta hikoyalashga mo’ljallangan rejani tuzish.
5. Matn qismlarini qayta hikoyalash, uning kamchiliklarini tahlil qilish.
11

6. O’quvchilaming hayotiga bog’lash (o’rni bilan), ya’ni o’qilgan matn
mazmuniga bog’liq holda o’quvchilaming shaxsiy tajribasida uchraydigan va
uchragan analogik holatga e’tibor berish. Boshqacha qilib aytganda, har bir darsda
ma’lum ta’lim maqsadi asosida qayta hikoyalashga muntazam o’rgatib borish
zarur.
To’liq yoki matnga yaqinlashtirib qayta hikoyalash va bayon
Qayta hikoya qilish va bayonning bu turi boshqa turlariga nisbatan boshlang’ich
sinflarda ko’p o’tkaziladi, chunki bu o’qilgan matnni butun detallari va
bog’lanishlari bilan bolalar yodida mustahkamlash, namunaviy matnning mazmuni
va tilini o’zlashtirish vositasi bo’lib ham xizmat qiladi. Bolalar tez yodlab oladigan
kichik matnni, she’riy misralarni buzmaslik uchun sh e’rni, ayniqsa, butun bir
poetik obrazni tasvirlovchilirik she’rni hikoya qilish tavsiya etilmaydi.
To’liq hikoya qilish uchun dastlab aniq sujetli, hikoya uslubida yozilgan matn
tanlanadi, keyin bolalar hikoyaga tasviriy (tabiat lasviri, kishilar va boshqa
predmetlarning tashqi ko’rinishi tasviri) va muhokama elementlarini kiritishni
o’rganadilar. Hikoya qilishga o’rgatish vaqtida o’quvchilarni „Bu fikr yozuv chi
asarida qanday ifodalangan?" savoliga javob berishga o’rgatish
maqsadga muvofiqdir.
Bola hikoya qilishga qiziqsa, agar hikoyani o’qituvchigina emas,
sinfdagi barcha bolalar eshitsa, bunday hikoyalash jonli va qiziqarli bo’ladi.
Hikoya qilishga o’quvchilaming qo’shimchasi, ma’lum qis mini qayta hikoya
qildirish, hikoyachini rag’batlantirish sinfda ijodiy muhitni vujudga keltiradi.
Matnga yaqin hikoya qilishda savollar matn mazmunigagina qaratilmasligi,
o’quvchilar mustaqillik darajasini pasaytiradigan matn mazmuni yuzasidan
beriladigan savollarni asta-sekin kamaytira bo rish, bolalarni kengroq, umumiyroq
savollarga javob berishga o’rgata borish zaair.
To’liq hikoya qilishda hikoyani qanday boshlashni bilmaslik, ya’ni
boshlanishi berilgan matn mazmunini davom ettira olmaslik, to’liq bayon qila
olmaslik yoki noto’g’ri bayon qilish, bayon tilining kambag’alligi kabi
kamchiliklar uchraydi. Hikoya qilishdagi ikkinchi kamchilikni yo’qotish, uning
12

oldini olish uchun matn butunicha puxta tahlil qilinadi, ko’pincha asosiy
mazmunni ifodalaydigan qismi alohida tahlil qilinadi. Bunday kamchilikni
yo’qotishga matnni qismlarga bo’lish, har bir qismga sarlavha topib, matn rejasini
tuzish va reja asosida hikoya qilish ham yordam beradi. Bunda tanlab hikoya qilish
(hikoya qilishning o’zaro uzviy bog’langan boshqa turlari ham) yor damchi
vazifani bajaradi. Tilda kambag’allikka yo’l qo’ymaslik uchun lug’at, tasviriy
vositalar va gap ustida izchil ishlab borish talab etiladi.
To’liq yoki matnga yaqin bayon yozish savod o’rgatish davridanoq
boshlanadi va barcha sinflarda o’tkaziladi. Bolalami o’z fikrini mustaqil yozishga
(o’qilgan matnni hikoya qilishga) o’rgatishni, iloji boricha, erta boshlash
ma’qul. Buning uchun o’quvchilar og’zaki hikoya qilayotganda qo’llagan alohida
so’zni yozishdan gapni yozishga, so’ng matn qismlarini yozishga va 2 -sinfdan
boshlab maxsus tanlangan kichik matn asosida bayon yozishga o’rgatiladi.
Ish quyidagicha uyushtiriladi: bayon uchun tanlangan matnni o’quvchilar bir-
ikki marta o’qiydilar (o’qituvchi o’qib berishi ham mumkin); bolalam ing matn
mazmunini to’g’ri tushunganliklarini aniqlash, o’qilgan matnni, uning g’oyaviy
mazmunini, qismlari orasi dagi bog’lanishni to’liq bilib olishga qaratilgan suhbat
o’tkaziladi; matn rejasi tuziladi (reja suhbat vaqtida tuzilishi ham mumkin); lug’at
ishi o’tkaziladi (so’zning ma’nosi va yozilishi tahlil qilinadi), m uhim -roq
sintaktik tuzilmalarga va tilning tasviriy vositalariga diqqat jalb qilinadi. Ayrim
gapiar, hatto matn qismlari tuzdiriladi; o’quvchilar bayon matnini mustaqil
yozadilar, o’qituvchi esa ular ishini kuzatadi, sinfdagi boshqa o’quvchilarga xalaqit
bermay ayrim bolalarga individual yordam beradi; bolalar yozgan bayonlarini
o’zlari tekshiradilar, takomillashtiradilar va daftarni tekshirish uchun
o’qituvchigamtopshiradilar.
O’quvchilar yozgan bayon muhokama qilinayotganda, ular yoz gan matnni
bayon matniga qiyoslash maqsadga muvofiq bo’lib, bu ish mazmunda va bolalar
bayoni tilida yo’l qo’yilgan kamchiliklami aniqlashga yordam beradi.
Tanlab hikoya qilish va bayon. Tanlab hikoya qilish matndan tor mavzuga,
o’qituvchining topshirig’iga oid qismini tanlab qayta hikoyalashdir. Masalan,
13

o’qilgan matndan faqat personajning tashqi ko’rinishi tasvirlangan qismnigina
qayta hikoya qilish, faqat ikki personajning uchrashish manzarasini qayta
hikoyalash, faqat tabiat tasvirini hikoya qilish va boshqalar.
Tanlab qayta hikoyalashning quyidagicha turlari mavjud:
1. O’qilgan matn qismini yoki bir voqeani unga chizilgan rasm asosida hikoya
qilish.
2. O’qituvchi topshirig’i yoki berilgan savol asosida alohida lavhani hikoya
qilish.
3. Berilgan mavzu bo’yicha matnning turli qismlaridan olingan parchalarni
hikoya qilish. Bu ish tanlab hikoya qilishning murakkab roq turi hisoblanadi. 5
Tanlab hikoya qilish uchun o’quvchi matnni boshidan oxiriga cha qayta o’qib
chiqishga yoki yodga tushirishga, kerakli materialni yig’ishga to’g’ri keladi.
Buning uchun o’quvchilarga matnni ichda o’qish topshiriladi yoki ovoz bilan
tanlab o’qish topshirig’i beriladi. Bunday tanlab hikoya qilish ba’zan yozma bayon
sifatida ham o’tkaziladi.
Qisqartirib qayta hikoyalash va bayon. Matn mazmunini qisqartiribmqayta
hikoyalash va bayon yozish murakkab mantiqiy usullardan foydalanishni talab
qiladi, shuning uchun ham u to’liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash va bayonga
nisbatan qiyin. Bunda matndan ikkinchi darajali o’rinlarni tushirib qoldirib, asosiy,
muhim o’rinlar tanlab oli nib, hikoya qilinadi. Buning uchun o’quvchining o’zi
matnning asosiy mazmunini aniqlashi, bog’lanishli, izchil qayta hikoyalashi , uning
hikoyasi matnni qisqartish tarzida bo’lmasligi, o’zlashtirilgan matnning
asosiy mazmunini o’z so’zlari bilan bera olishi zarur. Qisqartirib qayta
hikoyalashga o’rgatish uchun bayon mazmunini qisqartirib tuzish oson bo’lgan
hikoya tarzidagi matn tanlash tavsiya etiladi. Qisqartirib qayta hikoyalash
elementlari 1-sinfdan kiritiladi. O’qilgan matnni tahlil qi lish jarayonida
o’quvchilardan uning bir qismini qisqa — bir gap bilan aytish so’raladi. Keyin
o’quvchilarga matnning ikki qismini, nihoyat, butun matnni qisqartib qayta
hikoyalash tavsiya etiladi.mO’quvchilar matnni to’liq qayta hikoya qilishga
5
Boshlang‘ich sinflarning takomillashtirilgan o‘quv dasturi. Boshlang‘ich ta`lim. 2006, 5-son.
14

