Boshlang’ich sinflarda imloviy sezgirlikni o’stirish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	204.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	30 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Boshlang’ich sinflarda imloviy sezgirlikni o’stirish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION
UNIVERSITETI
“ Boshlang’ich sinflarda imloviy sezgirlikni o’stirish ”
mavzusida yozgan
Kurs ishi
1

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………….3
I BOB. BOSHLANG ICH SINF ONA TILI DASTURI MAZMUNI VAʻ
UNDA IMLOVIY SEZGIRLIK NI SHAKLLANTIRISH VAZIFALARI
1.1. Boshlang ich sinf ona tili dasturi mazmuni va uni belgilovchi ko rsatkichlar
ʻ ʻ ..7
1.2. Boshlang ich sinflarda orfografiya
ʻ (imlo) o qitish metodikasi ʻ … ... … ……..…16
II BOB . BOSHLANG’ICH SINF O QUVCHILARINING
ʻ IMLOVIY
MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH VA TAKOMILLASHTIRISH
YO LLARI
ʻ
2.1. Ko chirib yozuv va diktant orqali 4-sinf o quvchilarining orfografik
ʻ ʻ
malakalarini shakllantirish va takomillashtirish… …….. …………….………..….1 4
2.2. Imlo qoidalari ustida ishlash orqali o quvchilarining imloviy savodxonligini
ʻ
takomillashtirish… …………………………………………... …....….…………..27
III. XULOSA …………………………................................…........................….32
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …...…………… ... ……..….….….. 3 4

Kirish
2

Mavzuning dolzarbligi. Har bir avlod oldida insoniyat yaratgan jamiki
boyliklarni- bilimlarni o rganish, o zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi.ʻ ʻ
Hayot taraqqiyoti va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo lmaydi. Bu vazifani
ʻ
amlga oshirishning birdan-bir yo li ta’lim standart tizimini tinmay
ʻ
takomillashtirish orqali yosh-avlodni ilm-fan asoslari bilan chuqur
qurollantirishdir. Zero, ilm olish yo lidagi izlanish insonning e’tiqodi va
ʻ
dunyoqarashini shakllantiradi, ma’naviy-axloqiy kamolot sari yetaklaydi.
“Talim to g risida” gi Qonunda ta’limning ravnaqi, uning insonparvarligi,
ʻ ʻ
ta’lim va tarbiya tizimining uzluksizligi, ilmiyligi va dunyoviyligi, ta’limda
umuminsoniy va ilmiy qadriyatlarning ustuvorligi Davlat ta’lim standartlari
doirasida hammaning bilim olish imkoniyatlarini yaratilishi bilan belgilanishi bejiz
emas.
O’zbekiston Respublikasida “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”. “Ta’lim to’g’risida”gi qonun ta’lim tarbiya fuqarolar
kasbiy taryyorgarligi va har bir fuqaroning ilm olish konstitutsion huquqini
ta’minlash kabi bir qator dolzarb vazifalarni belgilab beradi. Respublikamizda
bugungi kunda tubdan yangi davlat bo’lib, unda har bir siyosiy, iqtisodiy ma’naviy
sohadagi islohatlar ham yangi ta’lim tizimida bosqichma–bosqich olib borishni
nazarda tutadi. Zero ta’lim sohasidagi isloxatlar ham yangi bosqichma bosqich
o’tish tamoyiliga asoslangandir. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ham uzluksiz
ta’lim tizimini isloh qilishning tashkiliy, ilmiy va metodik asosi bo’lib hisoblanadi.
Milliy dasturning asosiy maqsadi uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirish bo’lib, u
ijodiy va mustaqil fikrlovchi tafakkuri rivojlangan erkin shaxsni shakllantirish
bilan barcha sohalarda raqobatbardosh kadrlar tayyorlashni kafolatlash bilan
ahamiyatlidir. Shunga ko’ra, mamlakatimizda mustaqillikni dastlabki yillaridayoq
boy madaniyatimizni tiklash va uni rivojlantirish, ta’lim tizimini takomillashtirish,
uni uni zamon talablariga javob bera oldigan jahon andozalari darajasiga ko’tarish
maqsadida e’tibor berib borilmoqda.[3.67b]
3

Boshlang ich ta’lim davlat qonunini hayotga tadbiq etishda muhim bosqichʻ
hisoblanadi va unda ona tilini o qitish asosiy o rin egallaydi
ʻ ʻ
Ona tili ta’limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirish, erkin
fikrlay olish, o zgalar fikrini anglash, o z fikrlarini og zaki va yozma ravishda
ʻ ʻ ʻ
ravon bayon qila olish, jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo la olish ko nikma
ʻ ʻ
va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu o rinda ona tili ta’limiga o quv
ʻ ʻ
fani emas, balki butun ta’lim tizimini uyushtiruvchi ta’lim jarayoni sifatida
qaraladi.
Ona tili ta’limi standarti ko rsatkichlari bolani fikrlay olish, ifodalangan
ʻ
fikrni anglash va o z fikrini savodli, mantiqiy izchillikda bayon eta olishga
ʻ
o rgatish nuqtai nazaridan belgilanadi.
ʻ
Boshlang ich ta’lim bosqichida o quvchilarning ona tili ta’limi bo yicha
ʻ ʻ ʻ
tayyorgarlik darajasiga qo yiladigan talablar quyidagi uch parametrli standart
ʻ
me’zon orqli aks ettiriladi: o qish texnikasi, o zgalar fikrini va matn mazmunini
ʻ ʻ
anglash hamda fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi.
Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi murakkab jarayon bo lib, ona tili
ʻ
ta’limining maqsadi shu parametrda mujassamlashadi va o quvchi tomonidan
ʻ
yaratilgan matnda aks etadi. Bu parametr bo yicha ta’lim sifatining natijasini
ʻ
baholashda o qituvchi tomonidan quyidagi ko nikmalarning darajasi aniqlanadi:
ʻ ʻ
 fikrni mantiqiy izchillikda ifodalay olish;
 mavzuning murakkablik darajasi (so d da, murakkab, aniq va h.k);
 tavsifning mavzuga muvofiq va mukammal bo lishi;
ʻ
 tavsifda tilning ifoda vositalaridan foydalana bilishi;
 imloviy (yozma) savodxon bo lishi.
ʻ
Ko rinadiki, boshlang ich sinf o quvchilarining imloviy savodxonligini
ʻ ʻ ʻ
tarkib toptirish, ularda orfografik malakalarni hosil qilish ona tili o qitish
ʻ
darslarining eng muhim vazifasi hisoblanadi.
Boshlang ich sinf ona tili dasturi asosida tuzilgan “Ona tili” darsliklarining
ʻ
asosiy maqsadi o quvchilarning adabiy til meyorlarini amaliy o zlashtirishlariga
ʻ ʻ
yordam berishdir. O qituvchi o quvchilarning orfografik malakalarni puxta
ʻ ʻ
4

o zlashtirilishiga erishish uchun, darsga tayyorlanish jarayonida shu darsdaʻ
foydalaniladigan material va mashqlarni yaxshi o rganib chiqishi lozim. Shuning
ʻ
uchun boshlang ich sinf ona tili o qitish metodikasida orfografiyani o qitish,
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning orfografik malakalari atroflicha yoritilgan. Buni K. Qosimovaning
ʻ
“Boshlang ich sinf ona tili o qitish metodikasi”, K. Qosimova, S. Matchanov, X.
ʻ ʻ
G ulomova, Sh. Yo ldosheva va Sh. Sariyevning “Ona tili o qitish metodikasi”,
ʻ ʻ ʻ
M.Yusupovning “O qish va yozuv darslarining samaradorligini oshirish”
ʻ
kitoblarida ko rishimiz mumkin. Shuningdek, M. Umarovaning “O quvchilarning
ʻ ʻ
imloviy malakalarini rivojlantirish” maqolasida (“Boshlang ich ta’lim” jurnali,
ʻ
2005-yil, 3-son, 42-43-bet) to g ri yozuv malakasini rivojlantirishda “O qish
ʻ ʻ ʻ
kitobi” da berilgan matnlardan samarali foydalanish yo llarini ko rsatib beradi.
ʻ ʻ
Bulardan ko rinadiki, boshlang ich sinf o quvchilarining, xususan, 4-sinf
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarining
ʻ imloviy savodxonligini takomillashtirish yo llari ʻ yaxlit bir holda
tadqiq qilinmagan. Shu nuqtai nazardan, 4-sinfda o quvchilarning
ʻ imloviy
savodxonligini takomillashtirish yo llarini
ʻ o rganish va ochib berish muhim ʻ
masalalardan hisoblanadi. Bu esa mazkur kurs ishi mavzusining dolzarbligini
belgilaydi.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang’ich sinflarda imloviy sezgirlikni
o’stirishning maqsadi imloviy xatolarsiz yozma nutq madaniyatini shakllantirish,
o’quvchilarga o’z ona tilining imlo qoidalarini chuqur anglab, to’g’ri yozish
ko’nikmalarini egallashda yordam berish, tilga bo’lgan muhabbat va hurmatni
oshirish, imloviy xatolarni tahlil qilish va tuzatish qobiliyatini shakllantirishdan
iborat.
Kurs ishining vazifalari:
– boshlang ich sinf ona tili dasturining maqsad-vazifalari, mazmunini
ʻ
ko rsatish;
ʻ
– boshlang ich sinflarda orfografiya o qitish metodikasini yoritish;
ʻ ʻ
– 4-sinfda ko chirib yozish orqali o quvchilarning imloviy malakalarini
ʻ ʻ
shakllantirish;
5

– 4-sinf o quvchilarining orfografik malakalarini shakllantirish vaʻ
takomillashtirishda diktantning o rnini ko rsatish;
ʻ ʻ
– imlo qoidalari ustida ishlash orqali o quvchilar orfografik malakalarini
ʻ
shakllantirish va takomillashtirish yo llarini ochib berish;
ʻ
Kurs ishining predmeti : Boshlang’ich sinf o quvchilarining imloviy
ʻ
savodxonligini takomillashtirish jarayoni.
Kurs ishining ob’ekti: Boshlang’ich sinflarda “Ona tili” darsliklari.
Kurs ishining tuzilishi : Kirish, ikkita bob, 4 qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan
ʻ iborat .
I BOB. BOSHLANG ICH SINF ONA TILI DASTURI MAZMUNI VA
ʻ
UNDA IMLOVIY SEZGIRLIK NI SHAKLLANTIRISH VAZIFALARI
6

