Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning estetik madaniyatini shakllantirish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	103.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning estetik madaniyatini shakllantirish

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
PEDAGIGIKA UNIVERSITETI
“ BOSHLANG‘ICH TA’LIM ” YO ‘ NALISHI
201 -guruh talabasi Ergasheva Aziza Ismadiyor qizi ning
“Boshlang’ich ta’lim pedagogikas ” fanidan
“ Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning estetik madaniyatini shakllantirish”
mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: 201- guruh talabasi Ergasheva A . I
Ilmiy rahbar: Abrorxonova.K.A.
Toshkent-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA ESTETIK MADANIYAT
TUSHUNCHASI VA UNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Estetik madaniyat tushunchasi va uning ta’limdagi ahamiyati……………... 5
1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari shaxsining estetik rivojlanish
xususiyatlari… 17
1.3. Ta’lim jarayonida estetik tarbiyaning vositalari va
usullari …………………. 22
II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QUVCHILARNING
ESTETIK MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH AMALIYOTI
2.1. Boshlang‘ich ta’lim darslarida estetik tarbiyani samarali tashkil
etish ……… 27
2.2. Estetik tarbiyada o‘qituvchining roli va metodik
yondashuvlari ……………. 33
2.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida estetik madaniyatni rivojlantirishning
ijobiy natijalari…………………………………………………………………...
37
XULOSA……………………………………………………………………….. 41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 43
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Estetik madaniyat – bu insonning atrofdagi
borliqni, san’atni, go‘zallikni anglash, qadrlash va unga nisbatan estetik baho bera
olish qobiliyatidir. Ayniqsa, bu ko‘nikmalar bolalik davridan boshlab shakllanishi
zarur bo‘lgan muhim sifatlar sirasiga kiradi. Boshlang‘ich ta’lim bosqichi esa bu
jihatdan eng mas’uliyatli va imkoniyatlarga boy bosqich hisoblanadi. Maktab
ostonasini endigina bosib o‘tgan bola nafaqat ilmiy bilimlarni o‘zlashtiradi, balki
go‘zallikni his qilish, unga nisbatan mehr va e’tibor bilan qarash, estetik ongni
shakllantirish kabi ko‘nikmalarga ham ega bo‘ladi. Bugungi kunda ta’lim
jarayonida o‘quvchilarning estetik madaniyatini shakllantirish masalasi davlat
siyosati darajasiga ko‘tarilgan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 28-yanvardagi “2022–2026-yillarga
mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF–60-
sonli farmonida ta’limda zamonaviy, innovatsion yondashuvlar asosida
o‘quvchilarda ijtimoiy, estetik va ma’naviy fazilatlarni shakllantirish zarurligi
alohida qayd etilgan. Unda, ayniqsa, yosh avlodda estetik did va san’atga mehr
uyg‘otish orqali ularning ma’naviyatini boyitish ustuvor vazifalardan biri sifatida
belgilangan.
Shuningdek, 2023-yil 13-martdagi PQ–95-sonli Prezident qarori — “2023–
2026-yillarda umumiy o‘rta ta’lim tizimini rivojlantirish bo‘yicha Milliy dastur
to‘g‘risida”gi qarorda ham boshlang‘ich ta’limda tarbiyaviy ishlarning, ayniqsa,
estetik ta’limning yangi bosqichga olib chiqilishi, maktablarda badiiy-estetik muhit
yaratish, san’at va adabiyot bilan boyitilgan darsdan tashqari mashg‘ulotlarni
kengaytirish bo‘yicha aniq choralar ko‘zda tutilgan. Davlat siyosatida san’at va
madaniyat bilan ta’limni uyg‘unlashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Masalan,
2021-yil 6-apreldagi PQ–5050-sonli qaror — “Madaniyat va san’at sohasini yangi
3

bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorda o‘quvchilarda
san’atni anglash, go‘zallikka intilish, madaniy merosni qadrlash kabi
kompetensiyalarni rivojlantirish orqali ularning estetik madaniyatini shakllantirish
zarurligi ta’kidlangan. Pedagogik jamoalardan, ayniqsa boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilaridan dars jarayonida faqat bilim berish emas, balki o‘quvchilarning
estetik tarbiyasiga ham jiddiy e’tibor qaratish talab etilmoqda. Zero, estetik tarbiya
bolaning ichki dunyosini, his-tuyg‘ularini, dunyoqarashini shakllantirishda muhim
omil bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa o‘z navbatida yosh avlodni barkamol, mehribon,
go‘zallikni qadrlaydigan shaxs sifatida tarbiyalashga xizmat qiladi. Estetik
madaniyatni shakllantirish bugungi ta’lim jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, bu
borada olib borilayotgan islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.
Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining estetik
madaniyatini shakllantirish jarayonining nazariy asoslarini yoritish, pedagogik
faoliyatda qo‘llanilayotgan estetik tarbiya vositalari va usullarini tahlil qilish
hamda ta’lim jarayonida estetik did, go‘zallikni anglash, qadrlash ko‘nikmalarini
rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlashdan iborat. Shu orqali estetik madaniyatni
bolalarning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishida muhim omil sifatida shakllantirishga
yo‘naltirilgan samarali yondashuvlarni asoslab berish ko‘zda tutiladi.
Kurs ishining vazifalari:
 Estetik madaniyat tushunchasining mazmun-mohiyatini ochib berish.
 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida estetik madaniyatni shakllantirish
omillarini aniqlash.
 Ta’lim jarayonida estetik tarbiyaga oid samarali metod va vositalarni
tahlil qilish.
 Amaliy tajribalar asosida estetik tarbiyaning o‘quvchi shaxsiga ta’sirini
ko‘rsatish.
Kurs ishining predmeti. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining estetik
madaniyatini shakllantirish jarayonidagi pedagogik usul va vositalar.
4

Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib
borilayotgan ta’lim-tarbiya jarayoni, xususan ularning estetik madaniyatini
shakllantirishga qaratilgan pedagogik faoliyat va ta’lim muassasalaridagi amaliy
ishlar.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I-BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA ESTETIK MADANIYAT
TUSHUNCHASI VA UNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Estetik madaniyat tushunchasi va uning ta’limdagi ahamiyati
Estetika (qadimgi yunoncha — “his”, “tuyg‘u”) olamning hissiy qabul
qilinishini tadqiq etuvchi fandir. Estetika san’at, madaniyat va tabiatning subyektiv
ilmiy muomalaga kiritgan. Estetikaning sinonimi sifatida go‘zallik falsafasi, san’at
falsafasi, badiiy ijod falsafasi iboralari qo‘llanib kelingan. Estetika o‘z ichiga
san’at estetikasi, tabiat estetikasi, texnika estetikasi, dizayn estetikasi, sport
estetikasi, turmush estetikasi, atrof-muhitni go‘zallashtirish va boshqa sohalarni
qamrab oladi. Estetikaning tadqiqot obyektlari ichida san’at alohida o‘rinni
egallaydi. U qadimdan to hozirgi kungacha eng ko‘p tadqiq etilgan estetik soha
hisoblanadi. Estetikaning bu borada san’atshunoslik fanlaridan farqi shundaki, u
o‘z obyektiga falsafiy-nazariy jihatdan yondashadi. Estetik madaniyat—ilmiy
ijodning estetik tomonini tashkil qiladi. Lekin estetik omillar ilmiy ijodga tarkiban
xos bo‘lib, unga yordamchi omil vazifasini o‘taydi. Juda ko‘p ilmiy tadqiqotlar va
atoqli olimlar guvohlik berishlaricha, olamning salohiyati, ijodiy mehnati natijalari
va samaradorligi uning estetik madaniyati darajasiga bevosita bog‘liq ekan.
Olimning estetik madaniyati deganda, uning estetik his-tuyg‘usi, ilmiy farazi, ilmiy
fahm-farosati ko‘rgazmali ramziy tasavvurlarni hosil qilish qobiliyati,
tafakkurining o‘ziga xos tasviriy umumlashtirishlarga moyilligini tushunamiz.
Estetik madaniyat, jamiyatning san’at, go‘zallik va estetik qadriyatlarga qanchalik
ahamiyat berishini ifodalaydi. Bunga ko‘ra, jamiyatning estetik madaniyatiga
uning san’atga bo‘gan qiziqishi, san’at asarlarini baholash qobiliyati, estetik
5

qadriyatlarga hurmat va go‘zallikni idrok etish kabi elementlar kiradi. Estetik
madaniyat, jamiyatning madaniy boyligi va badiiy mahoratining ko‘rsatkichi ham
hisoblanadi. Jamiyatning estetik axloqi shu jamiyatning qadriyatlari, e’tiqodlari va
uslubini aks ettiruvchi san’at asarlari va me’moriy inshootlar orqali ham
ifodalanishi ham mumkin. Estetika inson hayotini go‘zal va mazmunli qiladigan
san’at va go‘zallikni idrok etishning ahamiyatini ta’kidlaydi. San’at va estetika
jamiyatning ruhini va hayot sifatini oshirishi mumkin, degan fikr bor. Demak,
jamiyatning estetik mentalitetini rivojlantirish va saqlash madaniy-ijtimoiy
taraqqiyotga ham xizmat qiladi. Estetik jamiyatda hayotning har jabhasida san’at
va go‘zallik birinchi o‘rinda turadi. San’at asarlari musiqa, teatr, adabiyot
rassomlik kabi turli sohalarda ishlab chiqariladi va jamiyatning deyarli barcha
qatlamini qamrab oladi. Estetik svilizatsiya jamiyatda san’at badiiy ishlab
chiqarishga qiziqish uyg‘otadigan muhitni yaratishni talab qiladi.
Natijada estetik svilizatsiya jamiyatning san’atga va go‘zallikni idrok etishga
qanday ahamiyat berishini ifodalaydi. Bunga ko‘ra, jamiyatning estetik madaniyati
uning san’at asarlariga bo‘lgan qiziqishi, estetik qadriyatlarni tushunish va
baholash qobiliyati, go‘zallikni idrok etish va badiiy ishlab chiqarishga qo‘shgan
hissasi bilan belgilanadi. Estetik svilizatsiya jamiyatning madaniy boyligi va hayot
sifatining muhim ko‘rsatkichidir. Estetik madaniyatni shakllantirish usullari san’at,
adabiyot, musiqa, kino va arxitektura kabi turli madaniyatlarni ifodalashning
estetik shakllaridan foydalangan holda odamlarning estetik hissiyotlarini
rivojlantirishga undashga qaratilgan. Estetik madaniyatni shakllantirishning ba’zi
usullari mavjud:
1. Badiiy ta’lim: Badiiy ta’limni erta yoshdan boshlash estetik sezgirlikni
rivojlantirishga katta hissa qo‘shadi. San’at darslarida turli xil san’at fanlarini
(rasm, musiqa, teatr va boshqalar) o‘rganish va tajriba qilish imkoniyatini
ta’minlash kerak.
6

2. Badiiy faoliyat: Badiiy faoliyat odamlarga o‘z ijodini kashf qilish va ifoda
etish imkonini beradi. Musiqa, raqs, rasm va haykaltaroshlik kabi badiiy faoliyatni
qo‘llab-quvvatlash odamlarning estetik tuyg‘ularini oziqlantiradi.
3. San’at galereyalari va ko‘rgazmalari: San’at galereyalari va ko‘rgazmalar
odamlarni turli xil san’at asarlari bilan tanishtirish orqali estetik tajribalarini
boyitadi. Bunday tadbirlarni tashkil etish va targ‘ib qilish estetik svilizatsiyani
shakllantirishda muhim o‘rin tutadi.
4. Tarixiy-madaniy merosni asrab-avaylash: Tarixiy-madaniy merosni
asrab-avaylash odamlarning o‘tmishga bo‘lgan aloqalarini mustahkamlaydi, estetik
tasavvurni shakllantiradi. Muzeylar va tarixiy obidalarni qayta tiklash va saqlash
odamlarga o‘tmishning badiiy va estetik qadriyatlarini kashf etishga yordam
beradi.
5. Estetik dizaynni targ‘ib qilish: Estetik dizayn kundalik hayotda ham
muhim rol o‘ynaydi. Arxitektura, interyer dizayni kabi sohalarda yuqori estetik
qiymatga ega dizaynlarni rag‘batlantirish estetik madaniyat rivojlanishini
qo‘llabquvvatlaydi.
6. Estetik sezgirlik treningi: Estetik sezgirlikni oshirish uchun o‘quv
dasturlarini tashkil qilish odamlarga estetik qadriyatlarga nisbatan sezgir bo‘lishga
va estetik tajribalarni ko‘proq qadrlashga imkon beradi. Bu usullar estetik
madaniyatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Kishilarning estetik
hissiyotlarini rivojlantirish, estetik hayotni qabul qilish, yuksak estetik qadriyatga
ega bo‘lgan madaniy qadriyatlarni muhofaza qilish jamiyatning estetik
mentalitetini mustahkamlaydi. Estetik madaniyatni shakllantiruvchi unsurlar
jamiyat tarixi, geografiyasi va ijtimoiy tuzilishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu
omillar estetik madaniyatning o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lishiga imkon beradi.
Masalan, jamiyatning diniy e;tiqodlari va marosimlari, ularning san’at va estetik
qadriyatlarni tushunishlariga ta’sir qilishi mumkin.
Estetik madaniyat jamiyatning estetik tushunchasi va tasvirini aks ettiruvchi
ko‘plab ijodiy ifodalarni o‘z ichiga oladi. Masalan, jamiyatning rasm yoki
7

