Boshlangʻich sinflarda imloviy savodxonlikni oshirish - Дошкольное и начальное образование - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	51.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Дошкольное и начальное образование

Продавец

Surayyo Qurbondurdiyeva

Дата регистрации 04 Февраль 2025

1 Продаж

Boshlangʻich sinflarda imloviy savodxonlikni oshirish

Купить

2 Mundarija
Kirish……………………………………………..………………………………………….3
I. Bob. Boshlang’ich sinflarda imloviy savodxonlikni oshirish
1.1 Imloviy savodxonlikni oshirish yo’llari………………………………….6
1.2 Savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarni unli tovushlarni tog’ri
talaffuz qilish va o’qishga o’rgatish yo’llari………………………………..11
II. Bob. Unli tovushlar va ularning imlodagi ahamiyati va ularning
yozuvda ifodalanishi
2.1 Bog’in ustida ishlash va unli tovushlar………………………………..17
2.2 Maktab yoshidagi o’quvchilarda imlo savodxonlik va xatosiz
o’qish ko’nikmalarini shakllantirish …………………………………………21
Xulosa………………………………………………………………………………………24
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………………25

3 Kirish
Ma'lumki, o'rta ta'lim maktablari uchun qo'yilgan davlat ta'lim standartlarida yozma
savodxonlikni o'stirish eng asosiy muammolardan hisoblanadi. Yozma savodxonlik
o'quvchi kelajakda qaysi sohani tanlashidan, qaysi ijtimoiy mavqeda bo'lishidan qat'i
nazar doimiy amalda qo'llanadigan va nuqsonlari tez ko'rinadigan
kompetentsiyalardan biridir.
Yozma savodxonlikni quyidagi turlarga bo'lishimiz mumkin:
1) imlo savodxonligi;
2) tinish belgilari savodxonligi;
3) mustaqilijodiy matn tuza olish savodxonligi;
4) rasmiy hujjatlar yuritish savodxonligi
Shulardan kelib chiqib, o'rta maktablarda yozma ishlar - diktant, bayon hamda
insholarni yuqoridagi turlardan kelib chiqib tasniflash, tekshirish usullarini
takomillashtirish muhim ahamiyatga ega.
Diktant - orfografik va punktuatsion xatolarni nazorat qilishning asosiy shakllaridan
biridir. Diktantlar uchun bog'lovchi matnlarni qo'llash maqsadga muvofiqdir, ular
zamonaviy adabiy til me'yorlariga javob berishi kerak, mazmuniga ko'ra butun sinf
o'quvchilariga oson bo'lishi kerak. Diktantning hajmi quyidagicha belgilanadi: 5-
sinflar uchun -90-100 so'z, 6-sinflar uchun -100-110, 7-sinflar uchun -110-120, 8-
sinflar uchun -120-150, 9-sinflar uchun -150-170 so'z. (Hisoblashda ham mustaqil,
ham yordamchi so'zlar inobatga olinadi). Nazorat lug'aviy diktant tekshirilmaydigan
va qiyin tekshiriladigan orfogrammali so'zlarning o'zlashmasini nazoratga
mo'ljaddangan yozma ish turi hisoblanadi. U quyidagi miqdorda so'zlardan iborat
bo'ladi: 5-sinflar uchun -15-20, 6-sinflar uchun -20-25 so'z, 7-sinf uchun -25-30, 8-sinf
uchun -30-35, 9-sinf uchun -35-40 so'z. Ma'lum mavzu bo'yicha o'quvchilarning
tayyorgarligini nazorat uchun diktant asosiy orfogrammalarni va punktogrammalarni
o'z ichiga olishi kerak, shuningdek oldin o'zlashtirilgan ko'nikmalarning
mustahkamligini topishga yordam beradi. CHorak va yil yakunida o'tkaziladigan
yakuniy diktantlar barcha o'tilgan mavzular bo'yicha o'quvchilarning tayyorligini
tekshiradi. Nazorat diktantlari uchun orfogrammalar va punktogrammalar 2 -3
holatda qo'llanilgan matnlar tanlanishi kerak. Avval o'tilgan orfogrammalar va
punktogrammalardan asosiylari olinadi: ular 1-3holatlar bilan ko'rsatilishi kerak.
Tekshiriladigan orfogrammalar 5 sinfda 12 ta turli orfogrammalardan va 2-3 ta
punktogrammadan oshmasligi kerak, 6 sinfda 16 ta turli orfogrammalardan va 3-4 ta
punktogrammalardan oshmasligi kerak, 7 sinfda 20 turli orfogrammalardan va 4 -5
ta punktogrammalardan, 8 sinfda 24 ta orfogrammalardan va 10 ta
punktogrammalardan, 9 sinfda 24 ta turli orfogrammalardan va 15 ta
punktogrammalardan oshmasligi kerak. Nazorat diktantlari matniga yetarli darajada
mustahkamlangan orfogrammalar kiritilishi mumkin.
Ma'lumki, esse erkin fikrning - mustaqil tafakkurlarning mahsuli. U ijod. Ona tili va
adabiyot darslarida insho yozish ham ijod.Insholarning bu ikki turi o'rtasidagi tafovut
unchalik katta emas. Bugun ona tili va adabiyoti darslari oldiga o'z fikrini og'zaki va

4yozma tarzda to'g'ri va ravon bayon qiladigan, kitobxonlik madaniyati shakllangan,
mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan, o'zgalar fikrini anglaydigan -muloqot va nutq
madaniyati rivojlangan shaxsni kamol toptirishdek yuksak vazifa qo'yilgan. Bu
vazifani bajarishda insholarning o'rni beqiyos. Albatta, insholar ta'lim tizimida
o'rganib qolingan an'anaviy tartibda emas, aynan ijodning natijasi tarzida yozilishi
kerak. Adabiyot darslarida tanlangan insho mavzulari o'qituvchi uchun eski
bo'lishi mumkin, ammo o'quvchilar uchun yangi ekanligini e'tibordan qochirmaslik
lozim.
Oquvchida ijodga ehtiyoj hissini unda atrofini o'rab turgan tabiat, uni bezovta
qilayotgan voqea-hodisalar, insonlarni anglash konikmalarini shakllantirmay turib
tarbiyalab bo'lmaydi. Ta'lim tizimida faqat adabiyotgina o'quvchini insoniyatga
oshno etadi, o'zini shu olamga mansubligini, o'zligini anglashga yordam beradi.
SHuning uchun ham har bir adabiyot darsidan so'ng o'quvchida kitob o'qishga, ijod
qilishga ehtiyoj tug ilishi zarur.
Oquvchilar insho mavzularini o'ylantiradigan, qiynaydigan, sevintiradidan tuyg'ularga
hamohang bo'lishini xohlashadi. SHuning uchun «Mening sevimli do'stim»,
«Do'stimning qaysi fazilatlarini yoqtiraman?», «Menga yoqqan qahramon» kabi
mavzularga ham alohida e'tibor berishlari zarur. Bunday insholar orqali o'qituvchi
o'quvchilardagi fikr mustaqilligining o'sishini nazorat qilib boradi. Uy insholari ham
bu sohada o'qituvchiga qo'l keladi.
Ularga quyidagi talablar qo'yiladi:
- oz fikrini reja asosida, mavzudan chiqmay, izchil bayon etish;
- aytilgan fikrlar, chiqarilgan xulosalarni asoslash va dalillar bilan isbotlash;
- badiiy asar yoki darslik mualliflarinikidan farqli ravishda oz xulosasini chiqarish va
badiiy umumlashmalar qilish;
- o'z qarashlarini to'g'ri va savodli bayon qila olish.
NATIJA
Oquvchilar inshosini baholashda adolatli bo'lish ham samaradorlikning oshishiga
yordam beradi. Insholarni baholashda quyidagilarga e'tibor berish zarur:
1. Insho mavzusining yoritilishi (mazmun mavzuga mosmi, yetarli yoritilganmi?)
Mazmun haqiqatga mos keladimi?
2.Reja, kompozitsiya, izchillik (Reja to'g'ri tuzilganmi? Materialni bayon qilish tartibi
rejaga mos keladimi? Mazmunda takror yo'qmi? Zarur o'rinlar tushib qolmaganmi?
Izchillik buzilmaganmi?). Asosiy fikr aniqmi, xulosa chiqarilganmi?
3.Janri, uslubi (hikoya tarzidagi matnda tasviriy va muhokama elementlari bormi?
Uslubda xatoga yo'l qo'yilmaganmi? Insho mavzusi va vaziyatni yoritish vazifasini
janr va uslub oqlay oladimi? Badiiylik elementlari bormi?)
4.Insho hajmi ( lakonizm yoki ko'pso'zlilik).
5.So'zlardan to'g'ri foydalanish, sinonim, antonim, frazeologizmlardan foydalanish
qay darajada?
6.Sintaksis (Gaplarning hajmi, sintaktik konstruksiyalarning bir xil yoki har xilligi,
murakkab konstrukstiyalar bormi?)
7.Imloviy va punktuatsion savodxonlik, xatolar xarakteri (qo'pol va juz'iy