1.1. Boshlang ich sinf ona tili dasturi mazmuni va uni belgilovchiʻ
ko rsatkichlar
ʻ
Hozirgi davrda ta’lim-tarbiya jarayoniga bo lgan munosabat yanada yangi
ʻ
pog onaga ko tarildi. Yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalashda va “Ta’lim
ʻ ʻ
to’g’ ,
risida”gi Qonunni hayotga tatbiq etishda boshlang ich ta’limdagi ona tili
ʻ
darslari muhim o rin egallaydi. Ona tili darslarida yosh avlodga fan asoslaridan
ʻ
ta’lim berish bilan birga ularda turli ko nikma va malakalar ham shakllantiriladi.
ʻ
Til fikrni shakllantirish va bayon qilish, taassurot, his-kechinmalarni
ifodalashda muhim o rin tutadi. Til jamiyat a’zolarining bir-biri bilan o zaro
ʻ ʻ
aloqasi uchun xizmat qiladigan vositadir. Bu vosita qanchalik takomillashsa,
fikr shunchalik aniq, ta’sirchan ifodalanadi. Demak, kishilarning o zaro
ʻ
munosabati, his-tuyg ulari, kechinma va holatlari til vositasida aniqlashadi.
ʻ
Maktabda ona tilini chuqur o rganish zarurati tilning bajaradigan asosiy
ʻ
vazifalaridan kelib chiqadi.
Boshlang ich sinf o quvchilari ona tili darslarida ongli o qish va
ʻ ʻ ʻ
savodli yozishga o rganadilar, og zaki va yozma nutqning qonun-qoidalarini
ʻ ʻ
egallaydilar. Ona tili sohasidagi ko nikma-malakalar (nutq, o qish va
ʻ ʻ
yozishga oid malakalar) o quvchilarning o quv mehnatining zamriy sharti va
ʻ ʻ
vositasidir. O quvchi o qish ko nikmalarini egallash bilan bir qatorda,
ʻ ʻ ʻ
birinchi navbatda, o zining ona tilini o rganishi zarur, chunki ona tili
ʻ ʻ
bilimdonlikning, aql-idrokning kalitidir.
Ona tili boshqa fanlarni o qitish vositasi hamdir: jamiyat tarixi ham,
ʻ
tabiiy fanlar ham ona tili yordamida o rganiladi. Demak, ona tili bolaning
ʻ
umumiy kamol topishida ham, bilim va mehnatga havasini uyg otishda ham
ʻ
alohida o rin tutadi.
ʻ
Til muhim tarbiya vositasidir. Badiiy adabiyotlarni, gazeta, jurnal-
larni o qigan bola o zida eng yaxshi xislatlarni tarbiyalab boradi, muo- mala
ʻ ʻ
madaniyatini egallaydi.
Ona tili boshlang ich sinflarda asosiy o rinni egallar ekan, har bir
ʻ ʻ
o quvchida ona tiliga qiziqish va muhabbatni tarbiyalab borish zarur.
ʻ
7

Boshlang ich sinflarda ona tili mashg ulotlari turi va mazmuniʻ ʻ
quyidagilarni o z ichiga oladi:
ʻ
 O qish, yozuv, grammatik materialni o rganish, kuzatishlar
ʻ ʻ
hamda o quvchilarning ijtimoiy faoliyatlari bilan bog liq holda, lear
ʻ ʻ ning
og zaki va yozma nutqini o stirish.
ʻ ʻ
 Birinchi sinfga kelgan bolalarga savod o rgatish, ya’ni ularni
ʻ
elementar o qish va yozishga o rgatish, bu ko nikmalarni malakaga
ʻ ʻ ʻ
aylantirish.
 Adabiy til me’yorlarini, ya’ni imloviy va tinish belgilariga rioya
qilingan savodli yozuvni, to g ri talaffuzni o rganish, nutq va uslubiy
ʻ ʻ ʻ
elementlarni egallash.
 Grammatika, fonetika, leksikologiyadan nazariy materiallarni
o rganish, tildan ilmiy tushunchalarini shakllantirish.
ʻ
 O quvchilarni o qish va grammatika darslari orqali badiiy,
ʻ ʻ
ilmiy- ommabop va boshqa adabiyotlar narnunasi bilan tanishtirish, ularda
badiiy asarni idrok etish ko nikmasini hosil qilish.
ʻ
Bu vazifalarning hammasini boshlang ich sinflarda ona tili pred- meti
ʻ
hal etadi va ular ona tili dasturida aks etadi. Dastur davlat hujjati bo lib,
ʻ
unda o quv predmetining mazmuni va hajmi, shuningdek, shu. predmetdan
ʻ
bilim, ko nikma va malakalar darajasiga qo yilgan asosiy talablar
ʻ ʻ
belgilangan bo ladi. O qituvchi va o quvchilar dastur talablari asosida ish
ʻ ʻ ʻ
olib boradilar.
Boshlang ich ta’limda ona tili ta’limi mazmunining negizi quyidagilarni o z
ʻ ʻ
ichiga oladi:
 nutq va gap, nutq tovushlari, ona tilining fonetik tizimi: tovushlar va
harflar, unli tovushlar va harflar, undosh tovushlar va harflar, jarangli va jarangsiz
undoshlar, alifbo, bosh va kichik harflar, tutuq belgisi (fonetik tahlil);
 bo g in va bo g in tuzilishi, so zlarni bo g inlab ko chirish;
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
 so z va so z ma’nolari (lug aviy tahlil - bir ma’noli so zlar, qarama-
ʻ ʻ ʻ ʻ
qarshi ma’noli so zlar, ko p ma’noli so zlar);
ʻ ʻ ʻ
8

 so z tarkibi: o zak va qo shimcha (turlovchi va yasovchi), o zaklardaʻ ʻ ʻ ʻ
tovush o zgarishi, o zak va qo shimchalar imlosi;
ʻ ʻ ʻ
 so z nomlarini mazmuniga ko ra guruhlash: predmetlar nomini
ʻ ʻ
bildiruvchi so zlar, predmetlarning harakatini, belgisini, sanog ini bildiruvchi
ʻ ʻ
so zlar, predmetga ishorani ifodalovchi so zlar (shaxsga nisbatan-kishilik
ʻ ʻ
olmoshi);
gap, gapning fikr bildirish maqsadiga ko ra turlari (darak, so roq, buyruq va
ʻ ʻ
his- hayajonni bildiruvchi gaplar), gapda tinish belgilarining ishlatilishi (nuqta,
so roq, undov va h.k.), yozma nutqda ishlatiladigan muhim (ayrim) belgilar :
ʻ
vergul, qavs, ikki nuqta, ko p nuqta;
ʻ
 gapning tuzilishi: gapning asosiy mazmunini bildiruvchi bo laklar
ʻ
(ega va kesim), gapning asosiy mazmunini to ldiruvchi bo laklar (ikkinchi darajali
ʻ ʻ
bo laklar - ularning turi va nomlaridan mustasno);
ʻ
 gapda so zlarning o zaro bog lanishi, so z birikmasi, gapning uyushiq
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo laklari, ularning o zaro bog lanishi (ohang, bog lovchi so z yordamida);
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
 gap va matn, matnning tuzilishi: mavzu, voqea tafsiloti, asosiy fikr
bayoni, xulosa chiqarish, reja tuzish, sarlavha, xat boshi, dialog, monolog gaplar,
bay on, kichik insho;
 xabarnoma, xat, maqola, tabriknoma, taklifnoma, e’lon, ro yxat tuzish.
ʻ
Boshlang ich o quvchining DTS da belgilab qo yilgan o zlashtirishi zamr
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lgan bilim, ko nikma va malakalariga nazar tashlaydigan bo lsak, ularda
ʻ ʻ ʻ
o quvchilar savodxonligiga katta e’tibor qaratilganligining guvohi bo lamiz.
ʻ ʻ
Xususan, boshlang ich sinf o quvchisining tayyorgarlik darajasiga qo yiladigan
ʻ ʻ ʻ
talablarda quyidagi k'onikmalar: tovush va harfni farqlay olish; harflarni to g ri
ʻ ʻ
yoza bilish; tinish belgilarini o rinli qo llay olish; so zlar orasidagi oraliqni to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
belgilay olish; shaxslarga, joylarga, hayvonlarga atab qo yilgan nomlami bosh
ʻ
harfda yoza bilish(l-sinf); tinish belgilarini o rinli qo llay bilish; ketma-ket kelgan
ʻ ʻ
bir xil unlilar imlosini farqlay olish; ketma-ket kelgan bir xil undoshlar imlosini
ajrata bilish; so z oxirida talaffuzda tushib qoladigan undoshlarni qo llay olish, 30-
ʻ ʻ
40 so zdan iborat matn asosida diktant va bayon yozish; o zlashtirilgan bilimlar
ʻ ʻ
9

doirasida imlo xatolariga yo l qo ymaslik (2-sinf); so z va iboralarni to g ri yozaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
olish; gaplarni ifoda mazmuniga ko ra farqlay bilish; matnda so zlarni
ʻ ʻ
takrorlashdan saqlanish va sinonimlarni qo llay olish (3-sinf), ketma-ket kelgan bir
ʻ
xil unlilar imlosini ajrata olish; ketma-ket kelgan bir xil undoshlar imlosini farqlay
olish; so z oxirida talaffuzda tushib qoladigan undoshlar imlosini farqlay olish;
ʻ
so z va iboralarni to g ri yoza olish; gaplarni ifoda mazmuniga ko ra farqlay olish;
ʻ ʻ ʻ ʻ
gaplarni ohangga rioya qilib o qish va yozma to g ri shakllantira olish; gap
ʻ ʻ ʻ
tarkibida tinish belgilarini to g ri qo ya olish; gapda so zlarni o rinli qo llay bilish;
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
egalik va kelishik qo shimchalarining imlosini farqlay bilish; fe’l zamonlari, shaxs-
ʻ
son qo shimchalarining imlosini ajrata olish; sifat darajalarini to g ri qo llay olish;
ʻ ʻ ʻ ʻ
sanoq son, tartib sonlarning imlosini bilish; matndagi gaplarning mazmunan o zaro
ʻ
bogiiqligi va aloqadorligi, ko rsatilgan mavzu doirasida birlashishini anglay olish;
ʻ
tasvirda tilning ifoda vositalaridan foydalana olish; matnda so zlarni takrorlashdan
ʻ
saqlanish va sinonimlarni qo llay olish (4-sinf).
ʻ
Ko rinadiki, boshlang ich sinf o quvchilarining imloviy savodxonligiga ona
ʻ ʻ ʻ
tili dasturi mazmunida ham, o quvchilar ko nikma va malakalariga qo yiladigan
ʻ ʻ ʻ
dastur talabida ham katta e’tibor qaratilgan.
Boshlang ich ona tili dasturi quyidagi bo limlarni o z ichiga oladi:
ʻ ʻ ʻ
 Savod o rgatish, nutq o stirish.
ʻ ʻ
 Fonetika, grammatika, imlo va nutq o stirish.
ʻ
Boshlang ich sinflar ona tili ta’limi o quvchilarda nutq faoliyatining asosiy
ʻ ʻ
turlarini o stirish bilan bir qatorda, quyidagi muhim masalalarni hal etishni ko zda
ʻ ʻ
tutadi:
Boshlang ich sinflarda ona tilidan beriladigan bilimlar mazmunini o zbelc
ʻ ʻ
tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlami ifodalash usullari haqidagi,
so zlarning o zgarishi va gapda so zlarning bog lanishi haqidagi, so zlarning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
morfemik tarkibi va so z yasalishi, so zlarning lelcsik - semantik guruhi haqidagi,
ʻ ʻ
o zbek tilining to g ri yozuv qoidalari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi
ʻ ʻ ʻ
bilimlar tashkil etadi. Berilgan bu bilimlar o quvchilar nutqini o stirishga xizmat
ʻ ʻ
qiladi.
10