o’rganganlaridan so’nggina matnni qisqartib qayta hikoyalashga o’rgatiladi.
Qisqartirib qayta hikoyalash, o’z navbatida, matn rejasini tuzish, ya’ni matn
qismlariga sarlavha topish bilan bog’liq, asarning asosiy mazmunini qisqa
ifodalash esa matn ustidagi analitik-sintetik ishlaming natijasidir.
Ba’zan o’quvchilar asarning asosiy mazmunini (g’oyasini) qisqa, bir gap bilan
ifodalashga o’rgatilgach, matn rejasini tuzishga, keyin matn ni qisqartib qayta
hikoyalashga, undan so’ng matn mazmunini to’liq qayta hikoya qilishga
o’rgatilishi ham mumkin.
Qayta hikoyalash bog’lanishli nutqni o’stirishning zaruriy bosqichidir.
Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga ko’ra, matn mazmunini qisqartirib bayon
yozishni 3-sinfda o’rgatish ko’zda tutiladi. Qisqartirib bayon yozishga tayyorgarlik
matn qismlariga sarlavha topish, matn rejasini jamoa bo’lib tuzish bilan bog’liq
holda 2-sinfdan boshlanadi. Qisqartirib bayon yozish uchun o’qituvchi yoki
o’quvchilarning o’zlari matnni bir-ikki marta o’qiydilar, so’ng matn mazmuni yu
zasidan suhbat o’tkaziladi va yoziladigan asosiy fikr hamda tushirib
qoldiriladigan o’rinlar ajratiladi. Qisqartirib bayon yozishga og’zaki
tayyorgarlik jarayonida matn rejasi tuziladi, lug’at ustida ishlanadi, gap
va matnning ayrim qismlari tuzdiriladi. Og’zaki qisqa qayta hikoyalashdan matnni
qisqartib bayon yozishga o’tiladi. Qisqartib bayon yozishga og’zaki tayyorgarlik
mashqlari asta kamaytirilib boriladi.
Ijodiy qayta hikoyalash va bayon. Metodikada ijodiy qayta hikoyalashning bir
necha turi ajratiladi. Boshlang’ich sinflarda ijodiy qayta hikoyalashning quyidagi
turlaridan foydalaniladi:
1. Shaxsini o’zgartirib qayta hikoyalash va bayon. Boshlang’ich
sinflarda I shaxs tilidan berilgan hikoyani III shaxs tilidan qayta hikoya qilishdan
ko’proq foydalaniladi, ijodiy qayta hikoyalashning bu turida o’quvchilar
hikoyadagi gaplarni qayta tuzadilar. Masalan, I shaxs tili dan berilgan matnni
o’quvchilar ITT shaxs tilidan qayta hikoya qilishlari uchun o’qituvchi rahbarligida
gapning kesimini o’zgartiradilar, unga mos ravishda gapning o ‘zini qayta
tuzadilar; hikoya qiluvchi shaxsning nomini va u yoki ular so’zini ishlatadilar.
15

Shaxsini o’zgartirib qayta
hikoyalash va bayon yozish o’qish darslarida olib borilgan bunday og’zaki
tayyorgarlikning davomi sifatida o’tkaziladi.
2. Hikoyada ishtirok etuvchi biror personaj tilidan qayta hikoya qilish.
3. Matnni ijodiy to’ldirib qayta hikoyalash. O’quvchilar hikoya
mazmunini, sharoitini yaxshi tushunsalargina, uni ijodiy to’ldirib qayta hikoyalay
oladilar. Ijodiy qayta hikoyalashning bu turi ham ko’pincha og’zaki tarzda
o’tkaziladi.
4. So’z bilan tasvirlash yoki sahnalashtirish. Ijodiy qayta hikoya lashning bu
turi savollar yoki quyidagi kabi topshiriqlami bajartirish asosida o’tkaziladi: „Siz
shu vaziyatda o’zingizni qanday sezasiz? Bular rasmda tasvirlangan deb o’ylang.
Shu voqealar ko’z oldingizdan o’tyapti, siz ko’ryapsiz, eshityapsiz va o’zingiz
tasvirlayapsiz deb o’ylang". O’quvchilarga topshiriq sifatida matndagi tabiat
tasviri, qahramonlarning tashqi ko’rinishi, portretini so’z bilan tasvirlash berilishi
mumkin. Bu asosan og’zaki bajariladi, ayrim hollardagina bayon shaklida
yozdiriladi. 6
6
Qosimova K., Ne`matova A. 2-sinfda ona tili darsligi T.: Cho‘lpon 2004
16

II BOB. Insho va bayon yozishni o’rgatish metodikasi.
2.1 Bayon – o’quvchilar nutqini o stirish omiliʻ
O quvchilarni o z
ʻ ʻ fikrini mustaqil yozishga , o qilgan matnni hikoya qilishga ʻ
o rgatishni iloji boricha ertaroq boshlagan ma’qul. Buning uchun o quvchilar
ʻ ʻ
matnni og zaki hikoya qilayotganda qo llangan alohida so zlarni yozishdan gapni
ʻ ʻ ʻ
yozishga, so ng matnni qismlarini yozishga va ikkinchi sinfdan boshlab maxsus
ʻ
tanlangan kichik matn asosida bayon yozishga o rgatiladi.
ʻ
Bayon o qib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan
ʻ
so ng yozma qayta hikoyalashdir. O qish darslarida matn ustida ishlash, o qilgan
ʻ ʻ ʻ
matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida og zaki qayta
ʻ
hikoyalash bolalarni bayon yozishga tayyorlaydi.
Bayon yozishning turlari hilma-hildir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn
yuzasidan bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish qayta hikoyalashga nisbatan
qiyin va murakkab faoliyatdir. Bundan tashqari boshlang ich sinf o quvchilarining
ʻ ʻ
yozish sur’ati sekin, shunga ko ra bayon uchun kichik hajmdagi kompozitsiyasi
ʻ
sodda, til tomondan ham mos matn tanlanadi.
Bayon matni asta-sekin murakkablashtirib boriladi. Avval hikoya tarzidagi bir
lavhani ifodalovchi bir matn tanlansa unga yana bir qancha lavhalarning tasvir
elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi, muhokama elementlari
qo shiladi; keyinroq shaxsini o zgartirib bayon yozishga o tiladi.
ʻ ʻ ʻ
Shunday qilib, bayon asta-sekin ijodiy tus oladi. Boshlang ich sinflar ona tili
ʻ
dasturiga ko ra 2-sinfda katta bo lmagan (30−40 so zli) matn yuzasidan o qituvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
yordamida so roqlar asosida bayon yozish ko zda tutiladi.
ʻ ʻ
Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon o quvchilarda adabiy nutqni
ʻ
to g ri shakllanishiga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy uslubni
ʻ ʻ
singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. Bayon uchun kishilarning fidokorona
17