haykaltaroshlik uslubi ushbu jamiyatning estetik axloqning bir qismini tashkil
qilishi mumkin. Xuddi shunday, jamiyatning musiqiy janrlari, adabiy uslublari
yoki tendensiyalari uning estetik mentalitetini aks ettirishi mumkin. Estetik
madaniyatning shakllanishi ijtimoiy qadriyatlar va madaniy me’yorlar bilan birga
keladi. Shunday qilib, estetik madaniyat jamiyat qadriyatlari va qarashlarini
ifodalovchi ifoda shakliga aylanishi mumkin. Natijada, estetik madaniyat
jamiyatning estetik qadriyatlarini aks ettiruvchi va shakllantiradigan hodisadir.
San’at, me’morchilik, musiqa, adabiyot va raqs kabi ko‘plab ifoda shakllari estetik
madaniyatni shakllantiradigan elementlardir. Bu elementlar jamiyat qadriyatlari,
e’tiqodlari va madaniyati bilan o‘zaro aloqada bo‘lib, estetik madaniyatni
diversifikatsiya qilishga yordam beradi.
Estetik madaniyatni shakllantirish jarayonida pedagogik usullar quyidagilar
bo‘lishi mumkin:
1. Darslarda ilg‘or tadbirlari: Pedagogik usuldan foydalanib, darslarda ilg‘or
tadbirlar belgilanishi mumkin. Misol uchun, talabalarning chizish, rasm qilish yoki
musiqa ijro etish bilan bog‘liq tadbirlar tashkil etish. Bu tarz tadbirlar talabalarni
estetik madaniyat bilan bog‘liq masalalarga qiziqishga yoki ilg‘or bo‘lishga
intilishlarini kuchaytiradi.
2. Ta’limiy sarguzashtlar: Estetik madaniyatni shakllantirish jarayonida
talabalarga ta’limiy sarguzashtlarini ko‘rmasdan amali mashg‘ulot yoki
so‘rovnoma qiymatini belgilash o‘rinli bo‘lishi lozim. Bu talabalar uchun ijobiyroq
va hayratlantiruvchi bo‘ladi, ularning ko‘nikmadan o‘rganish bo‘yicha ilg‘or
mashq yoki amaliyotlar belgilanishi muhimdir.
3. Muhokama: Estetik madaniyatni shakllantirish jarayonida pedagogik
usullarning biri talabalarni muhokama qilishdir
4. Tahliliy va o‘qish usullari: Estetik madaniyatni shakllantirish jarayonida
pedagogik usullar tahliliy va o‘qish usullarini jamlab o‘z ichiga oladi. Bu usul
talabalarning boshqa zamonaviy ijyimoiy-tarixiy, huquqiy rivojlangan mamlakatlar
8

yoki ba’zi holatlardagi rasmiy yoki lotin asosida nashr etilgan yuzlab asarlarini
o‘qish, tadqiq qilish va tahlil qilish imkoniyatlarini beradi.
5. Ko‘rgazmali mashqlar va boshqa faoliyatlar: Estetik madaniyatni
shakllantirish jarayonida talabalarni fikr, ta’limiy mashg‘ulot va ommaviy
imkoniyatlarni ulardan taqdim etish bilan bog‘liq faoliyatlar olib boorish
kafolatlarini berishning eng yaxshi yo‘llaridan biri ta’lim mashg‘ulotlardan
foydalanishdir. Misol uchun musiqa, raqs, taniqli chizma mashg‘ulotlari va boshqa
jismoniy faoliyatlar bo‘lishi mumkin.
6. Ijtimoiy faoliyatlar yoki jamoatchilik: Estetik madaniyatni
shakllantirishning asosiy qismlaridan biri ham jamoatchilik, ya’ni ijtimoiy
faoliyatlar bilan bog‘liq bo‘lishidir. Bu talabalarning ijtimoiy muhit bilan
aloqalarini rivojlantirish, jamoa bilan hamkorlik qilish va jamiyatning umumiy
tarzda estetik madaniyatini o‘rganishga imkon beradi. Estetik madaniyatni
shakllantirish jarayonida pedagogik usullar o‘sish, suhbatlashish va
maslahatlashish asosida ta’limga innovatsion qarashlarni nashr etadi. Iloji bo‘lsa,
ushbu pedagogik usullarni birga qo‘llash orqali talabalarga estetik madaniyatni
tushunarliroq qilish va o‘zining unga salbiy ko‘rinishdan foydalanishlarini
ta’minlab beradilar.
Estetika—bu insonlarning estetik tajribalari va estetik sezgirligini oshirishga
qaratilgan ta’lim sohasi. Bu jarayonda psixologik xususiyatlarni aniqlash muhim
ahamiyatga ega. Estetik madaniyatni shakllantirish jarayonida muhim psixologik
xususiyatlar:
1. Ijodkorlik: Estetik madaniyatni rivojlantirish jarayonida ijodkorlik muhim
ahamiyatga ega. Ijodiy fikrlar va turli nuqtai nazarlar estetik sezgirlikni oshiradi.
Psixologik jihatdan ijodkorlik miya funksiyalari bilan bog‘liq.
2. Ta’sirchanlik: Estetik tajribalar va go‘zallik bilan bog‘liq tafsilotlardan
xabardor bo‘lish estetik madaniyatning asosidir. Psixologik nuqtai nazardan bu
sezgirlikka shaxslarning hissiy sezgirligi ta’sir qiladi.
9

3. Kuzatish qobiliyati: Kuzatish qobiliyati estetik tajribani to‘liq his qilish
uchun muhimdir. Kuzatish qobiliyati—bu tafsilotlarni sezish va tushunish uchun
ishlatiladigan psixologik xususiyat
4. Tanqidiy fikrlash: Estetik madaniyatni rivojlantirish uchun tanqidiy
fikrlash qobiliyatlaridan foydalanish zarur. Tanqidiy fikrlash—turli estetik
tajribalarni obyektiv tahlil qilish va baholash qobiliyati.
5. Empatiya: Estetik tajribalar boshqalarning nuqtai nazarini tushunish va
boshqalarning hissiy tajribalariga empatiya qilish qobiliyati bilan boyitiladi.
Psixologik jihatdan empatiya odamlarning hissiy holati va reaksiyalarini
tushunishga yordam beradi. Bu psixologik xususiyatlar estetik madaniyatni
rivojlantirish va estetik tajriblarini yanada boyitish maqsadida shaxslarning
ongliligini oshiradi. Binobarin, estetik bilimlarni rivojlantirishda o‘quvchilarning
badiiy faoliyatda ishtirok etishlari, estetik kurslartashkil etishlari, san’at asarlari
bilan tanishishlarini osonlashtirish va ularning o‘z ijodiy imkoniyatlarini ochish
imkoniyatini yaratish muhim ahamiyatga ega. Shu tariqa o‘quvchilarning estetik
didini o‘stirish, san’atga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish mumkin. Estetika
falsafaning go‘zallik, san’at va idrok masalalari bilan shug‘ullanadigan bo‘limidir.
Estetikaning asosiy boshlang‘ich nuqtasi go‘zallik va uning san’at va hayotdagi
rolini o‘rganish va tushunishdir. Estetika fani estetik idrok, subyektiv did, estetik
tuyg‘uga muhitning ta’siri, san’at va estetik ifoda xususiyatlari bilan ham
shug‘ullanadi. Bundan tashqari, u san’at va go‘zallikning jamiyatdagi o‘rni,
ularning inson va uning dunyoni idrok etishiga ta’sirini ham tadqiq etadi. Estetika
falsafaning axloq, metafizika, gnoseologiya kabi boshqa sohalari bilan,
shuningdek, adabiyot nazariyasi, tasviriy san’at, musiqa kabi boshqa gumanistik va
badiiy fanlar bilan kesishadi. Estetikadagi muhim tushuncha ham “estetikada yo‘q”
tushunchasi estetika go‘zallikning yagona va umume’tirof etilgan standartini yoki
go‘zallik mezonini belgilay olmasligidan kelib chiqadi. Buning o‘rniga, estetika
turli xil va subyektiv narsalar bilan shug‘ullanadi. O‘quvchilarni estetik
madaniyatliligini quyidagi mezonlarga ko‘ra aniqlash mumkin:
10

 estetik bilimlarning tarkib topganligi;
 estetik madaniyatning tarbiyalanganligi;
 estetik va madaniy meros namunalaridan xabardor bo‘lish;
 estetik tuyg‘uning rivojlanganligi;
 ijtimoiy hayot, tabiat va mehnat go‘zalliklarini his etish
 go‘zallikka intilish ehtiyojining rivojlanganligi;
 estetik ideaning shakllanganligi;
Talabalarning estetik madaniyatini rivojlantirishda tarbiyaning ahamiyati
muhim rol o‘ynaydi. Estetik madaniyatni oshirish uchun tarbiya jarayoning
mohiyati shu jarayon uchun xarakterli bo‘lgan va muayyan qonuniyatlarda
namoyon bo‘ladigan ichki aloqa va munosabatlarni aks ettiradi. Talabalarning
estetik madaniyatini rivojlantirish jarayonida talabalarda jamiyatga naf
keltiradigan, shaxsga qo‘yiladigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy
malaka va ko‘nikma hosil qilinadi. Bunga erishish uchun o‘quvchining ongiga,
dunyoqarashiga va irodasiga tizimli, muntazam ta’sir etib boriladi. U insonning
ma’naviy olami va ruhiy dunyosini boyituvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi.
Estetik madaniyat, avvalo, odamning atrof-muhitdagi go‘zallikni his qilish,
qadrlash, undan zavqlanish, hamda bu go‘zallikni yaratish jarayonida ishtirok etish
qobiliyatlarini o‘zida mujassam etadi. Estetik madaniyat shaxsiy madaniyatning
ajralmas qismi bo‘lib, insonning umumiy axloqiy, ma’naviy, madaniy darajasini
belgilovchi mezonlardan biridir. Bu madaniyat insonning faqat tashqi ko‘rinishiga
emas, balki uning ichki dunyosiga, munosabatlariga, estetik didi va qadriyatlariga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, estetik madaniyat maktab yoshidagi bolalarda
shakllantirilsa, ularning shaxs sifatida komillashuvi tezroq va samaraliroq kechadi.
Estetik madaniyat quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan tashkil topadi:
 Estetik ehtiyoj — bu shaxsda go‘zallikka bo‘lgan tabiiy ichki intilishdir.
Inson tabiatan go‘zallikka intiladi: u go‘zal muhitda yashashni, chiroyli narsalarni
ko‘rishni, musiqani eshitishni, tabiat go‘zalligidan zavqlanishni istaydi. Bu ehtiyoj
insoniyat madaniy taraqqiyotining har bir bosqichida mavjud bo‘lgan.
11

 Estetik hissiyot — bu go‘zallikni idrok etish natijasida yuzaga keladigan
emotsional holatlardir. Masalan, musiqani eshitganda hayajonlanish, tabiat
go‘zalligiga qoyil qolish, rasm asaridan zavqlanish — bularning barchasi estetik
hissiyotlar ko‘rinishidir. Ular bolaning emotsional dunyosini boyitadi va ruhiy
tarbiyasida muhim rol o‘ynaydi.
 Estetik tafakkur — bu estetik obyektlar va hodisalarni tahlil qilish,
ularning mazmun-mohiyatini tushunish, estetik baho bera olish qobiliyatidir. Bola
faqat go‘zallikni ko‘ribgina qolmasligi, balki uni anglab, fikr yuritib, o‘z
munosabatini bildirishi ham zarur. Bu tafakkur turining rivojlanishi bolaning
tanqidiy va ijodiy fikrlashini rag‘batlantiradi.
 Estetik did — insonning go‘zallikni to‘g‘ri anglash, uni baholash va
qadrlash mezonlariga asoslangan ichki mezoni hisoblanadi. Estetik did shaxsning
shakllanishida muhim o‘rin tutadi, chunki u orqali inson yaxshi bilan yomon, nafis
bilan oddiy, chiroyli bilan xunuk orasidagi farqni bilib oladi. Bu esa uni ijtimoiy
hayotda to‘g‘ri tanlovlar qilishga yo‘naltiradi.
 Estetik faoliyat — bu insonning estetik bilim va hissiyotlarini amaliyotda
ifodalash shaklidir. Rasm chizish, kuylash, raqs tushish, sahna ko‘rinishlarida
qatnashish, badiiy asar yozish kabi faoliyatlar estetik faoliyatga kiradi. Ayniqsa,
boshlang‘ich sinf yoshidagi bolalar uchun bunday faoliyatlar nihoyatda foydali
bo‘lib, ularda ijodkorlik, noziklik, ifoda vositalaridan foydalanish ko‘nikmalarini
shakllantiradi.
Bu tarkibiy qismlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, estetik madaniyatning
mukammal shakllanishini ta’minlaydi. Estetik madaniyatni shakllantirish
bolalarning jamiyatda estetik qadriyatlarni qadrlovchi, madaniyatli, fikrlovchi
shaxs bo‘lib yetishishiga xizmat qiladi. Maktab davrida estetik madaniyatni
rivojlantirish – bu nafaqat san’at va chiroyli ko‘rinishlar bilan tanishtirish, balki
bolani go‘zallikni yaratishga, qadrlashga, hayotda estetik mezonlar asosida
yashashga o‘rgatishdir. Estetik madaniyatning mazmunan to‘g‘ri va izchil
shakllanishi bola shaxsining ma’naviy, axloqiy, psixologik, hamda ijtimoiy
12

rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan, boshlang‘ich ta’lim
bosqichida bu yo‘nalishga alohida e’tibor qaratish lozim bo‘ladi.
Estetik tarbiya bolalik davridan boshlab inson shaxsiyatining shakllanishida
muhim omil hisoblanadi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf yoshidagi bolalar uchun bu
jarayon alohida ahamiyatga ega, chunki aynan shu davrda bola o‘zini anglash,
go‘zallikni idrok qilish, his qilish va unga ongli munosabat bildirishga asos soladi.
Bolaning estetik his-tuyg‘ulari, didi, go‘zallikka nisbatan munosabati erta yoshdan
shakllanishi, keyinchalik uning ma’naviy dunyosi, axloqiy qarashlari va ijtimoiy
xulq-atvorini belgilaydi. Psixologik tadqiqotlarga ko‘ra, 6–10 yosh oralig‘i
bolaning eng emotsional, sezgir va qabulchan bosqichidir. Bu davrda o‘quvchi
tashqi muhitdagi go‘zallikka, san’at asarlariga, musiqa, tabiat manzaralari yoki
insoniy fazilatlarga nisbatan kuchli sezuvchanlikka ega bo‘ladi. Shuning uchun
aynan shu yoshda berilgan estetik tarbiya nafaqat estetik madaniyat, balki bolaning
umumiy shaxsiy sifatlarini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi.
Estetik tarbiya yordamida bolada quyidagi sifatlar shakllanadi:
 Nozik did – bola san’at asarlarida, kiyinishda, muloqotda, makon
bezagida go‘zallikni ajrata olishni o‘rganadi. Bu esa uning har bir tanlovini estetik
mezonlarga asoslantirishga yordam beradi.
 San’at va madaniyatga mehr – estetik tarbiya bolani badiiy adabiyot,
musiqa, rasm, teatr, xalq og‘zaki ijodi kabi madaniyat shakllariga jalb etadi. Bu esa
ularning san’atga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otadi, madaniy qadriyatlarni qadrlashga
o‘rgatadi.
 O‘zini tutish madaniyati – go‘zallikni his qilgan bola, odatda, o‘z harakati,
nutqi, muomalasida ham go‘zallikka intiladi. Estetik tarbiya orqali bola muloqot
madaniyatini, jamoat joylarida o‘zini tutish qoidalarini, chiroyli gapirish va
chiroyli ko‘rinishga intilishni o‘zlashtiradi.
 Atrof-muhitga estetik munosabat – bola tabiatga, o‘quv muhiti va uydagi
tartibga, shaxsiy gigiyena va tashqi ko‘rinishiga estetik jihatdan qarashni
o‘rganadi. U tartib, poklik va nafislikni qadrlay boshlaydi.
13

