Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish metodikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	181.3KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	30 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish metodikasi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
Ijtimoiy-gumanitar fanlar fakulteti
Boshlangich ta’lim yo’nalishi
K URS ISHI
M avzu: Boshlang’ich sinflarda grammatik
tahlilni o’tkazish metodikasi

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. SAVOD O’RGATISHNING AHAMIYATI SAVOD
O’RGATISHNING TA’LIM TIZIMIDAGI O’RNI
1.1 Savod o’rgatish davrida o’quvchilarning nutqini
o’stirish……………………………………………………………………………5
1.2 O’qitish jarayonida ilg’or pedagogik metodlardan foydalanish………….
………………………………………………………..……9
II BOB. SAVOD O’RGATISH DARSLARINING TURLARI VA
ULARNING XUSUSIYATLARI
2.1 Boshlang’ich savod o’rgatish darslari, turlari, xususiyatlari va
maqsadlari…………………………… ……………………………………………13
2.2 O’quvchilarning boshlang’ich savodxonligini shakllantirish va murakkab savod
o’rgatish darslari ni tashkil etish………………………………………………….18
2.3 O’qish va yozish ko’nikmalarini rivojlantirish usul va metodlari……………21
XULOSA................................................................................................................
26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................27
ILOVALAR………………………………………………………………………29

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. O’qish va yozish kishining nutq fa о liyati turi
bo’lib, o’quv va yozuv malakasi ham nutq fa о liyatining b о shqa turlari bo’lgan
о g’zaki hik о ya qilish, b о shqalar nutqini eshitib idr о k etish, ichki nutq bilan uzviy
b о g’liq h о lda shakllanadi malakaning shakllanishi uchun ma’lum bir fa о liyati ko’p
marta takr о rlanishi talab etiladi. Shunday ekan, sav о d o’rgatish jarayonida b о la
juda ko’p o’qishi va yozishi zarur. Bizning yozuvimiz t о vush yozuvi х is о blanadi,
o’qishda grafik b е lgilar ( х arflar)ni t о vushga maylantirish b о sqishi, yozuvda esa
aksincha, t о vushning х arfga aylantirish b о sqishi bo’lib, bu o’qish va yozishni
ancha qiyinlashtiradi, so’zni t о vush- х arf t о m о nidan ta х lil qilish zaruriyatini
k е ltirib chiqaradi.Sav о d o’rgatish m е t о dikasi o’quvchilarga t о vushlar haqida
ma’lum о t b е rishda, o’zb е k tilining f о n е tik tizimi х ususiyatlarini his о bga о ladi.
Sav о d o’rgatish ushun so’z ma’n о larini farqlashga х izmat qiladigan
t о vushlarni, ya’ni f о n е malarni bilishi zarur. Maktabda sav о d analitik-sint е tik
t о vush m е t о di bilan o’rgatiladi. O’quvchilar so’zni analiz qilish bilan k е rakli
t о vushni ajratadilar, ularni ta х lil qiladilar, sint е zlaydilar, shu as о sda х arfni va
bo’g’inlab o’qish jarayonini o’zlashtiradilar. Bunda til grafik sist е masini,
t о vushlarni yozuvda b е lgilash х ususiyatlarini х is о bga о lish zarur. Sav о d
o’rgatishda bo’g’inlab o’qitish tam о yili qabul qilingan.Shuning uchun o’qishga
o’rgatishning birinchi kunlaridayoq o’quvchilarni bo’g’inlab o’qish mo’ljallab
o’qishga o’rgatiladi. Sav о d o’rgatishda o’zb е k alfavitidagi х arflar to’rt variantda
(b о sma va yozma, b о sh va kishik х arflar) ishlatishini h am х is о bga о lish zarur.
O’qish yozish murakkab psi хо -fizi о l о gik jarayon his о blanadi.
O’qish va yozishni endigina urayotgan b о la barsga el е m е ntlar harakatlarini
ya х lit bir х arakatga aylantira о lmaydi b о la ushun har bir el е m е nt mustaqil harakat
ba’zan juda qiyin psi хо l о gik jarayon bulib ir о dani, diqattni aqlnigina emas balki
jism о niy harakatni talab qiladi. O’qishga o’rgatishda t о vushlarni qo’shish qiyin
harakat his о blanadi . Boshlang’ich sinf o’quvchilarining ona tili va o’qish

savodxonligi darslarida grammatikaga oid tushunchalarni shakllantirishda ta’limiy
o’yinlar, ulardan kichik maktab yoshidagi bolalarning o’qish faoliyatida
foydalanish metodikasi haqida hamda bir nechta ta’limiy o’yinlardan misollar
keltirilgan.
Kurs ishning maqsadi. Bolalarni savod o’rgatishga tayyorlashning maqsad,
mazmuni va mohiyati to’g’risida bilimlarni hamda to’liq tasavvurni shakllantirish.
Kurs ishning vazifalari:
– Bolalarda o’qish va yozishga bo’lgan qiziqishini uyg’otish
– Bolalarni yozish, o’qish ko’nikmalarini shakllantirishni ifodalash.
– Mashhulotlar jarayonida bolalarni savodga o’rgatish
Kurs ishining ob’ekti: Boshlang’ich sinflarda 1-4-sinf ona tili darsliklari.
Kurs ishning predmedi: Boshlang’ich sinf o’quvchilarida savod
o’rgatish jarayonida tayyorlov darslarini tashkil qilish jarayoni.
Kurs ishi tuzilishi : Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati va ilovadan iborat.

I BOB SAVOD O’RGATISHNING AHAMIYATI SAVOD
O’RGATISHNING TA’LIM TIZIMIDAGI O’RNI
1.1 Savod o’rgatish davrida o’quvchilarning nutqini o’stirish
Sav о d o’rgatishda bo’g’inlab o’qitish tam о yili qabul qilingan. Shuning uchun
o’qishga o’rgatishning birinchi kunlaridayoq o’quvchilarni bo’g’inlab o’qish mo’ljallab
o’qishga o’rgatiladi. Sav о d o’rgatishda o’zb е k alfavitidagi х arflar to’rt variantda (b о sma
va yozma, b о sh va kishik х arflar) ishlatishini х am х is о bga о lish zarur. O’qish yozish
murakkab psi хо -fizi о l о gik jarayon his о blanadi. O’qish va yozishni endigina urayotgan
b о la barsga el е m е ntlar harakatlarini ya х lit bir х arakatga aylantira о lmaydi b о la ushun
har bir el е m е nt mustaqil harakat ba’zan juda qiyin psi хо l о gik jarayon bulib ir о dani.
diqattni aqlnigina emas balki jism о niy harakatni talab qiladi. O’qishga o’rgatishda
t о vushlarni qo’shish qiyin harakat his о blanadi. Ko’p o’quvchilar t о vushlarni al ох ida
talaffuz qiladilar amm о bo’g’in h о sil qila о lmaydilar [1]. Bu qiyinchilikni bartaraf qilish
ushun nutq о rganlarining riv о jlanish х ususiyatlariga e’tib о r b е rish zarur dastlabki yozuv
jarayonida ko’pgina mustaqil fa о liyatni bajaradilar ruchkani to’g’ri ushlash daftarni
to’g’ri qo’yish. harfni yozishga o’rganish bilan uning shaklini, el е m е ntlarini,
chiziqlarini his о bga о lib daftar qat о riga singdirishni qat о r bo’ylab ruchkani qanday
harakat qildirishni esda saqlashni: So’zni yozganda harfni harfga qanday qo’shishni
bilishi va so’zning bir qat о rga sig’ish sig’ishmasligini his о blashi ko’zni daftarga
yaqinlashtirmasdan to’g’ri o’tirishni esda tutishil о zimdir. Eski maktabda o’qish bilan
yozish bir vaqtda o’rganilmagan avval faqat o’qish o’rgatilgan. O’qish hatt о (bo’g’in)
usuli bilan yozish bir vaqtda o’rganilmagan. O’qishga o’rgatishning « х ijj о i qadimiy»
d е b atalgan. Bu usuli asrlar dav о mida h е sh qanday o’zgarishsiz dav о m etib klgan.
Turkist о nda о chilgan rus -tuz е m maktablari sav о d o’rgatishda ma’lum darajada ij о biy
r о l o’ynadi. Rustuz е m maktablarining o’zb е k sinflarida o’zb е kcha х at-sav о d o’rgatish
m е t о di 1900-yildan b о shlab asta-s е kin i sl о h qilindi: х ij о m е t о didan t о vush m е t о diga
o’tildi. 1900-yillardan rus-tuz е m maktabi o’zb е kcha snflarning muallimlari t о vush
m е t о di as о sida tuzilgan tatarsha alifb е dan f о ydalanganlar. Bu kit о bning tili va mazmuni
o’zb е k sinflariga m о s k е lmasdi. 1902-yilda Saidrasul Saidaziz о vning t о vush m е t о di