mehnati, hayoti, ona tabiat tasviri, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlari aks
ettirilgan yuksak g oyaliʻ matn tanlanishi , bayon mavzusi o quvchilarning bilish ʻ
tajribasini kengaytirishi, ularning dunyoqarashini shakllantirishi zarur. Qayta
hikoyalash va bayonda o quvchilarning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni berilgan
ʻ
matnni tushunmasdan yodlamasligi, nutq birliklaridan, sintaktik birlikdan
foydalana olishi zarur. Til vositalari matnni o qish, suhbat, matn tahlili davomida
ʻ
o zlashtiriladi; matndagi so zlar va nutq birliklari “o ziniki” bo lib qoladi. Qayta
ʻ ʻ ʻ ʻ
hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushurishga harakat qiladi.
O zlashtirgan mazmunni to liqroq va aniqroq berish uchun gaplar tuzadi. Bu bilan
ʻ ʻ
o quvchining mustaqil fikrlash darajasi va bilish faolligi o sadi. Ijodiy elementlar
ʻ ʻ
qo shila boradi. Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bog liqlik saqlanishi
ʻ ʻ
asosiy faktlar berilishi ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim
o rinlar to liq bayon qilinishi zarur. Vaqt-vaqti bilan ilgari eshitilgan, o qituvchi
ʻ ʻ ʻ
o qib bergan yoki radio televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish,
ʻ
o quvchi bir marta ovoz bilan yoki ichida o qigandan so ng qayta hikoyalashdan
ʻ ʻ ʻ
foydalanishni tajribada qo llab turish ham mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda
ʻ
olib borish imkoniyatini yaratadi va uni jonlantiradi.
Bayon yozdirishda o quvchilar matn mazmunini qanchalik tushunganliklari,
ʻ
o z fikr va tushunchalarini ijodiy va mustaqil ifodalaganlari, yozma nutq malakasi
ʻ
va savodxonligi sinab ko riladi.
ʻ
Boshlang ich sinfda bog lanishli nutqqa oid mashq turlariga quyidagilarni
ʻ ʻ
kiritish mumkin:
1) berilgan savolga to liq, mukammal javob;
ʻ
2) o qilgan asarni tahlil qilish, grammatik materialni o rganish; o quvchilar
ʻ ʻ ʻ
lug atini faollashtirish bilan bo gliq
ʻ ʻ holda har xil matnli mashqlar ;
3) muntazam o tkazilgan kuzatishlarni yozib borish va ob-havo kundaligini
ʻ
yuritish;
4) o qilgan matnni turli variatda og zaki qayta hikoyalash;
ʻ ʻ
5) berilgan mavzu, rasm, kuzatishga oid boshi yoki oxiri berilgan hikoya, reja
yoki sujet asosida o quvchilarning og zaki hikoyasi;
ʻ ʻ
18

6) badiiy matnni hikoya qilish, yod olish, o quvchilar saviyasiga mosʻ
matnlarni yoddan yozish;
7) ertakni tayyorlanmasdan aytish, kichik she’r, hikoya tuzish;
8) namunasi berilgan badiiy, ilmiy-ommabop matn asosida bayon yozish;
9) o qituvchi bergan matnni o gzaki va yozma qayta tuzish (tanlab
ʻ ʻ qayta
hikoya qilish va bayon , ijodiy qayta hikoyalash va bayon, hikoyani sahnalashtirish
kabilar);
10) har xil turdagi yozma insho. 7
Ushbu turdagi mashqlar ham o quvchilarni bayon yozishga tayyorlaydi.
ʻ
Bayon o quvchilarda ko nikma va malakalarni oshiradi u asosan dasturda
ʻ ʻ
bog lanishli nutq yoki nutq o stirish bo limida kiritiladi.
ʻ ʻ ʻ
Boshlang ich sinf o quvchilariga bayon yozdirishdan oldin ishning maqsadi
ʻ ʻ
va vazifasi belgilab olinadi. Shu bilan birga o quvchilarning bilimi yosh
ʻ
xususiyatiga moslab matn tanlanadi.
2-sinfda o quvchilarga bayon yozdirish ikki xil tartibda olib boriladi.
ʻ
1. O qituvchi tuzgan reja asosida bayon yozish.
ʻ
2. O qituvchi rahbarligida o quvchilarning o zlari tuzgan reja asosida bayon
ʻ ʻ ʻ
yozdirish.
O quv yilining 1-yarimida bayon rejasini o qituvchi tuzadi. Keyinchalik
ʻ ʻ
o quvchilarning o zlari mustaqil tuzadilar.
ʻ ʻ
2-sinf o quvchilariga bayon yozdirishda quyidagi maqsadlarga erishish
ʻ
ko zda tutiladi.
ʻ
1. Asosiy fikr kim yoki nima haqida borayotganligini bilish;
2. Bayondan bir so zni takror ishlatavermay uning sinonimlaridan
ʻ
foydalanishni o rgatish;
ʻ
3. Yozma nutqni o stirish;
ʻ
4. Imlo xatolarni tuzatish.
2-sinfda o quvchilarni matn bilan tanishtirishda ishni tayyorgarlik
ʻ
mashqlaridan boshlash maqsadga muvofiq. Bu davrda gap ustida ishlashga katta
7
Fozilova S., Xudoberyonova M. Ona tili 3-sinf uchun T.: O‘qituvchi 2005.
19

ahamiyat berish talab qilinadi. Matnni tahlil qilish yo li bilan sodda gaplarni tuzishʻ
ko nikmasi mustahkamlanadi.
ʻ
Bayon tahliliga quyidagicha e’tibor beriladi.
 O quvchilar ishi haqida umumiy suhbat.
ʻ
 Eng yaxshi bayon namunasini ko rsatish.
ʻ
 Matnga mos bo lmagan ortiqcha so zlarni o qib eshittirish.
ʻ ʻ ʻ
 Qaysi asosiy fikr tushub qolganligini aytish.
 Xatolar ustida ishlash.
2-sinf ona tili darsligida matnni savollar yordamida og zaki va yozma qayta
ʻ
hikoyalash (bayon) ishiga katta e’tibor berilgan. Ushbu metodik ko rsartmalardan
ʻ
29-, 35-, 124-, 168-, 180-, 186-, 192-, 282- va 286-mashqlarni bajarishda
foydalanish tavsiya etiladi. 8
Insho yozishga o rgatish usullari
ʻ
Boshlang ich sinflarda yozdiriladigan inshoning muhim turlaridan biri kichik
ʻ
yoshdagi o quvchining shaxsiy hayotiy tajribasiga asoslangan inshodir.
ʻ
Rasm asosidagi insho maktablarda tez-tez o tkaziladi, chunki rasm bolalar
ʻ
nutqiy ijodini, tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Rasm bolalar sezgisiga ta’sir
etadi, hayotining bola tajribasida hali uchramagan tomonlarini ochadi. Rasm
o quvchilarga tanish bo lgan hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi.
ʻ ʻ
Rasm asosidagi inshoning uch asosiy turi bor:
1. Rasm rejasi yoki rasmli reja asosida yozilgan hikoya tarzidagi insho.
2. Sujetli − o quvchilarni o ylashga, faraz qilishga undaydigan bir rasm
ʻ ʻ
asosida yozilgan hikoya tarzidagi insho.
3. Rasmni tasvirlash (tasviriy insho). O quvchilar avval rasmlar seriyasi
ʻ
asosida, keyin bir rasm asosida, undan so’ng tasviriy insho yozishga o rgatiladi.
ʻ
Insho yozish uchun 2-sinfda odatda bir dars zarur bo lib qolsa, ikkinchi
ʻ
darsdan 15−20 minut, 3–4 - sinflarda bir yoki bir yarim dars, ayrim vaqtlarda ikki
darsgacha ajratiladi. Bulardan tashqari, insho tahlili va xatolar ustida ishlash uchun
20−25 daqiqa vaqt ajratiladi. Bunda eng yaxshi yozilgan insholar tahlil qilinadi,
8
Qosimova K., Fuzilov S.,ne`matova A. Ona tili 2-sinf uchun darslik T.: Cho‘lpon. 2005.
20