5xatolar)
8.Husnixat, tashqi tomondan shakllantirish (hoshiyaga, xat boshidan yozishga,
sarlavhani to'g'ri joylashtirishga rioya qilish).
O'quvchilarning bilimlarini nazorat qilish tizimi muhim didaktik shartlardan biri
hisoblanadi.
O'quvchilar bilimini nazorat qilish o'qituvchiga qo'llanilayotgan ta'lim metodlari,
vositalari va uslublarining samaradorligini baholashga, metodikaga tuzatishlar
kiritishga imkon beradi. O'quvchilar uchun nazorat muhimdir, chunki u shakllanuvchi
bilimlarning to'g'ri ekanligini mustahkamlashga xizmat qiladi, sifatli ishlashga
boshlaydi, o'z o'zini nazorat qilishni rivojlantiradi. Bilimlarni nazorat qilish va
baholash bolaga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatadi, qiyinchilikni yengishga va kundalik
ishlash tizimiga o'rgatadi. O'quvchilarning bilimlari va ko'nikmalarini nazoratda
frontal va individual nazoratni qo'llash yaxshi samara beradi. Frontal nazorat, ya'ni
o'quvchilarni o'tirgan joyida savol-javob qilish qilish, asosan yangi materialni
o'rganishga tayyorlanish bosqichida, bilimlarni nazoratda qo'llaniladi. Frontal
nazorat turli masalalar bo'yicha ko'p o'quvchilarning bilimlarini ko'rsatishga, qisqa
vaqt ichida butun sinf bilan topshiriqni bajarish dalillarini o'rnatishga imkon beradi.
Biroq u bilimlarni o'zlashtirish darajasini, ularning chuqurligi va to'laligini aniqlash
imkonini bermaydi. Frontal nazoratni o'tkazishda oldindan savollarni tuzish va
nazorat jarayonida savollarga javob berishi kerak bo'lgan o'quvchilarni belgilashi
kerak.
Individual tekshiruv -o'quvchilarni individual so'roq qilish o'quv materialining
o'zlashtirilishi, uning chuqurligi va to'laligining to'g'riligini ko'rsatadi. Asosiy e'tibor
nafaqat o'tilgan materialga, balki u yoki bu grammatik holatlarni isbotlash,
tushuntirishga ham qaratiladi. Ikki-uchta o'quvchining bilim va ko'nikmalarini
individual nazoratini har dars amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. So'rov ma'lum
bir tashkilotchilikni, tayyorgarlikni talab qiladi. Bolalarni to'la, asoslangan, ketma ket
javob berishga o'rgatamiz. Mazkur tekshiruv turi adabiy nutqda yaxshi amaliyot
hamdir.
Bilimlarni ham frontal, ham individual nazorat og'zaki va yozma bo'lishi mumkin.
O'quvchilar savodxonligini oshirish, ularning lug'at boyligini hamda mustaqil fikrlash
doirasini kengaytirish, ularning voqea-hodisalarga, atrof-muhitga bo'lgan
munosobatini shakllantirish va izhor etishga o'rgatish yozma ishlar, ayniqsa, diktant,
bayon va inshoning ahamiyati katta.
Nazoratning yozma shakli ma'lum kamchiliklarga ham ega: o'quvchilar bilimlari
haqidagi ma'lumot biroz kechikib keladi, chunki barcha yozma ishlar ularni tekshirish
uchun ma'lum vaqtni talab qiladi. Perfokarta bilan nazorat qilish shakli ham
qo'llaniladi. Perfokarta yordamida bilimlarni nazorat qilish ham og'zaki, ham yozma
tekshiruvning ijobiy tomonlarini o'zida jam qilgan.

6I. Bob. Boshlang’ich sinflarda imloviy savodxonlikni oshirish.
1.1 Imloviy savodxonlikni oshirish yo’llari.
Hayotimiz tili bilan bevosita chambarchas bog'liqdir. Biz til orqali boshqalarga o'z
fikrlarimizni bayon qilamiz, ularga axborot yetkazamiz. Kerakli ma'lumotlarni bilib
olamiz. Tilimiz qancha chiroyli va ravon bo'lsa bu bizning nutq madaniyatimizdan
darak beradi. Bu fikrimizning isboti sifatida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyev tomonidan O'zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining 30
yilligi munosabati bilan so'zlagan nutqini keltirishimiz mumkin: "Kimda-kim o'zbek
tilining bor latofatini, jozibasi va ta'sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi
bo'lsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, o'lmas
maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qo'shiqlariga quloq
tutsin".
Tilimiz chiroyli bo'lishi bilan bir qatorda bizning yozuvimiz ham chiroyli va xatosiz
bo'lishi kerak. Buning uchun esa imloviy savodxonlikni rivojlantirish zarur. Har bir
fuqaro davlat tilida to'g'ri so'zlab, to'g'ri yoza olsagina fuqarolik burchini his etgan,
yurt qismatiga daxldorlik tuyg'usi bilan yashayotgan bo'ladi. Qolaversa, bu
millatparvarlik, ma'rifatparvarlik, yuksak ma'naviyatimizning muhim belgisi —
savodxonlik darajamizga bog'liq. Savodxonlik esa ikki asosga tayanadi. Bu og'zaki va
yozma nutq madaniyatiga to'la va to'g'ri amal qilishdir. Xo'sh, biz har ikkalasi
yuzasidan savodxonmiz deya o'z-o'zimizga savol bersak, ijobiy javob berish
mushkulligini ham bilamiz. Gap muammolarni e'tirof etishda emas, balki natija
uchun kurashishda. Qanday qilsak, tom ma'noda savodxonlik darajamiz oshadi va
ma'naviyatimiz yuksaladi? Qanday qilsak, kundalik muloqotlarimizdagi, internet
orqali yozishmalarimizdagi qusurlardan, ko'cha-ko'ydagi bitik va peshlavhalardagi,
oddiy diktant yozishdagi imloviy nuqsonlardan qutulamiz? Bu fikr har ikkala imloda
— lotin va kirill alifbosidagi yozishmalarimizga ham bab-baravar taalluqli. Buni kitob
va gazeta mutolaasiga e'tibor chorak asr mobaynida bir muncha susayib kelgani

7bilan izohlaymiz ham. Sinchiklab o'qish, matn mazmunini uqish, so'z va iboralarning
to'g'ri yozilishiga e'tiborimiz pasayib ketganini bilamiz-u, unga chora izlashda esa
o'zimizni chekkaga olamiz.
Savodxonlikni rivojlantirish uchun imlo qoidalarini puxta o'rganib chiqish kerak.
1995-yil 24-avgustda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 339-sonli "O'zbek
tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida " qaror qabul qilingan. Bu qoidalar
jami 82 banddan iborat bo'lib, 7 bo'limda jamlangan. Bular:
1-bo'lim. Harflar imlosi:
a) Unlilar imlosi (1-7 bandlar)
b) Undoshlar imlosi (8-32-bandlar)
2- bo'lim. Asos va qo'shimchalar imlosi (33-37 bandlar)
3-bo'lim. Qo'shib yozish (38-50-bandlar)
4-bo'lim. Chiziqcha bilan yozish (51 -56-bandlar)
5- bo'lim. Ajratib yozish (57-65-bandlar)
6-bo'lim. Bosh harflar imlosi (66-74-bandlar)
7-bo'lim. Ko'chirish qoidalari(75-82-bandlar) [2]
Har bir bo'limda to'g'ri va xatosiz yozish bo'yicha kerakli tavsiyalar berilgan. Xususan,
birinchi bo'limda unli va undosh tovushlar talaffuzi va imlosi batafsil yoritilgan. Bu
bo'limdagi ma'lumotlar bizga to'g'ri yo-zishimizda juda asqatadi. Chunki biz yozish