Ona tili o qitishning mazmuni va metodlari o quvchilarga dastur talab qilganʻ ʻ
hajmda puxta bilim berish, ko nikma va malakalar hosil qilishga ko maklashishi
ʻ ʻ
lozim.
1.2. Boshlang ich sinflarda orfografiya
ʻ (imlo) o qitish metodikasi ʻ
Boshlang ich sinf ona tili dasturining asosiy maqsadlaridan biri –
ʻ
o quvchilar savodxonligini ko tarish, ularda imloviy malakalarni rivojlantirishdir.
ʻ ʻ
Bu vazifa juda murakkab va mashaqqatli bo lib, bunda bolalarning psixologiyasi,
ʻ
sezgi a’zolari, bilish darajasi va yoshini hisobga olmaslik mumkin emas. Shunung
uchun ham bolalarga imlo o rgatishda ikki sohaga: psixo-fiziologik va lingvistik
ʻ
sohaga qat’iy e’tibor berish kerak.
O qituvchi imloviy malakaning psixologik tabiatidan kelib chiqib, kichik
ʻ
yoshdagi o quvchilarda imloga oid malakani shakllantirish ustida ishlash
ʻ
metodikasini belgilaydi.
11

Imloviy malaka maxsus nutq malakasidir. To g ri yozuv – maxsus nutqʻ ʻ
faoliyati; yozuv ham murakkab harakat bo lib, uning asosida nutq yotadi. Imloviy
ʻ
malaka nutq faoliyatining komponenti sifatida gapni sintaktik jihatdan to g ri
ʻ ʻ
tuzish, so zni uslubiy aniq qo llashni ham o z ichiga oladi.[17]
ʻ ʻ ʻ
Imloviy malaka murakkab malaka bo lib, uzoq davom etadigan mashqlar
ʻ
jarayonida yaratiladi va so zni fonetik tomondan tahlil qilish, uning morfemik
ʻ
tarkibini aniqlash ko nikmasi kabilarga asoslanadi. Psixologiya malakani
ʻ
avtomatik harakat, ya’ni mashqlar natijasida asta-sekin avtomatlashgan ongli
harakat deb belgilaydi. Avtomatlashish o rganilgan imlo qoidasining oson yoki
ʻ
qiyinligiga bog liq. Imloviy malaka o z tabiati bilan avtomatik hisoblanmaydi.
ʻ ʻ
Malaka asosiga qo yilgan ko nikma mustahkamlanadi, takomillashadi,
ʻ ʻ
yaxshilanadi (harakat tezlashadi, aniq va to g ri bo la boshlaydi, ishonarli va
ʻ ʻ ʻ
tejamli bajariladi); shuning bilan birga, faoliyatning tuzilmasi qayta quriladi:
mayda birlik bilan ishlash kengroq, butun, qo shilgan birliklar bilan ishlashga
ʻ
o tadi (masalan, so zni harflab ko chirish, bo g inlab ko chirish bilan, keyin so zni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yaxlit ko chirish bilan, so ngra u gapni ko chirish bilan almashadi). Bir imlo
ʻ ʻ ʻ
malakasi avtomatlashadi, imloga oid boshqa hodisa o rganiladi va asta-sekin so zni
ʻ ʻ
to g ri yozish malakasi hosil bo ladi. Umuman olganda, yozuv murakkab harakat
ʻ ʻ ʻ
sifatida ongli jarayonligicha qoladi. To g ri yozuv malakasining shakllanishi uchun
ʻ ʻ
o quvchidan fikrlash faoliyati talab etiladi. Biror to g ri yozuv hodisasi
ʻ ʻ ʻ
o zlashtirish uchun o quv va yodda saqlashgina emas, balki analiz va sintez tatbiq
ʻ ʻ
etiladi. Bunda grammatik va imloviy hodisalarning o xshash va farqli tomonlarini
ʻ
aniqlash uchun taqqoslash usulidan foydalanish hamda so z va so z shakllarini
ʻ ʻ
ma’lum grammatik yoki grafik guruhlarga ajratish, muayyan tizimga solish,
tushuntirish va isbotlash mashqlaridan foydalanish muhim o rin tutadi.
ʻ
Shunday qilib, orfografiyani o rgatishda, grammatikani o rgatish kabi,
ʻ ʻ
o quvchilarning analitik-sintetik faoliyatini asta takomillashtira borish talab etiladi.
ʻ
Ma’lumki, o zbek tilidagi so zlar yozilish xususiyatlariga ko ra nihoyatda
ʻ ʻ ʻ
hilma-xildir. Ayrim so zlarning yozilishi bilan talaffuzi mos kelmaydi, ayrimlari
ʻ
yaxlit, ajratib yoki chiziqcha bilan yoziladi. Boshlang ich sinf darsliklarida
ʻ
12

qisqartma so zlar oz bo lsa-da, uchraydi. Bulardan tashqari, bosh va kichikʻ ʻ
harflarning qo llanishi, so zni bir yo ldan ikkinchi yo lga bo g inlab ko chirish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
singari holatlarni o rgatishda orfografiya qoidalari va tamoyillariga asoslanadi.
ʻ
O zbek orfografiyasining fonetik, morfologik va tarixiy-traditsion tamoyillari
ʻ
mavjud. Bulardan tashqari, differensiatsiya va tasviriy etimologik tamoyilda
yoziladigan so zlar ham uchraydi.
ʻ
Fonetik tamoyil talablariga ko ra so zlar, uning o zak va qo shimchalari
ʻ ʻ ʻ ʻ
aytilishiga ko ra emas, balki aslida qanday bo lsa, o sha holicha yoki tanlab
ʻ ʻ ʻ
olingan biror varianti yoziladi. Jumladan, shaxs, son, kelishik qo shimchalari,
ʻ
egalik, kesimlik va so z yasovchi affikslar yozuvda o z shaklini saqlab qoladi:
ʻ ʻ
kitobing, kitobim, kitobi; kitob, kitobning, kitobni, kitobga, kitobda, kitobdan,
kitoblar, kitoblarimiz; boraman, borasan, boradi singari.
Tarixiy-traditsion tamoyilga ko ra, so zlar o tmishda, tarixda qanday
ʻ ʻ ʻ
yozilgan bo lsa, o shanday yoziladi:
ʻ ʻ olaman-olurman, bo ladimi-bo lurmi, ʻ ʻ
qilaman-qilurman, ko zimga-ko zima
ʻ ʻ kabi. Bunday so zlarni yozish jarayonida ʻ
ularning ma’nosini tushuntirish va tarkibini tahlil qilishga ko proq e’tibor berish
ʻ
zarur.
Og zaki nutqda farqlanadigan ayrim qo shimchalarning so z ma’nosini
ʻ ʻ ʻ
farqlashga xizmat qiladigan harf va shakllarning yozilishi differensiatsiyalash
metodi deyiladi. Differensiatsiya – so zlarni guruhlarga ”ajratish”, ”tabaqalash”
ʻ
ma’nosini ifodalaydi. Differensiatsiya tamoyiliga ko ra,so zlarga biror joyga
ʻ ʻ
tegishlilik ma’nosini ifodalash uchun –lik : namanganlik, uychilik, toshkentlik;
biror narsaga ega ekanlik ma’nosini ifodalash uchun –li qo shimchasi qo shiladi:
ʻ ʻ
uyli, joyli, o qimishli, odobli
ʻ singari. Nutqimizda bu tamoyil asosida yoziladigan
so zlar kam uchraydi.
ʻ
Ma’lumki, o zbek tilida arab, fors, hind, xitoy, eron ayniqsa, rus tili yoki rus
ʻ
tili orqali boshqa tillardan o zlashib qolgan so zlar mavjud. Ana shunday o zga
ʻ ʻ ʻ
tillardan kirgan so zlarning aslida qanday bo lsa, o sha holatda yozilishi tasviriy-
ʻ ʻ ʻ
etimologik tamoyil deyiladi. Bu tamoyilga muvofiq yoziladigan so zlarga
ʻ ma’no,
13

mojaro, muammo, muhokama, mushoira, spravka, sirq, sirqul, student, traktor,
komsomol, stol, stansiya, fabrika, zavod kabilar kiradi.
Umuman, o zbek tilidagi so zlar harakter va xususiyatlariga, qaysi tildanʻ ʻ
o zlashtirilganligiga va ma’nolariga ko ra tegishli qoida va tamoyillar asosida
ʻ ʻ
yoziladi. Ammo bunday tamoyillar boshlang ich sinflarda o rganilmaydi. Shuning
ʻ ʻ
uchun ham o quvchilar savodxonligini oshirishda ularning yosh xususiyatlariga
ʻ
mos bo lgan ta’lim metodlaridan va tegishli ko rgazma qurollaridan mohirlik bilan
ʻ ʻ
foydalanishga to g ri keladi. Bu maqsadga erishishda analitik-sintetik mashqlar
ʻ ʻ
muhim o rin tutadi. Ya’ni belgilangan so z yoki gapni yozishga kirishishdan oldin
ʻ ʻ
uning tarkibi va tuzilishini tahlil qilish, so zni to g ri talaffuz qilish, tovushlarning
ʻ ʻ ʻ
qanday harflar bilan ifodalanishi yuzasidan savol-javoblar o tkazish to g ri yozish
ʻ ʻ ʻ
uchun zamin hozirlaydi.
Tovush-harf tahlili faqat savod o rgatish davridagina emas, hatto 3–4 -
ʻ
sinflarda ham davom ettirilishi kerak.
Ko rib yozish, lug at diktant, o z diktant, ko rsatish-eslatish diktanti,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ta’kidiy diktant singari yozma ish turlaridan foydalanish ham o quvchilar
ʻ
savodxonligini oshirishga yordam beradi.
O quvchilar dastlab daftardagi va doskadagi na’muna asosida ko chirib
ʻ ʻ
yozishni mashq qiladilar. Keyinchalik esa darsliklarda bosma harflar bilan berilgan
gap va so zlarni yozma harflarga aylantirib, ko chirib yozadilar.
ʻ ʻ
O quvchilar “O zbek tili” darsliklaridagi mashqlarni shartiga ko ra bajarib
ʻ ʻ ʻ
ko chirganlarida grammatika qoidalarini o zlashtirish bilan bir qatorda, chiroyli va
ʻ ʻ
to g ri yozuv malakalarini ham mustahkamlab boradilar.
ʻ ʻ
14

