Boshlangʻich sinflarda vaqt tushunchasi va uning oʻlchov birliklari - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	84.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

1 Sotish

Boshlangʻich sinflarda vaqt tushunchasi va uning oʻlchov birliklari

Sotib olish

1 MUNDARIJA
K IRISH ………… …………………………………………………… ……………3
I B О B . BOSHLANG'ICH SINFLARDA VAQT TUSHUNCHASI VA UNING
O'LCHOV BIRLIKLARI …………………………………………………………6
1.1 . Boshlang'ich sinflarda vaqt tushunchasi va uni o’rgatish
metodikasi........................................................................................................ ……..6
1.2. Boshlang'ich sinflarda vaqt o`lchov birliklari ………………..... ……….……11
1. 3. Boshlang'ich sinflarda bolalarni vaqt birliklari bilan amallar bajarishni
o‘rgatish ………………………… ……………………………………………….13
II BОB. VAQT ORALIQLARI VA ULARNI O'LCHASH……………… …….18
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini vaqt va uning o‘lchov birliklari bilan
tanishtirish metodikasi…………………………………………………….………18
2.2.Vaqt haqida umumiy tushuncha……………………………........………...….20
X ULOSA … …………………………………………………………….…. . … ….32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI ……………………………3 4

2 KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : Insonning butun umri vaqt bilan, qadrlash o‘quvi
bilan bog‘liq. Vaqt beto‘xtov o‘tadi, uni to‘xtatish ham, qaytarish ham mumkin
emas. Shuning uchun vaqt oraliqlarini qabul qilish, voqealarni davom etishi
bo‘yicha taqqoslash ham qiyin. Vaqtni qabul qilishimiz mukammal emas, vaqtning
u yoki bu oralig’ida nima bo‘layotganligiga bog‘liq ravishda vaqt dam tez dam
sekin o‘tayotgandek bo‘lib tuyuladi. Shuning uchun vaqt o‘rganish qiyin bo‘lgan
miqdorlardan biridir. Bolalarda vaqt haqida tasavvurlar uzoq kuzatishlar, turmush
tajribalarining jamlanib borishi jarayonida asta sekin rivojlanadi. Vaqt haqidagi
dastlabki tasavvurlarni bolalar maktabgacha bolgan davrda oladilar. Tun va
kunning, yil fasllarining almashinishi, bolalar hayotidagi rejimli momentlarning
takrorlanishi vaqt haqidagi tasavvurlarni shakllantiradi. Vaqt o'tmishdagi, hozirgi
va kelajakdagi voqealar ketma-ketligini ko'rsatish uchun ishlatiladigan doimiy
qiymat. Vaqt hodisalar orasidagi intervalni aniqlash va turli tezlik yoki
chastotalarda sodir bo'ladigan jarayonlarni miqdoriy jihatdan solishtirish uchun
ham ishlatiladi Birinchi sinfning tayyorgarlik davridayoq oldin, keyin
tushunchalari kiritiladi. Masalan, to‘rtta faslga doir rasmli ko‘rgazmadan
foydalanib, qaysi fa s l oldin keladi, qaysisi keyin keladi, degan savollarni
tushuntirish mumkin. 1
1-sinfdan boshlab, tong, kunduz, kechqurun, tun, bugun, kecha, ertaga
tushunchalari bilan tani s hib boradilar. Sinfda kalendardan (taqvim) foydalanish,
shu asosda hafta, oy, yil kabi ularning orasidagi bog‘lanishni o‘rganish mumkin.
Vaqt o‘lchovlari mavzusi bo‘yicha darslarda odamlar turmushida vaqtning
qanday rol o‘ynashini, kichik chaqaloqligidan keksa bo‘lgunga qadar o‘tgan
oraliqdagi odamlarning yoshi bo‘yicha bosqichlarini tushuntirish, suhbat
uyushtirish mumkin.
IV sinfda ―Vaqt o‘lchovlari mavzusida yil, oy hafta, sutka, soat, minut
kabi o‘lchov birliklari haqida tushuncha beriladi. Ko‘rgazmali tushuncha
berish uchun soat va undan foydalanishga kengroq to‘xtatilish kerak. Kundalik
1
Axmedov M,Abdurahmanova N,Jumaeyeva M,E.Bjrinchi sinf matematika darsligi Toshkent “Sharq”2010y 160bet

3hayotda vaqt bir voqeani ikkinchi voqeadan ajratib turadi. Vaqt birliklari
taqqoslash, qo’shish, ayirish mumkin. Insonning butun umri vaqt bilan, vaqtni
o’lchash, taqsim qilishi, qadrlash o’quvi bilan bog’liq. Voqealarning vaqt bo‘yicha
ketma-ketligi ham (nima avval bo‘lgan edi, nima keyin bo‘lgan edi) va
hodisalarning davomiyligi haqidagi tushuncha ham bolalar tomonidan qiyin
o‘zlashtiriladi. Birinchi sinf o‘quvchilarida vaqt haqidagi tasavvurlar maktabgacha
yoshdagi bolalardagi kabi eng avvalo ularning amaliy faoliyatlarida shakllanadi;
kun rejimi, tabiat kalendarining yuritilishi, hikoyalar, ertaklar o‘qiganlarida va
kinofilmlar ko‘rganlarida voqealarning ketma-ket kelishini qabul qilinishi, har kuni
dafarlarda ish kunining yozib borilishi - bola vaqt o‘zgarishini ko‘rishiga, vaqt
o‘tishini his qilishiga yordam beradi .
Kurs ishining asosiy maqsadi – boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga vaqt
tushunchasini ongli ravishda shakllantirish, vaqtning o‘lchov birliklari (sekund,
daqiqa, soat, kun, hafta, oy, yil) haqida ilmiy-nazariy va amaliy bilimlar berishning
samarali metodlarini aniqlash hamda bu borada zamonaviy pedagogik
texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini o‘rganishdir.
Shuningdek, bu mavzu orqali o‘quvchilarda vaqtni to‘g‘ri boshqarish, kun
tartibini rejalashtirish va vaqtni qadrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish ham nazarda
tutiladi.
Kurs ishining vazifasi : Ushbu kurs ishida quyidagi vazifalarni amalga
oshirish ko‘zda tutiladi:
1.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlarini hisobga olgan
holda ularda vaqt tushunchasini shakllantirish jarayonini o‘rganish;
2.Vaqt va uning o‘lchov birliklari mavzusi bo‘yicha mavjud o‘quv
dasturlari, darsliklar va qo‘llanmalarni tahlil qilish;
3.Boshlang‘ich ta’limda vaqtni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metod va
vositalarni aniqlash, ularning samaradorligini baholash;
4.O‘quvchilarda vaqtni aniqlash, solishtirish, hisoblash kabi ko‘nikmalarni
shakllantirishga xizmat qiladigan interaktiv mashg‘ulotlar, o‘yinlar va
topshiriqlarni ishlab chiqish;