8uchun birinchi o'rinda harflardan foydalanamiz. Ularsiz yozishning esa iloji yo'q. unli
va undosh harflarimizning o'ziga xos jihati shundaki, bu harflarimizning ayrimlari
talaffuzi va imlosi bir xil kelmaydi. Aynan shu narsa ko'pchilikda imloviy xatoliklarni
keltirib chiqaradi. Bu xatoliklarni qil-maslik uchun esa, harfning talaffuzi va imlosida
farqlarni eslab qolish kerak. Masalan, unli harflarga to'xtaladigan bo'lsak, a harfi
hasharot, asqatmoq, varaq, naqarot, fuqaro kabi so'zlarda o kabi aytiladi, lekin a
harfi yoziladi. Talaffuzdagi kabi yozilmaydi. Ayrim payt o harfi kompyuter,
monitoring, kollej, pomidor, portret, abonent, nota-rius kabi so'zlarda a kabi talaffuz
qilinadi, lekin o yoziladi yoki tort, boks, tonna, tok, rol kabi so'zlarda o' kabi aytilsada,
o yozilishi imloviy qoidalarga muvofiq bo'ladi. Yuqoridagi fikrlardan ko'rib turibsizki o
harfi , asosan, chetdan, ya'ni rus-yevropa tilidan kirgan so'zlarda boshqacha talaffuz
qilinyapti, ammo o harfi yozilyapti. Shu qoidani eslab qolish kerak va chetdan kirgan
so'zlarni yozishda o harfini yozilishiga alohida e'tibor berish kerak.
Ayrim payt yonma-yon unlilar kelgan so'zlarda ular orasiga bir y harfini qo'shib
qo'yishadi yoki unlining biri tushib qoladi. Bu ham imloviy xatoliklarning ko'p
uchraydigan turidir. Masalan oila, biologiya, moil, shoir, doir, tabiat, shariat so'zlarda
talaffuzda bir y tovushi ortsa ham, yozuvda yozilmasligi kerak. Tabiyat, shariyat deb
yozib qo'yilsa, xato hisoblanadi. [3] Ba'zan mutolaa, manfaat, murojaat, taassurot,
taajjub, mudofaa, inshoot, tabiiy, badiiy kabi so'zlarda esa yonma-yon kelgan
unlining biri talaffuzda tushib qoladi, ammo yozuvda, albatta, yozilishi kerak. Ayrim
payt I harfi u tarzida talaffuz qilinishi ham mumkin. Misol uchun kulgi, qorong'i
so'zlarda I harfi yozilishi kerak.
Yuqoridagi kabi aytilganidek yozilmaydigan unli tovushlar va yozilganidek
aytilmaydigan unli harflar „aldoqchi tovushlar" ham deb yuritiladi. [4] Chunki bunday
tovushlar talaffuzi va imlosi bir xil bo'lmaganligi bois, yozishda insonlarni chalg'itadi.
Unlilar kabi undosh harflarni ham yozishda ayrim qiyinchiliklar bor. Chunki undosh
harflar orasida ham talaffuzi va imlosi mos kelmaydiganlari mavjud. Shu bois endi
shunday undosh harflar to'g'risida fikr yuritamiz. Masalan b harfi kitob, yuzlab, kelib,

9odob, borib so'zlari oxirida jarangsiz kabi p aytilsa ham, b yoziladi; qibla, tobla kabi
so'zlarda esa ba'zan v aytilsa ham, b yoziladi.
V harfi esa chetdan, ya'ni rus-yevropa tilidan kirgan avtobus, avtomat, avtomobil
kabi so'zlarda f kabi talaffuz qilinadi, lekin v shaklida yozilishi kerak. F harfi
esa ,aksincha Afg'oniston, afzal, lafz kabi so'zlarda v shalida aytiladi, ammo f shaklida
yoziladi. Shu o'rinda biz ko'p duch keladigan xavf va afv so'zlari yozilish im-losini ham
eslab qolish kerak. Chunki bu so'zlarning talaffuzida ozroq o'zgarish bo'ladi. D harfi
ba'zan t shaklida aytiladi, masalan, bod, savod, marvarid, zavod, pud, sud,
badqovoq, daromad, kamomad, tadqiqot kabi so'zlarida. Biroq bu so'zlarda ham d
o'z holicha yozilishini eslab qolishimiz kerak. Z harfi iztirob, izquvar, bo'zchi, tuzsiz
kabi so'zlarda jarangsiz undoshdan oldin s aytilsa ham, z yoziladi.
N harfi ham ba'zan ayrim b va m harfidan oldin kelgan holatlarda m aytilsa ham, n
yozilishi kerak: shanba, yonbosh, jonbozlik, tanbal, tanbur; yonma-yon, ko'rinmaslik,
manman kabi so'zlarda. Ayrim payt esa yonma-yon kelgan undoshlardan biri
talaffuzda tushib qoladi, lekin imloda yozilishi shart. Bunday so'zlarda misol qilib o'z
qatlam va o'zlashma qatlamdagi so'zlarni keltirish mumkin. Masalan, baland,
Samarqand, poyezd; do'st, past, artist, g'isht, dastxat, musht kabi so'zlarda bu hol
ko'p uchraydi. Ba'zan metall, kilogramm, kilovatt, kongress kabi o'zlashma so'zlar
oxirida bir undosh aytilsa ham, ikki harf yoziladi. Lekin bunday so'zga xuddi shu
tovush bilan boshlanadigan qism qo'shilsa, so'z oxiridagi bir harf yozilmaydi:
metall+lar=metallar, kilogramm+mi=kilogrammi kabi. [5] So'z o'rtasida kelgan qo'sh
undoshlar ham ba'zan bir undoshdek talaffuz qilinadi, lekin qo'sh undosh bilan
yoziladi. Masalan, million, artilleriya, komissar, intelletual, mutaxassis. Bu so'zlar
asosan chetdan kirib kel-gan.
Undosh harflar imlosida ko'pchilikni qiynaydigan yana bir harflar bu h (bo'g'iz
undoshi) va x ( chuqur til orqa undoshi) harflaridir. Bu ikki harfni ko'pchilik adashtirib
qo'yadi va imloviy xatolikka yo'l qo'yadi. Bunday xatolikka yo'l qo'ymaslik uchun esa
ularning har birini ishlatilish o'rnini yaxshilab bilib olish kerak. Quydagi ishlatilish
qoidalarini eslab qolish kerak:

101. - h tovushi o'zbek tiliga arab tilifdan kirib kelgan bo'lib, yumshoqroq talaffuz
etiladi, shuning uchun sezilar-sezilmas darajada eshitiladi. Ba'zan so'zlayotganda so'z
tarkibidan tushib ham qoladi: xohlamoq - xo-lamoq; fahm-fam; halol, gunoh. 2. - x
undoshi ko'proq fors-tojik tilidan kirgan so'zlarda ishlatilib , qattiq talaffuz etiladi,
shuning uchun tushib qolishga moyil emas, aksincha, ba'zi shevalarda q ga o'xshash
xususiyatga ega bo'ladi: xalq - qalq; xulq - qulq; mix-miq; [6] 3. - rus-yevropa
so'zlarida, ko'pincha, x harfi yoziladi: texnika, xirurg, arxiv, arxitektor, arxeolog,
arxeologiya, xokkey va boshqa so'zlarda.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, to'g'ri va xatosiz yozish har birimiz uchun
muhimdir. Buning uchun esa, avvalo, tovushlarning talaffuzi va imlosidagi farqlarda
yaxshilab o'zlashtirishib olishimiz kerak. Chunki harflarni to'g'ri yozish imlo
qoidalarining dastlabkisi hisoblanadi. Bu qoidalarni bilmasdan turib xatosiz
yozishimiz mushkul. Shuning uchun yuqoridagi kabi qoidalarni o'zlashtirib olish
darkor.