imloviy, punktuatsion, nutqiy, mantiqiy xatolar va mazmunidagi
yetishmovchiliklar ustida ishlanadi.
Insho yozish darsida quyidagi qoidalarga rioya qilinadi:
1. Mavzuni, inshoning vazifasini e’lon qilish (yoki yodga tushirish), uni
o quvchilar bilan muhokama qilish.ʻ
2. Kuzatish davrida to plangan materialni tartibga solish yoki material yig ish
ʻ ʻ
(masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni ko rish) maqsadida suhbat
ʻ
o tkazish.
ʻ
3. Reja tuzish yoki avval tuzilgan rejaga aniqlik kiritish.
4. Matnni nutqiy tayyorlash, ya’ni zarur so zlarni yozish, so z birikmasi, gap
ʻ ʻ
yoki bog lanishli
ʻ matnning ayrim qismini tuzish , imlosi qiyin so zlarning ʻ
yozilishini tushuntirish va boshqalar.
5. Darsning asosiy qismi bo lgan inshoni yozish. Bu jarayonda o quvchilar
ʻ ʻ
inshoni yozayotganlarida, o qituvchi ular ishini kuzatadi, ayrim o quvchilarga
ʻ ʻ
(boshqalarga xalaqit bermay, ular e’tiborini chalg itmay) individual yordam beradi.
ʻ
6. O quvchilar yozgan insholarini tekshiradilar, kamchiliklarini to ldirib,
ʻ ʻ
xatolarini to g irlaydilar. O’quvchilar inshoni oqqa ko chirmaydilar, kerakli
ʻ ʻ ʻ
tuzatishlarni ehtiyotlik bilan kiritadilar, bunday tuzatishlar uchun insho bahosi
pasaytirilmaydi, aksincha, matnni yaxshi to g irlagan o quvchi rag batlantiriladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
7. O quvchilar inshoni o qituvchiga tekshirish uchun topshiradilar, o qituvchi
ʻ ʻ ʻ
ikki kun ichida tekshiradi.
Keyingi ona tili darsining ikkinchi qismidan 15 − 25 daqiqa vaqt ajratib,
tekshirilgan insholar yuzasidan yakuniy mashg ulot o tkaziladi (insho tahlil qilinib,
ʻ ʻ
xatolar ustida ishlanadi).
O qituvchi har bir insho turi uchun o quv vazifasini belgilab oladi. Masalan,
ʻ ʻ
rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho uchun quyidagi
vazifalar belgilab olinadi:
1. O quvchilarni inshoning yangi turi bo lgan rasmlar seriyasi asosidagi insho
ʻ ʻ
bilan tanishtirish.
2. Rasmli reja asosida matn rejasini tuzish.
21

3. Reja qismlariga mos ravishda matnni xatboshilarga bo lish va har biriniʻ
xatboshidan yozish.
4. Insho matnini mustaqil tekshirish.
O quvchilarning dunyoqarashi o sib borgani sayin, inshoga talab ham orta
ʻ ʻ
boradi.
2-sinfda o quvchilar mazmunli rasmlarga qarab gaplar tuza olish, o qituvchi
ʻ ʻ
rahbarligida bolalarning o yinlari, taassurotlari asosida hikoya (insho) tuzish
ʻ
ko nikma va malakasiga ega bo lishlari,
ʻ ʻ shuningdek , seriyali rasmlar va mazmunli
bir rasm yuzasidan berilgan savollarga to liq javob berishlari va ularni yozishlari
ʻ
talab etiladi.
Bu sinfda insho yozishga o rgatishning asosiy usuli savollarga to liq javob
ʻ ʻ
berish va javobni yozish hisoblanadi. Bu ish quyidagi izchillikda amalga oshiriladi:
o quvchi rasm yuzasidan og zaki hikoya tuzishga o rganadilar, so ngra fikrlarini
ʻ ʻ ʻ ʻ
yozma bayon qilishga kirishadilar. 2-sinf o quvchilariga insho yozishni o rgatish
ʻ ʻ
juda mas’uliyatli ish hisoblanadi. O qituvchi inshoni yozish tartibini yaxshi
ʻ
o rgatishi − sarlavhani to g ri qo yish, berilgan savollarga javobni husnixat
ʻ ʻ ʻ ʻ
qoidalariga rioya qilgan holda imlo xatolarsiz yozishga ko’niktirishi lozim.
2-sinfda o quvchilar seriyali va mazmunli rasm asosida insho yozishga
ʻ
o rganadilar. Insho muvaffaqiyatli bo lishi uchun quyidagi izchillikda ish olib
ʻ ʻ
borish kerak bo ladi:
ʻ
1. rasmni diqqat bilan kuzatish;
2. rasmning oldi, o’rta va orqa qismlariga nimalar tasvirlanganligini
aniqlash;
3. voqea-hodisa ro y berayotgan joyni tasvirlash;
ʻ
4. ishtirok etuvchilarga ism qo yish;
ʻ
5. ishtirok etuvchilarning xatti-harakatini tasvirlash;
6. xulosalash.
Albatta, bu ish birdaniga amalga oshirilmaydi. Sinfdan sinfga o tgan sari
ʻ
to ldirib, takomillashtirilib boriladi.
ʻ
22