45.O‘qituvchining vaqt mavzusini o‘rgatishdagi roli, pedagogik mahorati va
innovatsion yondashuvlaridan foydalanish samaradorligini yoritish.
K urs ishining predmeti – boshlang‘ich ta’limda matematika darslari
doirasida o‘quvchilarga vaqt va uning o‘lchov birliklarini o‘rgatish jarayonidir. Bu
jarayon doirasida o‘quvchilarning bilim darajasi, darsliklardagi yondashuvlar va
dars berish usullari o‘rganiladi.
Kurs ishining o byekt :Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan
ta’lim-tarbiya jarayoni, xususan, ular bilan vaqt va uning o‘lchov birliklarini
o‘rganishga qaratilgan dars mashg‘ulotlari va interaktiv faoliyatlar
Kurs ishining tuzilishi: Kirish.ikkita bob,xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar .

5I B О B . Boshlang'ich sinflarda vaqt tushunchasi va uning o'lchov birliklari
1.1- Boshlang'ich sinflarda vaqt tushunchasi va uni o’rgatish metodikasi
Vaqt o`lchov birliklari Vaqt tushunchasini uzunlik, massa tushunchalariga nisbatan
ancha murakkab bo’lgan kattalik miqdor sifatida qaraladi, chunki vaqt oraliqlari
uzunlik, yuz, og’irlik xossalariga o’xshash masalalariga ega. Kundalik hayotda
vaqt bir voqeani ikkinchi voqeadan ajratib turadi. Vaqt birliklari taqqoslash,
qo’shish, ayirish mumkin. Insonning butun umri vaqt bilan, vaqtni o’lchash, taqsim
qilishi, qadrlash o’quvi bilan bog’liq. Vaqt uzluksiz o’tadi, uni to’xtatish ham,
qaytarish ham mumkin emas. Vaqt oraliqlari o’lchanadi. Birlik sifatida qabul
qilingan vaqt oralig’idan bir martagina foydalanish mumkin. Shuning uchun vaqt
birligi 59 muntazam ravishda takrorlanuvchi jarayon bo’lishi kerak. Xalqaro
sistemada bunday birlik qilib sekund olingan. Sekund bilan bir qatorda vaqtning
boshqa birliklari minut, soat, sutka, yil, hafta, oy, asr ishlatiladi. Yil va sutka
birliklari tabiatdan olingan, soat, minut, sekund birliklari kishilar o’ylab topgan.
Yil Yerning Quyosh atrofida aylanish vaqti, sutka Yerning o’z o’qi atrofida
aylanish vaqti. Yil taxminan 365 sutkaga teng. Lekin kishilarning bir yilgi hayoti
sutkalarning butun sonlaridan tuzilgan. SHuning uchun har yilga olti soatdan
qo’shish o’rniga har to’rttinchi yilga butun sutka qo’shiladi. Bu yil 366 kundan
iborat bo’lib, kabisa yili deyiladi. Bizning yeramizgacha 46 yilda Rim Impyeratori
YUliy Sezar o’sha paytda chalkashib ketgan kalendarni tartibga solish maqsadida
yillar shunday navbat bilan keladigan kalendarni yaratdi. SHuning uchun bu yangi
kalendar yulian kalendari deyiladi. SHu kalendarga asosan yangi yil 1- yanvardan
boshlanadi va 12 oy davom etadi. Bu kalendarda vavilonlik astronomlar yaratgan
vaqt o’lchovlardan hafta ham saqlanib qolgan. Oy vaqtning uncha aniq bo’lmagan
birligidir, u 31, 30, 28, 29 kundan iborat. Ammo bu birlik qadim zamonlardan
byeri mavjud va u oyning Yyer atrofida aylanishi bilan bog’liq. Oy taxminan 29,5
sutkada yerni to’la bir marotaba aylanib chiqadi va bir yilda taxminan 12 marta
aylanadi. SHu ma’lumotlar qadimgi kalendarni tuzishga asos bo’ldi. Ko’p asr
davomida izlanish, mukammallashtirish natijasida-hozirgi kalendar vujudga keldi.
Sutkaning hozirgidek 24 soatga bo’linishi ham qadimgi davrdan kelib chiqqan