II BOB . BOSHLANG’ICH SINF O QUVCHILARINING ʻ IMLOVIY
MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH VA TAKOMILLASHTIRISH
YO LLARI
ʻ
2.1. Ko chirib yozuv va diktant orqali 4-sinf o quvchilarining orfografik
ʻ ʻ
malakalarini shakllantirish va takomillashtirish
Imloviy malaka ongli nutq faoliyatining avtomatlashgan komponentidir.
Faoliyat avtomatlashishi uchun uzoq vaqt davomida maqsadga qaratilgan
mashklar bajarib boriladi. Orfografik mashklar orfografik ziyraklik kunikmasini
shakllantirishga, tegishli urinda qoidani tadbik kilishga, mashklarning kismlari
urtasidagi borlanishni belgilash, ularni umumik va yagona faoliyat sistemasiga
kiritishga, o quvchilar uchun qoidaning mohiyatini aniqlash va uni shakllantirishga
ʻ
qaratiladi. Qoidani tatbiq qilish davridagina uning mazmuni chuqurroq
o zlashtiriladi.
ʻ Metodikada orfografik mashqlarga: 1) grammatik-orfografik
tahlil; 2) ko chirib yozuv: 3) diktantlar; 4) leksik-grammatik tahlil; 5)
ʻ
15

bayonlar kiradi. Grammatik-orfografik va leksik-orfografik tahlilda
orfografiyaning grammatika va leksika bilan bog lanishi, ko chirib yozuv vaʻ ʻ
diktantda o quvchilar faoliyatini belgilaydigan omillar, xususan, ko chirib
ʻ ʻ
yozuvda ko ruv va qo l harakati uquvi, diktantda eshituv uquvi hisobga
ʻ ʻ
olinadi.[15]
Ko chirib yozuv ko rib idrok qilingan so z, gap va matnni yozma
ʻ ʻ ʻ
shaklda berishdir. Boshlang ich sinflarda xusnixat va imlo qoidalariga rioya
ʻ
qilib, tuzatishlarga yo l qo ymas, tartibli, harflarni tushirib qoldirmay, o rnini
ʻ ʻ ʻ
almashtirmay, tinish belgilarini to g ri qo llab ko chirib yozuv ko nikmasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shakllantirilishi kerak. O quvchilarda bu ko nikmani hosil qilish maqsadida
ʻ ʻ
o qituvchi alifbe davridan boshlab ularga ko chirib yozuvni izchillik bilan
ʻ ʻ
o rgatib boradi.
ʻ
O quvchilarda ko chirib yozuv ko nikmasini shakllantirishga oid asosiy
ʻ ʻ ʻ
qoidalarga quyidagilar kiradi: 1. Ko chirib yozishdan oldin ko chirib
ʻ ʻ
yozadiganingni yaxlit o qib chiq. 2. Har bir gapdagi so zlarni bo g inlarga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ajrat va ichda bo g inlab ayt. 3. Ko chirib yozganingni asliga solishtir va
ʻ ʻ ʻ
xatolaringni to g rila.
ʻ ʻ
Ko chirib yozuv uchun so z, alohida gap va kichik matnlardan
ʻ ʻ
foydalaniladi.
O qituvchining qo ygan maqsadiga bog liq holda ko chirib yozishdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
oldin unga tayyorgarlik ko riladi; bunda imlosi qiyin so zlarni izohlab o qish,
ʻ ʻ ʻ
so zning nima uchun shunday yozilishini asoslash,o rganilgan qoida asosida
ʻ ʻ
yoziladigan so zlarni aniqlash kabi mashqlardan foydalaniladi. Bu ko nikma
ʻ ʻ
qaydarajada shakllanganligni aniqlash maqsadida kontrol (tekshiruv)
ko chirib yozuv o tkaziladi.
ʻ ʻ
Ko chirib yozuv mashqlari grammatik, leksik yoki so z yasalishiga oid
ʻ ʻ
vazifalarni bajarish bilan birga olib boriladi. Bu imlo qoidasini tatbiq etishni
yaxshi bilib olish imkonini beradi. Chunki vazifaning xarakteri orfografik
malakani shakllantirishga nazariy asos bo ladigan grammatik, fonetik
ʻ
bilimlarni aktivlashtirishni talab etadi. Bulardan tashqari, kompleks mashqlar
16

orfografiya bilan birgalikda nutq o stirish vazifalarini ham bajarish imkoniniʻ
beradi. Kompleks mashqlarga misollar:
1. Ko chirish. O zakdosh so zlarni aniqlab, o zakni ajratish.
ʻ ʻ ʻ ʻ
2. Tushirib qoldirilgan qo shimchalarni qo yib ko chirish, qanday
ʻ ʻ ʻ
qo shimcha ekanini aytish; yozilishini tushuntirish.
ʻ
3. Matn mazmuniga mos so zni qavs ichida berilgan so zlardan
ʻ ʻ
topib qo yib ko chirish. Shu so z qaysi so z turkumiga oid ekanini, uning
ʻ ʻ ʻ ʻ
yoziishini tushuntirish.
4. Aralash berilgan so zlardan gap tuzish va yozish.
ʻ
5. Tartibsiz berilgan gaplardan bog lanishli matn tuzish.
ʻ
6. Tanlab ko chirish. (Berilgan gaplardan yoki matndan muayyan bir
ʻ
so z turkumini; ot va fe’ldan yo ot va ot, sifat va otdan tuzilgan so z
ʻ ʻ
birikmalarini ko chirish.)
ʻ
Ko chirib yozish uchun turli matnlarni tavsiya qilish mumkin.
ʻ
Boshlang ich sinf o quvchilarining orfografik malakalarini
ʻ ʻ
shakllantirishda va takomillashtirishda diktantning ham alohida o rni bor.
ʻ
Diktant lotincha dicto (dikt о ) so zidan
ʻ о linib, aytib b е rm о q, so zlam ʻ о q,
gapirm о q ma’n о larini bildiradi. Diktant, о datda, o qituvchining
ʻ aytib turishi bilan
amalga о shiriladigan yozma ish turidir.
Diktant eshitib idrok qilingan so z, gap, matnni yozishdir.
ʻ
O quvchilarning og zaki yozma nutqini o stirishda, savodxonligini oshirishda
ʻ ʻ ʻ
diktantning ahamiyati katta. O quvchi diktant yozish jarayonida xato
ʻ
qilmaslikka harakat qiladi. Xato qilmaslik ularning fonetik, leksik va
grammatik bilimlarni qay darajada o zlashtirganliklariga bog liq bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Imlo qoidalari grammatik hodisalar bilan bog liq bo ladi. Demak, savodli
ʻ ʻ
diktant yozish uchun o z navbatida grammatik qoidalarni ham bilish zarur.
ʻ
Boshlang ich sinflarda diktant uchun matn tanlashda bir qancha
ʻ
tamoyillarga rioya qilish zarur:
17

1.Matnning monologik nutq shaklida bo lishi. Unda ko chirma gaplar,ʻ ʻ
undalmali, kirish so li, ajratilgan bo lakli gaplar qo shma gap bo lmasligi
ʻ ʻ ʻ ʻ
lozim.
2. Matn hajmi 1-4- sinf o quvchilarining o qish sur’tiga asoslangan
ʻ ʻ
bo lishi.
ʻ
3. Matn mazmuni bolalar hayoti bilan bog liq bo lishi.
ʻ ʻ
4. O quvchilarga u yoki bu haqda bilim berishi.
ʻ
5. Tanlangan matn g oyaviy-badiiy jihatdan yuksak bo lishi, bolalar
ʻ ʻ
hissiyotiga ta’sir o tkazishi.
ʻ
6. Matn tarbiyalovchi xarakterda bo lishi.
ʻ
7.Matnda o rganilayotgan hodisa kamida 5-6 marta uchrashi.
ʻ
Diktantlar maqsadiga ko ra ikki xil bo ladi:
ʻ ʻ
1.Ta’limiy diktantlar – bilim berishga yo naltirilgan diktantlar.
ʻ
2. Tekshiruv diktant – o quvchilar bilim, ko nikma va malakalarini
ʻ ʻ
nazorat qilishga qaratilgan diktantlar.
Diktant yordamida о rf о grafik, grammatik nazariy bilimlarni o quvchilar
ʻ
qisqa vaqt ichida (diktant yozish jarayonida) yozuvga tatbiq qila bilishlari talab
qili nadi, bu esa o quvchilarning aqliy
ʻ fa о liyatlariga b о g liq h ʻ о lda yuzaga chiqadi.
O quvchilar yozayotgan so zlari iml
ʻ ʻ о sini diktant yozish dav о mida idr о k qila
о lishlari, shu vaqtning o zida o rganilgan
ʻ ʻ nazariy bilimlarni хо tiraga k е ltirib,
yozuvda qo llay
ʻ bilishlari zarur. O quvchilar shundagina ʻ х at о siz yoza о lishlari
mumkin. Bu esa o quvchilardan pu
ʻ х ta bilim, avt о matik ko nikma talab qiladi. ʻ
Turli ko rinishdagi
ʻ diktantlar o quvchilarga so zlarni ʻ ʻ avt о matik ravishda mustaqil,
to g ri
ʻ ʻ х at о siz yozishni o rgatishda o qituvchiga imk ʻ ʻ о n b е radi.
18

Ma’lumki, diktantning turli ko rinishlari o quvchilarga ʻ ʻ о rf о grafiya va
grammatikadan b е rilgan nazariy bilimlarni mustahkamlash, bu nazariy bilimlarni
yozuvda qo llay
ʻ bilishda, o quvchilarning ʻ yozuvidagi nuq s о nlarni va uning yuzaga
chiqish sabablarini aniqlashda o qituvchiga
ʻ yordam b е radi. D е mak, diktant
v о sitasida ham o quvchilarga
ʻ о rf о grafik bilim b е ramiz, ham b е rilgan о rf о grafik
bilimlarni sinab ko ramiz.
ʻ
Talimiy diktantlar bir о r о rf о grafik-grammatik mavzuni mustahkamlash, b о la
о ngiga singdirish va bu nazariy bilimni yozuvda qo llay
ʻ о lishga o rgatish ʻ uchun
х izmat qi ladi. Bunday diktantlar sinfda o qituvchi
ʻ va o quvchilarning ʻ fa о l
ishtir о kida o tkaziladi:
ʻ diktant yozishdan avval mustahkamlash ko zda ʻ tutilgan
bir о r mavzu yoki bir n е cha mavzu o quvchilarga
ʻ eslatiladi, zarur bo lgan so zlar ʻ ʻ
iml о si ko rsatiladi, o quvchilar
ʻ ʻ bu so z ʻ larni х at о yozmasliklariga o qituvchi ʻ
ish о nch h о sil qil sa, u so zlarni
ʻ yozishga ru х sat b е radi.
Ta’limiy diktantlarning sinash х arakt е ri ham b о r. O qituvchi suhbat
ʻ
jarayonida o quvchilar
ʻ bilimidagi nuq s о nlarni, yozuvda yo l qo yilishi ʻ ʻ mumkin
bo lgan
ʻ х at о larni aniqlashga ham imk о niyat t о padi, bu nuqs о nlarn i darh о l bartaraf
qilish uchun tadbiriy ch о ralar izlaydi.
Ta’limiy diktantni o qituvchi
ʻ turli shar о itda va turli maqsadlarda o tkazadi: ʻ
yangi mavzu o tib bo lingach,
ʻ ʻ diktant yozdirish mumkin. Bu h о lda o qituvchi ʻ
iml о si b о lalarga n о tanish bo lgan har
ʻ bir so zning ʻ yozilishini d о skada ko rsatish, ʻ
uning iml о sini о g zaki
ʻ iz о hlash, bu so zning yozilishini ayrim ʻ o quvchidan h ʻ о zir
o tilgan
ʻ grammatik mavzuga b о g lab iz ʻ о hlab b е rishni talab qilish bilan
o quvchilarga
ʻ eslatib, so ng ʻ yozdiradi. Bu х il dik tant yangi mavzuni
mustahkaml о vchi mashq vazifasini bajaradi.
Diktantning bu ko rinishini
ʻ yozish jarayonida o quv ʻ chilar grammatikadan
о lgan nazariy bilimlarini yozuvga mustaqil tatbiq qilishga о datlanadilar, bunda
o quv
ʻ chilar mustaqil fikrlashga, bir о r iml о q о idasi haqida o zicha hukm ʻ
chiqarishga majbur bo ladilar. Bu o quvchilarning
ʻ ʻ о ngli bilim о lishlariga zamin
yaratadi. Ba’zan esa avval o rganilgan bir n
ʻ е cha dars dav о mida turli yo llar bilan ʻ
b о lalarga singdirilgan bir о r mavzuni yana ham pu х tar о q mustahkamlash,
19