111.2 Savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarni unli tovushlarni tog’ri
talaffuz qilish va o’qishga o’rgatish usullari.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi "Ozbek tilining davlat
tili sifatidadagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora tadbirlari tog,risida"gi
Farmoni ijrosini ta'minlash maqsadida "2020-2030-yillarda o'zbek tilini rivojlantirish
hamda til siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi"4 qabul qilindi. Bu
respublikamizda davlat tili to'g'risidagi qonunchilikni takomillashtirish va o'zbek
tilinining xalqaro miqyosdagi obro' -e'tiborini oshirishga xizmat qiladi.
Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his, kechinmalarni ifodalashda
muhim o'rin tutadi. Til jamiyat a'zolarining bir-biri bilan aloqasi uchun xizmat
qiladigan vositadir, Bu vosita qanchalik takomillashsa fikr
4O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. MIRZIYOYEV.Toshkent shahri,2019 yil 21
oktabr O'zA
shunchalik aniq, tasirchan ifodalanadi. Boshlang'ich sinflarda ona tilini chuqur
o'rganish zaruriyati tilning mana shu asosiy vazifalaridan kelib chiqadi. 5
Mashhur rus olimi K.D.Ushinskiy boshlang'ich maktab o'quv predmetlari tizimida ona
tiliga katta ahamiyat berib, uni markaziy va yetakchi predmet hisoblagan. "Ajoyib
o'qituvchi bo'lgan ona tili bolaga ko'p narsani o'rgatadi. Bola ikki-uch yil ichida
shunchalik ko'p narsa o'rganadiki, ko'p narsa bilib oladiki, 20 yil qunt bilan metodik
jihatdan juda to'g'ri o'qiganda ham uning yarmicha o'rgana olmaydi. Ona tilining
ulug' pedagogligi ham ana shundadir", - deydi u.
Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy
o'zlashtiradilar,ammo ular maxsus o'qigunlariga qadar so'zni bo'gínlarga bo'lishni,
so'zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar.

12Savodga o'rgatish davri 2-sentabrdan to dekabr oyining oxirigacha bo'lgan muddatni,
ya'ni ikki o'quv choragini o'z ichiga oladi. Savodga o'rgatish jarayoni tayyorgarlik va
alifbe davridan tashkil topadi. Tayyorgarlik va alifbe davrida ta'lim savodga
o'rgatishning tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalga oshiriladi.
O'qituvchi savod o'rgatish jarayonida o'quvchilarni tovush va harflar bilan
tanishtirishda, ularni sintezlab o'qishga o'rgatishda o'zbek tilining fonetik
xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod o'rgatish analitik-sintetik tovush metodiga
asosan olib boriladi. So'z bo'g'inga bo'linadi, bo'g'indan kerakli — o'rganilayotgan
tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o'rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu
asosda harf va butun o'qish jarayoni o'zlashtiriladi.Bunda o'zbek tili grafik tizimi,
tovushlami yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi.7.
Savod o'rgatish davrida tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. Hozirgi
o'zbek tilida 6 ta unli fonema bor: a, o, i, e, u, o'. E harfi asosan so'z va bo'g'in
boshida qo'llanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan keyin o 'rta keng lablanmagan
unli tarzida o'qiladi (kel, tez).Savod o'rgatish davrida avval so'z boshida keladigan e,
so'ngra undoshdan so'ng keladigan e tovush-harfi bilan tanishtiriladi. Oo harfi
o'zbek, turkiy so'zlarda quyi keng, lablangan Oo tovushini ifodalaydi, ruscha-
baynalmilal so'zlarda urg'usiz bo'g'inda a tarzida (zoologiya), o' tovushi singari
(tonna), qisqa i tarzida (elektor) talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unli qatnashgan
ruscha-baynalmilal so'zlar savod o'rgatish davridan so'ng o'quv jarayoniga kiritiladi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilariga so'zlarning tovush tarkibi ustida ishlash savod
o'rgatish davridaning ilk kunlaridanoq boshlanadi. O'quvchilar bu davrda
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Oliy ta'lim tizimini yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari" to'g'risidagi qarori. - "Xalq so'zi" gazetasi, 2017-yil, 21-aprel.
talaffuz qilingan yoki eshitilgan so'zlardan tovushlarining tuzilishini bilib oladilar. Ular
so'zlarni tovush tomondan tahlil qilishga o'rganadilar, so'zdagi tovushlarni tartibi
bilan aytadilar. Bunda tovush tomonidan tahlilni harf tomonidan tahlil bilan
aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi.8

13So'zning tovush tarkibini to'g'ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib qoldirmay
yoki o'rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham katta
ahamiyatga ega. Shuning uchun savod o'rgatishdan so'ng ham so'zni tovush
tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so'zdagi tovushlar tarkibini aniqlash
ko'nikmasini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur.9
Savod o'rgatish davrining ilk darslaridayoq o'quvchilarda tovush haqidagi
tushunchani shakllantirish bo'yicha amaliy ishlar olib boriladi.
So'z va bo'g'inlarni o'qishga o'rgatishda tovush-harflarni alohida-alohida aytib
o'tilishi, o'zbek tilining tovushlari va mazkur tovushlarning yozuvda ifodalanishining
o'ziga xos jihatlarini e'tiborga olish lozim. So'zlarni og'zaki nutqdagi kabi yaxlit holda
tovushlar uyg'unligiga rioya qilib o'qishga odatlantiriladi. Bunda tovush (harf) va
bo'g'inlarning birikkan holatda bo'lishiga alohida e'tiborni qaratish lozim.
Amaldagi "Alifbe" darsligining alifbe davri ilk bosqichida o'rganiladigan matnlarning
aksariyati "O'qituvchi o'qib beradi" belgisi bilan berilgan bo'lib, matn tarkibida
o'quvchi o'qiy oladigan so'zlar yashil rang bilan ajratilgan. Bundan asosiy maqsad
o'quvchilarda ravon nutq, badiiy so'zning go'zalligini his etish, o'quvchilar nutqini
jadal rivojlantirish layoqatini tarbiyalashga qaratiladi.
Bunday amaliy mashg'ulotlar, didaktik o'yinlar yordamida kelgusida darslarda
o'quvchilarda tovush va harflar haqidagi bilim, malaka, ko'nikmalarini
mustahkamlashga hizmat qiladi. Masalan o'qituvchi o'quvchilarga Oo unli tovushi va
harfini tanishtirishda quyidagicha didaktik o'yindan foydalanishi mumkin. Alifbe
darsligida tavsiya qilingan rasmlarning kattalashtirilgan nusxasi slaydda ko'rsatiladi.
Masalan, Oo tovushini talaffuz qilayotgan bola rasmi ko'rsatilib, Oo tovushining
talaffuzi tushuntiriladi. Oo tovushi unli tovushlar sirasiga kirib, talaffuzda o'pkadan
chiqayotgan havo og'iz bo'shlig'ida hech qanday to'siqqa uchramaydi. Bu nazariy
bilim o'quvchilarga bevosita o'qituvchi ko'magida O tovushini amaliy talaffuz
qildirish asosida o'rgatiladi. Bunda O tovushining nisbatan cho'zib aytilishiga
o'quvchilar e'tibori qaratiladi. O harfi va tovushi haqidagi tasavvurga ega bo'layotgan

14bolajonlar uchun quyidagi rasm orqali "Zanjir"o'yini o'ynaladi. Ushbu o'yin orqali
o'quvchilar Oo harfi shaklini o'rganishda amaliy yordam beradi.
Ot, toychoqso'zlarini bo'g'inlarga bo'lib talaffuz qilish asosida o'quvchilarda bo'g'in
va tovush munosabati, Oo tovushining o'ziga xos xususiyati haqida tushuncha hosil
qilinadi.
Jonli suhbat asosida o'quvchilarga har bir so'zning ma'nosi haqida tushuncha beriladi
hamda rasmda tasvirlangan tabiat, hayvonlarga oid tarbiyaviy jihat ham sindiriladi.
Savollarga javob berish orqali matn tuziladi. Matn asosida ishtirok etgan so'zlar
bo'g'inlarga ajratilib, so'zlardagi Oo unlisining o'rni aniqlanadi. So'zlarning tovush
tarkibi kesma harflar yordamida izohlanadi.Ot, toychoq, odam, olam, doimo kabi
so'zlardan foydalanishimiz mumkin.
Shuni takidlab o'tish lozimki, ta'lim jarayonida uyushtiriladigan didaktik o'yinlar
o'quvchilar tafakkurini rivojlantirishda asosiy vosita hisoblanadi. Unga dam olish yoki
vaqt o'tkazish vositasi emas, balki ta'lim beruvchi faoliyati sifatida qarash lozim.
Xulosa o'rnida aytish mumkinki, boshlang'ich ta'limning 1-4 sinflari bola hayotida
muhim davrni tashkil qilib, o'quvchilarning keyingi davrdagi o'qish jarayoniga bo'lgan
tasavvurida eng ahamiyatli davrdir. Dars mashg'ulotlari vaqtida har bir o'qituvchi o'z
o'quvchisini dars jarayonida faollashtira olsa, bolaning o'qish, o'zlashtirish, bilim,
Unli tovushlar õzi
– ogʻiz va boʻgʻiz boʻshligʻida hech qanday toʻsiqqa uchramay hosil boʻladigan,
tarkibi ovozdan iborat (shovqin deyarli ishtirok etmaydigan) tovushlar. Har bir til
oʻziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (lotincha: vocalis – unli
tovush) deyiladi. Unli tovushlar soni turli tillarda turlichadir. Masalan, hozirgi oʻzbek
adabiy tilida unli tovushlar 6 ta boʻlsa, boshqa turkiy tillarda 8 ta, 10 ta va undan
ham ortiqdir. Bu miqdor rus tilida 5 tani, fransuz tilida esa 18 tani tashkil etadi.
Unli tovushlar bir necha jihatdan tasnif etiladi. Bu tasniflarning oʻzbek tilidagi 6 ta
unli fonema (i, e, a, o, u, oʻ) misolida koʻrib chiqish mumkin. Unlilar dastlab tilning