6bo’lib, u qadimgi Misrda kiritilgan. Minut, sekund qadimgi Vavilonda kelib
chiqqan. 1 soatni 60 minutligi, 1 minutni 60 sekundligini Vavilonlik olimlar
topganlar. 1 soat = 60 minutga, 1 minut=60 sekundligiga vavilonlik olimlar
yaratgan oltmishli sanoq sistemasining ta’siri bor faraz qilinadi. I-IV sinflarda
bolalar yil, oy, hafta, sutka, soat, minut, sekund, asr ―vaqt o’lchovi ning asosiy‖
birliklari haqida aniq tasavvurga ega bo’lishlari kerak. Insonning butun umri vaqt
bilan, qadrlash o’quvi bilan bog’liq. Vaqt beto’xtov o’tadi, uni to’xtatish ham,
qaytarish ham mumkin emas. SHuning uchun vaqt oraliqlarini qabul qilish,
voqealarni davom etishi bo’yicha taqqoslash ham qiyin. Vaqtni qabul qilishimiz
mukammal emas, vaqtning u yoki bu oralig’ida nima bo’layotganligiga bog’liq
ravishda vaqt dam tez dam sekin o’tayotgandek bo’lib tuyuladi. SHuning uchun
vaqt o’rganish qiyin bo’lgan miqdorlardan biridir. Bolalarda vaqt haqida
tasavvurlar uzoq kuzatishlar, turmush tajribalarining jamlanib borishi jarayonida
asta sekin rivojlanadi. Vaqt haqidagi dastlabki tasavvurlarni bolalar maktabgacha
bo’lgan 59 davrda oladilar. Tun va kunning, yil fasllarining almashinishi, bolalar
hayotidagi rejimli momentlarning takrorlanishi vaqt haqidagi tasavvurlarni
shakllantiradi. Voqealarning vaqt bo’yicha ketma-ketligi ham (nima avval bo’lgan
edi, nima keyin bo’lgan edi) va xodisalarning davomiyligi haqidagi tushuncha ham
bolalar tomonidan qiyin o’zlashtiriladi. Birinchi sinf o’quvchilarida vaqt haqidagi
tasavvurlar maktabgacha yoshdagi bolalardagi kabi eng avvalo ularning amaliy
faoliyatlarida shakllanadi; kun rejimi, tabiat kalendarining yuritilishi, hikoyalar,
ertaklar o’qiganlarida va kinofil ь mla ko’rganlarida voqealarning ketma-ket
kelishini qabul qilinishi, har kuni dafarlarda ish kunining yozib borilishi-bola vaqt
o’zgarishini ko’rishga, vaqt o’tishini his qilishga yordam beradi. Dastur 1- sinfda
bolalarni hafta kunlari va ularnig kelish tatibi bilan tanishtirishni ko’zda tutadi.
SHu bilan birga dastur yildagi oylarning nomlarini va ularni kelish tartibini bilib
olishlarini, tanish vaqt oraliqlarini taqqoslashni ya’ni nima uzoq davom etadi:
darsmi yoki tanaffusmi, o’quv choragimi yoki kanikulmi, yoshi bir xil, yoshi
kichik, yoshi har xil kabi tushunchalarni o’rgatishni nazarda tutadi. Bolalarda
yig’ilgan bunday tasavvurlar ikkinchi sinfda vaqt o’lchovlarini o’rganishga zamin

7bo’ladi. Berilgan mavzuni o’rganishga bag’ishlangan birinchi darsda bolalarda yil,
oy, hafta haqidagi tasavvurlarni shakllantirishga doir ishlar bajariladi. Yil, oy, hafta
bilan tanishtirishda o’qituvchi tabel kalendardan foydalanadi. Bolalar tabel–
kalendar yordamida bir yilda o’n ikki oy borligi, davomiyligi bir xil bo’lgan
oylarning nomini o’zlashtiradilar, ajratadilar: aprel ь , iyun ь , sentyabr, noyabr 30
kundan, qolgan 7 oy 60 esa 31 kundan, oddiy yilning fevrali 28 kundan, kabisa yili
esa 29 kundan iborat. SHu bilan birga kalendardan oyning tartib raqamini aniqlash
o’rgatiladi. Masalan yilning beshinchi oyi qanday ataladi? Iyul, avgust, oktyabr
tartib bo’yicha nechanchi oylar? Agar oy va sana ma’lum bo’lsa, haftaning kunini
aniqlaydilar va aksincha haftaning kunlari ma’lum bo’lsa, bu kun oyning qaysi
sanasiga to’g’ri kelishini aniqlash mumkin? Bolalarni kalendar bo’yicha quyidagi
savollarga javob berishga o’rgatiladi: - Bu yil Mustaqillik bayrami, Navro’z
bayrami, Xotira kunlari haftaning nechanchi kunigan to’g’ri keladi? - Yanvar,
mart, may, dekabr yilning nechanchi oylari? - Yilda ikkinchi, to’rttinchi,
sakkizinchi bo’lib keluvchi oyning nomi nima? - Kalendardan biling-chi bahorgi
kanikul necha kun davom etarkin? (bahorgi kanikul 21 martdan boshlanib 1
aprelgacha davom etadi.) Bunday savollarni yana davom ettirish mumkin, yilda
oyning kelish tartibini belgilashda rim raqamlaridan foydalaniladi. Sutka
tushunchasi sutkaning bolalarga yaqin bo’lgan qismlari ertalab, kunduzi,
kechqurun, tun (yoki ertalabdan kechgacha bo’lgan kun va tun) orqali ochib
beriladi. Bundan tashqari davomiyligining tartibi haqidagi tasavvurga tayaniladi:
kecha, bugun, ertaga, ertadan keyin, oldingi kun, indini, o’tgan kuni. Bolalarga
kecha ertalabdan bugun ertalabgacha o’tgan vaqt oralig’i sutka deb ataladi deb
tushuntiriladi. Tabel-kalendardagi sanalar sutkalarni ifodalashini sutkalar kechasi
soat 12 da boshlanishi tushuntiriladi: shundan keyin soat va minut tushunchasi
o’rgatiladi. Bolalarning bu vaqt oraliqlari haqidagi aniq tasavvurlari ularning
amaliy faoliyatlari, kuzatishlari asosida shakllantiriladi. Masalan: 1 soat bitta 60
dars bilan katta tanaffusning davom etishidir. Bir minutning qancha davom etishini
shakllantirish uchun mashqlar kiritiladi. Bu mashqlar yordamida bolalar bir
minutda nima qilish mumkinligini bilib oladilar. Masalan bir minutda qancha