talabiga muv о fiq tuzilgan о na tili alifb е si “Ust о di avval” nashr etildi. “Ust о di avval”
nashr qilingandan k е yin o’zb е kcha х at-sav о d o’rgatishda yangi davr b о shlandi. T о vush
m е t о di sav о d o’rgatishning eski usulidan tam о mila farq qilib, o’qitishni о s о nlashtirdi,
ta‘limni b о la tushunadigan, anglaydigan ta’limga, aktiv ta ‘limga aylantirdi. “Ust о di
avval” uch bo’limdan ib о rat:
birinchi bo’lim h о zirgi t е rmin bilan aytganimizda, alifb е davridir. Avt о r bu
bo’limda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf о rqali
if о dalangan t о vushning talaffuzi о s о nqiyinligini, harflarning yozilishi s о dda yoki
murakkabligini e’tib о rga о lgan. Avt о r bu harfning yozuvda bir n е cha х il shakllar
k е lishi х at-sav о d o’rgatishni qiyinlashtirishini his о bga о lgan: alifb е davrining
b о shida d е yarli har d о im bir hil shaklda qo’llanadigan harflarni b е rgan, shakli
yozilish o’rniga qarab turlicha bo’ladigan harflarning so’z b о shida, so’z o’rtasida,
so’z ох irida va nih о yat, al о hida yozilish shaklini b е rib, ularga m о s mis о llar
k е ltirilgan. Masalan, q harfini tanitish ushun q о r, uyqu, о q so’zlarini, g’harfini
tanishtirish ushun g’ о r, t о g’, so’zlarini tanlagan. Muallif s о ddadan murakkabga
tamoiliga ri о ya qilib, alifb е davrini s е kin murakkablashtira b о rgan. Kit о bning
alifb е qismiga, as о san o’zb е k tilining lug’at s о stavidagi so’zlardan tanlab о lgan.
Yozishni o’rgatishda va х usni х at malakalarining хо sil qilinishida “Murad о d”
kit о bidan f о ydalanilgan. Bu kit о bchada х ar uchala mashq turi, ba’zi nashrlarda
insh о namunalari b е rilgan. Rus tuz е m maktablarida o’qish va yozishni
o’rgatish, о datda bir bir vaqtda b о shlanib, bir-biriga b о g’lab о lib b о rilgan; har kuni
avval o’qish, k е yin yozuv darsi bo’lgan. O’qish yozish о nglilik tamoili as о sida
o’rgatilgan, b о lalar kaysi t о vush, bo’g’in, so’z yoki gapni o’qiyotgan yoki
yozayotganini aniq tasavvur qilgan. Ma’n о siga tushingan, arabcha х arflarning
yolg’iz shaklini, so’zda qo’llanish o’rniga qarab shaklini yo х ud bir о r х arfning
el е m е ntini yozayotganini о ngli ravshda bilgan. [1] Sav о d o’rgatishda analitik-
sint е tik t о vush m е t о diga K.D. Ush е nskiy as о s s о lgan va russiya maktablarining
b о shlang’ish sinflariga j о riy etib riv о jlantirilgan. Bu m е t о d asrimiz ning b о shlarida
rus-tuz е m maktablari о rqali
Turkist о nda yangi о ch ilgan maktablarga kirib k е la b о shlagan. Shu m е t о d

as о sida r е ja va dasturlar, darslik va qo’llanmalar nashr etilib b о lalarning х at-sav о di
chiqarila b о shlagan. Bu m е t о dning an’anaviy tamoillari quyidagilardan ib о rat:
1) Sav о d o’rgatishda analitik- si nt е tik t о vush m е t о di sha х sni
shakllantirish maqsadiga ko’ra, ta’limiy va riv о jlantiruvchi х arakt е rda
bo’ladi, u analitik-sint е tik mashqlar sist е masi о rqali, nutqiy mashqlar о rqali
aqlning o’sishini ta’minlaydi o’quvshilarning yosh х ususiyatlarini
his о bga о ladi .
2)Analitik-sint е tik tovush m е t о di tashkiliy t о m о ndan birinchidan,
alifb о gacha bo’lgan (tayyorl о v) davr, alifb е davri va alifb е dan so’nggi davrga
bo’linadi;
ikkinchidan, yozuvga o’rgatish o’qishga o’rgatish bilan bir vaqtda – paral е l
h о lda b о radi:
3). Analitik – sint е tik t о vush m е t о di psi хо l о g – linvistik nuqtai – nazardan:
birinchidan sav о d o’rgatish b о lalarning j о nli kuzatuvidan aktiv egallagan nutq
malakasiga as о slanadi: ikkinchidan, sav о d o’rgatish t о vush as о s qilib о li nadi,
bunda t о vushni ajratishga, uni analiz va sint е z qilishga, t о vushlar
artikulyatsiyasiga, b о lalarning f о n е matik eshitishini riv о jlantirishga kata ahamiyat
b е riladi, uchinchidan o’qish birligi sifatida bo’g’in о linadi ; bunda bo’g’in ustida
ishlash (bo’g’in, bo’g’inlar jadvalini o’qish) ga katta e’tib о r b е riladi.
Sav о d o’rgatishda dastlabki suhbat mashqlari quyidagi tartibda о lib b о riladi:
1. Rasm ustida su х bat.
2. Su х batdan analizga m о s gap ajratib о lish.
3. Gapni so’zlarga ajratish.
4. So’zni bo’g’inlarga ajratish.
5. Bo’g’indan t о vushni ajratish.
6. T о vush talaffuzini tushuntirish.
7. O’rganilgan t о vushni turli so’zlardan t о ptirish.
8. O’rganilgan yangi t о vush shakli -harf bilan tanishtirish.
9. K е sma х arflardan bo’g’in va so’z tuzdirish.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2022 -yil 11 maydagi “2022-2026-

yillarda xalq ta’limini rivojlantirish bo’yicha milliy dasturni tasdiqlash
to’g’risida”gi PF- 134-son, 2022 yil 28 yanvardagi “2022- 2026-yillarga
mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”gi
PF-60-son, 2020-yil 6- noyabrdagi “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada
takomillashtirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlarni to’g’risida” PQ-4884-
sonli qarori, 2021-yil 26-martdagi “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-5040-sonli qarori,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’quvchilarni
psixologik-pedagogik qo’llab-quvvatlash ishlarini yanada takomillashtirish
to’g’risidagi” 577-son qarorini amalga tadbiq qiluvchi “Umumiy o’rta va
o’rta maxsus davlat ta’lim muassasalarida psixologik xizmat faoliyatini
tashkil etish to’g’risidagi Nizom”ning ishlab chiqilishi va Хalq ta’limi
vazirligi tomonidan tasdiqlanishi mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-
xuquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur
tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu haqda quyidagi fikrlarni
bayon etganlar: ”Yoshlarimiz haqli ravishda Vatanimiz kelajagi uchun
javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo’lgan, bugungi va ertangi
kunimizning hal etuvchi kuchiga aylanib borayotgani g’urur va iftixor
bag’ishlaydi”[1.12bet]. Bu g’ururni tarbiyalashda boshlang’ich ta’limning
o’rni beqiyosdir. O’quvchilarni maktab ostonasiga kelishlari bilan bu
faoliyat boshlanadi, deyishimiz mumkin, chunki savod o’rgatish davridan
boshlab o’quvchilar ta’lim-tarbiya birligi asosida o’qitiladi.