Amaliy jihatdan olib qaraganda, estetik tarbiyani quyidagi faoliyatlar orqali
samarali yo‘lga qo‘yish mumkin: rasm chizish, haykaltaroshlik, bezak san’ati
mashg‘ulotlari, musiqiy eshittirishlar va kuylash darslari, teatr sahnalashtirish,
madaniy tadbirlarda ishtirok etish, tabiatni kuzatish va tahlil qilish, go‘zal so‘z va
she’rlarni yod olish. Shuningdek, muzeylarga sayohatlar, milliy san’at
namunalarini o‘rganish, xalq ijodi namunalarini tinglash orqali bolalarda milliy
estetik qadriyatlarga hurmat uyg‘otiladi. Estetik tarbiya bolaning ruhiy va axloqiy
rivojlanishini ham qo‘llab-quvvatlaydi. Go‘zallikka moyil, nafis didli bola odatda
sezgir, mehribon, boshqalarga nisbatan xushmuomala va e’tiborli bo‘ladi. U har bir
narsaga, voqealarga estetik mezonlar asosida yondasha boshlaydi. Bu esa uning har
tomonlama barkamol shaxs sifatida shakllanishiga zamin yaratadi. Estetik tarbiya
bolalarda ijodiy fikrlash, erkin tasavvur qilish, hayotni o‘zgartirishga bo‘lgan ichki
ehtiyojni uyg‘otadi. Ijodiy faoliyat orqali ular o‘z fikrini, kechinmalarini, orzularini
obrazlar orqali ifodalaydi, bu esa ularni estetik jihatdan boyitadi. Estetik tarbiya
bolalik davrida berilishi shart bo‘lgan eng muhim tarbiyaviy yo‘nalishlardan
biridir. Bu tarbiya bolani nafaqat san’atni sevuvchi va qadrlovchi, balki atrofdagi
go‘zallikni yaratishga harakat qiluvchi, ijtimoiy jihatdan faol, madaniyatli va didli
shaxs sifatida voyaga yetkazadi. Shu sababli, boshlang‘ich ta’limda estetik
tarbiyani tizimli va maqsadli tarzda olib borish, uning barcha yo‘nalishlarini o‘quv
dasturlariga singdirish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Pedagogikada estetik tarbiya
ta'lim-tarbiya jarayonining muhim tarkibiy qismi sifatida qaraladi. Bu nazariyaning
asosiy maqsadi – o‘quvchilarga go‘zallikni anglash, san'atni qadrlash, tabiat va
jamiyatdagi estetik hodisalarni his etish va ularga nisbatan to‘g‘ri munosabat
bildirishga o‘rgatishdir. Estetik tarbiya bolaning nafaqat badiiy dunyoqarashini
rivojlantirish, balki uning axloqiy va ijtimoiy qadr-qimmatlarini, shaxs sifatida
shakllanishini ham ta'minlaydi. Pedagogikada estetik tarbiya nazariyasi bir qator
olimlarning ilmiy izlanishlariga asoslanadi. A. V. Bakushinskiy, V. A.
Sukhomlinskiy, L. S. Vigotskiy, N. K. Krupskaya kabi pedagoglar estetik tarbiyani
shaxs rivojining zaruriy bosqichi sifatida ko‘rsatganlar. Ularning fikricha, estetik
14

tarbiya – bu o‘quvchilarning estetik sezgirliklarini, go‘zallikni anglash
qobiliyatlarini rivojlantirish, ularning tafakkur va his-tuyg‘ularini boyitishga
qaratilgan jarayon.
Estetik tarbiyaning asosiy tamoyillari :
1. Tarbiyalanuvchining yoshiga va psixologik xususiyatlariga moslik .
Estetik tarbiya, bolaning yoshiga va psixologik xususiyatlariga mos ravishda
tashkil etilishi kerak. Har bir yosh davri o‘ziga xos psixologik xususiyatlar va
ehtiyojlarga ega bo‘ladi. Masalan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ko‘proq tasavvur,
his-tuyg‘ularni rivojlantiruvchi faoliyatlarga jalb etiladi. Ular uchun rasm chizish,
musiqa va tabiatni kuzatish kabi faoliyatlar orqali go‘zallikni anglash va sezish
muhim. Shuningdek, bu yoshdagi bolalar badiiy faoliyatda o‘zini ifodalashga,
rang-barang tasavvurlarga ega bo‘lishga intilishadi. O‘rta va yuqori sinflarda esa
estetik tarbiya ko‘proq tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga, san'at va madaniyatni
chuqur anglashga qaratiladi. O‘quvchilarni badiiy mezonlarni tushunish, san'at
asarlarini tanqidiy baholash va estetik qadriyatlarni anglashga o‘rgatish zarur. Bu
esa ularga o‘z fikrlarini o‘rtoqlari bilan baham ko‘rishga, estetik savodxonlikni
oshirishga yordam beradi.
2. Estetik faoliyatning turli shakllaridan foydalanish . Estetik tarbiya
jarayonida san'at, musiqa, tabiatni kuzatish, xalq og‘zaki ijodi kabi turli
faoliyatlardan foydalanish zarur. San'atning turli shakllari (rasm, musiqa, adabiyot,
drama) o‘quvchilarni nafaqat badiiy ko‘nikmalarga ega bo‘lishga, balki ularni
go‘zallikni his qilishga, ijodiy tasavvurga ega bo‘lishga, tanqidiy fikrlashni
rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, musiqa darslari nafaqat musiqa
tinglashni, balki uning ma'nosini tushunishni, musiqaning estetik go‘zalligini
anglashni o‘rgatadi. Rasm darslari bolalar uchun ranglar va shakllarni tasavvur
qilish va ularni ifodalash imkonini beradi. Tabiatni kuzatish orqali esa bola atrof-
muhitga bo‘lgan estetik munosabatni shakllantiradi. Tabiyatni sevish, uning
go‘zalligini tushunish, unga bo‘lgan hurmat va e'tibor bolalar uchun muhim
tarbiyaviy ahamiyatga ega. Shuningdek, xalq og‘zaki ijodi (maqol, topishmoq,
15

naqqollik) bolalar ongida xalqning badiiy qarashlari va qadriyatlarini
shakllantiradi.
3. Tarbiya jarayonining tizimliligi va uzluksizligi . Estetik tarbiya faqat
alohida darslarda emas, balki ta'limning barcha sohalarida tizimli ravishda
o‘rgatilishi kerak. Bu shuni anglatadiki, estetik tarbiya butun ta'lim jarayonida
uzluksiz davom etishi kerak. Estetik qadriyatlarni shakllantirish faqat badiiy
darslarda amalga oshirilmaydi, balki boshqa barcha darslar va kundalik hayotda
ham amalga oshiriladi. Masalan, o‘quvchilarni axloqiy darslarda, sport
mashg‘ulotlarida, kundalik hayotdagi estetik hodisalarga e'tibor qaratishda ham
estetik qadriyatlar o‘rgatilib, ularni amalda qo‘llashga o‘rgatiladi. Shu tarzda,
bolalar estetik sezgilarini rivojlantiradilar, ularning go‘zallik va estetik qarashlari
yaxshilanadi. Tarbiya jarayonida bu qadriyatlar uzluksiz shakllanadi, bu esa
o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Estetik tarbiyaning
asosiy tamoyillari bolaning har tomonlama rivojlanishiga xizmat qiladi. Yoshga
mos yondashuv, turli badiiy faoliyat shakllaridan foydalanish va tarbiya
jarayonining tizimli va uzluksizligi orqali bolalarda estetik did, go‘zallikni anglash
va qadrlash hissiyotlari shakllanadi. Bu tamoyillarni o‘zida mujassamlashtirgan
estetik tarbiya, o‘quvchilarning badiiy va ijtimoiy savodxonligini oshirishga, ularni
estetik qadriyatlarni anglashga va ularga amal qilishga o‘rgatadi.
Zamonaviy pedagogikada estetik tarbiya o‘quvchilarning badiiy, ijtimoiy,
axloqiy va psixologik rivojlanishini integratsiyalashgan tarzda o‘rganishga katta
ahamiyat beriladi. Estetik tarbiya faqat san'atni o‘rganish bilan cheklanmaydi,
balki o‘quvchining umumiy madaniyatini, dunyoqarashini va shaxsiyatini
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Zamonaviy pedagogikada bu jarayon,
ayniqsa, kompetensiyaviy yondashuv asosida tashkil etiladi. Kompetensiyaviy
yondashuv o‘quvchining faqat bilim olishini emas, balki estetik qadriyatlarni
anglash va ularni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatishni o‘z ichiga oladi. Bu
yondashuvga ko‘ra, o‘quvchining estetik madaniyati shaxsiy kompetensiya sifatida
qaraladi. Estetik kompetensiya — bu go‘zallikni anglash, uning ma'nosini
16

tushunish va estetik qadriyatlarni amalda qo‘llash qobiliyatini o‘z ichiga oladi.
O‘quvchilarga estetik qadriyatlarni o‘rgatish orqali ularning dunyoqarashlari va
ijtimoiy faoliyatlari rivojlanadi. Shu bilan birga, o‘quvchilarni estetik
savodxonlikka o‘rgatish, ularni nafaqat san’atga, balki kundalik hayotda
go‘zallikni anglashga undaydi. Estetik tarbiya, o‘quvchilarni faqat badiiy estetik
qadriyatlar bilan tanishtirish emas, balki ularni ijtimoiy va axloqiy jihatdan
rivojlantirishga ham yordam beradi. Estetik tarbiya orqali o‘quvchilar o‘zaro
hurmat, rahm-shafqat, go‘zallikka hurmat kabi ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarni
anglab, o‘zlarining ijtimoiy munosabatlarini shakllantiradilar. Shuningdek, estetik
tarbiya o‘quvchilarning psixologik rivojlanishiga ham hissa qo‘shadi, chunki
estetik faoliyatlar bolaning hissiyotlari va his-tuyg‘ularini ifodalashga yordam
beradi, bu esa uning ichki dunyosini rivojlantirishga xizmat qiladi. Estetik tarbiya
zamonaviy pedagogikada nafaqat badiiy faoliyatlar, balki ijtimoiy, axloqiy va
psixologik rivojlanish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lib, o‘quvchining shaxsiyatini
kompleks tarzda shakllantirishga yordam beradi.
1.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari shaxsining estetik rivojlanish
xususiyatlari
6–10 yoshdagi bolalarning estetik qabul qilish xususiyatlari ularning
psixologik rivojlanishining muhim jihatidir. Ushbu yosh davrida bolalar atrof-
muhitni faqat mantiqiy va bilimga asoslangan tarzda emas, balki his-tuyg‘ulari,
sezgilari va tasavvurlari orqali qabul qiladilar. Estetik qabul qilish – bu dunyoni
go‘zallik nuqtai nazaridan anglash jarayoni bo‘lib, u bolalarda san’at, tabiat va
boshqa estetik hodisalarga nisbatan turli hissiy va intuitiv munosabatlarni
rivojlantiradi.
Estetik qabul qilishning asosiy xususiyatlari:
1. Intuitiv va hissiy yondashuv: Bolalar estetik qabul qilishda ko‘proq
intuitiv tarzda harakat qiladilar. Ularning idrok jarayoni ko‘pincha ichki sezgilar va
his-tuyg‘ular asosida shakllanadi. Estetik ob'ektlarni qabul qilishda ular asarlarning
17