8sanay olasan? Nechta misol echa olasan? O’rtacha qadam bilan bir minutda necha
metr bosish mumkin? Soat va minut bilan tanishtirishga bag’ishlangan birinchi
darsdayoq vaqt o’lchovlari orasidagi munosabatlar aytiladi: bir sutka yigirma to’rt
soatdan, bir soat oltmish minutdan iborat. Bu bosqichda soat bilan tanishtirish
asosiy ish bo’lib hisoblanadi. Soatning demonstrasion modeli yordamida
o’qituvchi soatning tuzilishi, ishlashini, hamma soatlar shunday yasalganini, ya’ni
katta strelka bir kichik chiziqchadan ikkinchi kichik chiziqchagacha bir minutda
o’tishini, kichik strelka esa bir katta chiziqdan ikkinchi katta chiziqgacha bir soatda
o’tishini aytadi. SHuning uchun katta strelkani minut strelkasi kichik strelkani esa
soat strelkasi deyiladi. SHundan keyin o’qituvchi bolalarga vaqt hisobi yarim
kechadan yoki tushdan boshlanishini aytadi. Bolalar vaqtni soatga qarab aniqlashni
o’rganishlari uchun sifyerblatli soat modellaridan foydalanadilar. So’ngra soat
modellaridan foydalanishga doir mashqlar tavsiya qilinadi: masalan belgilangan
vaqtini aytish va o’qituvchi aytgan vaqtni belgilash taklif qilinadi. So’ngra vaqtni
soat va minutlar bilan aniqlashning turli ifodalanishi o’rgatilinadi: masalan: ―9-u
30 minut, soat 9 dan 30 minut o’tdi, 9 yarim, ―soat 4-u 45 minut, 15 ta kam 5,
chorakam . SHu bilan birga dastur bolalarni kunduz yoki kechani birdan o’n
ikkigacha bo’lgan soatlarning aytilishi ham o’rgatiladi. YA’ni soat modelida
birdan o’n ikkigacha bo’lgan sonlar bor. SHuning uchun vaqtni aytishdan oldin
hozir ertalab yoki kechqurun, kunduzi yoki kechasi ekanligini aniqlab olish lozim.
Masalan kunduz soat 4 yoki kechasi soat 4. Sutka tungi soat 0 dan boshlanadi. Soat
0 dan kunduz soat 12 gacha sutkaning birinchi yarmi o’tadi. Bir soatdan keyin soat
13 (yoki kunduz soat 1) bo’ladi. Sutka boshidan 24 soat o’tgandan keyin soat yana
soat 0 ni ko’rsatadi. 3-sinfda o’quvchilar o’zlari uchun yangi vaqt birliklari-sekund
va asr bilan tanishadilar. Sekundning davomiyligi haqida aniq tasavvurlarga ega
bo’lishi uchun bolalarga 1 sekunda 1-2 qadam bosish, 1 metr o’tish mumkinligi, 1
sekund ichida nima qilish mumkinligi o’rgatiladi. Asr tushunchasini kiritish ancha
murakkab, chunki bolalar bu ulkan vaqt oralig’ini fikran qamrab olishlari ancha
qiyindir. O’qituvchining vazifasi vaqtning yilga nisbatan eng katta o’lchov birligi
asrni tushuntirishda shunday misollarni tanlashdan iboratki, ular bolalarga ozgina

9bo’lsa ham 100 yilga teng vaqt oralig’i haqida tasavvur bersin. Demak, 100 yil
vaqt oralig’i davomiyligi haqida tasavvurni bolalar o’z yoshlarini, yaqin
kishilarning yoshlarini asr bilan taqqoslash asosida oladilar. Asr ko’rilayotgan vaqt
birliklari oarsidagi eng yirigidir. ―Vaqt o’lchovlari mavzusini o’rganish uchun bir
qator darslar ajratiladi. Bu darslarning vazifasi vaqt o’lchovlari haqidagi bilimlarni
kengaytirish va ularni sistemaga solishdan iborat. 2
Bu mavzuni o’rganish vaqt
o’lchovlari jadvalini tuzish va uni o’zlashtirishdan boshlanadi: 1 asr = 100 yil
1 sutka = 24 soat 1 yil = 12 oy 1 soat = 60 minut 1 oy = 30 yoki 31 sutka 1 minut =
60 sekund Fevral oyi 28 yoki 29 sutka. Oddiy yil 365 sutka, kabisa yili 356 sutka.
Bir necha dars vaqt o’lchovlari qatnashgan ismli sonlarni qo’shish va ayirish bilan
bolalarni tanishtirishga bag’ishlanadi. 4 soat 13 minut-59 minut = 3 soat 14 minut
194 minut = 3 soat 14 minut 1 soat-34 minut = 60 minut-34 minut = 26 minut.
Boshlang’ich sinflarda vaqt o’lchovlariga oid masalalar quyidagi mazmunda
bo’ladi:
I. Hodisaning boshlanishi va boshlanishi bilan oxiri orasidagi o’tgan vaqtga ko’ra
uning oxirini topishga oid masalalar.
II. Hodisaning boshlanishini uning oxiri va boshlanishi bilan oxiri orasidagi o’tgan
vaqtga ko‘ra topishga doir masalalar.
III. Berilgan hodisalar orasida o’tgan vaqtni hisoblashga oid masalalar. Bu o’zaro
teskari masalalarni bir vaqtga kiritiladi va echishga o’rgatiladi.