1.2 O’qitish jarayonida ilg’or pedagogik metodlardan foydalanish
Hozirgi kunda yangi pedagogik texnologiyalarning 200 ga yaqin turi
mavjud. O’qituvchi ana shu texnologiyalardan o’z darsida qanday
foydalanishni to’g’ri tanlay bilishi kerak. Bugungi kunda ilm-fan taraqqiyoti
natijasida zamonaviy texnika vositalari kirib kelmoqda. An’anaviy o’qitish
tizimi, aytish mumkinki, yozma va o’g’zaki so’zlarga tayanib ish ko’rishi
tufayli “axborotli o’qitish” sifatida tafsiflanadi, chunki o’qituvchi faoliyati
birgina o’quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki nufuzli bilimlar
manbaiga aylanib borayotganligini ta’kidlagan holda baholanmoqda.
Bugunning har bir pedagogi har tomonlama rivojlangan, yetuk, barkamol
avlodni tarbiyalab, davlatimizga munosib mutaxassis yetkazishni o’z oldiga
asosiy maqsad qilib qo’yishi lozim. Shunday ekan, u pedagogik
texnologiyalar asosida darsni tashkil etish va ta’lim sifati, samaradorligini
oshirishda o’z hissasini qo’shish zimmasidagi asosiy vazifalardan biri
ekanligini unutmasligi lozim. Pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonining
unumdorligini oshiradi, o’quvchilarni mustaqil fikrlash jarayonini
shakllantiradi, o’quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi,
bilimlarni mustahkam o’zlashtirish va ulardan amaliyotda erkin foydalanish
ko’nikma va malakalarini shakllantiradi.
«Texnologiya» tushunchasi texnikaviy taraqqiyot bilan bog’liq holda
fanga 1872-yilda kirib keldi va yunoncha ikki so’zdan texnos- san’at, hunar
va logos-fan, ta’limot so’zlaridan tashkil topib, “hunar fani” ma’nosini
anglatadi. Pedagogik texnologiya - bu o’qituvchining o’quvchilarga o’qitish
vositalari yordamida muayyan sharoitlarda ta’sir ko’rsatishi va bu faoliyat
mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv
shakllantirish jarayonidir. Pedagogik texnologiya - o’quv jarayonini

texnologiyalashtirishni butunligicha aniqlovchi tizimli kategoriya.
Ilm-fan va ta’lim sohasining rivojlanishida eng muhim rol o’ynaydigan
insonlar bu pedagoglardir. Darhaqiqat, oddiy o’qituvchidan tortib to
professor ustozgacha hammasi pedagogdir. Pedagog buyetaklovchi, demak,
biz pedagoglarning vazifamiz o’z o’quvchilarimizni, talabalarimizni ilmfan
so’qmoqlaridan asta-sekin, bosqichma-bosqich yetaklab, ularni ilm-fan
cho’qqilarini zabt etishlariga ko’maklashishdir. Pedagogik texnologiyalar
ta’lim-tarbiya jarayonini ilg’or vositalari, metodlar, texnik vositalar,
usullariga tayanib takomillashtirish tizimi hisoblanadi. Bu tizim o’qituvchi
tomonidan yaratiladi, ta’lim-tarbiya bosqichlarini o’zaro bog’lashga xizmat
qiladi. Uning mazmuni va vazifalarini, maqsadini oldindan belgilash, ta’lim
tarbiyaning shakllari va vositalarini tayyorlash, o’quvchida shakllantirish
ko’zda tutilgan ma’naviy sifatlarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan darslarni
rejalashtirish kabilarni o’z ichiga oladi. O’quvchilarni zamon talablari
asosida tarbiyalash bugungi kunning eng muhim vazifalaridan biridir. Bu esa
o’qituvchilar zimmasiga ulkan vazifalar yuklaydi.
O’qituvchi o’z sohasining mohir bilimdoni, muammolarning oqilona
yechimlarini topa oladigan, o’z ustida doimiy ijodiy ishlab, yangiliklar
yarata oladigan, o’quvchilari qalbidan munosib o’rin egallagan bo’lishi
lozim. Yosh avlodga zamon talablari asosida bilim berish uchun pedagog
o’zining prosessional kompetentligiga ega bo’lishi kerak. Bu pedagogik
faoliyatni muvaffaqiyatli hal qilish uchun zarur bo’lgan, kasbiy va shaxsiy
sifatlar yig’indisidir. Pedagogik faoliyatini, pedagogik muloqotni yuqori
darajada amalga oshiradigan, o’quvchilarning ta’lim-tarbiyasi sohasida
yuqori darajadagi stabil natijalarga erisha oladigan o’qituvchini professional
kompetentli o’qituvchi deyish mumkin. Hozirgi kunda mamlakatimizda
barcha jabhalar qatori ta’lim sohasida ham juda katta o’zgarishlar, islohotlar
amalga oshirilmoqda. Jumladan, maktablarda moddiy-texnik baza
mustahkamlandi, darsliklar takomillashtirildi.
Hozirda darslarni axborot kommunikatsiya texnologiyalarsiz olib

borishni tasavvur qilish qiyin. Yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars
o’tilishi ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga asos yaratmoqda.
O’qituvchi mehnatining samarasi shogirdlarining nafaqat yurtimizda, balki
xalqaro miqyosdagi fan olimpiadalarda, ko’rik-tanlovlarda qo’lga kiritgan
yutuqlarida namoyon bo’ladi. Vatanimizdagi ta’lim sohasi rivojlanishida biz
albatta rivojlangan xorijiy davlatlar tajribalaridan keng foydalanishga e’tibor
bermoqdamiz. Bunday usullardan biri interfaol usullardir. Interfaol usullar
har bir o’quvchining faolligiga, erkin va mustaqil fikr yuritishiga asoslanadi
hamda o’quvchilar o’qituvchi yordamida va hamkorligida mustaqil ishlash
ko’nikma va malakalariga ega bo’lishadi.
Pedagogik texnologiyalar asosida o’tkazilgan mashg’ulotlar, o’quvchi
talabalarni fikrlashga, o’z nuqtai nazarini asoslashga imkon yaratadi. Ilm-fan
va ta’limni rivojlantiruvchi omillardan yana bir eng muhimi shuki, bu AKT
dan foydalanish. Chunki hozirgi zamon o’qitish metodlarini AKT siz
tasavvur etib bo’lmaydi. Axborotlarning animatsiyalar orqali uzatilishi
o’quvchilarni darsga bo’lgan qiziqishini oshiradi. Kompyuter dasturlari
yordamida ko’rgazmalar tayyorlash, taqdimotlar va videoroliklar yaratish
yangi mavzuni tushuntirishda katta samara beradi. Boshlang’ich sinf
texnologiya darslarida rangli qog’ozdan turli gullar, maketlar, parranda va
jonzotlar shakllarini yasash, gazlamalardan buyumlar yasash usullari
o’rgatiladi. Plastilindan buyumlar yasash, hayvonlar shaklini yasash va
applikatsiya, mozaika usulida ishlash kabi jarayonlar ham amalga oshiriladi.
Shuningdek, texnologiya darslarida berilgan amaliy ishlarni bosqichli
bajarish bilan birga mavzuga oid savol-topshiriqlarga javob berishi, ishni sifatli
bajarishi hamda xavfsizlik qoidalariga rioya qilishi zarur. Bu vazifalarni bajarishda
boshlang’ich sinf o’qituvchisi yangi axborot texnologiyalaridan foydalanishi
ko’zlangan maqsadga erishishda muhim omil bo’ladi. Shuni ham aytib o’tish
joizki, agar o’qituvchi texnologiya darslarida qo’llaniladigan xavfsizlik qoidalarini
taqdimot ko’rinishida tayyorlab o’quvchilarga har darsda namoyish etsa, yanada
maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki o’quvchilar har darsda shu taqdimotni