15harakati va labning holati (ishtiroki) nuqtai nazaridan turlarga ajratiladi. Tilning
harakatida 2 hodisa farqlanadi: tilning yotiq (yonlama) harakati; tilning tik (vertikal)
harakati. Tilning yotiq (yonlama) harakatida hosil boʻlish oʻrniga koʻra unlilar 2 turga
boʻlinadi: tiloldi (yoki old qator) unlilari – i, e, a hamda tilorqa (yoki orqa qator)
unlilari – o, u, oʻ. Tilning tik harakatiga koʻra unli tovushlar 3 turga boʻlinadi: yuqori
koʻtarilish unlilari (i, u), oʻrta koʻtarilish unlilari (e, oʻ), quyi koʻtarilish unlilari (a, o).
Labning holati (ishtiroki)ga koʻra unlilar 2 ga boʻlinadi: lablangan unlilar (u, oʻ) va
lablanmagan unlilar (i, e, a, o). Lablangan unlilar talaffuz qilingan vaqtda lablar faol
ishtirok etadi: lab choʻchchayib, oldinga chiqadi, dumaloq shakl oladi. Lablanmagan
unlilar talaffuzida lablar ishtirok etmaydi yoki lablar ishtiroki passiv boʻladi.
Tovushning hosil boʻlishida ketadigan vaqtning miqdoriga koʻra unli tovushlar 2
turga boʻlinadi: choʻziq unli; qisqa unli. Choʻziq unli davomli (choʻziq) talaffuz
etiladigan unli tovushlardir. Bunday tovushlar koʻpincha maʼno farqlash uchun
xizmat qiladi. Bu hodisa turkiy tillarning baʼzilarida, shuningdek, ayrim oʻzbek
shevalarida uchraydi. Masalan, turkman tilida a:ch (qornim och) va ach (eshikni och),
ba:r (menda bor) va bar (ishga bor), a:t (nom, ism) va at (yilqi) va boshqa Qisqa
unlilar talaffuziga choʻziq unliga nisbatan oz vaqt ketadi.
ko'nikma, malakalarini egallash darajasi yuqori ko'rsatkichlarni tashkil etadi.
Tovush (tilshunoslikda) nutq, tovushi — kishining murakkab artikulyatsion faoliyat
natijasi hisoblangan, muayyan akustik (eshitilish) va perseptiv (idrok etilish)
xususiyatlari bilan ajralib turadigan eng kichik nutq birligi. Talaffuz usuliga muvofiq
holda Tovushning akustikasi, artikulyatsiyasi va persepsiyasi haqida fikr yuritiladi.
Har bir nutq tovushi artikulyatsion jihatdan talaffuz aʼzolarining murakkab harakati
natijasida paydo boʻladi. Akustik jihatdan esa, har qanday boshqa tovush singari,
havo muhiti orqali tarqaladigan tebranma harakat sifatida taʼriflanishi mumkin. Nutq
tovushlarini hosil qiluvchi vosita (tebrantiruvchi kuch) oʻpkadan nafas yoʻli orqali
chiqib, avval boʻgʻizga va undan ogʻiz boʻshligʻiga, baʼzan burun boʻshligʻiga oʻtadigan
havo oqimidir. Ovoz (un), asosan, boʻgʻizda hosil boʻladi. Unda koʻndalang joylashgan
elastik, yupqa tovush (un) paychalari mavjud boʻlib, soʻzlash paytida oʻpkadan

16chiqayotgan havoning kuchi bilan titraydi va ovoz hosil qiladi. Unlilar, sonorlar va
jarangli undoshlardagi ovoz ana shuning natijasidir. Boʻgʻiz orqali oʻtgan havo oqimi
til, tanglay, tish yoki ikki labning toʻsqinligiga duch kelib, shovqin paydo qiladi,
natkjada jarangsiz undoshlar hosil boʻladi.
Tovushlar soʻz va grammatik koʻrsatkichlarni shakllantirish hamda ularni birbiridan
farqlash, ajratish uchun xizmat qiladi. Bunday xususiyatli Tovushlar fonema deb
yuritiladi, biroq barcha Tovush ham fonema boʻla olmaydi. Tovush (fonema)lar bir
necha jihatdan tasnif qilinadi. Ovoz va shovqinning ishtirok etish darajasiga koʻra,
ular avvalo 2 ga boʻlinadi: unli tovushlar va undosh tovushlar (qarang Fonema,
Undosh tovushlar, Unli tovushlar).
Boʻgʻin — 1) (tilshunoslikda) soʻzning alohida talaffuz qilish mumkin boʻlgan kichik
boʻlagi. Fransuz tilshunosi M. Gammon 1929-yilda Boʻgʻin nutq artikulyatsiyasidagi
muskullarning kuchlanishiga asoslangan, degan fikrni ilgari surgan. Bunda nutq
oqimidagi tovush tizimining izchil holatda kuchlanishi va boʻshashishi nazarda
tutiladi, yaʼni nutq qismlari kuchlanish bilan boshlanadi va yuqori nuqtasidan
kuchlanish bilan tugaydi. Shu takrorlanish boʻgʻinga ajralishdir. Bu oʻzbek tilshunosi
Ayub Gʻulomovning Boʻgʻin nutqning bir nafas toʻlqinidagi qismidir, degan qarashiga
ham moye keladi. "Boshlangʻich" soʻzi 3 Boʻgʻin li boʻlib, har biri kuchlanish bilan
boshlanadi. Unlisi baland nuqtasi hisoblanib, undoshda kuchsizlanib tugaydi. Boʻgʻin
kuchli boshlanishi va kuchli tugashi ham mumkin;
2) (poeziyada) eng kichik oʻlchov birligi. Hijo deb ham ataladi. Sheʼr tpuzilishida
muhim ahamiyatga ega. Bunda har bir soʻz alohida emas, balki ular nutq butunligi,
soʻzlarning oʻzaro fonetik munosabatida qaraladi.