2
Bikboyeva N.U.Ikkinchi sinf matematika darsligi.”O’qituvchi”2010y

10 1.2. Boshlang'ich sinflarda vaqt o`lchov birliklari
Mavzuni o‘rganishning asosiy vazifasi bolalarni vaqt birliklari va
ularning munosabatlari bilan tanishtirish, vaqtni soat bo‘yicha aniqlashga
o‘rgatishdir.
Ularga minut, sekund, soat, kun, hafta, oy, yil kabi vaqt o‘lchovlarini
uy sharoitida o‘rganib kelish topshiriladi.
Birinchi sinfning tayyorgarlik davridayoq ―oldin, ―keyin tushunchalari
kiritiladi. Masalan, to‘rtta faslga doir rasmli ko‘rgazmadan foydalanib, qaysi fal
oldin keladi, qaysisi keyin keladi, degan savollarni tushuntirish mumkin.
1-sinfdan boshlab, tong, kunduz, kechqurun, tun, bugun, kecha, ertaga
tushunchalari bilan tanihib boradilar. Sinfda kalendardan (taqvim) foydalanish,
shu asosda hafta, oy, yil kabi ularning orasidagi bog‘lanishni o‘rganish mumkin.
Vaqt o‘lchovlari mavzusi bo‘yicha darslarda odamlar turmushida‖
vaqtning qanday rol o‘ynashini, kichik chaqaloqligidan keksa bo‘lgunga
qadar o‘tgan oraliqdagi odamlarning yoshi bo‘yicha bosqichlarini tushuntirish,
suhbat uyushtirish mumkin.
IV sinfda ―Vaqt o‘lchovlari mavzusida yil, oy hafta, sutka, soat, minut
‖
kabi o‘lchov birliklari haqida tushuncha beriladi. Ko‘rgazmali tushuncha
berish uchun soat va undan foydalanishga kengroq to‘xtatilish kerak.
Sinfda vaqtning o‘lchov asboblari : soat va sekundomyerlar bo‘lishi
maqsadga muvofiqdir. Ko‘proq hisoblash ishlarida soat sifyerblatining bo‘lishi
shart. Vaqtni hisobga oladigan quyidagi qo‘llanmalar haqida tushunchlar berish
mumkin:
1.Tabel
2.Soatning demonstrasion modeli (sifrblat).
3. Maktab o‘quvchisining kundalik rejimi jadvallari.
‖ ‖
Shuningdek, sekund va asr bilan tanishadilar. O‘quv yilning oxirida
quyidagi vaqt o‘lchovlari jadvali beriladi.
1 asr = 100 yil 1 sutka = 24 soat

111 yil = 12 oy 1 soat = 60 minut
1 oy = 30 yoki 31 sutka 1 minut = 60 sekund.
Fevral oyi 28 yoki 29 kun. 1 oddiy yil 365 sutka. Kabisa yili 366 kun.
Asosiy birliklar – yil va sutka
Darslikda berilgan jadvaldan foydalanib 12 oy va har bir oy necha
kundan iboratligini ko‘rsatish zarur. Bu mavzuga oid darslarda yirikroq vaqt
o‘lchovlarini maydaroq vaqt o‘lchovlariga va aksincha almashtirishga oid
mashqlarga katta e‘tibor byergan ma‘qul.

121. 3. Boshlang'ich sinflarda bolalarni vaqt birliklari bilan amallar
bajarishni o‘rgatish
Bir necha dars vaqt birligi qatnashgan ismli sonlar ustida amallar bajarishga
ajratiladi.
12 soat 45 minut + 15 soat 35 minut ,
10 soat 30 minut + 8 soat 48 minut .
Vaqtni qo‘shishni o‘rganishdan oldin, ana
shunday mashqlar qaraladiki, ularda minutlar yoki
sekundlar yig‘indisi 24 soatdan kam, kunlar yig‘indisi
30 dan yoki 31 dan kam,…Ayrishni qarashda quyidagi
misollar tavsiya qilinadi:1 soat -34 min, 3 m -26
sekund
Bular uchun 1soat-34 min =60 min -34 min=26 minut 3 min-26 sek= 2 min
60 sek-26 sek = 2 min 34 sek deb tushuntirish lozim. Bu mavzuni o‘rganishda
vaqt hisobini 1 sutkani 24 soat hisobida olib borish malakasi quyidagicha
chizma bilan tushuntiriladi. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 1 2 3 4
0 1 2
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Bu chizma yordamida kechki soat 7-bu soat 19;11 esa kechki soat 23;
Kunduzi 3-bu soat 15 ekanligini tushuntiriladi.
IV sinfda sutka ichida hisoblashga oid quyidagi masalalar qaraladi.
1) Hodisaning boshlanishi bilan oxiri orasida o‘tgan vaqtga ko‘ra uning
oxirini topishga oid masalalar.
Misol: 1-soat dars 8 s 30 min.da boshlanadi, dars 45 minut davom etadi,
tanaffus qachon bo‘ladi?
2) Hodisaning boshlanishini uning oxiri va hodisa davom etgan vaqtga