ko’rganlaridan keyin albatta eslarida qoladi, shunga amal qilishadi va natijada turli
ko’ngilsiz hodisalarning oldi olinadi. Turli kasb egalari va kasb-hunarga oid
ma’lumotlarni kengroq yoritishda axborot texnologiyalaridan unumli foydalanish
yuqori samara beradi. Ta’lim jarayoni va uning rivojlanishi uchun so’nggi
yillarda juda katta e’tibor qaratilayotganligi barchamizga ayon. Davlatimiz rahbari
tomonidan olib borilayotgan islohotlardan ham buni anglash qiyin emas. Har bir
millat o’z tili, o’z madaniyatiga chuqur hurmatda bo’lishi, uni kelajak avlodlarga
boyitib, meros qilib qoldirishi lozim. O’z ona tilida fikrini erkin bayon qilib, til
boyliklaridan unumli foydalangan holda grammatik tushunchalarni ham o’rgangan
o’quvchi boshqa tillarni ham tez va oson o’rganadi.
Ta’lim tarbiya tizimining bugungi kundagi vazifasi o’sib-ulg’ayib kelayotgan
yoshlarni vatanparvar, zamonaviy bilim, ko’nikma va malakalarini o’zlashtirgan
kelajakda jamiyatda o’z o’rnini egalashga erishgan-komillikka intiladigan
barkamol avlodni voyaga yetkazishdir. Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib
borilayotgan islohatlarda umumta’lim maktablari hal qilivchi kuchga aylangani
ayni haqiqatdir. Maktablarda kelajak avlod vorislarini tarbiyalashga yo’naltirilgan
imkoniyatlar o’z navbatida, pedagog xodimlardan sifatli ta’lim-tarbiya berishni,
o’quvchi yoshlardan esa puxta bilim olishni talab etadi. Bu o’z navbatida har bir
o’qituvchi zimmasiga yanada yuksak mas’uliyat va vazifalarni yuklaydi.
bosqichlarida hech qiynalmasdan yanada yuksak natijalarga erisha oladi.

II BOB SAVOD O’RGATISH DARSLARINING TURLARI VA ULARNING
XUSUSIYATLARI
2.1 Boshlang’ich savod o’rgatish darslari, turlari, xususiyatlari va maqsadlari
Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi
lozim. Yozish malakasiga o’quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish
haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak o’qish va yozish
malakasi harakatning o’ylab o’tirmay amalga oshirilishi jarayonidir. Malaka
o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib avtomatlashish darajasiga
yetkaziladi.O’qish va yozish kishi nutq faoliyatini turi bo’lib, u nutqqa oid
malakadir.O’qish malakasini ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan, ya’ni
og’zaki hikoya qilish, o’zgalar nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq bilan
uzviy bog’liq holda shakllanadi.
Maktabda o’qitishning muvaffaqiyati savod o’rgatishning qanday tashkil
etilganligiga bog’liq. O’quvchini savod o’rgatish jarayonida elementar o’qish va
yozishga o’rgatishda o’quvchilarning faoliyat ko’rsatishi va nutq faoliyatiga
kirishishlari uchun talab bo’lishi, o’z fikrini og’zaki yoki yozma ifodalashi uchun
zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O’qish va
yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalgam oshuvini
ta’minlaydi.Shuning uchun ham o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel
olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday ekan,
savod o’rgatish jarayonida bola juda ko’p o’qishi yozishi zarur. O’qish uchun ham,
yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor qayta o’qish
bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko’pincha o’qilgan matnni yuzaki yodlab
olishga to’g’ri keladi.
O’qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar
harflarga aylantiriladi. Bu o’qish va yozish faoliyatida o’quvchi uchun qiyinchilik
tug’dirgandek tuyulsa – da, aslida o’qish va yozish jarayonini soddalashtiradi,

chunki tizimdagi tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko’p emas. O’qish va
yozishni o’zlashtirish uchun tovush va harflarning o’zaro munosabatiga oid
qoidalarni o’zlashtirish kifoya. Savod o’rgatish metodikasida o’zbek tili tovushlar
va harflar tizimining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.
O’qish darslari davomida o’quvchilar so’zdagi harflarni bir-biriga bog’lab
yozish. So’z va gaplarni kichik hamda bosh harflarni alifbe kitobida berilgan
tartibda yozishga o’rgatiladi. Savod o’rgatish ishlarini to’g’ri tashkil qilish uchun
quyidagilarga e’tibor berish lozim.
1. Ta’limning didaktik jihatlariga e’tibor berib uni so’nggi yutuqlar bilan
to’ldirib borish.
2. O’quvchilarning yosh va fiziologik jihatlariga e’tibor berish.
3. Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish usullarini keng qo’llash.
4. O’qish va yozishning uzvuyligiga e’tibor berish.
5. alifbo va unga qo’shimcha materiallardan ijobiy foydalanish. Savod
o’rgatishning har bir bosqichi o’zining muhim pedagodogik didaktik qirralari bilan
ajralib turadi. Masalan alifbogacha bo’lgan davr turli xil rasmlardan, chizmalardan,
nuqtalardan, va boshqa vositalardan keng foydalanadi. Shuningdek bolalar
O’qituvchining savollariga javob berishga rasmlarga qarab fikrlashga va o’zlari
ko’rgan, eshitgan narsalar voqealar haqida erkin so’zlashga odatlana boradilar.
Savod o’rgatishda ta’lim – tarbiyaning zamonaviy tamoillariga xalq pedagogikasi
an’analariga milliy qadriyat va ahloqning odob mezonlariga qat’iy rioya qilish
o’quvchilarning ruhiy holatlari va o’qish o’rganishga qiziqish darajalarini hisobga
olish yozuvga o’rgatishda ularning tovush – harflarni aniq farqlay olishga e’tibor
beriladi. Savod ta’limidagi asosiy maqsad va vazifa bolalarga yozish va o’qishni
o’rganishga ishonchhosil qilishdan iborat.
Ma’lumki, savod o’rgatish jaroyonidagi o’qish darslarining asosiy vazifasi
o’quvchilarga tovush va harfni tushuntirish, ularning to’g’ri tallaffuzini o’rgatish
orqali bolalarda to’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakillantirishdan
iborat. Shuningdek oquvchilar lug’atini boyitish tafakkurini shakllantirish, eshitish,
qabul qilish sezgisini o’stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan muhim o’rin