17II.Bob. Unlin tovush va ularning imlodagi ahamiyati va ularning
yozuvda ifodalanishi.
2.1 Bog’in ustida ishlash va unli tovushlar.
Yangi imlo qoidalarida unli harflarning yozilishiga keng o‘rin ajratilgan.
A a harfi savol, zamon, bahor so‘zlarida «o» kabi aytilsa ham har vaqt «a» yoziladi.
O o harfi boshqa tillardan kirgan quyidagi so‘zlarda «a» singari talaffuz etiladi, biroq
hamisha «o» yoziladi: kollej, monitoring, dekoratsiya, omonim, okulist va h.k.
Shuningdek, o ba’zan o‘ kabi aytilishi ham mumkin, lekin baribir «o» yozilaveradi:
tonna, noyabr, boks, tort va h.k.
Ii harfi bilan, bilim, til, tilak, har xil, qism kabi so‘zlarda qisqa aytiladi va «i» yoziladi,
badiiy, ommaviy, Lutfiy singari so‘zlarda «i» cho‘ziq aytiladi, lekin doimo «iy»
yoziladi.
Uu harfi yutuq, butun, tovuq, sovuq, sovun kabi so‘zlarda «i»ga monand talaffuz
etilsa-da, qoidaga binoan «u» yoziladi.
O‘o‘ harfi o‘zbek, o ‘lka, o‘simlik kabi so‘zlarda old qator, o‘rta-keng, lablangan unli
tovushni ifodalash uchun yoziladi.
E e harfi e’lon, ehtirom, fe’l, bermoq, meros, mone, tole, kofe kabi so‘zlarda old
qator, o‘rta-keng, lablanmagan unli tovushni ifodalash uchun yoziladi:
«e», «ё», «ю», «я» harflari yangi alifboda quyidagicha yoziladi:
e: yetti, yetmish, yetim;
yo: yolg‘iz, yomon, yong‘oq;
yu: yulduz, yumshoq, yumuq.
ya: yakka, yangi, yaroqsiz.
Milliard, material, million, radio, ukrain, said, doim, shoir, teatr, okean singari so‘zlar
talaffuzida unlilar orasida «y» undoshi qo‘shib aytilsa-da, yozuvda tushib qoladi.
Taassurot, taalluqli, taajjub, matbaa, saodat, maorif, muomala, inshoot kabi so‘zlar
o‘rtasidagi unlilar yozuvda saqlanad i.
Boʻgʻin — 1) (tilshunoslikda) soʻzning alohida talaffuz qilish mumkin boʻlgan kichik
boʻlagi. Fransuz tilshunosi M. Gammon 1929-yilda Boʻgʻin nutq artikulyatsiyasidagi
muskullarning kuchlanishiga asoslangan, degan fikrni ilgari surgan. Bunda nutq
oqimidagi tovush tizimining izchil holatda kuchlanishi va boʻshashishi nazarda
tutiladi, yaʼni nutq qismlari kuchlanish bilan boshlanadi va yuqori nuqtasidan
kuchlanish bilan tugaydi. Shu takrorlanish boʻgʻinga ajralishdir. Bu oʻzbek tilshunosi
Ayub Gʻulomovning Boʻgʻin nutqning bir nafas toʻlqinidagi qismidir, degan qarashiga
ham moye keladi. "Boshlangʻich" soʻzi 3 Boʻgʻin li boʻlib, har biri kuchlanish bilan
boshlanadi. Unlisi baland nuqtasi hisoblanib, undoshda kuchsizlanib tugaydi. Boʻgʻin
kuchli boshlanishi va kuchli tugashi ham mumkin;

182) (poeziyada) eng kichik oʻlchov birligi. Hijo deb ham ataladi. Sheʼr tpuzilishida
muhim ahamiyatga ega. Bunda har bir soʻz alohida emas, balki ular nutq butunligi,
soʻzlarning oʻzaro fonetik munosabatida qaraladi .
Tovush murakkab tushuncha bo’lgani uchun boshlang’ich sinflarda unga ta’rif
berilmaydi. SHunga qaramay, bolalarda tovush haqida to’g’ri ilmiy tasavvur amaliy
mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so’zdagi tovushlarniig
talaffuzi hamda so’zning lek sik ma’nosi so’zdagi tovushlarning tarkibiga bog’liqligi
ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka, opa, ona, ota, kul, gul, qora, qara
kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so’zlar har xil lug’aviy ma’noni
ifodalaydi.
So’zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o’rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar
bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so’z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar.
Ular so’zni tovush tomonidan tahlil qilishga o’rganadilar, ya’ni so’zni bo’g’inlarga
bo’ladilar, so’zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomondan
tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi.
So’zning tovush tarkibini to’g’ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib qoldirmay
yoki o’rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham, so’zni to’g’ri
talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. SHuning uchun savod o’rgatishdan
so’ng ham so’zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so’zdagi
tovushlar tarkibini aniqlash ko’nikmasini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur.
So’zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o’rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar
bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so’z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar.
Ular so’zni tovush tomonidan tahlil qilishga o’rganadilar, ya’ni so’zni bo’g’inlarga
bo’ladilar, so’zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomondan
tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi.
So’zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o’rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar
bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so’z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar.
Ular so’zni tovush tomonidan tahlil qilishga o’rganadilar, ya’ni so’zni bo’g’inlarga
bo’ladilar, so’zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomondan
tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi.
So’zning tovush tarkibini to’g’ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib qoldirmay
yoki o’rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham, so’zni to’g’ri
talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. SHuning uchun savod o’rgatishdan
so’ng ham so’zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so’zdagi
tovushlar tarkibini aniqlash ko’nikmasini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur.
Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy
o'zlashtiradilar,ammo ular maxsus o'qigunlariga qadar so'zni bo'gínlarga bo'lishni,
so'zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar.

19Savodga o'rgatish davri 2-sentabrdan to dekabr oyining oxirigacha bo'lgan muddatni,
ya'ni ikki o'quv choragini o'z ichiga oladi. Savodga o'rgatish jarayoni tayyorgarlik va
alifbe davridan tashkil topadi. Tayyorgarlik va alifbe davrida ta'lim savodga
o'rgatishning tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalga oshiriladi.
O'qituvchi savod o'rgatish jarayonida o'quvchilarni tovush va harflar bilan
tanishtirishda, ularni sintezlab o'qishga o'rgatishda o'zbek tilining fonetik
xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod o'rgatish analitik-sintetik tovush metodiga
asosan olib boriladi. So'z bo'g'inga bo'linadi, bo'g'indan kerakli — o'rganilayotgan
tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o'rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu
asosda harf va butun o'qish jarayoni o'zlashtiriladi.Bunda o'zbek tili grafik tizimi,
tovushlami yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi.7.
Savod o'rgatish davrida tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. Hozirgi
o'zbek tilida 6 ta unli fonema bor: a, o, i, e, u, o'. E harfi asosan so'z va bo'g'in
boshida qo'llanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan keyin o 'rta keng lablanmagan
unli tarzida o'qiladi (kel, tez).Savod o'rgatish davrida avval so'z boshida keladigan e,
so'ngra undoshdan so'ng keladigan e tovush-harfi bilan tanishtiriladi. Oo harfi
o'zbek, turkiy so'zlarda quyi keng, lablangan Oo tovushini ifodalaydi, ruscha-
baynalmilal so'zlarda urg'usiz bo'g'inda a tarzida (zoologiya), o' tovushi singari
(tonna), qisqa i tarzida (elektor) talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unli qatnashgan
ruscha-baynalmilal so'zlar savod o'rgatish davridan so'ng o'quv jarayoniga kiritiladi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilariga so'zlarning tovush tarkibi ustida ishlash savod
o'rgatish davridaning ilk kunlaridanoq boshlanadi. O'quvchilar bu davrda
talaffuz qilingan yoki eshitilgan so'zlardan tovushlarining tuzilishini bilib oladilar. Ular
so'zlarni tovush tomondan tahlil qilishga o'rganadilar, so'zdagi tovushlarni tartibi
bilan aytadilar. Bunda tovush tomonidan tahlilni harf tomonidan tahlil bilan
aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi.8
So'zning tovush tarkibini to'g'ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib qoldirmay
yoki o'rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham katta
ahamiyatga ega. Shuning uchun savod o'rgatishdan so'ng ham so'zni tovush
tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so'zdagi tovushlar tarkibini aniqlash
ko'nikmasini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur.9
Savod o'rgatish davrining ilk darslaridayoq o'quvchilarda tovush haqidagi
tushunchani shakllantirish bo'yicha amaliy ishlar olib boriladi.
So'z va bo'g'inlarni o'qishga o'rgatishda tovush-harflarni alohida-alohida aytib
o'tilishi, o'zbek tilining tovushlari va mazkur tovushlarning yozuvda ifodalanishining