13ko‘ra topish.
Misol: katta tanaffus 30 minut davom etdi, kirish 11 s 45 minutda bo‘ladi.
Katta tanaffusga chiqish qachon bo‘lgan?
Berilgan hodisalar orasida o‘tgan vaqtini hisoblash.
Misol: Mustaqillik kuni 1991 yil 1-sentyabrda bo‘lgan. 2000 yil 1- dekabrda
mustaqillikka qancha vaqt bo‘lgan?
Vaqt tushunchasini uzunlik, massa tushunchalariga nisbatan ancha murakkab
bo‘lgan kattalik - miqdor sifatida qaraladi, chunki vaqt oraliqlari uzunlik, yuz,
og‘irlik xossalariga oxshash masalalariga ega. Kundalik hayotda vaqt bir
voqeani ikkinchi voqeadan ajratib turadi. Vaqt birliklarini taqqoslash, qo‘shish,
ayirish mumkin. Insonning butun umri vaqt bilan, vaqtni o‘lchash, taqsim
qilish, qadrlash uquvi bilan bog‘liq. Vaqt uzluksiz o‘tadi, uni to‘xtatish ham,
qaytarish ham mumkin emas. Vaqt oraliqlari o‘lchanadi. Birlik sifatida qabul
qilingan vaqt oralig’idan bir martagina foydalanish mumkin. Shuning uchun
vaqt birligi muntazam ravishda takrorlanuvchi jarayon bo‘lishi kerak. Xalqaro
sistemada bunday birlik qilib sekund olingan. Sekund bilan bir qatorda
vaqtning boshqa birliklari minut, soat, sutka, yil, hafta, oy, asr ishlatiladi. Yil
va sutka birliklari tabiatdan olingan, soat, minut, sekund birliklari kishilar
o‘ylab topgan.
Yil yerning Quyosh atrofida aylanish vaqti, sutka yerning o‘z o‘qi
atrofida aylanish vaqti. Yil taxminan 365 sutkaga teng. Lekin kishilarning bir
yilgi hayoti sutkalarning butun sonlaridan tuzilgan. Shuning uchun har yilga
olti soatdan qo‘shish o‘rniga har to‘rtinchi yilga butun sutka qo‘shiladi. Bu yil
366 kundan iborat bo‘lib, kabisa yili deyiladi. Bizning eramizgacha 46- yilda
Rim Imperatori Yuliy Sezar o‘sha paytda chalkashib ketgan kalendarni tartibga
solish maqsadida yillar shunday navbat bilan keladigan kalendarni yaratdi.
Shuning uchun bu yangi kalendar yuli Yulian kalendari deyiladi. Shu
kalendarga asosan yangi yil 1- yanvardan boshlanadi va 12 oy davom etadi. Bu
kalendarda vavilonlik astronomlar yaratgan vaqt o‘lchovlardan hafta ham
saqlanib qolgan. Oy vaqtning uncha aniq bo‘lmagan birligidir, u 31, 30, 28, 29

14kundan iborat. Ammo bu birlik qadim zamonlardan beri mavjud va u oyning
Er atrofida aylanishi bilan bog‘liq. Oy taxminan 29,5 sutkada Erni to‘la bir
marotaba aylanib chiqadi va bir yilda taxminan 12 marta aylanadi. Shu
ma lumotlar qadimgi kalendarni tuzishga asos bo‘ldi. Ko‘p asr davomida‟
izlanish, mukammallashtirish natijasida hozirgi kalendar vujudga keldi.
Sutkaning hozirgidek 24 soatga bo‘linishi ham qadimgi davrdan kelib chiqqan
bo‘lib, u qadimgi Misrda kiritilgan. Minut, sekund qadimgi Vavilonda kelib
chiqqan.
1 soatni 60 minutligi, 1 minutni 60 sekundligini Vavilonlik olimlar
topganlar. 1 soat = 60 minutga, 1 minut=60 sekundligiga vavilonlik olimlar
yaratgan oltmishli sanoq sistemasining ta‘siri bor faraz qilinadi.
I-IV
sinflarda bolalar yil, oy, hafta, sutka, soat, minut, sekund, asr, ―vaqt
o‘lchovi ning asosiy birliklari haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishlari kerak.
‖
Insonning butun umri vaqt bilan, qadrlash o‘quvi bilan bog‘liq. Vaqt
beto‘xtov o‘tadi, uni to‘xtatish ham, qaytarish ham mumkin emas. Shuning
uchun vaqt oraliqlarini qabul qilish, voqealarni davom etishi bo‘yicha
taqqoslash ham qiyin. Vaqtni qabul qilishimiz mukammal emas, vaqtning u
yoki bu oralig’ida nima bo‘layotganligiga bog‘liq ravishda vaqt dam tez dam
sekin o‘tayotgandek bo‘lib tuyuladi. Shuning uchun vaqt o‘rganish qiyin
bo‘lgan miqdorlardan biridir. Bolalarda vaqt haqida tasavvurlar uzoq
kuzatishlar, turmush tajribalarining jamlanib borishi jarayonida asta sekin
rivojlanadi. Vaqt haqidagi dastlabki tasavvurlarni bolalar maktabgacha bolgan
davrda oladilar. Tun va kunning, yil fasllarining almashinishi, bolalar
hayotidagi rejimli momentlarning takrorlanishi vaqt haqidagi tasavvurlarni
shakllantiradi.
Voqealarning vaqt bo‘yicha ketma-ketligi ham (nima avval bo‘lgan edi,
nima keyin bo‘lgan edi) va hodisalarning davomiyligi haqidagi tushuncha ham
bolalar tomonidan qiyin o‘zlashtiriladi. Birinchi sinf o‘quvchilarida vaqt
haqidagi tasavvurlar maktabgacha yoshdagi bolalardagi kabi eng avvalo