tutadi . Tayyorgarlik davri o’qishga o’rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda
bolalarda ozgalar nutqini eshitish diqqatni to’plash, til birliklarini (tovush bo’g’in
so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi vazifalar ini anglash
kabi xususiyatlar shakllantiradi. Bular o’quvchilarning o’qishini muvaffaqiyatli
egallashlariga yordam beradi. O’qishga o’rgatish uchun, avvlo, o’quvchi tovush va
harf bilan tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo’g’indan
tovushni Ajratiish tamoyiliga amal qilionadi. Harf bilan tanishtirish quyidagi
yo’nalishlarda amalga oshirilishi mumkin:
1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog’lanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so’ng so’z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari
uyushtiriladi.
2. So`z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o’rganiladigan tovush ajratib
olinadi. Masalan: oy. O’qituvchi oy rasmini ko’rsatadi, o’quvchilar uning
nomini ayadi. O’quvchi o tovushini cho’zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi tovushni
cho’zib aytayotganini o’quvchilardan so’raydi. O’quvchilar o tovushini aytgach,
uning xususiyatlari haqida savoljavob o’tkaziladi.
3. O’rganilgan harflar ichiga bugun o’rganiladigan harf arashlashtirib qo’yiladi,
bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so’ng o’qituvchi bu harf
ifodlaydigan tovushni aytadi. O’quvchilar tovushning xususiyatlrini aytadilar.
Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan
ko’rsatadilar shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o’qishga o’rgatish
ustida ishlanadi.
O’qishga o’rgatishda bo’g’in asos qilinib olinadi. Buning uchun o’qituvchida
bo’g’in jadvali bo’lishi kerak. Bo’g’in jadvali asosida o’qish namunasi ko’rsatiladi,
ya’ni harflab emas ichida, birinchi harfni ko’z bilan ko’rib uning nomini dilda
saqlab, ikkinchi harfni ko’rish va ikkalasini bog’lab unlini mo’ljallab ulab aytish
tushuntiriladi. Bo’gin o’qish oqituvchining namunasi asosida doimiy izchil olib
boriladi. Bunda quyidagi kabi chizmalardan foydalanish mumkin: bunda “Alifbe”
sahifalaridagi so’zlarni oldin bo’ginlarga bo’lish, so’ng o’qishni mashqqilish
yaxshi samara beradi. O’qituvchining namunali o’qishidan so’ng birlikda ovoz

chiqarib o’qish, yakka-yakka oqish, shivirlab o’qishdan foydalaniladi. Ayniqsa,
sekin o’qiydigan o’quvchilar bolgan sinflarda xor bilan o’qitish o’qishni
tezlshtiriladi. Sinf o’quvchilarining o’qish ko’nikmalaridan kelib chiqib matndagi
so’zlarni xttaxtada bo’g’inlarga bo’lib yoish o’rganilgan harflarni hisobga olgan
holda qo’shimcha so’z birikmalari, gaplar tuzib yozish va o’qitish usulidan ham
foydalaniladi. Ma’lumki “Alifbe” sahifalarida bogin tuzilishi murakkablashib
boradi. Shuning uchun o’qituvchi har bir bo’gin tuzilishining murakkabligiga
qarab ish usullarini belgilab olishi zarur. Masalan uch tovushdan tuzilgan, to’rt
tovushdan tuzilgan bo’g’inlarni o’qishga o’rgatish ham oziga xos qiyinchiliklarni
keltirib chiqaradi. bunda o-lov, Man-non tipidagi bo’g’inlarda o-lov, Man-non
tarzidagi qo’shimcha chiziqlardan, bodring do’sttipidagi bo’ginlarda bod-ring, to’rt
tarzidagi qo’shimcha chiziqlardan foydalniladi. So’zlarni o’qishga o’rgatishda
bo’lib o’qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi. Umuman olganda,
har bir o’qish darsida, albatta bo’g’in tuzilishi murakkab bo’lgan so’zlarni o’qish
mashqi o’tkazilishi lozim. Bu usul o’qituvchilarda o’qish malakasining
takomillashuviga yordam beradi.
Har bir piredmetda bo’lgani kabi o’qish darslarida ham talim tarbiya birligiga
e’tibor beriladi. O’qish darslarida tarbiya o’qilgan matinning ongli
o’zlashtirilishiga bog’liq. Birinchidan, o’quvchi matnda fikr nima haqda
borayotganini anglasagina, o’zida shunday sifatlarni shakllantirishga harakat
qiladi.
Ikkinchidan, yaxshi inson bo’lish uchun o’qishning zarurligini anglaydi.
Ongli o’qishni taminlashda matn bilan unga ishlangan mazmunlui rasmlar
o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar berishga
diqqatini qaratish lozim. bunda quyidagicha savol va topshiriqlardan foydalanish
mumkin:
1. Rasmni kuzating matnda nima haqida gap boradi?
2. Rasmda nima tasvirlangan?
3. Rasm bilan matn norasida bo’g’lanish bormi?

4. Matn mazmunini rasmga qarab so’zlb bering. Demak o’qish o’qilganlarni
o’zlashtirishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim, shundagina matndagi asosiy fikr, ilgri
surilayotgan g’oya o’quvchilar tomonidan o’zlashtiriladi. Savod o’rgatishning
birinchi kunidayoq o’qish ongli bo’lishi, bolalarni ongli o’qishga o’rgatish juda
muhim.
So’roqlar yordamida o’qilganlarni bola qandy tushingani aniqlanadi,
tekshiriladi. Sharoitga qarab muammoli holatni yaratish zarur. Bunday holatda
“Alifbe” dan yoki harf terish matosidan, o’qiladigan topishmoqdan yoki
muammmoli savolni keltirib chiqardigan taxminiy suhbat yordamida hosil qilish
mumkin. Masalan: Qishda qushlar qyerga uchib ketadi? Ongli o’qishni ifodali
o’qishdan ajrtib bo’lmaydi. Ammo analitik o’qishning birinchi bosqichida ifodali
o’qish mumkin emas, chunki bolalar so’zda urg’uli bo’g’inni ajrata olmaydilar,
tugallangan intonatsiyani, so’roq ohgangini hatto, orfaepik to’g’ri o’qishni hm
bilmaydilar. shuning uchun analitik o’qish bosqichida so’zni yaxlit, orfoepik qayta
o’qish tavsiya qilinadi. Bunday qayta o’qish to’g’ri intonatsiyaga, ifodalilikka
o’rgatadi, o’qishning ongli bo’lishiga yordam beradi. Savod o’rgatish jarayonidagi
o’qish darslarining asosiy vazifasi o’quvchilarga tovush va harfni tanishtirish,
ularning to’g’ri talaffuzini o’rgatish orqali bolalarda to’g’ri, ongli, ifodali o’qish
ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. SHuningdek, o’quvchilar lug’atini
boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish, bilimini boyitish, tafakkurini shakllantirish,
eshitish, qabul qilish sezgisini o’stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan
alohida o’rin tutadi.Tayyorgarlik davri o’qishga o’rgatish uchun zamin hozirlaydi.
Bu davrda bolalarda o’zgalar nutqini eshitish, diqqatni to’plash, til birliklarini
(tovush, bo’g’in, so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi
xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o’quvchilarning o’qishni muvaffaqiyatli
egallashlariga yordam beradi. Savodga tayyorlash bo’yicha o’tkaziladigan
mashg’ulotlarda savodga o’rgatish ikki davrga ajratiladi.
1. Tayyorgarlik davri
2. Asosiy davr (Savodga tayyorlash)

Tayyorlov guruhlarida yil davomida o’tkaziladigan mashg’ulotlar bolalar yoshiga
mos bo’lishi va ketma—ketlikda olib borilishi kerak.