go‘zalligi yoki yorqinligini faqat tashqi ko‘rinishi bilan emas, balki uning ruhiy
yoki hissiy ta'siri bilan baholaydilar. Masalan, biror bir rasm yoki musiqa asari
bolalarda baxt, xursandchilik, qayg‘u yoki tinchlik hissini uyg‘otishi mumkin, va
bu bolalar uchun asarlarning asosiy qiymatini tashkil etadi.
2. Ranglar, shakllar, tovushlar va tasavvurlar. Bolalar estetik qabul
qilishda ranglar va shakllarni sezgilar bilan bog‘laydilar. Ranglarning va
shakllarning ularning his-tuyg‘ulariga qanday ta’sir qilganini tushunish juda
muhimdir. Misol uchun, qizil rang bolalarda kuchli, faollikni va energiyani
anglatadi, yashil esa tinchlik va osoyishtalikni. Tovushlar ham estetik tajribaga
ta’sir qiladi, chunki bolalar musiqa va tabiatning tovushlarini tinglash orqali his-
tuyg‘ularini shakllantiradilar. Tabiatning tovushlari, masalan, yomg‘irning
shivirlagani yoki qushlarning qo‘shiq kuylashi, bolalar uchun estetik his-
tuyg‘ularni yaratadi.
3. Estetik tajriba va san'at faoliyatlari. 6–10 yoshdagi bolalar o‘z estetik
tajribalarini san'at faoliyatlari, masalan, rasm chizish, musiqa tinglash yoki o‘ynash
orqali rivojlantiradilar. Ular san’at asarlari orqali ranglar, shakllar, ritmlar va
tovushlar yordamida go‘zallikni o‘z idrokiga uyg‘unlashtiradilar. Bu yoshdagi
bolalar rasm chizish, shakllarni yaratish yoki musiqa tinglash orqali o‘zlarining
estetik didlarini rivojlantiradilar. San'at asarlari ularni estetik muhitda olib borib,
yangi hissiy va ruhiy tajribalarni taqdim etadi.
4. Tabaqalanish va ta’sirlar. Bolalar estetik qabul qilishda atrof-muhitning
ta’sirlariga o‘xshash tarzda turli sharoitlarga moslashadi. Masalan, ular tabiat
go‘zalligini faqat tashqi ko‘rinish orqali baholamaydi, balki uning o‘ziga xos hissiy
va estetik qiymatini ham qabul qilishadi. Tabiyatdagi manzaralar, shamolning
yelpingani, tabiatdagi ranglar va o‘simliklarning turli shakllari bolalarga o‘z hissiy
tasavvurlarini va intuitiv idroklarini rivojlantirish imkoniyatini beradi.
5. Hissiy-emotsional o‘zgarishlar. 6–10 yoshdagi bolalar o‘z hissiy
holatlari va emotsional tajribalariga asoslanib estetik qabul qilishda farqlanadilar.
Ularning his-tuyg‘ulari, ko‘pincha ijtimoiy va psixologik o‘zgarishlarga bog‘liq
18

holda shakllanadi. Masalan, bolalar tabiatdagi go‘zallikni faqat tashqi ko‘rinishga
asoslanib baholashdan ko‘ra, uning o‘ziga xos hissiy tasvirlarini va tajribalarini
qabul qilishadi. Ular go‘zallikni o‘z his-tuyg‘ulari va tasavvurlari orqali anglashadi
va bu ularning estetik ongini rivojlantiradi.
6. Estetik didning shakllanishi. 6–10 yoshdagi bolalar o‘zlarining estetik
didlarini shakllantirishda o‘z tajribalari va sezgilari orqali o‘zlariga mos keladigan
estetik ob'ektlarni tanlaydilar. Ular o‘zlarining emotsional reaksiyalariga asoslanib,
go‘zallik va san'atning turli shakllarini qabul qilishadi. Bu davrda bolalar san'atga
nisbatan ochiq fikrlashga moyil bo‘lib, ularning estetik qabul qilish qobiliyati
rivojlanadi. 6–10 yoshdagi bolalarning estetik qabul qilish xususiyatlari ularning
his-tuyg‘ulari, sezgilarini va tasavvurlarini o‘zaro bog‘lab, dunyoni go‘zallik
nuqtai nazaridan anglashlarini ta'minlaydi. Bu yoshdagi bolalar estetik qabul
qilishda intuitiv va hissiy yondashuvni ishlatadilar, ranglar, tovushlar, shakllar kabi
estetik elementlarni o‘z his-tuyg‘ulari orqali qabul qilib, go‘zallikni tushunadilar.
San’at, musiqa, tabiat va boshqa estetik faoliyatlar ularning estetik ongini
rivojlantirib, kelajakdagi badiiy va ma’naviy o‘sishlariga asos yaratadi.
Tasavvur va fantaziya orqali bolalarning estetik didining shakllanishi,
ayniqsa 6-10 yoshdagi bolalarda, ularning psixologik rivojlanishining muhim
jihatlaridan biridir. Bu yosh davrida bolalar faqat atrof-muhitni qabul qilishda
emas, balki o‘zlarining ichki dunyosini yaratishda ham tasavvur va fantaziyani
keng qo‘llaydilar. Ularning tasavvuri o‘zining his-tuyg‘ularini anglash va
ifodalashda, shuningdek, turli badiiy va estetik shakllarni yaratishda asosiy vosita
hisoblanadi. Bolalar tasavvur va fantaziya yordamida o‘zlarining badiiy dunyosini
yaratadilar. Masalan, rasm chizishda, o‘zlari uchun yangi, ijodiy obrazlar
tasvirlashadi. Ularning chizgan rasmlari nafaqat tashqi ko‘rinishlarni, balki
ularning ichki his-tuyg‘ulari, tasavvurlari va hayoliy olamlarini aks ettiradi.
Shuningdek, bolalar badiiy asarlar yaratishda o‘z tasavvurlarini kengaytiradilar,
xayoliy o‘yinlarni tashkil etadilar va bu orqali o‘zlarining estetik didlarini
rivojlantiradilar.
19

Bu yoshdagi bolalar, shuningdek, musiqa, adabiyot va drama kabi san'at
turlariga nisbatan o‘z estetik tasavvurlarini rivojlantiradilar. Masalan, ular
musiqani tinglashda ritm, melodiya va tovushlarning birikmalarini sezadilar,
buning natijasida o‘zlarining estetik hissiyotlari shakllanadi. Musiqa ularga estetik
qoniqish beradi, bu orqali ular nafaqat musiqa asarining strukturaviy jihatlarini,
balki uning ruhiy va hissiy aspektlarini ham tushunishga harakat qiladilar. Badiiy
va estetik asarlar orqali bolalar go‘zallikni nafaqat tashqi ko‘rinishda, balki ichki,
ruhiy jihatdan ham qabul qilishni o‘rganadilar. Fantaziya esa bolalarga yangi
dunyolar yaratish imkonini beradi. Ular fantaziya orqali haqiqiy dunyoni hayoliy
va sehrli olamlar bilan uyg‘unlashtirib, o‘zlarining estetik didlarini
rivojlantiradilar. Masalan, bolalar biror narsani chizishda yoki hikoya yaratishda
ko‘pincha uning aniq shakllarini o‘zgartirib, xayoliy, ruhan boyitilgan tasvirlar
yaratadilar. Bu jarayon esa ularning estetik dunyoqarashini shakllantiradi. Bolalar
tasavvur orqali o‘zlarining psixologik holatlarini va his-tuyg‘ularini ifodalashadi.
Ular o‘zlarining ichki dunyosini, xavotirlarini, quvonchlarini va boshqalarni badiiy
vositalar orqali aks ettiradilar. Shu tarzda, tasavvur va fantaziya bolalar uchun
faqat estetik didni shakllantirishda emas, balki ularning hissiy rivojlanishida ham
muhim rol o‘ynaydi. Badiiy faoliyatlar, xususan, tasavvur va fantaziya orqali
bolalar o‘zlariga nisbatan yangi, chuqurroq qarashlarni rivojlantiradilar va shu
orqali ijtimoiy-axloqiy qadriyatlarni anglashda yordam beradi.
Fantaziya va tasavvur orqali bolalar shuningdek, o‘zining ichki dunyosini
nafaqat san'at, balki hayotdagi boshqa faoliyatlar orqali ham ifodalashadi. O‘yinlar
va tasavvuriy voqealar yaratish jarayonida ular boshqalar bilan o‘zaro aloqada
bo‘lishadi, bu esa ularni jamoaviy ishga, hamkorlikka va empatiya ko‘nikmalarini
rivojlantirishga yordam beradi. Bu jarayonlar bolalar uchun estetik qoniqish va
ijodiy o‘sishni ta'minlaydi. Bolalar tasavvur va fantaziya orqali nafaqat o‘zining
estetik didini, balki ijtimoiy va axloqiy qarashlarini ham shakllantiradi. Masalan,
ular o‘zlarining tasavvurlarida va badiiy asarlarini yaratishda axloqiy
muammolarni ham ko‘rishadi. Bu esa ularga ma'naviy qadriyatlar va estetik
20

me'yorlarni anglashda yordam beradi. Shu tarzda, tasavvur va fantaziya
bolalarning estetik didini nafaqat badiiy jihatdan, balki ijtimoiy-axloqiy jihatdan
ham boyitadi.
O‘quvchilarning estetik rivojlanishida hissiy-emotsional muhitning roli
nihoyatda muhimdir, chunki 6–10 yoshdagi bolalar dunyoni asosan his-tuyg‘ulari
va emotsional tajribalari orqali anglaydilar. Hissiy-emotsional muhit bolalarning
estetik qabul qilish va estetik didini shakllantirishda asosiy omil bo‘lib, ular estetik
tajribalarni his-tuyg‘ular va intuitiv qabul qilish orqali yaxshiroq tushunadilar.
Bolalar uchun go‘zallik nafaqat ko‘rish yoki eshitish orqali qabul qilinadi, balki
ular go‘zallikni his qilishadi va unga nisbatan chuqur emotsional munosabatda
bo‘lishadi. Misol uchun, tabiatdagi ranglar, musiqaning ritmi yoki san'at
asarlarining shakllari bolalar uchun nafaqat tashqi ko‘rinishdan iborat, balki ular bu
asarlarni sezgilar orqali qabul qilib, ular bilan birgalikda his-tuyg‘ularini
oshiradilar. Musiqa yoki drama kabi san'at turlariga bo‘lgan munosabatlar
bolalarga yangi hissiy tajriba yaratadi, bu tajriba esa ularning estetik didini
rivojlantiradi. Boshqa tomondan, bu estetik qabul qilish jarayoni ularning ijtimoiy
va axloqiy rivojlanishiga ham ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, chunki bolalar go‘zallikni
faqat tashqi tomondan ko‘rish emas, balki ichki, ruhiy qabul qilishni ham
o‘rganadilar.
Hissiy-emotsional muhit bolalarning san'at va estetik qiymatlarni qanday
tushunishi va qabul qilishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Masalan, bolalar
o‘zlarining hissiy reaktsiyalari orqali san'at asariga yoki tabiat go‘zalligiga turlicha
munosabat bildirishlari mumkin. Ularning bu tajribalari o‘zlarining estetik didini
va hissiy-emosional rivojlanishini ta'minlaydi. Bolalarning musiqaga, rassomlikka
yoki adabiyotga nisbatan chuqur hissiy reaktsiyalarini sezishlari ularning estetik
didini shakllantirishga yordam beradi. Agar bolalar atrof-muhitda ijobiy hissiy-
emotsional tajribalarni boshdan kechirsalar, ular o‘zlarini go‘zallikni qadrlashga
o‘rgatadilar. Shu tarzda, hissiy-emotsional muhit ularning estetik didining
shakllanishida ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, chunki bolalar san'at va boshqa estetik
21

obyektlarga nisbatan chuqurroq munosabatda bo‘lishni boshlaydilar. Ular faqat
tashqi ko‘rinishlarga e'tibor bermay, balki go‘zallikning ruhiy va ichki qiymatini
ham anglashni o‘rganadilar. Hissiy-emotsional muhit nafaqat bolalar uchun estetik
didning rivojlanishiga yordam beradi, balki ularning umumiy hissiy-intellektual
rivojlanishiga ham ta'sir qiladi. Bu muhit orqali bolalar san'at va estetik
qadriyatlarni anglab, ularga nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lishga o‘rgatiladilar.
Ularning estetik rivojlanishi ijtimoiy, axloqiy va psixologik jihatlarni ham o‘z
ichiga oladi, bu esa bolalarning shaxsiyati va dunyoqarashining shakllanishiga
yordam beradi.
1.3. Ta’lim jarayonida estetik tarbiyaning vositalari va usullari
Estetik tarbiyaning samarali amalga oshirilishi uchun turli vositalar va
usullar mavjud bo‘lib, ular bolalar dunyoqarashini va estetik didini rivojlantirishda
muhim ahamiyatga ega. Ta’lim jarayonida estetik tarbiyani amalga oshirishda
tasviriy san’at, musiqa, adabiyot, o‘yin, teatr, tabiatni kuzatish, shuningdek,
zamonaviy texnologiyalardan foydalanish alohida o‘rin tutadi.
1. Tasviriy san’at, musiqa, adabiyot orqali estetik ta’sir . Tasviriy san’at,
musiqa va adabiyot orqali estetik ta’sir bolalar uchun juda katta ahamiyatga ega.
Bu san’at shakllari orqali bolalar o‘z estetik didini rivojlantiradilar, hissiy va
22

intellektual qobiliyatlarini boyitadilar. Har bir san’at turi bolalarning
dunyoqarashini kengaytirib, ularni go‘zallikni his qilish va ifodalashga o‘rgatadi.
Tasviriy san’at bolalar uchun ranglar, shakllar, kompozitsiyalar va
materiallar orqali estetik qabul qilishni o‘rganishning ajoyib vositasidir. Bolalar
tasviriy san’atni tomosha qilganlarida, ular faqat ko‘z bilan ko‘rishmaydi, balki
san’at asaridagi har bir detaldan chuqur his-tuyg‘ularni his qiladilar. San’at
asarlarini tahlil qilish va ularni tushunishga harakat qilish bolalarda sezgi va
tasavvurni rivojlantiradi. Masalan, rasm chizish yoki boshqa tasviriy san’at
asarlarini yaratish orqali bolalar o‘z his-tuyg‘ularini va dunyoqarashlarini
ifodalashni o‘rganadilar. Tasviriy san’at orqali bolalar estetik tajribalarni
o‘zlarining ichki dunyolari bilan bog‘laydilar va bu ularning estetik didini
mustahkamlaydi.
Musiqa esa bolalarning estetik qabul qilishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Musiqa
bolalar uchun nafaqat tovushlar, balki melodiyalar, ritmlar va musiqiy tuzilmalar
orqali ham estetik tajriba taqdim etadi. Musiqa yordamida bolalar tashqi dunyoni,
tabiiy va ijtimoiy voqealarni boshqacha qabul qiladilar. Musiqa orqali bolalar
musiqaning ritmiga, melodiya va tovushlar orqali sezgirlik va his-tuyg‘ularni
anglashni o‘rganadilar. Bu jarayon bolalar uchun estetik qoniqish manbai bo‘lib,
ular musiqa orqali nafaqat san’atni, balki o‘z his-tuyg‘ularini ham ifodalaydilar.
Shu bilan birga, musiqa bolalarga diqqatni jamlash, tinglash va tuyg‘ularni
tushunishni o‘rgatadi.
Adabiyot bolalarning til va nutqni anglash, obrazlarni tushunish, va ijtimoiy
qadriyatlarni o‘rganish borasida katta ahamiyatga ega. Bolalar o‘qigan hikoyalar,
she’rlar va ertaklar orqali dunyoni go‘zallik va axloqiy qadriyatlar nuqtai nazaridan
anglaydilar. Adabiyotdagi obrazlar va voqealar bolalarda xayol, tasavvur va ijodiy
fikrlashni shakllantiradi. She’rlar va hikoyalar bolalarda til orqali go‘zallikni
anglash va uning estetik kuchini his qilish imkonini beradi. Adabiyot yordamida
bolalar dunyoqarashini kengaytirib, o‘zlarining his-tuyg‘ularini yanada boyitadilar.
Bu jarayon ular uchun nafaqat estetik, balki axloqiy va ijtimoiy ahamiyatga ham
23