shuningd е k, o quvchilar bilimidagi bo sh tʻ ʻ о m о nlarni aniqlab о lish va uni tuzatish
uchun m е t о d izlash maqsadida ta’limiy diktantdan f о ydalanish mumkin. Bunda
o qituvchi o quvchilarni ko pr
ʻ ʻ ʻ о q mustaqil fikrlashga, o z ʻ х at о sini izlab t о pishga,
o rganilgan
ʻ nazariy bilimni bir о vning yordamisiz yozuvga tatbiq qilishga
y е taklaydi.
Ta’limiy diktantlarni o tkazish vaqtini, o rnini, turini o qituvchining
ʻ ʻ ʻ
o zi belgilaydi. Ta’limiy diktantlar uchun darsnin ma’lum bir qismi ( 5-10
ʻ
daqiqasi), ba’zan bir dars ajratiladi. Bu diktant o quvchilarining bilimi
ʻ
mustahkamlash maqsadida o tkaziladi. Ta’limiy diktantda o qituvchi
ʻ ʻ
o quvchilarga o rgatilayotgan hodisaning imlosini bir necha tahlil usullaridan
ʻ ʻ
foydalanib tushuntiradi, so zlarni to g ri yozishlariga ishonch hosil qilgach,
ʻ ʻ ʻ
uni yozishga ruxsat beriladi.
Ta’limiy diktantlar tashkil etish va bajarilish usuliga ko ra quyidagi
ʻ
turlarga bo linadi:
ʻ
1. Ta’kidiy diktant.
2. Izohli diktant.
3. O z diktant yoki yoddan yozuv diktanti.
ʻ
4. Saylanma diktant
5. Erkin diktant
6. Rasm diktant
7. Lug at diktant
ʻ
8. Ijodiy diktant
Shulardan saylanma, erkin va ijodiy diktantlarda matn ma’lum
o zgarishlar bilan yoziladi.[15]
ʻ
Tekshiruv diktantida yaqinda yoki ilgari o rganilib, mashqlar bilan
ʻ
mustahkamlangan qoidalarni o quvchilar qay darajada o zlashtirganliklari
ʻ ʻ
aniqlanadi. Tekshiruv diktanti biror bo lim o rganilgandan so ng yoki chorak
ʻ ʻ ʻ
oxirida o tkaziladi. Tekshiruv diktanti o quv yili davomida 5-6 marta
ʻ ʻ
o tkaziladi. Diktantning bu turida yo l qo yilgan xatolar chuqur tahlil
ʻ ʻ ʻ
qilinadi, ularni bartaraf qilish usullari belgilanadi. Shu jihatdan tekshiruv
20

diktantining ta’limiy ahamiyati katta. Orfografik mashq sifatida diktantning
xilma-xil turlaridan foydalaniladi.
4-o quvchilarining orfografik malakalarini shakllantirish vaʻ
takomillashtirishda asosiy o rin tutadigan diktant turlariga alohida-alohida
ʻ
to xtalib o tamiz.
ʻ ʻ
Ta’kidiy diktant. Bu diktantdan qoidani tatbiq etish usullarini yaxshi
bilib olish maqsadida foydalaniladi, Matnni yozishdan oldin, uni yozish
jarayonida, izohli yozuvdagi kabi, o quvchilar so zni qanday yozishni va
ʻ ʻ
nima uchun shunday yozilishini tushuntiradilar.
Ta’kidiy diktant barcha ta’limiy t a’kidiy diktant lar ichida eng muhimi va
ahamiyatlisidir, chunki ta’kidiy diktant o quvchilarni yozuvda so zlarni
ʻ ʻ х at о
yozishdan s a q l a y d i . Har q a n d a y so zning iml
ʻ о sini o quvchilarga ʻ о ldindan
eslatish о rqali yozdirishga as о slanadi. Agar o quvchi xat
ʻ о yozilgan so zlar ʻ ni
ko rsa, uni o zi
ʻ ʻ х at о yozsa, iml о da х at о ko nikmaga ega bo lib q ʻ ʻ о lsa, u o quvchiga ʻ
iml о o rgatish juda murakkab ishga aylanib q
ʻ о ladi. Bu jihatdan q a r a g a n d a ham
t a ’ kidiy diktantning ahamiyati katta. Diktantning bu turi o quvchilarni
ʻ diktant
matnidagi barcha so zlarning
ʻ i m l о sini o ziga singdira ʻ о lishga о datlantiradi.
Shuning d е k, bu diktant о rqali o quvchilar so z
ʻ ʻ iml о sini t u r l i о rf о grafik toifalar
as о sida о ngli o zlashtiradilar.
ʻ
O quvchilarni to la sav
ʻ ʻ о dli qilish chidam va s е zgirlik talab qiladi.
O qituvchi o z shogirdiga
ʻ ʻ biror yangi so z o rgatar ekan, avval ʻ ʻ о shu so zni to g ri ʻ ʻ ʻ
talaffuz qilishni o rgatishi l
ʻ о zim undan keyingina bu so z yuzasidan ʻ yozuv mashqi
o tkazadi. Bu
ʻ о rf о grafiya bilan о rf о epiyaning o zar ʻ о uzviy b о g liqligini ʻ
ko rsatadi.
ʻ
Ma’lumki, o quvchilar tomonidan yo l qo yiladigan
ʻ ʻ ʻ х at о lar turli sabablarga
ko ra s
ʻ о dir bo ladi: ʻ
1. Iml о q о idasi o rganilmagan ba’zi so zlar
ʻ ʻ diktant matn t arkibiga kirib
q о ladi.
2. Bir о r iml о q о idasi bo sh o zlashtirilgani sababli t
ʻ ʻ е gishli so zlarni ʻ bu
о rf о grafik q о idaga bog lay
ʻ о lmaydilar va ularni х at о yozadilar.
21

3. Iml о si q о idalashtirilmagan so zlarga ʻ о id х at о lar.
4. Ba’zan o quvchilarning b
ʻ е parv о ligi tufayli so zlar ʻ х at о yoziladi.
5. Yozuvda o quvchilar kalligrafik jihatdan
ʻ х at о qiladilar, buning о qibatida
ayrim harflar b о shqa shaklga o tib, bu so z
ʻ ʻ х at о yozilganday s е ziladi. Bu
хatоlarning barchasi ta’kidiy diktant оrqali bartaraf qilinadi.
3-4- sinflarda o quvchilarning to g ri yozuv ko nikmasi bir оz shakllangach,
ʻ ʻ ʻ ʻ
bоlalar birоr sоhada mustaqil fikrlay оladigan darajada malaka hоsil qilgan
bo la
ʻ dilar. Bundan tashqari, bu sinflarda imlо va gramma tik qоidalar bоlalarga
tanishtiriladi, bu esa ayrim so zlar
ʻ imlоsini grammatik qоidaga bоg lab, оg zaki ʻ ʻ
ta’ kidlash - izоhlashga imkоn bеradi.
Ta ’ kidiy diktant ikki х il ko ʻ rinishda bo ʻ ladi
1. Ko ʻ rish diktanti
2. Eshituv diktanti
Ko ʻ rish diktantining bu turi ta ’ limiy diktantning eng х arakt е rli ko ʻ rinishi
sanaladi . Chunki o ʻ quvchilar , ayniqsa , kichik maktab yoshidagi o ʻ quvchilar ,
ko ʻ rish a ’ z о si о rqali s е zgan narsalari о brazini хо tiralarida uz о q vaqt saqlab
q о l adilar . B о la bir о r so ʻ zni ko ʻ rar ekan , uning aksi ko ʻ zga tushadi , b о la о ngida u
muh о kama qilinadi va bu haqda yo to ʻ g ʻ ri , yoki n о to ʻ g ʻ ri hukm chiqaradi .
Nih о yat , o ʻ quvchi bu so ʻ zning shunday yozilishiga qat ’ iy ish о nadi . O ʻ quvchida
h о sil bo ʻ lgan bun day ish о nch juda qiyinchilik bilan unutiladi . Shuning uchun ham
b о la ko ʻ zi o ʻ ngida h е ch qanday n о to ʻ g ʻ ri yozilgan so ʻ z bo ʻ lmasligi zarur .
O ʻ quvchilardagi bunday psi хо fizi о l о gik h о latdan ko ʻ ruv diktanti о rqali
f о ydalaniladi . Binоbarin, ko rish diktantini quyidagi maqsadlarda o tkazish
ʻ ʻ
mumkin:
1. Ko rish
ʻ diktanti оrqali o quvchilar ko prоq ʻ ʻ nоta nish aytilishi va
yozilishi aniq bo lmagan so zlar, atamalar
ʻ ʻ imlоsi bilan tanishtirilishi mumkin.
2. Avvalgi yozma ishlarda оrfоgrafik хatоlarga yo l qo yilgan so zlarning
ʻ ʻ ʻ
imlоsini o quvchilarga singdirish
ʻ mumkin. Buning uchun diktant matn yoki shu
matndagi ayrim so ʻ zlar sinf d о skasiga yozib qo ʻ yiladi . O ʻ quvchilar bu so ʻ zlarni
22