2.2 O’quvchilarning boshlang’ich savodxonligini shakllantirish va
murakkab savod o’rgatish darslarini tashkil etish
Ma’lumki, savod o’rgatish jarayonidagi o’qish darslarining asosiy
vazifasi o’quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to’g’ri talaffuzini
o’rgatish orqali bolalarda to’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini
shakllantirishdan iborat. SHuningdek, o’quvchilar lug’atini boyitish, bog’lanishli
nutqini o’stirish, bilimini boyitish, mantiqiy tafakkurini shakllantirish, eshitish,
qabul qilish sezgisini o’stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o’rin
tutadi. Savodo’rgatish tayyorlov davri o’qishga o’rgatish uchun zamin hozirlaydi.
Bu davrda bolalarda o’zgalar nutqini eshitish, diqqatni to’plash, til birliklarini
(tovush, bo’g’in, so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi
xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o’quvchilarning o’qishni muvaffaqiyatli
egallashlariga yordam beradi. O’qishga o’rgatish uchun, avvalo, o’quvchi tovush
va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda
bo’g’indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir
necha xil yo’nalishda amalga oshirilishi mumkin:
1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog’lanishli
hikoya tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so’ng kerakli so’z ajratib olinadi, so’ngra
so’z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
2. So’z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o’rganiladigan tovush
ajratib olinadi. Masalan: oy. O’qituvchi oy rasmini ko’rsatadi, o’quvchilar uning

nomini - so’zni aytadi. O’qituvchi o tovushini cho’zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi
tovushni cho’zib aytayotganini o’quvchilardan so’raydi. O’quvchilar o tovushini
aytgach, uning xususiyalari haqida savol-javob o’tkaziladi. O tovushli so’zlar
o’ylab toptiriladi. SHundan so’ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan
ko’rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor
qaratiladi.
3. O’rganilgan harflar ichiga bugun o’rganiladigan harf aralashtirib
qo’yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so’ng o’qituvchi bu
harf ifodalaydigan tovushni aytadi. O’quvchilar tovushning xususiyatlarini
aytadilar.
SHu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli
alifbodan ko’rsatadilar. SHu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o’qishga
o’rgatish ustida ishlanadi. O’qishga o’rgatishda bo’g’in asos qilib olinadi. Buning
uchun o’qituvchida bo’g’in jadvali bo’lishi lozim. Bo’g’in jadvali asosida o’qish
namunasi ko’rsatiladi, ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko’z bilan
ko’rib, uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko’rish va ikkalasini bog’lab,
unlini mo’ljallab ulab aytish tushuntiriladi.
Bo’g’in o’qish o’qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har
bir darsda izchil olib boriladi. Bunda chizmalar asosida bo’g`inlabo’qitish, kesma
bo`g`inlar asosidao’qitish, kesma bo`g`inlarni boshqasi bilan almashtiribo’qitish,
bo`g`indagi bir tovushni almashtiribo’qitish (“Kun va tun” o’yinidan foydalanib:
bol / xal – ta) usullaridan foydalanish mumkin. Uch tovushdan tuzilgan
bo`g`inlarning oxirgi tovushini punktirlar (nuqtalar) bilan ajratibo’qitish (til, non,
lab, choy), o’qishni yengillashtirish usullari orqalio’qishni mashq qildirish
samarali natija beradi. Shuningdek, alifbe multimediasi asosida tovush-harf bilan
tanishtirish, harflarni, bo’g’inlarni qo’shib o’qishni mashq qildirish
o’quvchilarning o’qishni o’rganishlarini tezlashtiradi. Multimedia orqali bola
o’ynab turib o’qishni mashq qiladi. Uning ko’z o’ngida jonli jarayon namoyon
bo’ladi. Mavhum narsalar uning ko’z o’ngida aniq gavdalanadi. Multimedia
qahramonlariga ergashib, o’qishni mashq qiladi, fikrlashi tezlashadi. Bunda

“Alifbe” sahifalaridagi so’zlarning oldin bo’g’in tarkibini o’qish, so’ng so’zni
yaxlit o’qishlari o’qish sifati samaradorligini oshiradi.
O’qituvchining namunali o’qishidan so’ng birgalikda ovoz chiqarib
o’qitish, yakka-yakka o’qitish, shivirlab o’qitishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin
o’qiydigan o’quvchilar bo’lgan sinflarda xor bilan o’qitish o’qishni
tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o’quvchilarining o’qish ko’nikmalaridan kelib
chiqib, matndagi so’zlarni xattaxtada bo’g’inlarga bo’lib yozish, o’rganilgan
harflarni hisobga olgan holda qo’shimcha so’z birikmalari, gaplar tuzib yozish va
o’qitish usuli o’quvchilarning tushunib o’qishlarini ta’minlaydi. Tilning
grammatik va sintaktik tuzilmalari kognitiv qobiliyatlarni rivojlantirishda muhim
omil bo’lib xizmat qiladi. Bunda quyidagi jihatlar muhim ahamiyatga ega:
1. Sintaktik tuzilmalarning ta'siri. Sintaks — bu jumla tuzish qoidalari va unga
amal qilish jarayonidir. Uzun va murakkab tuzilmali jumla tuzishga urinish
o’quvchidan fikrlash qobiliyatini talab qiladi. Masalan, murrakab jumla tuzilishi
va uni tushunish kognitiv jarayonlarni kuchaytiradi, chunki o’quvchi jumla
qismlari o’rtasidagi mantiqiy bog’liqlikni tushunishi kerak bo’ladi. Sintaktik
tuzilmalarning o’quvchilarning fikrlash va tushunish qobiliyatlariga ijobiy
ta’siri bor. Murakkab va uzun jumlalar o’quvchilarning fikr yurg’izish
jarayonini rivojlantirib, ularning kognitiv malakalarini mustahkamlaydi. Ta’lim
jarayonida sintaksning bu xususiyatlaridan samarali foydalanish o’quvchilarga
nafaqat til qoidalarini o’zlashtirish, balki mustaqil fikr yuritish va mantiqiy
bog’liqlarni chuqur tushunish imkonini beradi. Murakkab va uzun jumlalarni
tuzishga urinish o’quvchining mulohaza qilish qobiliyatini faollashtiradi. Bu
kabi jumlalar mazmunini tushunish o’quvchidan jumla qismlari orasidagi
mantiqiy bog’liqlikni anglashni talab qiladi.
Misol uchun, jumladagi bo’laklarning bir-biri bilan aloqasini tushunish orqali
o’quvchi ma’noni to’g’ri anglaydi. Bu jarayon o’quvchilarning sinchkovlik bilan
fikrlash, tahlil qilish va ma’lumotlarni boshqarish qobiliyatini kuchaytiradi.
2. Grammatik qoidalarning kognitiv ta'siri. Grammatika qoidalari, jumladan,
zamonlar, bosh va yordamchi fe'llar, hollar o’rtasidagi bog’liqliklarni tushunish