2-sinf ona tili darsligida o quvchilarni rasmga qarab hikoya tuzish ishiga kattaʻ
e’tibor berilgan. Ushbu metodik ko rsatmalardan 106 -, 173 -, 188 -, 206 -, 228 -,
ʻ
267 -, 274 -, 287 -, 300 - mashqlarni bajarishda foydalanish tavsiya etiladi.
Ona tili darslarida husnixat daqiqalarini o tkazish
ʻ
2-sinfda chiroyli yozuv malakasi 1-sinfga nisbatan ancha qiyin va chuqur
o rgatiladi. Buning sababi o quvchilarning 1-sinfda chiroyli yozuvdan olingan
ʻ ʻ
bilim va malakalari yozgi ta’tilda ancha esdan chiqadi. Shu bilan birga o qishning
ʻ
birinchi kunidan boshlab ular ona tili darsligidan foydalanadilar. Bu darslikda
husnixat malakasini shakllantirish uchun hech qanday ko rsatma berilmagan.
ʻ
Dastur talabi bo yicha 2-sinfda bir chiziqli daftarda o xshash unsurli harflarni
ʻ ʻ
yozish va harfni bir-biriga to g ri tutashtirish, o xshash unsurli kichik harflar va
ʻ ʻ ʻ
shu harflardan tuzilgan bo g inlar va so zlarni yozish, o xshash unsurli bosh harflar
ʻ ʻ ʻ ʻ
va ularni o zidan keyin kelgan kichik harfga tutashtirish, so z va gapni kitobdan va
ʻ ʻ
doskadan to g ri, husnixat qoidalariga rioya qilib ko chirib yozish, yozganlarini
ʻ ʻ ʻ
tekshira olish va yo l qo ygan kamchilik hamda xatolarini o qituvchi rahbarligida
ʻ ʻ ʻ
yoki o zi tuzata olishi ko nikmalari shakllantiriladi. 2-sinfda qo l muskullari
ʻ ʻ ʻ
harakatini va ko z bilan chamalashni rivojlantirish uchun ayrim harflar, harf
ʻ
birikmalari, harflar guruhini yozishni murakkablashib borishiga qarab husnixat
mashqlari o tkazib boriladi. O quvchilar harflardan tashqari so zlarni, gaplarni,
ʻ ʻ ʻ
ko chirib yozishni, eshitib yozishni mashq qiladilar.
ʻ
Shuningdek, dasturda ayrim yozuv qoidalari alohida qayd etilgan:
 daftarning past tomonidagi burchagini ko krak o rtasining qarshisiga to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo yish;
ʻ
 daftarni chap qo l bilan ushlab turib yozish;
ʻ
 boshini biroz pastga egib, to g ri o tirish;
ʻ ʻ ʻ
 oyoqni bo sh tutib, yerga qo yib o tirish;
ʻ ʻ ʻ
 qo lning tirsagini parta ustida tutish. Ruchkani uch
ʻ barmoq orasida erkin
ushlash ;
 har bir harfni to g ri tutashtirishga rioya qilgan holda bo g in va so zlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aniq yozishga harakat qilish;
23

 harf va harf birikmalarini to g ri va aniq shakllantirish;ʻ ʻ
 shoshmasdan, bo yamasdan yozish;
ʻ
 har bir mashqni uch-to rt marta takrorlash.
ʻ
2-sinfda husnixat daqiqalarini tashkil etishda alifbodagi harflarni guruhlarga
ajratib yozish talab etiladi.
O xshash unsurli kichik harflar:
ʻ
1-guruh: i, u, n, m, t, l, y;
2-guruh: h, j, k, f ;
3-guruh: o, o , q, a, g, g , p;
ʻ ʻ
4-guruh: e, b, x;
5-guruh: r, v, s, sh, ch.
O xshash unsurli bosh harflar:
ʻ
1-guruh: U, L,Z, I;
2-guruh: M, H, K, N, A;
3-guruh: O, O , Q, X, Ch;
ʻ
4-guruh: E, S, Sh, Z;
5-guruh: V, G, G , Y;
ʻ
6-guruh: T, F, R, B, P.
Dasturda 2−4-sinflarda har bir ona tili darsining 8−10 daqiqasini husnixat
mashqlariga ajratish tavsiya etiladi.
Husnixatga oid kamchilik (harflarning qiyaligiga yetarli e’tibor bermaslik,
balandlik va kenglik o lchamini, shaklini buzib yozish kabi)larni, shuningdek, har
ʻ
qaysi o quvchining yozuviga xos bo lgan boshqa xatolarni tuzatish yuzasidan
ʻ ʻ
ayrim guruh o quvchilari bilan birgalikda va yakkama-yakka mashqlar ham
ʻ
o tkazib boriladi. Shu maqsadda yozuv namunalarini ko rsatib berish bilan birga,
ʻ ʻ
1−2-sinf barcha o quvchilarning daftarlarini har kuni tekshirib borish, chiroyli va
ʻ
savodli yozishga oid mashqlar yordamida ona tilidan o rgangan bilimlarini
ʻ
mustahkamlab borish tavsiya etiladi. 9
9
N.Karimova. “Boshlang‘ish sinflarda insho yozishga o‘rgatish usullari”-maqola .
24

Doimiy tekshirish va baholash berilgan bilimlarning mustahkamlashni
ta’minlovchi ta’limiy shartlardan biridir. Ona tilidan o rganilgan bilimlarniʻ
o quvchilar qanday o zlashtirganini aniqlashda yozma ish mashqlarning asosiy
ʻ ʻ
turlari bo lgan ko chirib yozish, ta’limiy (ta’kidiy, izohli, rasm, lug at, ijodiy,
ʻ ʻ ʻ
erkin) va tekshirish diktantlari hamda ta’limiy bayon va insholardan foydalaniladi.
Tekshirish maqsadida o tkaziladigan yozma ishlar − lug at diktanti uchun
ʻ ʻ
taxminiy so zlar soni: 2-sinfda 10−12 ta; tekshirish diktanti uchun tanlanadigan
ʻ
matndagi so zlar soni: o quv yilining oxiriga kelib 2-sinfda 30−40 tani tashkil
ʻ ʻ
etadi.
O quvchilarning og zaki va yozma nutqini o stirishda diktantning ahamiyati
ʻ ʻ ʻ
katta. O quvchilar diktant yozish jarayonida xato qilmaslikka harakat qiladilar,
ʻ
xato qilmaslik ularning fonetik, leksik va grammatik bilimlarni qay darajada
o zlashtirishga bog liq bo ladi. O quvchilar darslik ustida, imlo qoidalari ustida
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlashga o rganadilar. Xato qilmaslikka bo lgan intilish ularning irodalarini,
ʻ ʻ
xotiralarini kuchaytiradi. O z ishlariga mas’uliyat bilan yondashish hissini
ʻ
tarbiyalaydi. Diktant o quvchiga ta’lim beribgina qolmay, ularning tarbiyasiga ham
ʻ
ta’sir ko rsatadi. O quvchilar diktant matnini yozish jarayonida barkamol inson
ʻ ʻ
bo lib yetishishi uchun lozim bo lgan xislatlarni o zlarida shakllantirib boradilar.
ʻ ʻ ʻ
Boshlang ich sinflarda o tkaziladigan diktantlar metodik adabiyotlarda maqsadiga
ʻ ʻ
ko ra ikki turga: ta’limiy diktantlar va tekshiruv diktantlariga ajratiladi. Ta’limiy
ʻ
diktant o rgatuvchi xarakterga ega bo lib, darsning ma’lum bir qismida o tkaziladi.
ʻ ʻ ʻ
Ta’limiy diktantlar tashkil etish va bajarilish usuliga ko ra quyidagi turlarga
ʻ
bo linadi: 1) ta’kidiy diktant; 2) o z diktant yoki yoddan yozuv diktanti; 3)
ʻ ʻ izohli
diktant ; 4) saylanma diktant; 5) erkin diktant; 6) rasm diktant; 7) lug at diktant; 8)
ʻ
ijodiy diktant. Shulardan saylanma, erkin va ijodiy diktantlarda matn ma’lum
o zgarishlar bilan yoziladi. Tekshiruv diktanti o quv dasturining biror bo limi
ʻ ʻ ʻ
o rganilib, xilma-xil ta’limiy mashqlar bilan mustahkamlangach, ular o quvchilar
ʻ ʻ
tomonidan qay darajada o zlashtirilganini sinash maqsadida o tkaziladi.
ʻ ʻ 10
10
G‘apporova T., Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o‘qituvchi 1999.
25