20o'ziga xos jihatlarini e'tiborga olish lozim. So'zlarni og'zaki nutqdagi kabi yaxlit holda
tovushlar uyg'unligiga rioya qilib o'qishga odatlantiriladi. Bunda tovush (harf) va
bo'g'inlarning birikkan holatda bo'lishiga alohida e'tiborni qaratish lozim.
Amaldagi "Alifbe" darsligining alifbe davri ilk bosqichida o'rganiladigan matnlarning
aksariyati "O'qituvchi o'qib beradi" belgisi bilan berilgan bo'lib, matn tarkibida
o'quvchi o'qiy oladigan so'zlar yashil rang bilan ajratilgan. Bundan asosiy maqsad
o'quvchilarda ravon nutq, badiiy so'zning go'zalligini his etish, o'quvchilar nutqini
jadal rivojlantirish layoqatini tarbiyalashga qaratiladi.
Bunday amaliy mashg'ulotlar, didaktik o'yinlar yordamida kelgusida darslarda
o'quvchilarda tovush va harflar haqidagi bilim, malaka, ko'nikmalarini
mustahkamlashga hizmat qiladi. Masalan o'qituvchi o'quvchilarga Oo unli tovushi va
harfini tanishtirishda quyidagicha didaktik o'yindan foydalanishi mumkin. Alifbe
darsligida tavsiya qilingan rasmlarning kattalashtirilgan nusxasi slaydda ko'rsatiladi.
Masalan, Oo tovushini talaffuz qilayotgan bola rasmi ko'rsatilib, Oo tovushining
talaffuzi tushuntiriladi. Oo tovushi unli tovushlar sirasiga kirib, talaffuzda o'pkadan
chiqayotgan havo og'iz bo'shlig'ida hech qanday to'siqqa uchramaydi. Bu nazariy
bilim o'quvchilarga bevosita o'qituvchi ko'magida O tovushini amaliy talaffuz
qildirish asosida o'rgatiladi. Bunda O tovushining nisbatan cho'zib aytilishiga
o'quvchilar e'tibori qaratiladi. O harfi va tovushi haqidagi tasavvurga ega bo'layotgan
bolajonlar uchun quyidagi rasm orqali "Zanjir"o'yini o'ynaladi. Ushbu o'yin orqali
o'quvchilar Oo harfi shaklini o'rganishda amaliy yordam beradi.
Ot, toychoqso'zlarini bo'g'inlarga bo'lib talaffuz qilish asosida o'quvchilarda bo'g'in
va tovush munosabati, Oo tovushining o'ziga xos xususiyati haqida tushuncha hosil
qilinadi
Jonli suhba asosida o'quvchilarga har bir so'zning ma'nosi haqida tushuncha beriladi
hamda rasmda tasvirlangan tabiat, hayvonlarga oid tarbiyaviy jihat ham sindiriladi.
Savollarga javob berish orqali matn tuziladi. Matn asosida ishtirok etgan so'zlar
bo'g'inlarga ajratilib, so'zlardagi Oo unlisining o'rni aniqlanadi. So'zlarning tovush
tarkibi kesma harflar yordamida izohlanadi.Ot, toychoq, odam, olam, doimo kabi
so'zlardan foydalanishimiz mumkin.
Shuni takidlab o'tish lozimki, ta'lim jarayonida uyushtiriladigan didaktik o'yinlar
o'quvchilar tafakkurini rivojlantirishda asosiy vosita hisoblanadi. Unga dam olish yoki
vaqt o'tkazish vositasi emas, balki ta'lim beruvchi faoliyati sifatida qarash lozim.
Xulosa o'rnida aytish mumkinki, boshlang'ich ta'limning 1-4 sinflari bola hayotida
muhim davrni tashkil qilib, o'quvchilarning keyingi davrdagi o'qish jarayoniga bo'lgan
tasavvurida eng ahamiyatli davrdir. Dars mashg'ulotlari vaqtida har bir o'qituvchi o'z
o'quvchisini dars jarayonida faollashtira olsa, bolaning o'qish, o'zlashtirish, bilim,
ko'nikma, malakalarini egallash darajasi yuqori ko'rsatkichlarni tashkil etadi.

212.2 Maktab yoshidagi o’quvchilarda imlo savodxonliginva
xatosiz o’qish ko’nikmalarini oshirish.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi "Ozbek tilining davlat
tili sifatidadagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora tadbirlari tog,risida"gi
Farmoni ijrosini ta'minlash maqsadida "2020-2030-yillarda o'zbek tilini rivojlantirish
hamda til siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi"10 qabul qilindi. Bu
respublikamizda davlat tili to'g'risidagi qonunchilikni takomillashtirish va o'zbek
tilinining xalqaro miqyosdagi obro' -e'tiborini oshirishga xizmat qiladi.
Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his, kechinmalarni ifodalashda
muhim o'rin tutadi. Til jamiyat a'zolarining bir-biri bilan aloqasi uchun xizmat
qiladigan vositadir, Bu vosita qanchalik takomillashsa fikr
10O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. MIRZIYOYEV.Toshkent shahri,2019 yil 21
oktabr O'zA
shunchalik aniq, tasirchan ifodalanadi. Boshlang'ich sinflarda ona tilini chuqur
o'rganish zaruriyati tilning mana shu asosiy vazifalaridan kelib chiqadi. 11
Mamlakatimizda ta'limning eng asosiy zamini hisoblanuvchi umumiy o'rta ta'lim
maktablari uchun Milliy o'quv dasturi ishlab chiqildi va "Milliy o'quv dasturi" deb
nomlanishi biz yosh pedagoglarga katta umidlar baxsh etmoqda. Shuningdek, o'zbek
tilini o'qitish metodikasini tubdan isloh qilish, ayniqsa respublikamiz hududida
istiqomat qiluvchi barcha millatlar o'zbek tilini jadal o'rgatishni ta'minlaydigan
zamonaviy darsliklar yaratish hozirgi kunning eng dolzarb vazifalaridan biriga
aylandi.
Shu paytgacha Ona tili va O'qish fanlari alohida o'qitilar edi. Bu ikki fanni
birlashtirgan yangi "Ona tili va o'qish savodxonligi" deb nomlangan yagona fan dars
soati saqlab qolingan holatda tashkil etiladi. Boshlang'ich ta'limning ona tili fani
o'quv dasturi o'quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo'naltirilgan. Davlat
ta'lim standarti talablaridan kelib chiqib tuzildi. Ushbu o'quv dasturida 1-4-sinf
o'quvchilarida tayanch hamda fanga oid (nutqiy va lingvistik) kompetensiyalarning
elementlarini shakllantirish ko'zda tutilgan. Boshlang'ich ta'limda - o'quvchilarning
savodxonligini ta'minlash, ularni og'zaki va yozma nutqida adabiy nutq me'yorlariga
rioya qilishga o'rgatishdan iborat.
Boshlang'ich ta'limda-o'quvchilarning savodxonligini ta'minlash, ularni og'zaki va
yozma nutqida adabiy nutq me'yorlariga rioya qilishga o'rgatishdan iborat. Mazkur
ona tili o'quv dasturi quyidagi bo'limlarni o'z ichiga oladi: l.Savod o'rgatish va nutq
o'stirish. 2.Fonetika, grammatika, imlo va nutq o'stirish.12
"Fonetika" bo'limining izchil kursi "Fonetika va grafika ", "Nutq tovushi va harf",
"Unli tovushlar", "Undosh tovushlar", "Nutq a'zolari", "Lab tovushlari", "Til