o’quvchilarda ma'lumotni mantiqiy tarzda ishlashga yordam beradi. Grammatika
bilimlari orqali o’quvchilar turli kontekstlarda so’z va jumla tuzilishini
o’zgartirishni tushunishga erishadilar, bu esa ularning kognitiv qobiliyatlarini
kuchaytiradi.
Zamonlar, bosh va yordamchi fe’llar kabi grammatika qoidalarining
o’rganilishi orqali o’quvchilar mantiqiy bog’liqliklarni chuqur tushunishga
erishadilar. Masalan, zamonlar orasidagi farqlarni anglash o’quvchiga jumlada
sodir bo’layotgan harakatning vaqtini aniqlash imkonini beradi. Bu esa ularning
o’qiyotgan matn yoki gapni to’g’ri anglashiga, har bir so’z va fe’lning vaqt
doirasini aniqlashga yordam beradi.
2.3 O’qish va yozish ko’nikmalarini rivojlantirish usul va metodlari
O’qish va yozish nutq faoliyatining turi. Maktabda o’qitish elementar o’qish
va yozishga o’rgatishdan boshlanadi. “Alifbe”ga asoslangan holda qisqa vaqt
ichida o’quvchilar o’qish va yozishga o’rgatiladi, ya’ni o’qish va yozish
ko’nikmasini egallaydilar. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozish harakatini
maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o’qish va yozish ko’nikmasi deyiladi. Bu
ko’nikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday ko’nikma bilimsiz
shakllanmaydi. Bilim ko’nikmaga aylanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, bola v
harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni
daftarda yoza olmasligi yoki o’quvchi harflarni tanib, ularni o’qiy olmasligi
mumkin. Yozish ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni
yozish jarayonida partada to’g’ri o’tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish,
daftarni qiyalikda qo’yish kabilar ham o’rgatiladi. O’qish va yozish ko’nikmasi
takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir
faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim.
Yozish malakasida o’quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish
haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o’qish va yozish
malakasi harakatning o’ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka
o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga

yetkaziladi. O’qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo’lib, u nutqqa oid
malakadir. O’qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa
turlari bilan, ya’ni og’zaki hikoya qilish, o’zgalar nutqini eshitish orqali anglash,
ichki nutq bilan uzviy bog’liq holda shakllanadi. Maktabda o’qitishning
muvaffaqiyati savod o’rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog’liq[5.33bet].
O’quvchini savod o’rgatish jarayonida elementar o’qish va yozishga
o’rgatishda o’quvchilarning faoliyat ko’rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari
uchun talab bo’lishi, o’z fikrini og’zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va
ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O’qish va yozish malakasi
biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun
ham o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat
muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday ekan, savod o’rgatish jarayonida
bola juda ko’p o’qishi va yozishi zarur. O’qish uchun ham, yozish uchun ham
yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor qayta o’qish bilan maqsadga
erishish qiyin. Bu ko’pincha o’qilgan matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi.
Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning almashinishi malakani
mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o’stiradi. O’quvchi oldida uzoq
muddatda amalga oshadigan maqsad o’qish va yozishni o’rganish hamda hozirda
bajarishi shart bo’lgan kundalik maqsad topishmoqni o’qish va javobini topish,
so’z va gaplarni o’qish, rasm asosida so’zlab berish kabilar turadi. O’zbek tili
yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir
fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan.
O’qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar
harflarga aylantiriladi. Bu o’qish va yozish faoliyatida o’quvchi uchun qiyinchilik
tug’dirgandek tuyulsa-da, aslida o’qish va yozish jarayonini soddalashtiradi,
chunki tilimizdagi tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko’p emas. O’qish va
yozishni o’zlashtirish uchun tovush va harflarning o’zaro munosabatiga oid
qoidalarni o’zlashtirish kifoya. Savod o’rgatish metodikasida o’zbek tili tovushlar
va harflar tizimining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. O’zbek
tilining tovush tizimi va yozuvi. O’zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi.

1993-yildan boshlab o’zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib
olindi. Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi.
O’qituvchi savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarni tovush va harflar bilan
tanishtirishda, ularni sintezlab o’qishga o’rgatishda o’zbek tilining fonetik
xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Savod o’rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So’z
bo’g’inga bo’linadi, bo’g’indan kerakli o’rganilayotgan tovush ajratilib olinadi,
tahlil qilinadi, o’rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun
o’qish jarayoni o’zlashtiriladi. Bunda o’zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda
belgilash xususiyatlari hisobga olinadi.
Kichik yoshdagi o’quvchini o’qishga o’rgatishda quyidagilar kuzatiladi:
1. Bola o’qish paytida bitta harfni ko’radi, uni bilish uchun rasmlarni ko’z
oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni
aytishga oshiqadi, biroq o’qituvchi aytishga yo’l qo’ymaydi, undan bo’g’inni
aytishni talab qiladi. O’quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan
chiqib qoladi yoki ularni qo’shib bo’g’in, bo’g’indan so’z hosil qilguncha, o’qish
jarayoni sustlashadi.
2. Ko’pincha bola o’qiyotgan qatorni yo’qotib qo’yadi, harfni, bo’g’inni,
so’zni qayta o’qishiga to’g’ri keladi. O’quvchining diqqati kengaygan sari bo’g’in
va so’zni butunligicha idrok eta boshlaydi.
3. O’qishni endi o’rganayotgan bola o’qiyotgan matn mazmunini
o’zlashtirmaydi, chunki u so’zni qanday o’qishga ko’p kuch beradi. Darslikdagi
rasmlar, o’qituvchining savollari, ko’rgazmali qurollar ularning ongli o’qishlarini
ta’minlaydi.
4. Tajribasiz kitobxon so’zni birinchi bo’g’iniga yoki rasmga qarab topadi.
Bu xato o’qishga olib keladi. Bunday xatoning oldini olish uchun so’z bo’g’inlab
o’qitiladi, so’zni bo’g’in-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf tomondan
analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi. Tilni o’rganish jarayonida o’quvchilarda
boshqa ko’pgina o’quv predmetlari uchun umumiy bo’lgan ko’nikmalar
(predmetlararo ko’nikmalar)ni hosil qilish ustida ham ish olib boriladi.

Pedagogikada bunday predmetlararo ko’nikmalarga analiz, sintez,
abstraktlashtirish (til hodisalarini fikran tasavvur etish), umumlashtirish, guruhlash,
taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko’nikmalarni o’quvchilarda shakllantirish ustida
maqsadga muvofiq ishlash ularning o’quv faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini
muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat yaratadi. Ona tili kursidan hosil
qilinadigan maxsus ko’nikmalar bilan predmetlararo ko’nikmalar, bir-biridan
ajratilmagan holda o’quv-tarbiyaviy jarayonda shakllantiriladi. Maktablarda ona
tili o’rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida
davlatimizning maktab oldiga qo’ygan vazifasiga moslangan. Bu vazifalar qo’p
qirrali bo’lib, ularni bajarish o’quvchilar ongini o’stirishga, ularga g’oyaviy-
siyosiy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini berishga yo’naltirilgan. Ona tilini
o’rgatish natijasida o’quvchilarda o’z fikrini grammatik to’g’ri, uslubiy aniq,
mazmunli, ohangga rioya qilib ifodalay olish
Kompyuter esa bu kamchiliklardan xolidir. Agar shu jarayonda elektron
darslik yaratilsa, har bir harfning boshlang’ich yozish elementlaridan boshlab
yozishni qayerdan boshlab qayerga tugatishni, ovozlar talaffuzini bola katta
ekranda standart holda ko’rsa va eshitsa bu til va millat uchun katta muvaffaqiyat
bo’ladi. Chunki endi butun respublikamiz maktablarida savod o’rgatish davrida
bolalar bir xil standart harflarni yozish va talaffuz qilishni o’rganadilar. O’qituvchi
esa ortiqcha harakat va vaqt sarflashdan ozod bo’lib bolalarni faol nazorat qilib har
bir o’quvchi bilan yakkama-yakka ishlay oladi. Hozirgi kunda respublikamizda
ta’limni kompyuterlashtirishga qancha e’tibor berilsa, ta’limning samarasi
muvaffaqiyatli bo’ladi. Boshlang’ich sinflarda kompyuter texnologiyasi asosida
tashkil etish mumkin bo’lgan dars namunalari pastda keltirilgan.
Kompyuter yordamida “Yashiringan harfni top” o’yini O’yinning borishi:
ma’lum bir so’z berilgan bo’lib ulardan ayrim harflari yashirib qo’yilgan. masalan,
“kitob” so’zi olsak “k tob” yozilib “i” harfi yashirib qo’yilgan bo’lib,
o’quvchilardan yashiringan harfni topib so’zni o’qish talab qilinadi. Bu o’yinni
kompyuter yordamida tashkil etish ko’pgina afzallik va qulayliklar yaratadi.
O’quvchilarning o’z ustiga mustaqil ishlashni o’rganishi, mustaqil fikrlashlari va