Tekshiruv diktanti uchun sintaktik tuzilishi jihatidan shu sinf o quvchilariʻ
saviyasiga mos, o rganilgan imlo qoidalari asosida yoziladigan so zlar va tinish
ʻ ʻ
belgilari ko proq qo llanilgan matn tanlanadi. Matnda o rganilmagan qoida asosida
ʻ ʻ ʻ
yoziladigan va imlosi qiyin so zlar bo lmasligi kerak.
ʻ ʻ
Tekshiruv diktanti uchun matnlardangina emas, balki o rganilgan qoidalarni
ʻ
o z ichiga olgan alohida terma gaplardan foydalanish mumkin. Lekin har ikki
ʻ
holda ham gaplardagi so zlar soni DTS talablariga mos bo lishiga e’tibor berish
ʻ ʻ
lozim.
O quvchilarni har bir darsda kitob bilan ishlashga (o rganilayotgan mavzuni,
ʻ ʻ
kerakli qoidani, mashqni tezda topishga, mashq topshiriqlarini tartibi bilan izchil
bajarishga), bajarilayotgan mashqning maqsadini (nimaga o rgatishini)
ʻ
tushunishga o rgatish kerak.
ʻ
O quvchilarda bilish jarayonini faollashtirish va ona tilidan beriladigan
ʻ
bilimlarni puxta o zlashtirish uchun ta’limiy o yinlar qatnashadigan turli qiziqarli
ʻ ʻ
mashqlar: boshqotirma; mustaqil ma’noga ega bo lgan, bir necha so zdan tuzilgan
ʻ ʻ
so zni topish (belbog , gultojixo roz); so z yoki gapni shakl, harf, belgilar bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ifodalaydigan topishmoq; har xil ko rgazmali
ʻ qurollar , texnik vositalardan
foydalanish va darsda ish orqali o quvchilar toliqishining oldini olishga hamda
ʻ
dasturda tavsiya etilgan ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarni
birgalikda hal etishga erishish zarur.
26

2.2 Boshlang ich sinflarda insho yozishga o rgatish usullari.ʻ ʻ
Boshlang ich sinflarda yozdiriladigan inshoning muhim turlaridan biri kichik
ʻ
yoshdagi o quvchining shaxsiy hayotiy tajribasiga asoslangan inshodir. Rasm
ʻ
asosidagi insho maktablarda tez-tez o tkaziladi, chunki rasm bolalar nutqiy ijodini,
ʻ
tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Rasm bolalar sezgisiga ta’sir etadi, hayotining
bola tajribasida hali uchramagan tomonlarini ochadi. Rasm o quvchilarga tanish
ʻ
bo lgan hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi.
ʻ
Rasm asosidagi inshoning uch asosiy turi bor:
1. Rasm rejasi yoki rasmli reja asosida yozilgan hikoya tarzidagi insho.
2. Syujetli − o quvchilarni o ylashga, faraz qilishga undaydigan bir rasm
ʻ ʻ
asosida yozilgan hikoya tarzidagi insho.
3. Rasmni tasvirlash (tasviriy insho).
O quvchilar avval rasmlar seriyasi asosida,
ʻ keyin bir rasm asosida , undan
so’ng tasviriy insho yozishga o rgatiladi.
ʻ
Insho yozish uchun 2-sinfda odatda bir dars zarur bo lib qolsa, ikkinchi
ʻ
darsdan 15−20 minut, 3–4 - sinflarda bir yoki bir yarim dars, ayrim vaqtlarda ikki
darsgacha ajratiladi. Bulardan tashqari, insho tahlili va xatolar ustida ishlash uchun
20−25 daqiqa vaqt ajratiladi. Bunda eng yaxshi yozilgan insholar tahlil qilinadi ,
imloviy, punktuatsion, nutqiy, mantiqiy xatolar va mazmunidagi
yetishmovchiliklar ustida ishlanadi.
Insho yozish darsida quyidagi qoidalarga rioya qilinadi:
1. Mavzuni, inshoning vazifasini e’lon qilish (yoki yodga tushirish), uni
o quvchilar bilan muhokama qilish.
ʻ
27

2. Kuzatish davrida to plangan materialni tartibga solish yoki material yig ishʻ ʻ
(masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni ko rish) maqsadida suhbat
ʻ
o tkazish.
ʻ
3. Reja tuzish yoki avval tuzilgan rejaga aniqlik kiritish.
4. Matnni nutqiy tayyorlash, ya’ni zarur so zlarni yozish, so z
ʻ ʻ birikmasi , gap
yoki bog lanishli
ʻ matnning ayrim qismini tuzish, imlosi qiyin so zlarning ʻ
yozilishini tushuntirish va boshqalar.
5. Darsning asosiy qismi bo lgan inshoni yozish. Bu jarayonda o quvchilar
ʻ ʻ
inshoni yozayotganlarida, o qituvchi
ʻ ular ishini kuzatadi , ayrim o quvchilarga ʻ
(boshqalarga xalaqit bermay, ular e’tiborini chalg itmay) individual yordam beradi.
ʻ
6. O quvchilar yozgan insholarini tekshiradilar, kamchiliklarini to ldirib,
ʻ ʻ
xatolarini to g irlaydilar. O’quvchilar inshoni oqqa ko chirmaydilar, kerakli
ʻ ʻ ʻ
tuzatishlarni ehtiyotlik bilan kiritadilar , bunday tuzatishlar uchun insho bahosi
pasaytirilmaydi, aksincha, matnni yaxshi to g irlagan o quvchi rag batlantiriladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
7. O quvchilar inshoni o qituvchiga
ʻ ʻ tekshirish uchun topshiradilar , o qituvchi ʻ
ikki kun ichida tekshiradi. 11
O qituvchi har bir insho turi uchun o quv vazifasini belgilab oladi.
ʻ ʻ
Masalan, rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho uchun
quyidagi vazifalar belgilab olinadi:
1. O quvchilarni inshoning yangi turi bo lgan rasmlar seriyasi asosidagi insho
ʻ ʻ
bilan tanishtirish.
2. Rasmli reja asosida matn rejasini tuzish.
3. Reja qismlariga mos ravishda matnni xatboshilarga bo lish va har birini
ʻ
xatboshidan yozish.
4. Insho matnini mustaqil tekshirish.
O quvchilarning dunyoqarashi o sib borgani sayin, inshoga talab ham orta
ʻ ʻ
boradi. 2-sinfda o quvchilar mazmunli rasmlarga qarab gaplar tuza olish,
ʻ
o qituvchi rahbarligida bolalarning o yinlari, taassurotlari asosida hikoya (insho)
ʻ ʻ
tuzish ko nikma va malakasiga ega bo lishlari,
ʻ ʻ shuningdek, seriyali rasmlar va
11
Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o‘qituvchi 1999
28