mustaqil o ʻ qib iml о si bilan tanishib chiqadilar . Ko ʻ ruv diktantining bu shakli o ʻ z
х ususiyatlariga ko ʻ ra ko ʻ pr о q quyi sinflarda qo ʻ llannilsa ya х shi natija b е radi .
4 - sinflarda m о rf о l о giyaga о id mavzuni mustahkamlash maqsadida ko ʻ rish
diktanti o ʻ tkaziladi . U h о lda diktant matni sinf d о skasiga yozilmaydi , balki matn
darslikdan tanlanishi mumkin . Uni o ʻ qituvchi o ʻ rganilgan q о idaga b о g ʻ lab
iz о hlaydi , hatt о bu qoidaga о id mis о llarni o ʻ quvchilarga mustaqil t о ptirishi ham
mumkin . Mavzu yetarli takr о rlangandan so ʻ ng o ʻ quvchilar diktant matn ini
o ʻ qituvchining aytib b е rishi bilan yozadilar .
Diktant yozib tugatilgach o ʻ quvchilar o ʻ z yozuvlarini d о skadagi matnning
asl nus х asiga s о lishtirib , o ʻ z х at о larini tuzatib о ladilar . Bu s о lishtirish vaqtida
takr о rlash ko ʻ zda tutilgach mavzu o ʻ quvchilarning diqqat markazida turishi k е rak .
Ko ʻ rish diktantining bu shakli о rqali matndagi grammatikaning bir о r
q о idasiga о id ayrim so ʻ zlar о rf о grafiyasigina emas , balki diktant matnidagi barcha
so ʻ zlar iml о sini o ʻ rganish maqsad qilib о linishi mumkin .
Eshituv diktantida o ʻ quvchilarga bir о r so ʻ z yozdirilar ekan , bu so ʻ zning iml о
q о idasi ( f о n е tik , grammatik q о i da ) o ʻ quvchilar yodiga tushiriladi . O ʻ quvchilar
q о idani eslashi , bu so ʻ z iml о sini t е gishli q о idaga fikran b о g ʻ lay bilishi , so ʻ ng bu
so ʻ zni to ʻ g ʻ ri , о ngli ravishda х at о siz yozishi zarur . Buning uchun esa o ʻ quvchining
хо tirasi , fikrlash darajasi ancha taraqqiy qilgan bo ʻ lishi , o ʻ tganlarni t е z хо tirlash
ko ʻ nikmasiga ega bo ʻ lishi , nazariy bilimni yozuvda qo ʻ llay bilishi talab qilinadi .
Bu jihatdan eshituv diktanti ko ʻ ruv diktantidan ancha murakkabdir .
Eshituv diktanti o ʻ quvchilarning aktivligiga suyanadi . O quvchilar so zlarʻ ʻ
muh о kamasiga fa о l qatnashsalargina, ish unumli bo ladi.
ʻ
Izohli diktant . Ta’limiy diktantning bu turi ham ta’kidiy diktant kabi, matn
tarkibidagi iml о si qiyin so zlarning
ʻ о rf о grafiyasini eslatish va ta’kidlash о rqali
yozdirishni nazarda tutadi. Iz о hlanadigan so z
ʻ diktant yozilgandan so ng ʻ
iz о hlanadi. Bunda so zlar
ʻ iml о si о ldindan eslatilmaydi, matndagi so zlarni ʻ
o quvchilar o z
ʻ ʻ bilganlaricha yozadilar.Bunday h о lda o quvchilar yozuvida ba’zi ʻ
bir о rf о grafik х at о larning uchrab q о lishi tabiiy.
23

Matnni qanday yozganliklarini o qituvchi o quvchilardan ʻ ʻ diktant ох irida
birma-bir so raydi,
ʻ х at о lari bo lsa, o z o rnida ʻ ʻ ʻ turli usullar bilan (d о skada
ko rsatish,
ʻ о g zaki iz ʻ о hlash yoki ayrim ilg ʻ о r o quvchilarni so zlatish yo li bilan) ʻ ʻ ʻ
shu so z
ʻ iml о sini tushuntiradi. D е mak, iz о hli diktant o quvchilar iml ʻ о
ko nikmasining qay darajada ekanligini aniqlashga imk
ʻ о n b е radi. Bu jihatdan
iz о hli diktant ta’kidiy diktantga nisbatan ancha murakkab bo ladi.
ʻ
D е mak, ta’limiy diktantning bu ko rinishi o quvchilarning
ʻ ʻ bir о rf о grafik-
grammatik mavzu yoki bir n е cha mavzular yuzasidan о lgan ko nikmalarini sinab
ʻ
ko rish, ularning bilimidagi nuqs
ʻ о nlarni aniqlab о lish maqsadida
o tkaziladi.Shuning uchun ham iz
ʻ о hli diktantni k о ntr о l diktant oldidan o tkazish ʻ
maqsadga muv о fiqdir. Bunda o quvchilarning
ʻ k о ntr о l diktant yozishga h о -
zirligini b е lgilash k е lgusi k о ntr о l diktantgacha aniqlangan nuqs о nlarni bartaraf
qilish uchun tadbiriy ch о ralar ko rish
ʻ imk о nini b е radi.
So zlarni iz
ʻ о hlashda iz о hlanayotgan so z ʻ f о n е tik yoki grammatik iz о hni
talab kiladi. Shuning uchun ham iz о h- lash usuli ba’zan f о n е tik х arakt е rda, ba’zan
gramma tik х arakt е rda bo ladi.
ʻ
4-sinfda «Talaffuzda tushib q о ladigan und о shlarning yozilishi» mavzusi
o tilgach, iz
ʻ о hli diktant uchun quyidagi kabi matndan f о ydalanish mumkin:
1. Biz g isht
ʻ t е ruvchilar ishini kuzatdik. Ular juda t е z g isht ʻ t е rishar edi.
Past-past d е v о rlar t е zda baland bo lib
ʻ k е tar edi. Biz juda х ursand bo ldik. ʻ 2. Biz
yozgi kanikulda Tоshkеntga sayohatga bоrdik. Tоshkеntni tоmоsha qildik.
Хursand bo lib q
ʻ aytdik.
Agar o quvchilar izоhli
ʻ diktant yozish sоhasida еtarli ko nikmaga ʻ ega
bo lmasalar,
ʻ ularni bu ishga asta-sеkin ko niktirib ʻ оlish maqsadida izоhlash ishi
matndagi so zlar
ʻ tartibi bo yicha ʻ tashkil qilinadi: har bir gai yozdirilgach, shu ran
tarkibidagi so z
ʻ imlоsi izоhlana di, so ng ʻ ikkinchi, uchinchi gaplarga o tiladi. ʻ
Lug at diktanti
ʻ o quvchilarga imlo ʻ o rgatishda ʻ asоsiy vоsita bo lgan ʻ
ta’limiy diktant turidir. Lugat diktanti so zlarni to g ri
ʻ ʻ ʻ talaffuz qilishga o rgatadi, ʻ
o rganilgan
ʻ birоr оrfоgrafik qoidani o quvchilar ʻ tоmоnidan o zlashtiri ʻ lish
darajasini aniqlashda o quvchiga yaqindan
ʻ yordam bеradi. Lugat diktantning qulay
24

tоmоni shundaki, bu diktant uchuy ko p vaqt ajratshsh shart emas: ta’limiyʻ
хaraktеrdagi lugat diktanti uchun 2—-10 minut vaqt kifоya qiladi. Shuning uchun
ham bu diktantni оna tili darslarida tеz-tеz o tkazib
ʻ turish mumkin.
Lug at
ʻ diktantining ta’limiy diktantning bоshqa turlaridan ajraladigan
bеlgilaridan yana biri shuki, bu diktant uchun tanlangan matndagi so zlar faqat
ʻ
lug at ko rinishda bo lib, shakl jihatdan ham, ma’nо jihatdan ham o zarо
ʻ ʻ ʻ ʻ
bоg lanmaydi.
ʻ
O z diktant yoki yoddan yozuvda
ʻ o rganilgan orfografik qoida ʻ
asosida yoziladigan so zlar bo lgan matnni o quvchilar o zlari o qib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yodlaydilar (ko rib idrok qiladilar) yoki o qituvchi rahbarligida eshitib
ʻ ʻ
yodlaydilar (idrok qiladilar).
Saylanma diktantda o quvchilar diktovka qilingan gaplar yoki
ʻ
matnning hammasini yozmaydilar. Uning o qituvchining topshirig iga mos
ʻ ʻ
qisminigina) o rganilgan qoida asosida yoziladigan so zlarni, so z
ʻ ʻ ʻ
birikmalarini) yozadilar. Masalan, bosh harf bilan yoziladigan so zlarnigina
ʻ
yozish (1- sinf), qaratqich kelishigidagi so zni u bog langan ot bilan yoki
ʻ ʻ
tushum kelishigidagi so zni u bog langan fe’l bilan birga yozish ( 4- sinf)
ʻ ʻ
kabi. Saylanma diktant o quvchilarda orfografik ziyraklikni o stiradi.
ʻ ʻ
Er kin diktant. Bu diktantda ularga mazmunni buzmay, gap tuzilishini
uzgartirish, bir suzni unga yakin ma’noli so z bilan
ʻ almashtirish erkinligi
beriladi. Diktant uchun 3-5 qismli matn tanlanadi. O qituvchi avval matnni
ʻ
bir marta ifodali o qib beradi. Matn mazmuni yuzasidan suhbat o tkazadi.
ʻ ʻ
Ayrim qoidalarni eslatadi. Keyin matnning bir qismi qayta o qib beriladi,
ʻ
o quvchilar uning mazmuni yozadilar.
ʻ
Ra sm di kt an t pr e dm et r a sm i n i yo ki o z i n i k o r s at i b o
ʻ ʻ ʻ tkaziladi:
predmet rasmi ko rsatiladi, o quvchilar uning nomini
ʻ ʻ aytadilar va yozib vergul
qo yadilar, ish shunday davom etadi.
ʻ (Birinchi so z bosh harf bilan, qolganlari ʻ
qoidaga ko ra yozilishi
ʻ eslatiladi.) Rasm diktantda o rganilgan qoidani, ʻ
ayniksa, uquv yili davomida o rganiladigan imlosi kiyin suzlarni to g ri
ʻ ʻ ʻ
25

yozishni puxtalash, shuningdek, ularni o quvchilar k.anday ʻ uzlashtirganliklarini
sinash maksadi ko zda tutiladi.
ʻ
Tekshiruv yoki kontrol diktant yaqinda o rganilgan va ilgari
ʻ o rganilib, ʻ
mashqlar bilan mustahkamlangan qoidalarni o quvchilar qay darajada
ʻ
o’zlashtirganligini aniqlash maqsadida o’ tkaziladi. Avval matn bir marta o qib
ʻ
beriladi, keyin gaplar, agar gap 5-6 so’zli bo’lsa, 2-3 so z diktovka qilib
ʻ
yozdiriladi.
O qituvchi darsning maqsadi va malakani shakllantirish
ʻ ustida ishlash
bosqichini hisobga olgan holda, diktantning barcha turlaridan izchillik bilan
foydalanadi. Bu orqali boshlang ich sinf o quvchilarining orfografik malakalari
ʻ ʻ
shakllantirilib hamda takomillashtirib boriladi.
2.2. Imlo qoidalari ustida ishlash orqali o quvchilarining imloviy
ʻ
savodxonligini takomillashtirish
Boshlang ich sinflarda ona tili o qitishning asosiy maqsadlaridan biri –
ʻ ʻ
bolalar nutqini takomillashtirish va savodxonligini ko tarishdan iboratdir.
ʻ
O quvchilarga orfografiyani o rgatish, uni yozuvga tatbiq qilish juda
ʻ ʻ
murakkab masaladir. Buning uchun turli usulda mashq qilishning o zigina yetarli
ʻ
bo lmaydi. Xususan, tildagi barcha so zlarni qayta-qayta ko chirib yozdirish bilan
ʻ ʻ ʻ
imlo o rgatib bo lmaydi. Sababi: birinchidan, nutqimizda ishlatiladigan juda ko p
ʻ ʻ ʻ
va xilma-xildir. Ularning imlosini faqat ko rsatish yo li bilan bolalarga singdirib
ʻ ʻ
ulgurishning imkoni yo q; ikkinchidan, grammatik qoidalar ayrim grammatik
ʻ
shakllar imlosini o rgatish uchun juda qulay imkoniyat yaratib beradi. Shuning
ʻ
uchun boshlang ich sinf o quvchilarining orfografik malakalarini shakllantirish va
ʻ ʻ
takomillashtirishda ona tili darslarida o rganiladigan imlo qoidalar va ularni
ʻ
yozuvga tatbiqini chuqur o zlashtirish alohida o rin tutadi.
ʻ ʻ
26