15ularning amaliy faoliyatlarida shakllanadi; kun rejimi, tabiat kalendarining
yuritilishi, hikoyalar, ertaklar o‘qiganlarida va kinofilmlar ko‘rganlarida
voqealarning ketma-ket kelishini qabul qilinishi, har kuni dafarlarda ish
kunining yozib borilishi - bola vaqt o‘zgarishini ko‘rishiga, vaqt o‘tishini his
qilishiga yordam beradi. Dastur 1-sinfda bolalarni hafta kunlari va ularnig
kelish tatibi bilan tanishtirishni ko‘zda tutadi. Shu bilan birga dastur yildagi
oylarning nomlarini va ularni kelish tartibini bilib olishlarini, tanish vaqt
oraliqlarini taqqoslashni ya‘ni nima uzoq davom etadi: darsmi yoki tanaffusmi,
o‘quv choragimi yoki kanikulmi, yoshi bir xil, yoshi kichik, yoshi har xil kabi
tushunchalarni o‘rgatishni nazarda tutadi. Bolalarda yig‘ilgan bunday
tasavvurlar ikkinchi sinfda vaqt o‘lchovlarini o‘rganishga zamin bo‘ladi.
Berilgan mavzuni o‘rganishga bag‘ishlangan birinchi darsda bolalarda yil, oy,
hafta haqidagi tasavvurlarni shakllantirishga doir ishlar bajariladi. Yil, oy,
hafta bilan tanishtirishda o‘qituvchi tabel kalendardan foydalanadi. Bolalar
tabel–kalendar yordamida bir yilda o‘n ikki oy borligi, davomiyligi bir xil
bo‘lgan oylarning nomini o zlashtiradilar, ajratadilar: aprel, iyun, sentyabr,‟
noyabr 30 kundan, qolgan 7 oy esa 31 kundan, oddiy yilning fevrali 28
kundan, kabisa yili esa 29 kundan iborat. Shu bilan birga kalendardan oyning
tartib raqamini aniqlash o‘rgatiladi. Masalan yilning beshinchi oyi qanday
ataladi? Iyul, avgust, oktyabr tartib bo‘yicha nechanchi oyl ar.

16Agar oy va sana ma‘lum bo‘lsa, haftaning kunini aniqlaydilar va aksincha
haftaning kunlari ma‘lum bo‘lsa, bu kun oyning qaysi sanasiga to‘g‘ri kelishini
aniqlash mumkin.
Bolalarni kalendar bo‘yicha quyidagi savollarga javob berishga o‘rgatiladi:
- Bu yil Mustaqillik bayrami, Navro‘z bayrami, Xotira kunlari
haftaning nechanchi kuniga to‘g‘ri keladi?
-Yanvar, mart, may, dekabr yilning nechanchi oylari?
- Yilda ikkinchi, to rttinchi,‟ sakkizinchi bo‘lib keluvchi oyning nomi
nima?
- Kalendarda bilingchi bahorgi kanikul necha kun davom etarkan?
(bahorgi kanikul 21 martdan boshlanib 1 aprelgacha davom etadi.)
Bunday savollarni yana davom ettirish mumkin, yilda oyning kelish
tartibini belgilashda rim raqamlaridan foydalaniladi. Sutka tushunchasi
sutkaning bolalarga yaqin bo‘lgan qismlari - ertalab, kunduzi, kechqurun, tun
(yoki ertalabdan kechgacha bo‘lgan kun va tun) orqali ochib beriladi. Bundan
tashqari davomiyligining tartibi haqidagi tasavvurga tayaniladi: kecha, bugun,
ertaga, ertadan keyin, oldingi kun, indingi, o‘tgan kuni. Bolalarga kecha
ertalabdan bugun ertalabgacha o‘tgan vaqt oralig’i sutka deb ataladi deb
tushuntiriladi. Tabel-kalendardagi sanalar sutkalarni ifodalashini sutkalar
kechasi soat 12 da boshlanishi tushuntiriladi: shundan keyin soat va minut
tushunchasi o‘rgatiladi. Bolalarning bu vaqt oraliqlari haqidagi aniq
tasavvurlari ularning amaliy faoliyatlari, kuzatishlari asosida shakllantiriladi.
Masalan: 1 soat bitta 60 dars bilan katta tanaffusning davom etishidir. Bir
minutning qancha davom etishini shakllantirish uchun mashqlar kiritiladi. Bu
mashqlar yordamida bolalar bir minutda nima qilish mumkinligini bilib
oladilar. Masalan bir minutda qancha sanay olasan? Nechta misol echa olasan?
O‘rtacha qadam bilan bir minutda necha metr bosish mumkin? Soat va minut
bilan tanishtirishga bag‘ishlangan birinchi darsdayoq vaqt o‘lchovlari
orasidagi munosabatlar aytiladi: bir sutka yigirma to‘rt soatdan, bir soat

17oltmish minutdan iborat. Bu bosqichda soat bilan tanishtirish asosiy ish bo‘lib
hisoblanadi. Soatning demonstrasion modeli yordamida o‘qituvchi soatning
tuzilishi, ishlashini, hamma soatlar shunday yasalganini, ya‘ni katta strelka bir
kichik chiziqchadan ikkinchi kichik chiziqchagacha bir minutda o‘tishini,
kichik strelka esa bir katta chiziqdan ikkinchi katta chiziqgacha bir soatda
o‘tishini aytadi. Shuning uchun katta strelkani minut strelkasi kichik strelkani
esa soat strelkasi deyiladi.
Vaqtni o'lchashning birinchi birliklaridan biri, albatta, kun edi, ya'ni Quyosh
osmonda paydo bo'lib, Yerni "aylanib o'tadi" va asl nuqtasida yana paydo bo'ladi.
Kunni ikki qismga - kunduz va tunga bo'lish bu vaqt oralig'ini aniqlashni
osonlashtirdi.