mazmunli bir rasm yuzasidan berilgan savollarga to liq javob berishlari va ularniʻ
yozishlari talab etiladi.
Bu sinfda insho yozishga o rgatishning asosiy usuli savollarga to liq javob
ʻ ʻ
berish va javobni yozish hisoblanadi. Bu ish quyidagi izchillikda amalga oshiriladi:
o quvchi rasm yuzasidan og zaki hikoya tuzishga o rganadilar, so ngra fikrlarini
ʻ ʻ ʻ ʻ
yozma bayon qilishga kirishadilar. 2-sinf o quvchilariga insho yozishni o rgatish
ʻ ʻ
juda mas’uliyatli ish hisoblanadi. O qituvchi inshoni yozish tartibini yaxshi
ʻ
o rgatishi − sarlavhani to g ri qo yish, berilgan savollarga javobni husnixat
ʻ ʻ ʻ ʻ
qoidalariga rioya qilgan holda imlo xatolarsiz yozishga ko’niktirishi
lozim. O’quvchilar tarbiyasida inshoning ahamiyati. O’quvchilar inshosini tahlil
qilish va undan keying ishlar. O’quvchilar tarbiyasida inshoning ahamiyati.
Inshoning tarbiyaviy ahamiyati tanlanadigan mavzuga, shuningdek, insho ustida
o’quvchilar qanchalik mustaqil ishlashi va qiziqishiga, insho g’oyasiga ham
bog’liq.
Insho bolalaming voqea-hodisalarni chuqur his etishiga yordam beradi, izchil
fikrlashga o’rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini oshtiradi. Bolalar eng
qiziqarli va o’zlariga yaqin voqea-hodisalar haqida hikoya qiladilar va yozadilar,
ularning inshosi mustaqil ishlash malakasini o’stiradi, ommaviy faollikni oshiradi.
Tanlangan mavzuning g’oyaviy yo’nalishini ochish tarbiyaviy vazifani hal qilishga
imkon beradi. Bu jihatdan mehnat, mehnat qahramonlari haqidagi , bolalaming
hayoti, maktab, tug’ilib o’sgan qishlog’i yoki shahri haqidagi, urush qahramonlari
haqidagi mavzular ayniqsa qulay. Bu mavzulardagi insholar mehnat kishilariga,
qahramonlarga chuqur hurmatni tarbiyalaydi. Insho jamiyat hayotini tushunishga
o’rgatadi. Tabiatga, kishilarga, ularning yaxshilikka intilishlari va harakatlariga,
mehnatga va mehnat mahsuliga muhabbatni tarbiyalaydi , kishilar xatti-
harakatidagi chiroyli jihatlarni egallashga, hozirgi zamon axloqiy talablarini
anglashda o’quvchilarga yordam beradi. Inshoning tarbiyaviy ahamiyatini oshirish
uchun quyidagilarga rioya qilish talab etiladi:
29

1. Osondan qiyinga tamoyiliga rioya qilgan holda og’zaki va yozma inshoni
muntazam o’tkazib borish bilan o ‘quvchilarda mustaqillikni tarbiyalash. Mustaqil
insho o’quvchilar faolligini o’stiradi.
2. Inshoni hayot bilan bog’lash. Bunda kuzatishlar asosidagi insho, kundalik
yuritish, qilingan ishlar yuzasidan „hisobot" tarzidagi insho, xat, maqola, o’qilgan
kitob haqida taqriz kabilarning tarbiyaviy ahamiyati juda katta.
3. Insho uchun maktab va o’qituvchining tarbiyaviy vazifalariga mos bo’lgan
mavzu tanlash. Bunday mavzularga mehnat haqidagi, kishilaming maqtovga loyiq
ishlari haqidagi, axloqiy muammolar , Vatan haqidagi mavzular kiradi. Mavzuni
o’qituvchi maktab sharoiti va o ‘z sinfi o’quvchilarining xususiyatlarini hisobga
olgan holda tanlaydi.
4. Insho ustida ishlashda ishning hissiy darajasini — ta’sirini oshirish. Bunda
tabiat obrazli va emotsional, qahramonlik yoki foydali harakatlar qiziqarli,
ta’sirchan qilib tasvirlanadi.,, 12
Vatan“ so’zini aytish bilan kishining bolalikda o ‘sib-ulg’aygan joyi tasviri
ko’z oldida paydo boMadi. Ishlab chiqarishga ekskursiya materiali asosida mehnat
haqidagi insho yangi tarbiyaviy imkoniyatlarni ochib beradi: unda bolalar ishlab
chiqarishdagi muvaffaqiyat va qiyinchiliklar, ilg’or kishilar haqidagi, kasb va
mutaxassislik haqidagi, texnika haqidagi ma’lumotlardan foydalanadilar. Ishlab
chiqarishga ekskursiya va mehnatni tasvirlash bilan bog’liq holda kasb haqida
suhbatlashishga to’g’ri keladi va bu inshoda o’z aksini topadi. Mehnat haqidagi
insho gazetaga maqola shaklida yozilishi mumkin. Mehnat yoki ishlab chiqarish
haqidagi insho mavzulariga „Bizning qishloq”, „Karam uzish“, ,,Bog’da“,
„Bizning jamoa xo’jaIigimiz“, ,,Pochtada“, „Do’konda“, „Paxtakorlarga
yordamimiz“, „Bizning hashar“ , „Maktab yer uchastkasida", „Daraxt o ‘tqazish“
kabilar kiradi. „Men nimalarni bilaman?“ mavzusidagi tanlovga bolalar juda
qiziqadilar. Tanlov bolalaming mehnat ko’nikmalarini aniqlabgina qolmay, ulami
uyda , polizda, bog’da ishlashga rag’batlantiradi. Maqsad kishilarga foyda
keltiruvchi mehnatga hurmatni tarbiyalashdir. Qishloq maktab o’quvchilari ota-
12
.Roziqov,M.Mahmudov va boshqalar. “Ona tili didaktikasi”-Toshkent; “Yangi asr avlodi”,2005
30

onalariga sabzavotlar ekish, hosilni yig’ish, o’tin tayyorlash kabi ishlarda qanday
yordamlashganliklari haqida yozadilar. Sinfda mehnat haqidagi insho muhokama
qilinadi. Bolalar foydali, zaruriy ijtimoiy faoliyat sifatida mehnatning mohiyatini
tushuntiradilar. Ular har qanday mehnat e’zozlanishini aytadilar. Kelajak
haqida „Kim bo’lishni xohlayman?“ mavzusida tayyorgarliksiz hikoya qilish
tarzidagi insho ham katta tarbiyaviy kuchga ega. Juda yaxshi yozilgan inshoni
sinfda ifodali o’qib berish va tahlil qilish bolalarni tarbiyalaydi. Ba’zi maktablarda
bolalar inshosi va hatto bolalar she’rlari to’plami tuziladi, yaxshi yozilgan hikoya
uchun tanlov e’lon qilinadi. Insho mavzusi va uni yoritish. Mavzu insho predmeti
bo’lib, uning mazmunini tashkil etadi. Mavzuga qarab inshoda aks ettiriladigan
materiallar, dalillar, hodisalar tanlanadi. Inshoning to’g’ri va to’liq bo’lishi
o’qituvchi mavzuni qanday shakllantirishi , o’quvchilar uni qanday tushunishlariga
bog’liq. Insho ustida ishlashda mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og’zaki va
yozma insho mavzusini belgilab olish muhim rol o’ynaydi. O’quvchilar mavzuni
yoritishga 1 -sinfdan boshlab o’rganadilar. Ular mavzuga oid gap tuzadilar.
Masalan, bahor havosi haqida, ona qishlog’i (shahri) haqida, qo’rqoq quyon, ayyor
tulki haqida gap tuzadilar. Keyin savollar asosida bir mavzuga oid bir necha gap
tuzib, uni yozadilar. Insho uchun iloji boricha tor — aniq chegaralash mumkin
bo’lgan mavzuni tavsiya qilish foydali. ,,Kuz“ mavzusi o’quvchilar uchun juda
keng mavzu bo’lib, bunda o’quvchi umuman kuz haqida, kuzda qilinadigan ishlar
haqida yozishi mumkin, lekin mavzuning aniq chegarasini bilmaydi.
O’quvchilarga kuzga oid „Paxta terimiga yordam", „Kuz kunlarining birida",
„Bog’da olma terdik", „Pomidor terishga yordamlashdik", „Kech kuzda bog’
manzarasi" kabi mavzularni tavsiya qilish mumkin. Og’zaki va yozma insho ustida
ishlashda mavzu berib, uni yoritishni talab qilishdan tashqari , awal material
to’plash va shu yig’ilgan materiallar asosida mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish
ham mumkin. Masalan, kech kuzda tabiatni kuzatish va material yig’ish tavsiya
qilinadi, kuzatishlar „Kech kuzda" mavzusida insho yozish bilan yakunlanadi.
Bunda o’quvchilar mavzuni to’liq yoritadilar.Insho rejasini tuzish. Reja har qanday
og’zaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy pog’onasi, uning ,,loyihasi“dir. Kishi
31