ega bo‘ladi. Bu uchta san’at shakli birgalikda bolalarning estetik ta’sirini
kengaytiradi va ularning estetik didini shakllantiradi. Tasviriy san’at va musiqa
bolalarni estetik qabul qilishga, adabiyot esa ularni axloqiy va ijtimoiy
qadriyatlarni anglashga yordam beradi. Shu tariqa, tasviriy san’at, musiqa va
adabiyot bolalarning estetik rivojlanishiga, estetik didini shakllantirishga, va ularni
go‘zallikni tushunishga o‘rgatishga katta hissa qo‘shadi.
2. O‘yin, teatr, tabiatni kuzatish kabi usullar . O‘yin, teatr, tabiatni
kuzatish kabi usullar bolalar uchun estetik rivojlanishning samarali vositalaridir.
Ushbu usullar bolalarga nafaqat o‘rganish jarayonini quvnoq va qiziqarli qilish,
balki ularning estetik sezgilarini rivojlantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Har bir
usul o‘ziga xos tarzda bolalarning dunyoqarashini kengaytirib, ularni go‘zallikni
anglashga va ijodiy fikrlashga o‘rgatadi.
O‘yin — bu bolalar uchun eng samarali ta’lim vositasi hisoblanadi. O‘yin
orqali bolalar o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashadi, turli rollarda qatnashadilar va yangi
tajribalar orqali estetik sezgilarini rivojlantiradilar. O‘yin jarayonida bolalar
boshqalar bilan hamkorlikda ishlashadi, bu esa ularning jamoa bilan ishlash,
diqqatni jamlash va ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish imkoniyatini beradi. O‘yin
bolalarda tasavvur va fantaziya kuchayishini qo‘llab-quvvatlaydi, chunki ular
o‘zlarini turli rollarda ko‘rsatib, yangi dunyolar yaratishadi. Bu esa bolalar uchun
estetik didni shakllantirishda katta rol o‘ynaydi, chunki ular o‘yin orqali
dunyoqarashlarini va his-tuyg‘ularini ifodalashni o‘rganadilar.
Teatr — estetik ta’sirga duchor qiladigan yana bir muhim vosita hisoblanadi.
Teatrda qatnashish yoki tomosha qilish orqali bolalar turli obrazlar yaratadilar,
badiiy voqealarni hayotga tadbiq etadilar va estetik his-tuyg‘ularini anglaydilar.
Teatr bolalarda diqqatni va tasavvurni rivojlantirishga yordam beradi. Ular turli
rollarni bajarish orqali o‘zlarining his-tuyg‘ularini boshqalarga etkazishadi, badiiy
ifodalashni o‘rganadilar. Shu bilan birga, teatr bolalarni boshqalar bilan o‘z
fikrlarini almashishga va diqqatni jamlashga o‘rgatadi, bu esa ularning estetik va
24

ijtimoiy rivojlanishiga yordam beradi. Teatrning estetik ta’siri bolalarda go‘zallikni
tushunish va ifodalash qobiliyatini yanada kuchaytiradi.
Tabiatni kuzatish esa bolalarda go‘zallikni anglashning eng tabiiy va qulay
usulidir. Tabiatdagi rang-baranglik, shakllar, tovushlar va harakatlarni kuzatib,
bolalar tabiatning go‘zalligini to‘g‘ri qabul qilishni o‘rganadilar. Tabiat ularning
his-tuyg‘ulariga bevosita ta’sir qiladi, chunki bolalar tabiatda har bir narsa o‘z
o‘rnini topadi va ularning o‘zaro munosabati go‘zallik va tartibga asoslangan.
Bolalar tabiatda ranglarning o‘zgarishini, shamolning tovushini, gullarning
shakllarini va hayvonlarning harakatlarini kuzatib, o‘zlarining estetik didini
rivojlantiradilar. Tabiatni kuzatish orqali ular nafaqat tashqi ko‘rinishdagi
go‘zallikni, balki uning tabiiy tuzilishini va jarayonlarini ham anglaydilar. Bu
usullar bolalarning estetik rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘yin, teatr va
tabiatni kuzatish orqali bolalar o‘z his-tuyg‘ularini anglash, ijodiy va estetik
sezgilarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu esa ularning umumiy rivojlanishida
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular go‘zallikni va estetik qadriyatlarni to‘g‘ri
baholashni o‘rganadilar.
3. Zamonaviy texnologiyalar (video, animatsiya)dan foydalanish .
Zamonaviy texnologiyalar (video, animatsiya)dan foydalanish bolalarga estetik
ta’sir ko‘rsatishda yangi va samarali imkoniyatlarni yaratadi. Video va animatsiya
kabi texnologik vositalar bolalar uchun rang-barang, dinamik va interaktiv estetik
tajribalar taqdim etadi. Ushbu texnologiyalar yordamida bolalar badiiy dunyolarga
kirib, o‘zlarini ko‘rgan va eshitgan narsalar orqali estetik didlarini shakllantirishlari
mumkin. Video va animatsiya, ayniqsa, ko‘rinish, harakat va rang-baranglikni
taqdim etishda juda foydalidir, bu esa bolalarning vizual idroki va estetik qabul
qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Animatsiya va video materiallari orqali bolalar
san’at asarlarini, tabiatni yoki ijodiy voqealarni yanada jonli va interaktiv tarzda
ko‘rishadi. Bu texnologiyalar bolalarga badiiy tasavvur va fikrlashni kengaytiradi.
Masalan, animatsion filmlar bolalar uchun rang-barang vizual tasvirlar, dinamik
harakatlar va figurativ obrazlar orqali estetik go‘zallikni taqdim etadi. Bu jarayon
25

bolalarning tasavvurlarini rivojlantirib, ularga yangi estetik qabul qilish usullarini
o‘rgatadi. Animatsiya, musiqa, san’at va adabiyot kabi estetik elementlarni
birlashtirib, bolalar o‘zlarining his-tuyg‘ularini yanada to‘liqroq ifodalashga
o‘rgatadilar.
Zamonaviy texnologiyalarni ta’lim jarayoniga integratsiya qilish orqali
o‘qituvchilar bolalar uchun yangi, interaktiv va qiziqarli o‘quv muhitini
yaratishlari mumkin. Grafik dizayn, video montaj va multimedia vositalari
yordamida bolalar nafaqat estetik tasvirlar yaratadilar, balki turli san’at shakllarini
ko‘rish, ular haqida o‘ylash va ularni ta’riflashda faol ishtirok etadilar. Bu esa o‘z
navbatida bolalarning estetik sezgilarini va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga
yordam beradi. Video va animatsiya orqali ta’lim berish, bolalar uchun estetik
qabulni ko‘proq ochib beradi, chunki ular nafaqat bir ma’lumotni ko‘rishadi, balki
o‘sha ma’lumot bilan interaktiv tarzda o‘zaro aloqada bo‘ladilar. Bu usul, ayniqsa,
san’at, musiqa yoki adabiyot kabi mavzularni yanada qiziqarli va tushunarli
qilishda samarali bo‘ladi. Zamonaviy texnologiyalar bolalarga san’at va
madaniyatni o‘rganishda yangi yondashuvlarni taqdim etadi. Masalan, bolalar
internet orqali turli muzeylar yoki san’at galereyalarini virtual ravishda ko‘rishlari,
san’at asarlarini o‘rganishlari va ularni o‘zlari yaratishlari mumkin. Bu jarayon
bolalar uchun nafaqat estetik didni rivojlantiradi, balki san’at va madaniyatga
nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi.
Zamonaviy texnologiyalar bolalar uchun estetik rivojlanishning yangi
imkoniyatlarini yaratib, ularning ijodiy fikrlashini, tasavvurini va estetik qabul
qilish qobiliyatlarini rivojlantirishda katta rol o‘ynaydi. Video va animatsiya kabi
vositalar, shuningdek, o‘qituvchilar uchun bolalar bilan samarali va interaktiv
tarzda ishlash imkoniyatlarini taqdim etadi, bu esa estetik didning shakllanishiga
ijobiy ta’sir qiladi. Estetik tarbiya jarayonida turli vositalar va usullarning
birgalikda ishlatilishi bolalar uchun eng samarali ta’limni ta'minlaydi. Tasviriy
san’at, musiqa, adabiyot, o‘yin, teatr va zamonaviy texnologiyalar yordamida
bolalar estetik didini rivojlantiradilar, shuningdek, ularni ijodiy fikrlashga,
26

go‘zallikni anglashga va bu go‘zallikni o‘z hayotida qo‘llashga o‘rgatadilar.
Estetik tarbiya jarayonida bu vositalar va usullar o‘quvchilarning hissiy, aqliy va
estetik rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Zamonaviy texnologiyalar, ayniqsa
video va animatsiya, bolalar uchun estetik ta’sir qilishda juda samarali vositalarga
aylanmoqda. Bu texnologiyalar yordamida bolalar rang-barang vizual tasvirlar,
harakatlar va tovushlarni osonlik bilan kuzatib, estetik tajribalarga ega bo‘lishadi.
Video va animatsiya bolalar uchun o‘zgacha va interaktiv ta’lim muhitini yaratadi,
bu esa ularning estetik didini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu
vositalar bolalarga san’at, musiqa, adabiyot kabi estetik elementlarni birlashtirib,
turli obrazlar va hissiyotlarni o‘rganish imkoniyatini taqdim etadi. Animatsiya va
video materiallari bolalarga san’at asarlarini boshqacha shaklda taqdim etish
imkonini beradi. Masalan, animatsiya orqali bolalar haqiqiy san’at asarlarini
jonlantirishlari mumkin, bu esa ularning san’atchilik va estetik sezgilarga nisbatan
qiziqishlarini oshiradi. Video va animatsiya bolalar uchun nafaqat ma’lumotlarni
ko‘rish, balki ularga faol tarzda qatnashish imkoniyatini ham yaratadi. Shuningdek,
zamonaviy texnologiyalar yordamida bolalar san’at va madaniyatni o‘rganishda
yanada kengroq tafakkurga ega bo‘lishadi, chunki ular turli virtual muzeylar yoki
galereyalarga tashrif buyurish, san’at asarlarini izohlash va tasvirlarni yaratishda
ishtirok etishlari mumkin. Zamonaviy texnologiyalar nafaqat bolalarning estetik
qobiliyatlarini rivojlantiradi, balki ular o‘zlarining ijodiy ifodalarini
shakllantirishda yangi yondashuvlarni qo‘llash imkoniyatini beradi. Grafik dizayn,
video montaj va boshqa multimedia vositalari yordamida bolalar o‘z his-
tuyg‘ularini, fikrlarini yanada boyroq va to‘g‘ri ifodalashga o‘rgatadilar.
II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘QUVCHILARNING ESTETIK
MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH AMALIYOTI
2.1. Boshlang‘ich ta’lim darslarida estetik tarbiyani samarali tashkil etish
Boshlang‘ich ta’lim darslarida estetik tarbiyani samarali tashkil etish,
bolalarning estetik didini, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va ular uchun
go‘zallikni anglashni o‘rgatish juda muhimdir. Bu jarayonni amalga oshirishda bir
27

nechta asosiy yo‘nalishlar mavjud, ular ona tili, tasviriy san’at, musiqa va boshqa
ijodiy faoliyatlarda estetik yondashuvni qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Boshlang‘ich
ta’lim darslarida estetik yondashuvni amalga oshirish bolalarning estetik qabul
qilishni rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish va san’atning turli
sohalarini birlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Ona tili, tasviriy san’at, musiqa kabi
darslarda estetik elementlarni integratsiyalash orqali bolalar go‘zallikni tushunish
va his etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu darslar bolalarda estetik didni
shakllantirishda va ularning vizual, eshitish va nutq madaniyatini rivojlantirishda
samarali vositalardan hisoblanadi.
Ona tili darslarida estetik yondashuvni qo‘llash, bolalarga tilni go‘zal va
ijodiy tarzda ishlatishni o‘rgatish imkoniyatini yaratadi. Ona tili, she’rlar, hikoyalar
va ertaklar orqali bolalar o‘zlarini til va so‘zlar bilan ifodalashni o‘rganadilar.
She’rlar va hikoyalar bolalarda go‘zallikni anglashni shakllantiradi, chunki
she’rlarning ritmi, tovushlari, tasvirlari va ma’nolari bolalarni estetik sezgi bilan
bog‘laydi.
 She’rlar bolalarga nafaqat tilni, balki uning go‘zallik va aniq ifodalarini
o‘rganish imkonini beradi. She’rlar orqali bolalar o‘z tuyg‘ularini va his-
tuyg‘ularini ifodalashni o‘rganadilar. She’rlarning melodik tuzilishi,
takrorlanadigan so‘zlar va metaforalar bolalarda go‘zallikni qabul qilishni
kuchaytiradi.
 Ona tili darslarida badiiy asarlarni o‘rganish bolalarda axloqiy
qadriyatlarni tushunish va ifodalashni o‘rgatadi. Ertaklar va hikoyalar orqali
bolalar insoniy tuyg‘ularni, do‘stlik, mehnat, mehr-shafqat, muhabbat kabi
qadriyatlarni anglashadi. Bu esa estetik didni rivojlantiradi va bolalarda o‘zining
estetik qabul qilish usullarini shakllantiradi.
 Bolalar mustaqil ravishda she’rlar yaratish, hikoyalar yozish yoki ijodiy
fikrlash orqali o‘z nutq madaniyatini va estetik didini yanada rivojlantiradilar. O‘z
asarlarini yaratish orqali bolalar tilni aniq va ma’no bilan ishlatishni o‘rganadilar.
28