22tovushlari", "Burun tovushlari", "Bo'g'iz tovushi","Nutq tovushlarining ma'no
farqlash vazifasi" singari mavzularni o'z ichiga qamrab oladi.
"Nutq tovushi va harf" mavzusini o'tishda o'qituvchi ayrim so'zlarni o'quvchilar
diqqatiga havola etib, bu so'zdagi tovushlarning talaffuzini qiyoslash, unlilar va
undoshlarning xususiyatlarini aniqlash, ularning talaffuzida ishtirok etadigan nutq
a'zolarini belgilashni topishlari mumkin. 13
O'qituvchi savod o'rgatish jarayonida o'zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga
olgan holda, o'quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirish, ularni sintezlab
o'qishga o'rgatishi zarur. Savod o'rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan
olib boriladi. So'z bo'g'inga bo'linadi, bo'g'indan
kerakli — o'rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o'rganiladigan harf
bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o'qish jarayoni o'zlashtiriladi.
Savodga o'rgatish davrida o'quvchilarga avval unli tovushnio'rgatishdan boshlanadi.
Dastlab unli yozilishi talaffuziga mos keladigan so'zlar tanlanadi. Bolalarni yozuvga
o'rgatishda so'z tarkibidagi harflarning to'g'ri, aniq yozilishi va qo'shilishiga
daftarlarni ozoda tutishga bolalar e'tibori tortiladi. O'qituvchining savod o'rgatish
davrdagi darslarni to'g'ri tashkil etishi, o'quvchilarning fonetik va grafik bilimlarni
kelgusida puxta egallashlariga zamin yaratadi. O'qituvchining bu sohadagi
yutuqlarilari uning dars o'tish usullari, mahorati, darsda qo'llaydigan didaktik
materiallarga ko'p jihatdan bog'liqdir. Intefaol dars jarayonini tashkillashtirish,
o'quvchilarning dars davomida faollashuviga, ularni darsni o'zlashtirish
ko'rsatkichlarini o'sishiga sabab bo'ladi. O'qituvchi dars o'tish jarayonida o'quv
materiallarining ma'lum bir qismi o'quvchilar tomonidan mustaqil o'rganiladi,
so'ngra sinfda har tomonlama muhokama etiladi. Bu esa o'quvchilarning o'tilgan
mavzuni puxta egallashlariga zamin yaratadi.
Inrefaol usullar xilma-hil bo'lib, qaysi metodni tanlash o'qituvchining o'tayotgan
mavzusi, darsning maqsadi va vazifalariga bog'liq. Buning uchun o'qituvchi doimo
yangiliklar izlanishi, har darsda yangi-yangi usullarni qo'llashi, o'z bilimini doimiy
ravishda oshirib borishi lozim.
Savodga o'rgatish davrida o'quvchilar bilan didaktik o'yinlar o'tkazishga alohida
e'tibor qaratish lozim. Xususan, "Ranglar so'zlaganda", "O'zingni yelpi", "Olma
terish", "Kungaboqar", "Ko'zgu", "Super lotto", "Piramida", "Aksini toping",
"Poyezd", "O'zbekiston mevalari", "Ot va uning bolasi toychoq", "Rolli o'yin",
"Ekskursiya", "Chechanlik" kabi didaktik o'yinlar shular jumlasidandir. Darslikka
jumboqli topshiriqlarning kiritilishi o'quvchilarda mustaqil fikrlashni rivojlantirishda,
ularni topqirlikka va bilimdonlikka undashda katta ahamiyatga ega. Shuningdek,
turmushda bola nutqida faol qo'llanadigan yoki ularga yaxshi tanish bo'lgan "ma",
"ma-na", "nom", "ni-ma" (16-bet) kabi ba'zi so'zlarning darslikka kiritilishi ham,
avvalo, alifbe davrining boshlang'ich bosqichida
o'quvchilarda muayyan harf-tovushga oid bilimlarni mustahkamlashda, ularga
tavsiya qilinayotgan o'quv materiallarining yetarli darajada bo'lishiga, ya'ni ko'proq
so'z o'qish imkoniyatini hosil qillishga, qolaversa, ish-harakatni bildiruvchi so'zlar

23(fe'l)ga oid boshlang'ich amaliy bilimlarni vujudga keltirishga qaratilgan.. O'qituvchi
darslik materiallari bilan cheklanib qolmay, ushbu so'zlar mazmunini to'liq
izohlashda turli mazmunli rasmlardan ijodiy foydalanishi maqsad muvofíqdir.14
Quyida ana shu o'yinlardan namunalar keltiramiz:
"Sirli kataklarni to'ldir" o'yini. O'quvchilarga kataklarni to'ldirib, tovushdor so'zlar
hosil qilish vazifa qilib topshiriladi. Masalan, "choy" so'zini
14Alifbe Metodik qo'llanmaRohatoy Safarova, Muhayyo Inoyatova, Mirhabib
G'ulomov, Dadajon Sayfurov, Dilrabo Malikova. Respublika ta'lim markazi, 2021.
"loy" so'zigacha davom ettirish talab etiladi. O'quvchilar guruhlarga ajratilib galma -
galdan so'zlarni davom ettirishadilar.
"Sirli kataklarni to'ldir" o'yini. O'quvchilarga kataklarni to'ldirib, tovushdor so'zlar
hosil qilish vazifa qilib topshiriladi. Masalan, "choy" so'zini "loy" so'zigacha davom
ettirish talab etiladi. O'quvchilar guruhlarga ajratilib galma -galdan so'zlarni davom
ettirishadilar
"Keyingi bo'gMnini top" o'yini. Berilgan bo'g'inlar ishtirokida so'z tuzish tushuntiriladi
va qaysi o'quvchi ko'p so'z tuza olsa, o'yin g'olibi bo'ladi. Masalan, bo, bu, ju, ni, lo,
sa, mu....
1) Bola, bobo, bozor, bodom;
2) Bo'yin, bo'ri, bo'liq, bo'zchi;
3) Jo'ja, jo'ra, jo'xorijo'ra;
4) Nima, nizom, nigoh, nido, nihol;
5) Lola, loyiq, lochin, lobar;
6) Savob, sarob, saxovat, sadoqat, sahifa...
"Fonetika" garchand tilning tovush tizimi bilan ish ko'rsa-da, ammo o'quvchilarning
so'z boyligini oshirish, tez va to'g'ri o'qish malakalarini takomillashtirish, fikrni
ifodalashda tovushlarning boy imkoniyatlaridan foydalanish, mant yaratishga
o'rgatish diqqat markazida bo'lishi lozim.
Didaktik o'yinlar nazariy amaliy, jismoniy, rolli, ishchanlik va boshqa yo'nalishdagi
turlarga ajratiladi. Ular o'quvchilardagi tahlil qilish mantiqiy fikrlash, tadqiq qilish,
hisoblash, o'lchash, yasash, sanash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil
qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, nutq o'stirish, til o'rganish,
yangi bilimlar olish faoliyatini rivojlantiradi.

Xulosa

24Xulosa o'rnida aytish mumkinki, boshlang'ich ta'limning 1-4 sinflari bola hayotida
muhim davrni tashkil qilib, o'quvchilarning keyingi davrdagi o'qish jarayoniga bo'lgan
tasavvurida eng ahamiyatli davrdir. Dars mashg'ulotlari vaqtida har bir o'qituvchi o'z
o'quvchisini dars jarayonida faollashtira olsa, bolaning o'qish, o'zlashtirish, bilim,
ko'nikma, malakalarini egallash darajasi yuqori ko'rsatkichlarni tashkil etadi.
"Fonetika" garchand tilning tovush tizimi bilan ish ko'rsa-da, ammo o'quvchilarning
so'z boyligini oshirish, tez va to'g'ri o'qish malakalarini takomillashtirish, fikrni
ifodalashda tovushlarning boy imkoniyatlaridan foydalanish, mant yaratishga
o'rgatish diqqat markazida bo'lishi lozim.
Didaktik o'yinlar nazariy amaliy, jismoniy, rolli, ishchanlik va boshqa yo'nalishdagi
turlarga ajratiladi. Ular o'quvchilardagi tahlil qilish mantiqiy fikrlash, tadqiq qilish,
hisoblash, o'lchash, yasash, sanash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil
qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, nutq o'stirish, til o'rganish,
yangi bilimlar olish faoliyatini rivojlantiradi.
Shuni takidlab o'tish lozimki, ta'lim jarayonida uyushtiriladigan didaktik o'yinlar
o'quvchilar tafakkurini rivojlantirishda asosiy vosita hisoblanadi. Unga dam olish yoki
vaqt o'tkazish vositasi emas, balki ta'lim beruvchi faoliyati sifatida qarash lozim.
Savodga o'rgatish davrida o'quvchilarga avval unli tovushnio'rgatishdan boshlanadi.
Dastlab unli yozilishi talaffuziga mos keladigan so'zlar tanlanadi. Bolalarni yozuvga
o'rgatishda so'z tarkibidagi harflarning to'g'ri, aniq yozilishi va qo'shilishiga
daftarlarni ozoda tutishga bolalar e'tibori tortiladi. O'qituvchining savod o'rgatish
davrdagi darslarni to'g'ri tashkil etishi, o'quvchilarning fonetik va grafik bilimlarni
kelgusida puxta egallashlariga zamin yaratadi. O'qituvchining bu sohadagi
yutuqlarilari uning dars o'tish usullari, mahorati, darsda qo'llaydigan didaktik
materiallarga ko'p jihatdan bog'liqdir. Intefaol dars jarayonini tashkillashtirish,
o'quvchilarning dars davomida faollashuviga, ularni darsni o'zlashtirish
ko'rsatkichlarini o'sishiga sabab bo'ladi.

25Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati:
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev.Toshkent shahri,2019 yil 21
oktabr O'zA
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Oliy ta'lim tizimini yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari" to'g'risidagi qarori. - "Xalq so'zi" gazetasi, 2017-yil, 21-aprel.
3. Qosimova. K., Matchonov. S va bosh. Toshkent:Noshir. 2009,178-bet
4. Karima Qosimova, Safo Matchonov va boshqalar. Ona tilio'qitish metodikasi -
Toshkent:Nosir,2009.351-bet
5. Hayitova F.A, Turdiqulov SH.D. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodika. -
Termiz:2013y
6. Matchonov. S. Bakiyeva. H. va bosh. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish
metodikasi. Chirchiq. 2020,669-bet

27

Купить