ishining natijasi ya’ni xotosini tahlil etib kompyuter baholashi yangi avlodning
zamonaviy tafakkurini boyitishga katta zamin bo’lib xizmat qiladi.
“O’z-o’rningni top” o’yini[7.133bet] O’yinning borishi: O’qituvchi bolalarga
xohlagan bir so’zni yo gapni aytadi, masalan, “Vatan” so’zi aytilib kompyuterlarga
kiritiladi. O’quvchilar har bir harfni ekranga chiqarish uchun bir amalni bajarishlari
lozim bo’ladi. Masalan, “V” harfini chiqarish uchun qanday amal bajarishdan qatiy
nazar natijasi 21 chiqishi lozim. Chunki “V” harfi alfavitda 21- o’rinda joylashgan.
Shunday qilib, o’quvchi “Vatan” so’zini ekranga chiqarish uchun beshta amal
bajaradilar. Qaysi o’quvchi tez va to’g’ri bajarsa, kompyuterda ma’lum bir kuy bilan
o’quvchi taqdirlanadi va o’qituvchi qaysi o’quvchi topshiriqni birinchi bo’lib
bajarganini aniqlaydi. O’yin davomida yo’l qo’yilgan xatoliklarni kompyuter tahlil
etadi.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, tilning grammatik va sintaktik xususiyatlarini
chuqurroq o’rganish o’quvchilarning kognitiv qobiliyatlarini rivojlantirishga
sezilarli darajada yordam beradi. Grammatik va sintaktik qoidalarni to’g’ri
tushunish orqali o’quvchilar nafaqat tilda, balki hayotiy jarayonlarda ham
muammolarni mantiqiy yechish va ma'lumotni to’g’ri qayta ishlash kabi
ko’nikmalarni rivojlantiradilar. Bunda pedagogik yondashuvlarning to’g’ri
tanlanganligi muhim bo’lib, ushbu jarayonda interaktiv usullardan foydalanish
o’quv jarayoni samaradorligini oshiradi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga savod o’rgatishda o’qituvchi e'tiborli
bo’lishi lozim. Chunki boshlang’ich sinflarda olingan bilimlari bilan o’quvchi
shakllanadi. Tayyorlov darslari bolalarning o’quv jarayoniga moslashishiga,
o’qish va yozishga oid boshlang’ich bilim va ko’nikmalarni shakllantirishga
xizmat qiladi. Bu bosqichda to’g’ri metodlar va interaktiv usullar qo’llanilganda,
o’quvchilarning qiziqishi ortadi va o’zlashtirish darajasi oshadi.O’qitishning uslub
va metodlari: Savod o’rgatishda qo’llanilgan o’yinli mashg’ulotlar, vizual
materiallar va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish o’quvchilarda o’qish va
yozishga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi. Bu esa ularning mustaqil
o’qish va yozishni o’rganish jarayonini tezlashtiradi.Tajriba va kuzatishlar natijasi:
O’tkazilgan tajriba va kuzatishlar orqali tayyorlov darslari samaradorligini

o’lchash imkoniyati yuzaga keladi. Natijalar shuni ko’rsatadiki, tayyorlov
bosqichida o’quvchilar bilan muloqotga kirishish, ularning yosh va psixologik
xususiyatlarini hisobga olish jarayonni yengillashtiradi va yaxshilaydi.
Tavsiyalar: Savod o’rgatish tayyorlov darslarini tashkil etishda o’qituvchilar
uchun samarali metod va usullarni tanlash tavsiya etiladi. Shuningdek, darslarni
qiziqarli va o’yinli tarzda tashkil etish orqali o’quvchilarni faol ishtirok etishga jalb
qilish lozim. Xulosa sifatida aytish mumkinki, savod o’rgatish tayyorlov darslarini
tashkil etish, to’g’ri yondashuv va usullardan foydalangan holda amalga oshirilsa,
bolalarda o’qish va yozish ko’nikmalari shakllanishi samarali kechadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Mirziyoyev Sh.M “Qonun ustuvorligi-inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” “O’zbekiston”. 2017
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqid tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag’ishllangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so’zi
gazetasi.2017 yil yanvar; 11-son.
3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
nutqi. // Xalq so’zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11
4. Mirziyoyev Sh.M.Buyuk kelajgimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz “O’zbekiston” 2017
5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va faravon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezident lavozmiga kirishish tantanali
marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi.
– T.: O’zbekiston, 2016

6. Kenjayeva M.A. O.Qurbonova. Ona tili o’qitish metodikasi. O’quv qo’llanma. –
ISBN 978 -9943-7649-3-4. Toshkent.“Iqtisod-moliya” 2021. – 220b3.
7. K. Qosimova, S.M atchonov, X. G'ulomova, Sh. Yo’ldosheva, Sh. Sariyev. Ona
tili o’qitish metodikasi (Boshlang'ich ta’lim fakulteti talabalari uchun darslik): Т .:
«NOSHIR», - 2009. 352 b.
8. Ashrapova T. va b. Ona tili o’qitish metodikasi. T. «O’qituvchi», 1984-yil. 102-
103- betlar.
9. O’zbekiston Respublikasi Davlat ta'lim standartlari. O’zbekiston Respublikasi
uzluksiz ta'lim standartlarining davlat tizimi. Oliy ta'lim. 5141600 - Boshlang’ich
ta'lim va sport-tarbiyaviy ish yunalishi. - Toshkent: 2006
10. Babayeva Xulkaroy Usmonning Qizi (2023). O'QUVCHILARDA KOGNITIV
KOMPETENTSIYALARNI SHAKLLANTIRISH. Science and innovation, 2 (Special
Issue 4), 278-281. doi: 10.5281/zenodo.7930867
11. Даниленко В . П . Русская терминология : Опыт лингвистического
описания . – М .: Наука , 1977. – c. 246; Espersen O.A. Modern English Grammar.
– London, – p. IV.
12. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti vao’quv dasturi –T.: Yangiyo’l
poligraf service, 2017. –1-160. b.
13. "O'qish madaniyatini oshirish" ilmiy-amaliy seminari materiallari. 2018
14. Ona tili va o'qish savodxonligi. 1-qism [Matn]: darslik 2-sinf uchun /K.
Mavlonova [va boshq.]. -Toshkent: Respublika ta'lim markazi, 2021.
15. Nodira Egamberdiyeva "Ijtimoiy pedagogika" F. Qodirova, Sh. Toshpo latova,ʻ
M. A’zamova "Maktabgacha pedagogika"
16. .Azimov Y. Y., Qo’ldoshevR. A. Husnixatga o’rgatishning amaliy asos-lari
(metodik qo’llanma). Buxoro, 2020.-130bet.
17. Safarova R.,Inoyatova M., Shokirova M., Shermamatova L. Alifbekitobi (1-sinf
uchun darslik). –T.:O’qituvchi, 2024. –80 b.
18. .Sh., Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b.
19. Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona
tili o’qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b.

20. Qo’ldoshev R. К макиӯ педагог ӣ ба к дакони ӯ чапдаст дар соли якуми
хониш . –GlobeEdit, 2020.
Internet saytlar
www.ziyouz.com .
www.tdpu.uz .
ILOVA

Boshlang’ich sinflarda grammatik tahlilni o’tkazish metodikasi

Sotib olish