o’z nutqi haqida o’ylab, asosiy gaplarini belgilab oladi. Insho uchun reja tuzish
shuning uchun ham zarur. 1 -sinfda reja rolini o’qituvchi savollari, ya’ni so’roq
gapiar tarzidagi reja bajaradi; 2 -sinfda reja o’qituvchi rahbarligida jamoaviy tarzda
tuziladi; 3—4-sinflarda esa mustaqil tuziladi. Boshlang’ich sinflarda 3—5 talik
oddiy reja tavsiya qilinadi. Bolalar awal o’qigan hikoyalariga reja tuzadilar va uni
reja asosida qayta hikoya qiladilar, keyin bayon rejasini tuzadilar, so’ng bir
mavzuga oid bir necha rasm (rasmlar seriyasi) asosidagi insho rejasini , ya’ni rasmli
reja tuzadilar, inshoga sarlavha topadilar. Shundan so’ng tasvirlangan voqea-
harakatlar aniq ajratilgan, reja tuzishga qulay bo’lgan rasm yoki kuzatishlar asosida
yoziladigan insho rejasini tuzishga o’tiladi. Reja tuzishga o’rgatishda oldin nima
haqida to’xtalish, keyin uni qanday davom ettirish, undan so’ng nima haqda aytish,
nihoyat, hikoyani qanday tugatish kerakligini o’quvchilarga tushuntirish foydali
usul hisoblanadi. Reja awal so’roq gap tarzida, keyin darak gap, oxiri nominativ
gap tarzida tuziladi. Reja ko’pincha insho yozishdan oldin unga tayyorlanish
jarayonida (rasm asosida yoziladigan insho rejasi kabi) tuziladi. Ba’zan rejani
ekskursiya , kuzatishdan oldin, unga tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga
muvofiq. Ekskursiya, kuzatish, ijtimoiy foydali mehnat rejasi shu ishlar
bajarilishidan oldin yoki ular yuzasidan material to’plash, insho uchun material
tanlash va uni tartibga solish jarayonida tuziladi. Bunday reja insho yozishdan
oldin ko’rib chiqilib, unga ayrim aniqliklar kiritiladi.
32

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o’quvchilar og’zaki va yozma nutqida
yo’l qo’ygan nutqiy xatolarni o’z vaqtida to’g’rilab borish zarur. O’quvchi yo’l
qo’ygan xatosining to’g’ri variantini o’zlashtirsin, imkoni bo’lsa, xatoning kelib
chiqish sababini tushunsin. Xatoni to’g’rilashning eng foydali usuli yo’l qo’ygan
xatosini o’quvchining o’zi to’g’rilashi hisoblanadi. O’quvchi xatosini to’g’rilay
olmasa, uni o’qituvchi to’g’rilaydi. Xato turiga qarab to’g’rilanadi: gap yoki
so’z birikmasi qayta tuziladi , so’z boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so’z
qo’shiladi, ortiqchasi ustidan chiziladi. Insho yoki inshoni tahlil qilish darsida
xatolar ustida ishlash maqsadi uchun darsning ikkinchi qismi – 20-25 minuti
ajratiladi. O´qituvchi o’quvchilar insho yoki inshoni qanday yozganlari haqida
qisqa tushuncha berib, eng yaxshi yozilgan matnni o’qib beradi, mazmundagi,
mavzuni yoritishdagi kamchiliklar, imloviy va nutqiy xatolar aniqlanadi. Yo’l
qo’yilgan xatoni to’g’rilash yo’li tushuntiriladi. Shundan so’ng xato ustida
birgalikda ishlanadi: o’qituvchi yo’l qo’yilgan xatoning bir turini to’g’rilash
yuzasidan topshiriq beradi: «Noo’rin ishlatilgan so’zni boshqasi bilan
almashtiring». Xatosi bor matnni o’qib yoki yozib beradi, o’quvchilar yo’l
qo’yilgan xatoni topadilar, maqsadga muvofiq so’z bilan almashtirib, uni
to’g’rilaydilar va tushuntiradilar. Ayrim o’quvchilar yo’l qo’ygan individual
xatolar darsdan tashqari vaqtda, qo’shimcha mashg’ulot jarayonida to’g’rilanadi. O
´quvchi bilan individual suhbatda ham, sinfda jamoa bo’lib ishlash jarayonidagi
kabi, bolalarning aqliy faolligiga, ya’ni u xatosi nimadaligini tushunibgina qolmay,
33

balki uni to’g’rilashi va tushuntirishiga erishish muhimdir. Grammatik mavzuni
o’rganishda o’quvchilar yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan xatoning oldini olish uchun
mazkur mavzu ularga qanday imkoniyatlar yaratishi tushuntiriladi. Masalan,
«Olmosh» mavzusini o’rganganda, kishilik olmoshlarining takrorlangan so’zlar
o’rnida qanday ishlatilishi o’quvchilarga misollar bilan tushuntirilsa, ular ham
insho yoki insho yozishda shunga rioya qiladilar.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo
etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali
marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq /
Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent : O’zbekiston, 2016. — 56 b.
2. Roziqov O.,Mahmudov M. va b. Ona tili didaktikasi. –Toshkent: „Yangi
asr avlodi“, 2005
3. K.Qosimova,S. Matjonov , X. G’ulomova , Sh.Yo’ldosheva ,Sh. Sariyev .
“Ona tili o’qitish metodikasi”-Toshkent, “Nosir” nashriyoti, 2009
4. Q .Husanboyeva, M.Hazratqulov, Sh.Jamoldinova. “Boshlang’ich sinflarda
adabiyot o’qitish metodikasi” Toshkent.”Innovatsiya-Ziyo”- 2020
5. O.Roziqov,M.Mahmudov va boshqalar. “Ona tili didaktikasi”-Toshkent;
“Yangi asr avlodi”,2005
6. N.Karimova. “Boshlang’ish sinflarda insho yozishga o’rgatish usullari”-
maqola .
7. Boshlang’ich sinflarning takomillashtirilgan o’quv dasturi. Boshlang’ich
ta’lim. 2006, 5-son.
8. Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o’qituvchi 1999
9. G’apporova T., Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.: o’qituvchi 1999.
10. G’ulomova X., G’apporova T. 1-sinf ona tili darsligi. T.: Sharq. 2003.
34

11. Qosimova K., Fuzilov S.,ne’matova A. Ona tili 2-sinf uchun darslik T.:
Cho’lpon. 2005.
12. Qosimova K., Ne’matova A. 2-sinfda ona tili darsligi T.: Cho’lpon 2004
13. Fozilova S., Xudoberyonova M. Ona tili 3-sinf uchun T.: O’qituvchi
2005.
14. Xudoberganova M., Muxtorova M. 3-sinfda Ona tili darsligi. T.:
O’qituvchi
15. Ikromova R., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Shodmonqulova Sh. Ona
tili 4-sinf uchun T.: O’qituvchi 2007.
16. Qosimova K , Matchonov S, G’ulomova X, Yo’ldosheva Sh, Sariyev Sh.
Ona tili o’qitish metodikasi. - Toshkent,” Noshir” nashriyoti ,2009, 231b.
35

Boshlang’ich sinflarda bayon yozishga o’rganish

Купить