Tasviriy san’at darslari bolalarda rang, shakl, kompozitsiya va boshqa
tasviriy elementlarni qabul qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Tasviriy san’at orqali
bolalar go‘zallikni tushunish va his qilishni o‘rganadilar. Bu darslar bolalarga
san’atning estetik qiymatini anglashga yordam beradi va ularning ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantiradi.
 Tasviriy san’at darslarida ranglar va shakllar bolalar uchun estetik ta’sir
yaratishning asosiy vositalaridir. Ranglarni tanlash, ulardan qanday qilib tasvirlarni
yaratish, ranglarning o‘zaro munosabatlari bolalarda sezgirlikni rivojlantiradi.
Rasm chizish yoki boshqa san’at asarlarini yaratish bolalar uchun o‘z tuyg‘ularini
ifodalashda samarali vosita hisoblanadi.
 Tasviriy san’at darslarida bolalar kompozitsiya va shakllar o‘rtasidagi
muvozanatni tushunishni o‘rganadilar. Ular rasmni qanday qilib to‘g‘ri va go‘zal
tarzda joylashtirishni o‘rganadilar. Bu estetik qabul qilishni yanada
chuqurlashtiradi va bolalarning ijodiy tasavvurlarini rivojlantiradi.
 Tasviriy san’at bolalarda ijodiy tasavvurni rivojlantiradi. Rasm chizish,
kollajlar yaratish yoki boshqa san’at shakllarida qatnashish bolalar uchun o‘z ichki
dunyosini ifodalashning samarali yo‘lidir. Bunday darslar bolalarga o‘z his-
tuyg‘ularini tasvirlar orqali ifodalashni o‘rgatadi va ularning estetik didini
rivojlantiradi.
Musiqa darslari bolalarda estetik sezgilarni rivojlantirishda juda muhim o‘rin
tutadi. Musiqaning ritmi, melodiyasi, tovushlar va uning tuzilishi bolalarda
go‘zallikni anglashni kuchaytiradi. Musiqa orqali bolalar nafaqat musiqa asarlarini
tinglaydi, balki uning hissiy mazmunini tushunadilar va o‘z his-tuyg‘ularini
tasvirlashni o‘rganadilar.
 Musiqa darslarida ritm, melodiya va tovushlar bolalarda estetik sezgi va
go‘zallikni qabul qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Bolalar musiqa asarlarini
tinglab, uning tuzilishini va ritmini tushunishga harakat qiladilar. Musiqa
yordamida bolalar nafaqat tovushlarni, balki musiqaning his-tuyg‘ularini ham his
29

qilishadi. Bu esa bolalarda musiqa asarlarini anglash va tasvirlash qobiliyatlarini
kuchaytiradi.
 Musiqa bolalarga o‘z his-tuyg‘ularini tasvirlashda yordam beradi. Musiqa
asarlarini tinglash va o‘rganish orqali bolalar musiqaning o‘ziga xos hissiy
tuyg‘ularini tushunishga o‘rganadilar. Musiqa darslarida musiqani ijro etish yoki
o‘zgartirish orqali bolalar o‘zlarini ifodalashda yanada ijodiy yondashuvni
rivojlantiradilar.
 Musiqa o‘rgatilgan asarlarni ijro etish va ularni o‘zgartirish bolalarda
ijodiy fikrlashni kuchaytiradi. Bolalar musiqaning turli usullarini o‘rganish va o‘z
asarlarini yaratishda ijodiy yondashuvni o‘rganadilar. Bu esa ularning estetik didini
rivojlantiradi va musiqa orqali o‘z his-tuyg‘ularini yanada aniq ifodalashga yordam
beradi.
Ona tili, tasviriy san’at va musiqa darslarida estetik yondashuv bolalar uchun
san’atni anglash, go‘zallikni sezish va o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashning muhim
vositalaridir. Har bir darsda estetik elementlarni qo‘llash bolalar uchun san’atning
turli sohalarini birlashtiradi va ularning estetik didini rivojlantirishga yordam
beradi. Bu esa bolalarning ijodiy qobiliyatlarini, nutq madaniyatini va hissiy
dunyosini kengaytirishga xizmat qiladi.
Integratsiyalashgan darslar – boshlang‘ich ta’limda estetik tarbiyani
rivojlantirishda samarali yondashuvlardan biridir. Bu yondashuv bolalarga turli
fanlar bo‘yicha o‘rganilgan bilimlarni birlashtirish imkonini beradi va ularni
yanada to‘liq va kengroq qabul qilishga yordam beradi. Musiqa, tasviriy san’at va
ona tili darslarining integratsiyalashgan tarzda o‘rganilishi bolalarda estetik sezgini
kuchaytiradi va ijodiy fikrlashni rivojlantiradi. Ona tili darslarida estetik
yondashuv bolalar uchun tilni go‘zal tarzda ishlatishni o‘rgatish imkonini yaratadi.
She’rlar, ertaklar va hikoyalar bolalarga estetik qabul qilishni rivojlantirishga
yordam beradi. Musiqa va tasviriy san’atning badiiy elementlarini til orqali
tasvirlash, bolalarda nutq madaniyatini va axloqiy qadriyatlarni shakllantirishga
yordam beradi. Bu esa, bolalarning san’atga bo‘lgan hurmatini kuchaytiradi va
30

ularga his-tuyg‘ularini estetik tarzda ifodalashni o‘rgatadi. Tasviriy san’at darslari
esa, bolalarga ranglar, shakllar, kompozitsiyalar va tasviriy asarlar orqali
go‘zallikni qanday qabul qilishni o‘rgatadi. Rasm chizish, loydan shakllar yasash,
kollajlar yaratish kabi faoliyatlar orqali bolalar o‘z ichki his-tuyg‘ularini tashqi
shakllarda ifodalaydilar. Tasviriy san’at darslari bolalarda estetik sezgini
rivojlantirish bilan birga, ijodiy tasavvurni ham shakllantiradi.
Musiqa darslari esa, bolalarda ritm, melodiyalar va tovushlar orqali estetik
sezgilarni rivojlantiradi. Musiqa asarlarini tinglash, ularning ritmik va melodik
tuzilishini tushunish bolalarga musiqa va san’atni his qilish imkonini beradi.
Musiqaning tuzilishini o‘rganish va uni ifodalash orqali bolalar his-tuyg‘ularini o‘z
tasvirlari orqali ko‘rsatadilar. Bu esa bolalar uchun musiqaning nafaqat tinglash,
balki o‘zini ifodalash vositasi ekanligini tushunishga yordam beradi.
Integratsiyalashgan darslarda o‘quvchilar musiqa, tasviriy san’at va ona tili
darslaridagi mavzularni birlashtirib o‘rganadilar. Masalan, musiqa darsida bolalar
musiqiy asarni tinglab, uning ritmi va melodiyasini o‘rganadilar, keyin bu asar
haqida qisqacha hikoya yoki she’r yozishadi. Tasviriy san’at darsida esa, o‘qigan
hikoya yoki she’rning vizual tasvirlarini yaratadilar. Bu yondashuv bolalarga ijodiy
fikrlashni rivojlantirish, bir nechta fanni birgalikda o‘rganish va estetik sezgilarini
shakllantirish imkonini beradi. Integratsiyalashgan darslar bolalarga o‘z his-
tuyg‘ularini turli shakllarda ifodalashni o‘rgatadi. Musiqa va tasviriy san’atni
birlashtirish bolalar uchun nafaqat go‘zallikni tushunishni, balki uni yaratishni ham
o‘rgatadi. Darslarda o‘qigan she’r yoki hikoyaning tasvirini chizish orqali bolalar
o‘z his-tuyg‘ularini tasviriy san’at orqali ifodalashadi. Bu bolalarda estetik qabul
qilishni yanada chuqurlashtiradi va ularni ijodiy faoliyatga jalb qiladi.
Integratsiyalashgan darslar o‘quvchilarning umumiy fikrlash va ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bolalar bir nechta fanlardan olingan bilimlarni
birlashtirish orqali yangi va original echimlarni topishadi. Ular musiqaning
melodiyasini, tasviriy san’atning ranglarini va ona tilining badiiyatini birlashtirib,
o‘zlarining bilimlarini yangi shaklda ifodalashadi. Bu esa o‘quvchilarga turli
31

fanlarni birlashtirib o‘rganish va ularni to‘liq qabul qilish imkoniyatini yaratadi.
Integratsiyalashgan yondashuv nafaqat estetik tarbiyani rivojlantiradi, balki
bolalarda tanqidiy fikrlash va muammolarni hal qilish qobiliyatini ham oshiradi.
Darslarda turli mavzularni birlashtirib o‘rganish, bolalarga o‘z bilimlarini
kengaytirish va yangi tasavvurlarni yaratish imkonini beradi. Bu esa, o‘z
navbatida, bolalarda san’atni, musiqa va adabiyotni to‘liq tushunishni va ular
o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglashni osonlashtiradi.
Darsdan tashqari estetik faoliyatlar bolalar uchun estetik ta’limni yanada
chuqurlashtiradigan va ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradigan muhim
vositalardan biridir. Bunday faoliyatlar bolalarga o‘zlarini ifodalash, estetik
go‘zallikni anglash va uni boshqalarga etkazish imkoniyatini yaratadi. Musiqa,
san’at, teatr va tabiatni kuzatish kabi faoliyatlar bolalarning estetik sezgilari va
ijodiy ko‘nikmalarini shakllantiradi. Musiqa va san’at ko‘riklari, teatr tomoshalari,
rasm chizish va boshqa san’at shakllari bolalar uchun san’atni baholash, unga
bo‘lgan qiziqishni oshirish va o‘z ijodlarini namoyish etish imkoniyatini taqdim
etadi. Musiqa ko‘riklari va san’at ko‘rgazmalari orqali bolalar o‘zlarining ijodiy
asarlarini boshqalar bilan bo‘lishish, boshqa bolalarning fikrlarini tinglash va
san’atni yangi nuqtai nazardan ko‘rish imkoniyatini olishadi. Bu, o‘z navbatida,
ularning estetik didini yanada boyitadi va tasavvurlarini kengaytiradi.
San’at ko‘riklarida bolalar nafaqat o‘z asarlarini taqdim etadilar, balki
boshqalarning asarlarini ko‘rish orqali yangi g‘oyalarni o‘zlashtiradilar, turli ijodiy
yondashuvlarni o‘rganadilar. Shu tarzda, estetik ko‘riklar bolalarning san’atga
bo‘lgan munosabatini shakllantiradi va estetik qiymatlarni tushunishlariga yordam
beradi. Musiqa darsida bolalar turli janrlardagi musiqalarni tinglash orqali ularning
hissiy va estetik sezgirliklarini rivojlantiradilar. Musiqa ko‘riklari yoki musiqa
asarlarini ijro etish jarayonida bolalar o‘z his-tuyg‘ularini ifodalash va musiqaning
go‘zalligini anglashni o‘rganadilar. Teatr ko‘riklari bolalarga badiiy ifodalar,
dramatik va estetik ta’sirlarni yanada chuqurroq anglash imkonini beradi. Teatr
tomoshalarini tomosha qilish yoki o‘zlari sahnaga chiqish orqali bolalar turli
32

obrazlarni yaratishni o‘rganadilar va badiiy estetik jihatdan o‘zlarini ifodalash
imkoniyatini topadilar. Bunday faoliyatlar bolalarda nafaqat ijodiy, balki ahloqiy
va emotsional rivojlanish uchun ham foydalidir. Tabiatni kuzatish bolalarda
go‘zallikni anglashning eng tabiiy usullaridan biridir. Tabiatdagi rang-baranglik,
shakllar, tovushlar va harakatlar bolalarning estetik sezgilari va ko‘rish qobiliyatini
rivojlantiradi. Tabiatni kuzatish orqali bolalar tabiatning go‘zalligini tushunib, o‘z
his-tuyg‘ularini tabiat bilan bog‘lab ifodalashni o‘rganadilar. Masalan, bolalar
tabiatdagi ranglarni, shakllarni, tovushlarni va harakatlarni kuzatib, san’at
darslarida o‘rgangan elementlarni tasvirlash yoki musiqiy kompozitsiyalarda
qo‘llashlari mumkin. Darsdan tashqari estetik faoliyatlar bolalarga nafaqat san’atni
tushunish, balki estetik didni rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarni ifodalash va o‘z
fikrlarini boshqalar bilan baham ko‘rish imkoniyatini taqdim etadi. Bu faoliyatlar
bolalarning estetik qabul qilish qobiliyatini kuchaytirish bilan birga, ularning
umumiy intellektual va ijtimoiy rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
2.2. Estetik tarbiyada o‘qituvchining roli va metodik yondashuvlari
Estetik tarbiyada o‘qituvchining roli katta ahamiyatga ega, chunki o‘qituvchi
nafaqat bilim beruvchi, balki bolalarning estetik sezgilari va ijodiy fikrlashlarini
33