Boshlang ich sinf o quvchilari ona tli dasturiga asosan ona tili darslaridaʻ ʻ
ko pgina imlo qoidalari bilan tanishadilar, ularni amalda o zlashtirib orfografik
ʻ ʻ
malakaga ega bo la boradilar.
ʻ
4-sinfda bo g in ko chirish qoidalari takrorlanayotganda yakka unlidan
ʻ ʻ ʻ
iborat bo g inlardan keyingi bo g in satrga ko chirilmasligi diqqat qaratiladi. Bu
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qoida ustida ishlash darsi quyidagicha tashkil qilinadi:
Mavzu: Bo g in ko chirish
ʻ ʻ ʻ
Darsning maqsadi: So zlarning bir satrga sig may qolgan qismini ikkinchi
ʻ ʻ
satga bo g inlab ko chirishga o rgatish. Bo g inga bo linmaydigan (bir bo g inli
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
so zlar bir yo lda yozilishi) so zlar bo g inlab ko chirilmasligi, so z boshida va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
so z oxirida keladigan bir unlidan iborat bo g inlar satrda yolg iz qoldirilmasligi
ʻ ʻ ʻ ʻ
haqida bilim berish, o quvchilarni imloviy savodxonlikka o rgatish.
ʻ ʻ
Dars turi: yangi bilim beruvchi dars.
Dars uslubi: suhbat uslubi.
Dars jihozi: kesma bo g in, kesma harf.
ʻ ʻ
Darsning borishi.
1. Bo g in haqidagi o quvchilar bilimi eslatiladi. So zlarni bo g inga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lish mashq qilinadi. So zda nechta unli tovush bo lsa, shuncha bo g in bo lishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
suhbat vositasida eslatiladi.
2.74-mashq sharti o qiladi. Keyin berilgan so zlarni, avval birinchi
ʻ ʻ
ustundagi, keyin ikkinchi ustundagi so zlar o qiladi. Birinchi ustundagi so zlar
ʻ ʻ ʻ
bo g inlarga bo linib, ikkinchi ustundagi so zlar bo g in ko chirish qoidasiga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
binoan yozilgan. O qituvchi xattaxta oldiga ikkita o quvchini chiqarib ikkita so zni
ʻ ʻ ʻ
bo g in ko chirish qoidasiga muvofiq yozishni buyuradi. Ikki o quvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
xattaxtaning ikki tomonida topshiriqni bajaradi.
Bo g inga bo lish: Bo g in ko chirish:
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Mu-qad-das Mu-qaddas
Muqad-das
sar-kar-da sar-karda
sarkar-da
27

Bo g inga bo lish: Bo g in ko chirish:ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o-na-jon ona-jon
o-fa-rin ofa-rin
O quvchilar almashtirib turiladi. Partada o tirgan o quvchilar daftarlariga
ʻ ʻ ʻ
mashqni bajarib boradilar. O qituvchi o quvchilarning chiroyli yozuvini nazorat
ʻ ʻ
qilib boradi.
1. Mashq yuzasidan savol-javob o tkaziladi.
ʻ
 Muqaddas so zi necha bo g inli ekan?
ʻ ʻ ʻ
 Uch bo g inli ekan.
ʻ ʻ
 Bu so z bir satrdan ikkinchi satrga qanday ko chirilar ekan?
ʻ ʻ
 Mu-qaddas, Muqad-das tarzida bo g in ko chirilar ekan.
ʻ ʻ ʻ
 Onajon so zi necha bo g inli ekan.
ʻ ʻ ʻ
 Uch bo g inli ekan.
ʻ ʻ
 Bu so z bir satrdan ikkinchi satrga qanday ko chirilar ekan?
ʻ ʻ
 Ona-jon tarzida bo g inlab ko chirilar ekan.
ʻ ʻ ʻ
 Nega birinchi bo g in oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki bo g in
ʻ ʻ ʻ ʻ
satrga ko chirilmaydi?
ʻ
Bilgan o quvchilar javob berishadi. O qituvchi o quvchilarga yordam berib
ʻ ʻ ʻ
javoblarini to ldiradi.
ʻ
 Onajon so zida birinchi bo g in bitta unli tovushdan iborat. Bitta
ʻ ʻ ʻ
harfdan keyin bo g in ko chirilmaydi yoki bitta harf ham satrga ko chirilmaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
 Qaysi tovush bitta o zi bo g in hosil qiladi?
ʻ ʻ ʻ
 Unli tovushlarning bitta o zi bo g in hosil qiladi.
ʻ ʻ ʻ
 Undosh tovushlar ham bitta o zi bo g in hosil qiladimi?
ʻ ʻ ʻ
 Undosh tovushlarning bir o zi bo g in hosil qilmaydi.
ʻ ʻ ʻ
 Onajon, Azimjon so zlaridagi qaysi tovush bir bo g inni hosil
ʻ ʻ ʻ
qilyapti?
 O va a tovushlari bir o zi bo g in hosil qilyapti.
ʻ ʻ ʻ
Demak, o va a bo g inidan keyingi bo g in keyingi satrga ko chirilmaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
28

1. 75-mashqning sharti o qiladi va bo g in ko chirish qoidasi oldingiʻ ʻ ʻ ʻ
mashqlardagidek o rgatiladi. O quvchilar xattaxtada va daftarlarida mashqni
ʻ ʻ
bajaradilar.
2. Lug at ishi. Tushunilishi qiyin so zlar tushuntiriladi. Bular:
ʻ ʻ duo,
olam, a’lo so zlari.
ʻ
3. “Bo g inlarni yig ” didaktik o yini o tkaziladi. Bir qancha bo g inlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yig ib o quvchilar yangi so zlar hosil qiladilar (Kesma bo g inlar yordamida).
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
4. 76-mashq shartiga ko ra bajariladi.
ʻ
5. 77-mashq uyga beriladi. O quvchilarga matnda ajratilgan so zlar
ʻ ʻ
bo g in ko chirilishiga ko ra bo g inlarga og zaki bo ldiriladi;
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
pax-ta, xal-qi-ning, mil-liy,…M illiy so zining ma’nosini bilib,
ʻ gazlama
so ziga ma’nodosh so z topib kelish aytiladi.
ʻ ʻ
2. O quvchilarning bo g in ko chirilishi haqida o rgangan bilimlari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
savol-javob orqali takrorlanib mustahkamlanadi va dars yakunlanadi.
Bulardan ko rinadiki, imlo qoidalari ustida ishlash savod o rgatish davridan
ʻ ʻ
boshlanib, 1-sinflarda amaliy ravishda amalga oshirila boshlaydi.
O quvchilarda to g ri yozuv malakasini shakllantirish grammatik nazariyani
ʻ ʻ ʻ
va imlo qoidasini o zlashtinshga asoslanadi. Imlo qoidalari bir so znigina emas,
ʻ ʻ
balki umumiylik mavjud bo lgan butun so zlar guruhining yozilishini tartibga
ʻ ʻ
soladi. Bu xususiyati bilan u qoida xat vozuvchini har bir so zni yodda saqlash,
ʻ
xotirlashdan qutqaradi va qoidaga amal qilib, belgilangan me’yorga muvofiq butun
so zlar guruhini yozish imkonini yaratadi.
ʻ
Imlo qoidasi grammatik umumiylik asosida birlashgan so zlarning
ʻ
yozilishini bir xillashtiradi. Bu yozma ravishdagi aloqani yengillashtiradi va imlo
qoidalarining ijtimoiy ahamiyatini ta’kidlaydi.
Imlo qoidalarini grammatik, fonetik, so z yasalishiga oid materiallarni
ʻ
ma’lum darajada bilmasdan turib o zlashtirish mumkin emas. Grammatik nazariya
ʻ
imlo qoidalari uchun poydevor hisoblanadi. Shuning uchun boshlang ich sinflarda
ʻ
imlo qoidasi shu qoidaga asos bo ladigan grammatik nazariyaga bog liq holda
ʻ ʻ
o rganiladi. Masalan, shakl yasovchi qo shimchalarning yozilishi haqidagi qoidalar
ʻ ʻ
29