rivojlantirishda yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi muhim shaxsdir. Estetik tarbiyani samarali
tashkil etishda o‘qituvchining shaxsiy didi, metodik yondashuvlari va o‘quvchilar
bilan o‘zaro muloqoti muhim omillardandir. O‘qituvchining shaxsiy didi va estetik
namunadorligi estetik tarbiyaning eng asosiy omillaridan biridir. O‘qituvchi
o‘zining estetik qarashlari va go‘zallikka bo‘lgan yondashuvini o‘quvchilarga
namuna sifatida ko‘rsatish orqali ularning estetik dunyoqarashini shakllantirishga
yordam beradi. Estetik didi rivojlangan o‘qituvchi bolalarga nafaqat san’at
asarlarini tushunishni, balki ular orqali go‘zallikni anglashni, hissiyotlarni
ifodalashni va ijodkorlikni o‘rgatadi.
O‘qituvchining shaxsiy estetik qarashlari, uning estetik qiymatlarni
tushunishi va ularga bo‘lgan munosabati, o‘quvchilarga qanday ta’lim berishiga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi. Masalan, o‘qituvchi o‘zining go‘zallikka bo‘lgan
munosabati orqali darsda foydalanadigan metod va usullarni tanlaydi. Uning
estetik qarashlari, darsda ishlatiladigan san’at asarlari va tasviriy materiallar orqali
bolalar estetik ma’lumotlarni qanday qabul qilishini belgilaydi. O‘qituvchi tasviriy
san’at, musiqa yoki adabiyot kabi turli san’at turlarini tanlashda o‘zining didiga
tayanadi, bu esa o‘quvchilarga san’atning turli shakllaridan bahramand bo‘lish va
ularni chuqurroq tushunishga yordam beradi. O‘qituvchining estetik ta’limdagi
namunadorligi ham juda muhimdir. O‘qituvchi o‘zining badiiy didi bilan
o‘quvchilarga san’atga, go‘zallikka bo‘lgan qiziqishni va hurmatni o‘rgatadi. Bu
nafaqat o‘quvchilarni san’atni tushunishga, balki ularning estetik sezgilarini
rivojlantirishga yordam beradi. O‘qituvchining san’at asarlarini tanlash, uni tahlil
qilish va talabalarga taqdim etishdagi yondashuvi, ularning estetik
dunyoqarashlarini yanada kengaytiradi. Shaxsiy didni o‘quvchilarga etkazishda
o‘qituvchi, o‘quvchilarni estetik jihatdan to‘g‘ri yo‘naltirish uchun sifatli badiiy
asarlardan foydalanadi. Masalan, musiqa asarlarini tinglashda o‘quvchilarni
tinglab, uning ritmi, melodiyasi, ohanglari va tasviriy jihatlarini tahlil qilishga jalb
qilish, tasviriy san’at darslarida esa san’at asarlarini yaratishga va ular orqali o‘z
his-tuyg‘ularini ifodalashga undash mumkin. Bu jarayonlar orqali o‘quvchilar
34

nafaqat san’atni anglash, balki o‘z ichki dunyosini ifodalashda ham ko‘nikmalarni
egallashadi. O‘qituvchining estetik ta’limdagi shaxsiy didi va namunadorligi,
o‘quvchilarga nafaqat san’atni o‘rgatadi, balki ularga go‘zallikka bo‘lgan chuqur
hissiyot va hurmatni shakllantiradi. O‘qituvchining estetik qarashlari orqali bolalar
dunyoqarashlarini boyitib, ular o‘zlarining estetik fikrlarini va ijodiy qobiliyatlarini
yanada rivojlantirishadi.
Estetik tarbiyada muloqot, rag‘bat va kuzatish metodlari o‘quvchilarning
estetik sezgilari va didini shakllantirishda muhim vositalardan hisoblanadi. Bu
metodlar o‘quvchi shaxsining ichki dunyosiga ta’sir qilgan holda, unda go‘zallikni
anglash, baholash va ifodalash qobiliyatlarini rivojlantiradi. O‘qituvchi bu
metodlar orqali nafaqat o‘rgatadi, balki o‘quvchi bilan o‘zaro hamkorlikda estetik
tajriba almashinuvini ham amalga oshiradi. Avvalo, muloqot metodi
o‘quvchilarning estetik tarbiyasida asosiy vositalardan biri sanaladi. O‘qituvchi va
o‘quvchi o‘rtasida o‘zaro hurmatga asoslangan, ochiq va samimiy suhbatlar orqali
bolalar o‘z fikr va hissiyotlarini erkin ifodalashga o‘rganadilar. Bunday muloqotlar
san’at asarlari, musiqa, adabiyot, tabiat hodisalari haqida bo‘lishi mumkin. Har bir
muloqot jarayoni bolani mulohaza qilishga, tahlil qilishga va o‘z estetik
qarashlarini shakllantirishga undaydi. O‘qituvchining har bir savoliga javob
topishga intilish, bolalarda mustaqil fikrlash va estetik sezish qobiliyatini
kuchaytiradi. Muloqot, ayniqsa, san’at asarlarini birgalikda muhokama qilish,
ulardan olingan taassurotlarni bo‘lishish orqali yanada samarali bo‘ladi. Rag‘bat
metodlari esa bolalarning estetik faoliyatga bo‘lgan qiziqishini oshirishda muhim
o‘rin tutadi. Rag‘bat moddiy yoki ma’naviy bo‘lishi mumkin. Masalan,
o‘quvchining chizgan rasmini sinfda namoyish qilish, u yaratgan qo‘shiqni
tinglatish yoki yozgan she’rini o‘qitish orqali ularni ruhlantirish mumkin. Bu kabi
e’tiroflar o‘quvchilarni yanada faol bo‘lishga, ijodkorlik bilan shug‘ullanishga
undaydi. Rag‘bat estetik tarbiyada ijobiy motivatsiyani shakllantiradi, bolalarning
o‘z-o‘ziga ishonchini oshiradi, ular ijodiy yondashuvga ko‘proq intiladilar.
Kuzatish metodi estetik did va qabulni shakllantirishda juda foydali vosita
35

hisoblanadi. Bolalar dunyoni, atrof-muhitni, san’at asarlarini diqqat bilan kuzatish
orqali go‘zallikni anglashga o‘rganadilar. Kuzatish orqali ular tabiatdagi
ranglarning uyg‘unligi, shakllarning muvozanati, tovushlarning ohangdorligi kabi
estetik jihatlarga e’tibor bera boshlaydilar. Bu metod orqali o‘quvchilar o‘zlarining
ichki sezgi va tafakkurlarini boyitadilar. Tabiiy go‘zalliklarni, hayotdagi turli
estetik holatlarni kuzatish orqali ularni tasvirlashga, ularning mohiyatini
tushunishga harakat qiladilar. Muloqot, rag‘bat va kuzatish metodlarining uyg‘un
qo‘llanilishi estetik tarbiyani samarali olib borishda muhim vosita bo‘lib xizmat
qiladi. Bu metodlar o‘quvchilarda nafaqat estetik idrokni, balki ijodkorlik, tahliliy
fikrlash, hissiy ifoda va san’atga bo‘lgan chuqur hurmatni shakllantirishga yordam
beradi.
O‘qituvchining refleksiv tahlili va metodik yondashuvi estetik tarbiyada juda
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan jihatlardandir. Refleksiv tahlil deganda
o‘qituvchining o‘z faoliyatini tahlil qilishi, o‘z darslari, undagi metodlar,
o‘quvchilarning ishtiroki va ularning hissiy javoblarini kuzatib, baholashi
tushuniladi. Bu orqali o‘qituvchi o‘zining qaysi usullari muvaffaqiyatli chiqqanini,
qaysi yondashuvlar esa kutilgan natijani bermaganini aniqlaydi. O‘z ustida
ishlovchi o‘qituvchi har bir darsdan keyin nima yaxshi o‘tganini, nimalar ustida
ishlash kerakligini aniqlab boradi. Masalan, agar bolalar musiqa darsida faolroq
bo‘lsa, demak musiqiy estetikani rivojlantirish uchun imkoniyatlar ko‘proq
yaratilgan bo‘ladi. Aksincha, agar ular rasm chizishga befarq bo‘lsa, demak
o‘qituvchi bu yo‘nalishda metodikasini o‘zgartirishi, boshqa yondashuvlarni sinab
ko‘rishi kerak bo‘ladi. Metodik yondashuv esa o‘qituvchining darslarni tashkil
etishdagi puxta o‘ylangan, maqsadga yo‘naltirilgan usullar to‘plamidir. O‘qituvchi
estetik tarbiyani samarali olib borish uchun har bir darsda bolalarning estetik didini
rivojlantiradigan, ularni ijodga undaydigan, go‘zallikni anglashga yordam
beradigan faoliyat turlarini tanlashi kerak. Bu jarayonda o‘qituvchi san’at asarlarini
tahlil qilish, bolalarni ijodiy topshiriqlarga jalb etish, ularning individual
qiziqishlarini hisobga olish kabi yondashuvlardan foydalanadi. Darslarda turli
36

vizual, audial, kinestetik vositalar qo‘llaniladi: rasmlar, musiqa parchalari,
videolar, estetik voqealarni kuzatishga oid lavhalar. Bularning barchasi
o‘quvchilarda hissiy taassurot uyg‘otib, ularni estetik tafakkurga chorlaydi.
Shuningdek, o‘qituvchi o‘quvchilarning yutuqlarini oddiy baho orqali emas, balki
ularning estetik rivojlanish yo‘llarini ko‘rsatib, rag‘batlantirish, ijodiy yondashuvni
qadrlash orqali baholashi zarur. Refleksiv tahlil va metodik yondashuv bir-biri
bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, o‘qituvchining darsda qo‘llagan usullarini qanday
baholashi, ulardan keyingi takomillashtirishga qanday yondashishi uning kasbiy
saviyasini belgilaydi. Estetik tarbiyani samarali tashkil etishda o‘qituvchi doimiy
ravishda o‘zini rivojlantirib borishi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni
o‘zlashtirishi va o‘quvchilarning estetik ehtiyojlariga mos darslar ishlab chiqishi
talab etiladi. Bu jarayon murakkab bo‘lishiga qaramasdan, to‘g‘ri yondashilgan
taqdirda o‘quvchilarning estetik tafakkuri, go‘zallikni anglash qobiliyati va ijodiy
salohiyati sezilarli darajada ortadi.
37

2.3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida estetik madaniyatni rivojlantirishning
ijobiy natijalari
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida estetik madaniyatni rivojlantirish natijalari
ko‘p qirrali va ijobiy ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Bu natijalar nafaqat
bolalarning individual rivojiga, balki ularning jamoadagi o‘rni, ijtimoiy
munosabatlari va ota-onalar bilan aloqalariga ham ta’sir qiladi. Estetik tarbiya
bolaning dunyoni qanday qabul qilishi, his qilishi, tushunishi va unga nisbatan
munosabatini shakllantiradi. U nafaqat go‘zallikni ko‘rish va qadrlash, balki uni
ongli tarzda anglab, kundalik hayotda qo‘llash malakasini rivojlantiradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun bu jarayon ayniqsa muhim, chunki bu yoshda
bola dunyoni ilk bor chuqur anglay boshlaydi, shaxsiyati shakllanadi va estetik didi
poydevoriga asos solinadi. Estetik tarbiya orqali bola atrofdagi narsalarga – kiyim-
kechak, nutq uslubi, o‘zining daftari, xonasi, hatto munosabatlariga ham go‘zallik
mezonlari asosida qaray boshlaydi. U kiyinishda soddalik va nafislikni, muloqotda
muloyimlik va samimiylikni, san’at asarlarida esa ichki mazmun va ifoda
vositalarini qadrlashni o‘rganadi. O‘quvchi san’atni faqat tashqi ko‘rinish sifatida
emas, balki fikr, tuyg‘u va ruhiy holat ifodasi sifatida idrok eta boshlaydi.
Dars jarayonida tanlangan estetik yo‘naltirilgan metodlar, ya’ni tasviriy
san’at, musiqa, adabiyot, teatr elementlari bilan boyitilgan mashg‘ulotlar,
o‘quvchilarda fikrni estetik ifoda qilish, biror obraz orqali his-tuyg‘uni tushunish
va tushuntirish qobiliyatini rivojlantiradi. Bu esa didaktik tafakkurning
shakllanishiga olib keladi. Didaktik tafakkur – bu bola tomonidan estetik obrazlar,
badiiy ifoda va voqealar mohiyatini anglab, ularni o‘z fikri bilan baholay olishi,
go‘zallik mezonlarini tahlil qila olishi demakdir. Masalan, she’r o‘qib, uning
mazmuni va ohangini his etish, rasmda ifodalangan kayfiyatni topish, biror kuyni
eshitib o‘z fikrini aytish – bularning barchasi bolaning tafakkur dunyosini
kengaytiradi, fikrlashga turtki beradi. Estetik tarbiya bolaning muomala
madaniyatiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Go‘zallikni anglaydigan bola
atrofdagi odamlarga nisbatan samimiy, e’tiborli va xushmuomala bo‘lib ulg‘ayadi.
38