“Ot”, “Sifat”, “Son”, “Kishilik olmoshlari”, “Fe’l” mavzulari ichiga kiritilgan.
Materialning bunday joylashtirilishi grammatika bilan orfografi yani bir-biriga
bog liq holda o rganishni ta’minlaydi.ʻ ʻ
Imlo qoidasi bevosita grammatik nazariya elementlaridan so ng o rganiladi.
ʻ ʻ
Masalan, otlarning kelishiklar bilan turlanishi o rganilgach, kelishik
ʻ
qo shimchalarining yozilishi haqidagi ko nikma shakllantiriladi. “Sifat” mavzusini
ʻ ʻ
o rganish
ʻ -roq qo shimchasining va ʻ qip-qizil, yum-yumaloq kabi sifatlarning
yozilishiga, “Fe’l” mavzusini o rganish bo lishsizlik
ʻ ʻ (-ma) va o tgan zamon ʻ (-cli)
qo shimchalarining yozili
ʻ shiga zamin yaratadi. Imlo qoidalarini o rgatishga ʻ
bunday yondashish boshlang ich sinflarda barcha orfografik materiallarni
ʻ
o rganishda tipik hisoblanadi.
ʻ
Imlo qoidalari ustida ishlash — murakkab jarayon, qoidaning mohiyatini
ochish, o quvchilarning qoida ifodasini o rganib olishlari,
ʻ ʻ qoidani yozuv
tajribasiga tatbiq etish lining asosiy komponentlari hisoblanadi.
Qoida tnohiyatini ochish qoida so zning qaysi qismini, qaysi so z
ʻ ʻ
turkumi yoki grammatik shaklni yozishni boshqarishini, bunda qaysi
belgilar yetakchi ekanini tushuntirish demakdir. O quvchilarni qoida bilan
ʻ
tanishtirish uchun material tanlashda o qituvchi bu yetakchi belgilarni
ʻ
albatta hisobga oladi.
O quvchilar qoidadagi asosiy fikrni ajratishga yordam beradigan
ʻ
vazifalarni bajarsalar, uni o zlashtirish xiyla qulay bo ladi. Chunki bolalar
ʻ ʻ
aniq material bilan ishlaydilar va uni tahlil qilish vaqtida qoidaning muhim
qismlarini ajratadilar, qoidani ongli o zlashtiradilar. Nimanidir, masalan,
ʻ
so zlarning talaffuzi va yozilishini, so z turkumlarini, so z qismlarini bir-
ʻ ʻ ʻ
biriga taqqoslash o quvchilarning aqliy faolligini oshiradi. Bunda yana
ʻ
qoidaning ajratilgan belgisini aniq yozib ko rsatish ham ahamiyatli
ʻ
hisoblanadi.
Yangi qoidani o zlashtirishda o rganilgan bilimlarga suyaniladi.
ʻ ʻ
Buning uchun yangi qoida ilgari o rganilgan qoidalar bilan bog lanadi.
ʻ ʻ
Bunda qarshi qo yish yoki taqqoslash usulidan foydalaniladi va o xshash
ʻ ʻ
30

tomonlari aniqlanadi. Masalan, tushum kelishigi qo shimchasiningʻ
yozilishini o zlashtirishda u ilgari o rganilgan qaratqich kelishigi
ʻ ʻ
qo shimchasining yozilishi bilan taqqoslanadi va tushum kelishigi
ʻ
qo shimchasi otning fe’l tomonidan boshqarilishini bildirishi aniqlanadi.
ʻ
Qoidani bilib olish o quvchilarda u haqdagi aniq tasavviirning mav-
ʻ
judligiga bog liq. Qoida asosida hosil bo lgan aniq tasawur so zlarda
ʻ ʻ ʻ
ifodalanadi. Shuning uchun o quvchilardan qoidani quruq yodlab berish
ʻ
talab etilmasligi, balki so zni to g ri yozishdagi xususiyatlar aniq material
ʻ ʻ ʻ
misolida qayta tushuntirilishi lozim.
Xulosa
Boshlang ich ta’limda ona tilini o rgatishdan asosiy maqsad ularning
ʻ ʻ
og zaki va yozma nutqini, tafakkurini o tirish, shaxs sifatida shakllantira borishni
ʻ ʻ
amalgam oshirish, ularda bilim olishga qiziqishini o stirish faollik, mustaqillik,
ʻ
mehnatsevarlik, qiyinchiliklarni yenga olish qobilyatini o stirish hisoblanadi.
ʻ
Bolalarning aqliy va nutqiy qobilyatlarini muvaffaqiyatli o stirish kelgusida
ʻ
fanlarni puxta o zlashtirishlariga imkoniyat yaratadi.
ʻ
Boshlang ich sinflarda fonetika, gramatika, to g ri yozuv va nutq
ʻ ʻ ʻ
o stirishdan beriladigan boshlang ich ma’lumotlar o rta maktablarda o qitiladigan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ona tili va adabiyot sistemik kurslarining materiallari bilan organik bog lanadi va
ʻ
o zak tilining turli tomonlariga taalluqli keng tushunchalarni qamrab oladi.
ʻ
O quvchilar boshlang ich sinflarda so zlarning fonetik tartibi bilan, so zlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo g inlarga va ma’noli qismlarga bo lish bilan, so z turkumlari va gap turlari, gap
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo laklari bilan va bir qator to g ri yozuv qoidalari bilan tanishadilar.
ʻ ʻ ʻ
Boshlag ich sinf o quvchilarining imloviy (orfografik) malakasi maxsus
ʻ ʻ
nutq malaka hisoblanib to g ri yozuv asosida nutq yotadi.
ʻ ʻ
4-sinfda orfografik (imloviy) malakani shakllantirish tizimli ishlar asosida
olib boriladi. Zero, to g ri yozuv malakasining shakllanishi uchun o quvchidan
ʻ ʻ ʻ
fikrlash faoliyati talab etiladi. Ona tili darslarida biror to g ri yozuv hodisasini
ʻ ʻ
31

o zlashtirishi uchun o quv va yodda saqlashgina emas, balki analiz va sintez hamʻ ʻ
tadbiq qiladi.
Bunda belgilangan so z yoki gapni yozishga kirishishdan oldin uning tarkibi
ʻ
va tuzilishini tahlil qilish, so zni to g ri talaffuz qilish, tovushlarning qanday
ʻ ʻ ʻ
harflar bilan ifodalanishi yuzasidan savol-javoblar o tkazish to g’ri yozish uchun
ʻ ʻ
zamin hozirlaydi.
Tovush-harf tahlili faqat savod o rgatish davridagina emas, hatto 3-4-
ʻ
sinflarda ham davom ettirilishi kerak.
Boshlang ich sinflarda o quvchilarning orfografik malakalarini
ʻ ʻ
shakllantirish va ularni bosqichma-bosqich takomillashtirib borish boshlang ich
ʻ
sinf o qituvchisining eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi.
ʻ
Shuning uchun ham 4-sinf o quvchilari savodxonligini oshirishda ularning
ʻ
yosh xususiyatiga mos bo lgan ta’lim metodlaridan va tegishli ko rgazma
ʻ ʻ
qurollaridan mohirlik bilan foydalanishga to g ri keladi.
ʻ ʻ
4-o quvchilarining orfografik malakalarini shakllantirish va
ʻ
takomillashtirishda ko chirib yozish, diktant hamda imlo qoidalari ustida ishlash
ʻ
kabilar alohida o rin tutadi. Shuningdek, yozma ishlarda yo l qo yiladigan xatolar
ʻ ʻ ʻ
va ular ustida ishlash orqali ham o quvchilarning savodxonligini oshirish
ʻ
maqsadga muvofiqdir.
4-sinfda ko chirib yozishda o quvchilar dastlab daftardagi va doskadagi
ʻ ʻ
namuna asosida ko chirib yozishni mashq qiladilar. Keyinchalik esa darsliklarda
ʻ
bosma harflar bilan berilgan gap va so zlarni yozma harflarga aylantirib, ko chirib
ʻ ʻ
yozadilar.
Ko chirib yozish mashqlari orqali o quvchilar savodxonligini oshirish va
ʻ ʻ
yozuv malakalarini mustahkamlashga erishish uchun quyidagilarga e’tibor berilishi
lozim: 1)_o quvchilar ko chirib yoziladigan gapni to liq o qib chiqishlari va
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma’nosiga tushungan bo lishlari; 2) 1-sinf o quvchilari so zlarni bo g inlab, 2-sinf
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o quvchilari butunicha va 3-4-sinflarda so z birikmalarini ko chirib yozishlariga;
ʻ ʻ ʻ
3) So zni bir yo ldan ikkinchi yo lga bo g inlab ko chirish qoidasiga amal
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
32

qilishlariga; 4) So zdagi harf shakllarini buzmay kalligrafiya qoidalarga rioya qilibʻ
yozishlariga.
Diktant ham o quvchilarning orfografik malakalarini shakllantirish va
ʻ
takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, lug at diktant, o z
ʻ ʻ
diktant, ko rsatish, eshitish, ta’kidiy diktant kabilar o quvchilar savodxonligini
ʻ ʻ
oshirishga yordam beradi.
Ona tili darslarida o rganilgan imlo qoidalarini amaliy o zlashtirilishiga
ʻ ʻ
e’tibor berish ham bu borada katta o rin tutadi.
ʻ
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh. Mirziyo y ev . Tanqidiy tahlil, qathiy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. –
ʻ
T.:O zbekiston, 2017.
ʻ
2. Sh. Mirziyo y ev . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: O zbekiston, 2017
ʻ .
3. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. – Toshkent: “O zbekiston” NMIU, 2017. –
ʻ
592 b.
4. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:
“Ma’naviyat”, 2008.
5. I.Karimov. Barkamol avlod - O zbekiston taraqqiyotining poydevori.-
ʻ
Toshkent, “Sharq” nashriyoti, Toshkent, 1997.
6. I.Karimov. Mamlakatimizning modernizatsiya qilish yo lini izchil
ʻ
davom ettirish – taraqqiyotimizning muhim omilidir. Boshlang ich ta’lim, 2011, 1-
ʻ
son, 2-3- betlar
7. O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida”gi Qonuni:
ʻ ʻ ʻ
Barkamol avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori . – Toshkent: “Sharq “
ʻ
nashriyot-matbaa konserining Bosh tahririyati, 1998.
33

8. O zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”ʻ
Barkamol avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: “Sharq”
ʻ
nashriyot-matbaa konsernining Bosh tahririyati, 1998.
9. Barkamol avlod orzusi (Tuzuvchilar: Qurbonov Sh., Saidov H.,
Ahliddinov R.) – Toshkent: “Sharq” nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati,
1999.
10. Boshlang ich ta’lim konsepsiyasi, Boshlang ich ta’lim, 1998, 6-son
ʻ ʻ
11. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o quv dasturi, - Toshkent,
ʻ
2017.
12. Abdullayeva Q.Yangi pedagogik texnologiyalar. Boshlang ich ta’lim,
ʻ
1999, 4-son , 8-9-betlar.
13. Azizxo jayeva N. Pedogogik texnologiyalar va pedogogik mahorat. –
ʻ
Toshkent: O zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg armasi nashriyoti,
ʻ ʻ
2006.
14. Ikromova R., G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Shodmonqulova D.
ʻ ʻ
Ona tili. 4-sinf uchun darslik.- “O qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012.
ʻ
15. Matchonov S., G ulomova X. va boshqalar. Boshlang ich sinf o qish
ʻ ʻ ʻ
darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. – Toshkent:, “Yangiyul
Poligraph servise”, 2008.
16. Mirzayev A. Diktant metodikasi.- Toshkent, “O qituvchi”, 1979.
ʻ
17. Qosimova K., Matchonov S., G ulomova X., Yo ldosheva Sh.,
ʻ ʻ
Sariyev Sh. Ona tili o qitish metodikasi. – Toshkent, “Nosir”, 2009.
ʻ
18. Sattorova M., Sharipova R. Mukammalik yo lida, Boshlang ich
ʻ ʻ
ta’lim, 2008, 34-son, 14-15-betlar.
19. Umarova M. O quvchilarning imloviy malakalarini rivojlantirish//
ʻ
Boshlang ich ta’lim, 2005, 3-son, 42-43-betlar.
ʻ
20. Internet ma’lumotlari: www. ziyonet.uz
34

Boshlang’ich sinflarda imloviy sezgirlikni o’stirish

Sotib olish