U boshqalarni tinglash, ularga to‘g‘ri va muloyim fikr bildirish, o‘z his-
tuyg‘ularini madaniyatli tarzda ifoda qilishni o‘rganadi. Ustoziga, ota-onasiga,
sinfdoshlariga nisbatan mehrli bo‘lishi, ular bilan samimiy va madaniyatli
muomala qilishga intilishi muhitdagi estetik qadriyatlar orqali yuzaga chiqadi.
Bunday bolalar o‘zining gapirish uslubida, xatti-harakatida, hatto yuz ifodalarida
ham badiiylik va odobni mujassam etadi. Bu jihatlar esa ularning keyingi hayotida
– o‘rta ta’lim bosqichida, kasb tanlashda, jamiyatda faol ishtirok etishda muhim rol
o‘ynaydi. Chunki estetik tarbiya nafaqat san’atga oid bilimlar to‘plami, balki bu –
butun inson shaxsiyati, didi, tafakkuri va xulq-atvorining uyg‘un rivojlanishidir.
Shu bois boshlang‘ich sinflarda estetik madaniyatga oid darslarni metodik jihatdan
puxta tashkil etish, har bir mashg‘ulotda go‘zallik, uyg‘unlik, nafislik, samimiylik
tamoyillarini bolalarga singdirish muhim ahamiyatga ega. Bu orqali
o‘quvchilarning nafaqat bilim saviyasi, balki ularning insoniylik darajasi,
go‘zallikni qadrlash va uni yaratish qobiliyati ham yuksaladi.
Estetik tarbiya bolaning ruhiy-axloqiy rivojida muhim o‘rin egallaydi.
Ayniqsa, boshlang‘ich sinf yoshidagi o‘quvchilar uchun bu tarbiya shakllanish va
rivojlanish bosqichida ichki dunyoni boyituvchi, tasavvurni kengaytiruvchi, estetik
tafakkurni shakllantiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Estetik tarbiya orqali bola
o‘zining bor salohiyatini namoyon qilish, atrofdagi go‘zallikni anglash va unga o‘z
hissiy munosabatini bildirish imkoniga ega bo‘ladi. Shu jarayonda bolaning
yaratuvchanlik qobiliyati tobora shakllanadi. Yaratuvchanlik – bu o‘quvchining
mustaqil fikrlashi, yangi g‘oyalar yaratishga intilishi, mavjud narsalarni o‘z
tasavvuri asosida qayta ko‘rib chiqish va ifodalash qobiliyatidir. Estetik tarbiya
aynan shu jihatni rivojlantiradi. Bolalar rasm chizish, haykal yasash, kollaj tuzish,
she’r yoki hikoya yozish, musiqa chalish, qo‘shiq kuylash, teatrlashtirilgan
sahnalarda qatnashish orqali o‘z ichki olamlarini bayon qilishni o‘rganadilar.
Bunday faoliyat turlari ularning estetik idroki, fantaziyasi, tasavvur dunyosini
kengaytiradi va ijodiy fikrlashga undaydi. Estetik zavq ham bolalik davrida
shakllanadi. Estetik zavq bu – bolaning san’at asarlari, musiqalar, adabiyot
39

namunalaridan bahra olish, tabiat go‘zalliklaridan ilhomlanish, insoniy fazilatlarni
qadrlash qobiliyatidir. Bolaning kitobxonlik madaniyati, tabiatga mehr, musiqa va
tasviriy san’atga qiziqishi, teatr va madaniy tadbirlarda ishtiroki uni ruhiy boyitadi,
ichki sezgi va his-tuyg‘ularini noziklashtiradi. U har bir san’at asarida chuqur
ma’no, go‘zallik va hayotiy saboq izlay boshlaydi. Estetik tarbiya orqali
o‘quvchilarda mustaqil fikrlash qobiliyati ham shakllanadi. Bola ijodiy faoliyat
jarayonida o‘z qarashlarini erkin ifodalash, o‘z nuqtai nazarini bildirish va uni
asoslashga o‘rganadi. Masalan, u rasmda nimani ifodalamoqchi bo‘lganini
tushuntiradi, she’r mazmunini tahlil qiladi, biror asarni baholaydi, o‘ziga yoqqan
yoki yoqmagan jihatlarni ochiq aytadi. Bu esa uni faqat eslab qolishga emas, balki
ongli o‘rganishga va ijodiy fikr yuritishga yo‘naltiradi. Natijada bolalar atrofdagi
har qanday holat, buyum yoki voqeaga nafaqat funksional, balki estetik yondashuv
bilan qarashni o‘zlashtiradi. Ular kundalik hayotda, maktab muhitida, uyda yoki
jamoat joylarida go‘zallikni qadrlashga, uni yaratishga, uni saqlashga intiladilar.
Bu esa bolalarda hissiy va intellektual uyg‘unlikni shakllantirib, ularning har
tomonlama rivojlanishiga zamin yaratadi. Estetik tarbiyaning asosiy yutug‘i
shundaki, u bolaning qalbini ochadi, uni har bir so‘z, har bir rang, har bir ohang va
har bir voqeaga nisbatan sezgir qiladi. U go‘zallikni faqat tashqi qiyofada emas,
balki insoniylikda, mehrda, ezgulikda, samimiyatda ko‘ra boshlaydi. Bunday bola
esa mustaqil, mulohazali, yaratuvchan, ijobiy fikrlovchi shaxs sifatida voyaga
yetadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida estetik madaniyatni shakllantirishda ota-
ona va jamoa bilan olib boriladigan hamkorlik muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon
maktab devorlari bilan cheklanmaydi. Bola estetik qadriyatlarni faqat darslarda
emas, balki kundalik hayotda, ya’ni oilaviy muhitda, jamoaviy faoliyatda, ijtimoiy
munosabatlar tizimida ham o‘rganadi. Aynan shuning uchun estetik tarbiyani
samarali amalga oshirishda o‘qituvchi, ota-ona va jamoaning faol hamkorligi zarur
bo‘ladi. O‘qituvchining ota-onalar bilan olib boradigan izchil va maqsadli ishlari
bola tarbiyasida katta rol o‘ynaydi. Bu hamkorlik ota-onalarning estetik tarbiya
40

haqidagi tushunchalarini boyitadi, ularni farzandining ichki dunyosini
rivojlantirishda faol ishtirok etishga undaydi. Masalan, ota-onalar bilan estetik
tarbiya mavzusida suhbatlar, seminar-treninglar, mahorat darslari tashkil etilishi
natijasida ular farzandlariga estetik qoidalarni uy sharoitida qanday singdirish
mumkinligini tushunib yetadilar. Ota-onalar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan
estetik faoliyatlar o‘quvchining san’atga bo‘lgan munosabatini chuqurlashtiradi.
Bolaning teatr, muzey, san’at galereyalariga borishi, uyda rasm chizish, kitob
o‘qish, qo‘shiq aytish kabi mashg‘ulotlarda ota-onasi bilan birga qatnashishi
nafaqat uning estetik zavqini, balki oilaviy rishtalarni ham mustahkamlaydi. Bu
orqali bola san’atni qadrlash, go‘zallikni ko‘ra olish va baholash, o‘z his-
tuyg‘ularini ifoda etish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Shuningdek, oiladagi estetik
muhit bolaning maktabdagi faoliyatiga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatadi — u o‘zini
ishonchli, qadrlangan, rag‘batlantirilgan his qiladi.
Estetik madaniyatni shakllantirishda keng jamoa bilan ishlash ham dolzarb
ahamiyatga ega. Sinf jamoasi bo‘lib konsertlar, adabiy-badiiy kechalar,
ko‘rgazmalar, turli tanlov va tadbirlar uyushtirilishi o‘quvchilarning ijtimoiy
faolligini oshiradi. Ular jamoadagi o‘z o‘rnini anglaydi, hamjihatlikda ishlash,
boshqalarning mehnatini qadrlash, bir-biriga estetik yondashuvda muomala
qilishga o‘rganadi. Jamoaviy estetik faoliyat orqali bolaning badiiy didi
shakllanadi, san’at asarlaridan zavqlanish, uni tahlil qilish, muhokama etish
ko‘nikmalari mustahkamlanadi. Bu kabi hamkorliklar natijasida bola jamiyatga
estetik qarash bilan yondashadigan, boshqalar bilan madaniyatli va samimiy
muomala qila oladigan, ijodiy fikrlovchi, bag‘rikeng inson sifatida shakllanadi.
Estetik tarbiya orqali u nafaqat o‘zini, balki atrofidagi muhitni, insonlarni, san’at
va madaniyatni qadrlashni o‘rganadi. Eng muhimi, bunday yondashuv bolaning
barkamol shaxs bo‘lib kamol topishida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Estetik
madaniyatni rivojlantirishda ota-ona va jamoaning yagona maqsad yo‘lida
birgalikdagi harakati bolaning estetik dunyoqarashini kengaytiradi, uning ichki
41

olamini go‘zallik orqali tarbiyalaydi, hayotga estetik nuqtai nazar bilan
yondashuvchi shaxs sifatida ulg‘ayishiga zamin yaratadi.
XULOSA
O‘rganilgan nazariy va amaliy materiallar asosida shunday xulosaga kelish
mumkinki, boshlang‘ich ta’lim bosqichida estetik tarbiya va estetik madaniyatni
shakllantirish o‘quvchilarning shaxsiy, ijtimoiy va ijodiy rivojlanishida muhim
o‘rin tutadi. Estetik madaniyat bola ongida go‘zallikka nisbatan sezgirlikni, atrof-
muhitga bo‘lgan e’tiborni, fikr va tuyg‘ularni nozik ifoda qilish qobiliyatini
shakllantiradi. Estetik tarbiya orqali o‘quvchilarda did, madaniy muomala,
tafakkur, hissiy barqarorlik, mustaqil fikrlash, san’atni qadrlash, o‘ziga va
boshqalarga hurmat bilan yondashish singari fazilatlar rivojlanadi. Bu esa ularning
nafaqat ta’lim jarayonidagi muvaffaqiyatini, balki hayotga bo‘lgan estetik
munosabatini ham belgilab beradi. Estetik madaniyatni rivojlantirishda nafaqat
o‘qituvchining roli, balki ota-onalar, sinf jamoasi, maktab muhitining birgalikdagi
ta’siri ham katta ahamiyat kasb etadi. Oila va maktab o‘rtasidagi uyg‘un
hamkorlik, san’at bilan bog‘liq faoliyatlarni qo‘llab-quvvatlash, madaniy
tadbirlarda ishtirok etish bolalarning estetik dunyoqarashini boyitadi. Ayniqsa,
boshlang‘ich sinflarda estetik zavq, yaratuvchanlik, didli bo‘lishga intilish,
mulohazali va xushmuomala bo‘lish kabi jihatlarni o‘rgatish oson va samaraliroq
kechadi.
Shu asosda quyidagi taklif va tavsiyalarni ilgari surish mumkin:
 Boshlang‘ich sinf darslarida san’at, adabiyot, musiqa, tasviriy san’at
elementlarini faol qo‘llash zarur. Bu orqali o‘quvchilarda estetik hissiyot va
tafakkur uyg‘onadi.
 O‘quvchilarning estetik didini shakllantirishda loyihaviy ishlar, ijodiy
topshiriqlar, rolli o‘yinlar va sahna ko‘rinishlaridan keng foydalanish tavsiya
etiladi.
42

 Ota-onalar uchun estetik tarbiya yuzasidan metodik tavsiyalar, suhbatlar
va treninglar o‘tkazilishi, ular farzandining estetik tarbiyasida faol ishtirok etishga
rag‘batlantirilishi lozim.
 Maktab jamoasi bilan birgalikda estetik muhitni yaratish, xonalarni
bezatish, san’at asarlari ko‘rgazmalari, madaniy tadbirlar, ekskursiyalarni tashkil
etish orqali bolalarda estetik zavq uyg‘otish mumkin.
 Har bir pedagog estetik tarbiyani faqat san’at fanlari doirasida emas, balki
barcha darslar va maktab hayotining ajralmas qismi sifatida olib borishi kerak.
 O‘quvchilarni turli milliy va jahon madaniy meros namunalarini
o‘rganishga jalb qilish orqali ularning estetik dunyoqarashini kengaytirish
maqsadga muvofiq.
Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich ta’limda estetik madaniyatga
yo‘naltirilgan pedagogik yondashuvlar o‘quvchilarning har tomonlama barkamol
shaxs bo‘lib shakllanishiga xizmat qiladi. Bu yondashuvlar orqali ular nafaqat
bilim va ko‘nikmaga, balki chuqur ichki madaniyatga, go‘zallikni anglash va
qadrlash fazilatiga ega insonlar bo‘lib voyaga yetadilar.
43

FOYDALANLGAN ADABIYOTLAR
1. Axmedova M. T. – Estetik tarbiya asoslari , “O‘qituvchi”, Toshkent,
2018, 224 bet
2. To‘rayev N. N. – Pedagogik texnologiyalar asoslari , “Fan va
texnologiya”, Toshkent, 2021, 240 bet
3. Karimova Z. Q. – Boshlang‘ich ta’lim metodikasi , “Yangi asr avlodi”,
Toshkent, 2020, 312 bet
4. Abduqodirov A. A. – Pedagogik mahorat , “O‘qituvchi”, Toshkent, 2019,
198 bet
5. Rajabova G. A. – Ta’limda estetik tarbiya va did tarbiyasi , “Ilm ziyo”,
Toshkent, 2022, 166 bet
6. Komilova D. M. – Maktabgacha va boshlang‘ich ta’limda estetik
rivojlanish , “Yangi asr avlodi”, Toshkent, 2021, 248 bet
7. Axmedov S. N. – Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijtimoiylashuvi va
estetik rivojlanishi , “Fan va texnologiya”, Toshkent, 2019, 176 bet
8. Sultonova M. T. – Ilk maktab yoshi bolalarida estetik tarbiya ,
“O‘qituvchi”, Toshkent, 2020, 210 bet
9. G‘aniyeva M. Z. – Musiqa va estetik tarbiya , “Ilm ziyo”, Toshkent, 2022,
180 bet
10. Tadjibayeva S. R. – Didaktika va metodika asoslari , “Yangi asr avlodi”,
Toshkent, 2020, 284 bet
11. Qodirova N. M. – Estetik madaniyat va psixologik yondashuvlar , “Fan”,
Toshkent, 2019, 162 bet
44

12. Rahmonova D. B. – Tasviriy san’at va pedagogik yondashuvlar ,
“O‘qituvchi”, Toshkent, 2021, 200 bet
13. Mamajonova X. S. – Bolalarda san’atga bo‘lgan qiziqishni
rivojlantirish , “Yangi asr avlodi”, Toshkent, 2022, 192 bet
14. Sobirova M. A. – Estetik qadriyatlar asoslari , “Ilm ziyo”, Toshkent,
2021, 168 bet
15. Xasanov U. K. – Ta’limda integratsiya va estetik yondashuv , “Fan va
texnologiya”, Toshkent, 2020, 176 bet
16. Po‘latova N. T. – Boshlang‘ich ta’limda didaktik tafakkurni
shakllantirish , “O‘qituvchi”, Toshkent, 2022, 188 bet
17. Qayumova R. E. – Estetik rivojlanish psixologiyasi , “Ilm ziyo”,
Toshkent, 2023, 154 bet
18. O‘rinboyeva D. X. – Maktabgacha va boshlang‘ich ta’limda
madaniyatli muhit , “Fan va texnologiya”, Toshkent, 2020, 220 bet
19. Abdullayeva L. N. – Ijtimoiy-estetik tarbiya nazariyasi , “Yangi asr
avlodi”, Toshkent, 2021, 200 bet
20. Islomova Z. M. – San’at vositasida estetik didni shakllantirish , “Ilm
ziyo”, Toshkent, 2022, 174 bet
21. Academia.edu
22. Google Scholar
23. JSTOR
24. ResearchGate
25. The International Journal of Art & Design Education
26. National Education Association (NEA)
27. Edutopia
45

Sotib olish