18 II BОB. Vaqt oraliqlari va ularni o'lchash.
2.1 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini vaqt va uning o‘lchov
birliklari bilan tanishtirish metodikasi
1 asr 1 yil 1oy 1 kun 1soat 1min
100 yil 12oy 30yoki 31 24 60 min 60 sek
Mavjud dastur bo‘yicha vaqt va uning o‘lchov birliklari bilan tanishuv 2-
sinfda amalga oshiriladi. Vaqt haqidagi tushunchani shakllantirish jarayonidagi
murakkablikni nazarda tutib, bu sohadagi tshlarni birinchi sinfdanoq boshlamoq
lozim.
2-sinfda “Vaqt o‘lchovlari” mavzusini o‘rgatishda bolalar vaqt o‘lchovining
asosiy birliklari haqida konkret tasavvurga ega bo‘lishlari kerak. Bular yil, hafta,
sutka, soat, minut.
Ma’lumki, vaqt o‘lchovlari, o‘lchovlarning metrik tizimidan farqli o‘laroq
bevosita o‘lchash imkoniyatini bermaydi. Bu xol turli ko‘rsatmali qo‘llanmalardan
foydalanish kerakligini ko‘rsatadi.
1. Tabel-kalendar. Joriy yil uchun bunday tabel-kalendarni o‘quvchilarning
o‘zlari o‘qituvchi raxbarligida mehnat darslarida tayyorlaydilar.
2. Soatlarning namoyish modellari.
3. Maktab o‘quvchisining kundalik rejimli jadvallari.
Sutka tushunchasi sutkaning bolalarga tanish bo‘laklari bo‘lgan ertalab,
kunduzi, kechqurun, tun tushunchalari orqali kiritiladi. O‘quvchilarga kalendardagi
chislolar sutkalarni ifodalashni, sutkalar kechasi soat 12 da boshlanishini
tushuntirish kerak.
Shundan keyin soat va minut qaraladi. Soat va minut bilan tanishtirishga
bag‘ishlangan birinchi darsdayoq vaqt o‘lchovlari orasidagi munosabatlar aytiladi:
bir sutka 24 soatdan, 1 soat 60- minutdan iborat.
2-sinfda esa yil, oy, sutka (kecha-kunduz), soat va minut kabi birliklar
o‘rganiladi.

19 2.2.Vaqt haqida umumiy tushuncha
Zamonaviy vaqt o'lchov birliklarida Yerning o'z o'qi va Quyosh atrofida
aylanish davrlari, shuningdek, Oyning Yer atrofida aylanish davrlari asos qilib
olinadi.
Bu ham tarixiy, ham amaliy mulohazalar bilan bog'liq, chunki odamlar o'z
faoliyatini kun va tun yoki fasllarning o'zgarishi bilan muvofiqlashtirishlari kerak.
Tarixiy jihatdan qisqa vaqt oralig’ini o'lchash uchun asosiy birlik
bo'lgan kun (yoki kun ), quyosh yoritilishining o'zgarishining minimal to'liq davrlari
(kunduzi va kechasi) bilan hisoblanadi. Kunni bir xil uzunlikdagi kichikroq vaqt
oraliqlariga bo'lish natijasida, tomosha qiling , daqiqa va soniya . Kun ikki teng
ketma-ket oraliqlarga bo'lingan (an'anaviy ravishda kun va tun). Ularning har biri
12 ga bo'lingan soat . Har biri soat 60 ga bo'linadi daqiqa . Har daqiqa - 60
ga soniya .
Shunday qilib, in soat 3600 soniya ; ichida kunlar 24 soat = 1440 daqiqa =
86 400 soniya .
Ikkinchi Xalqaro birliklar tizimi (SI) va CGS tizimida asosiy vaqt birligiga
aylandi.
Kun vaqtini ko'rsatish uchun ikkita tizim mavjud:
Frantsuzcha - kunning 12 soatlik (kunduzi va kechasi) ikki oraliq oralig’iga
bo'linishi hisobga olinmaydi, lekin kun to'g'ridan-to'g'ri 24 soatga bo'lingan deb
ishoniladi. Soat raqami 0 dan 23 gacha bo'lishi mumkin.
Ingliz tili - bu bo'linish hisobga olinadi. Soat joriy yarim kun boshlangan
paytdan boshlab ko'rsatadi va raqamlardan keyin ular yarim kunning harf indeksini
yozadilar. Kunning birinchi yarmi (kecha, ertalab) AM, ikkinchisi (kun,
kechqurun) - latdan PM bilan belgilanadi. Ante Meridiem / Post Meridiem
(peshindan oldin / tushdan keyin). 12 soatlik tizimlarda soat raqami turli xil
an'analarda boshqacha yoziladi: 0 dan 11 yoki 12 gacha.
Ortga hisoblashning boshlanishi sifatida yarim tun qabul qilinadi. Shunday
qilib, frantsuz tizimida yarim tun 00:00, ingliz tizimida esa 12:00. Peshin vaqti -

2012:00 (12:00). 19 soatdan keyin va yarim tundan keyin yana 14 daqiqadan keyin
vaqt nuqtasi 19:14 (ingliz tizimida 19:14).
Ko'pgina zamonaviy soatlarning terishlarida (qo'llar bilan) ingliz tizimi
ishlatiladi. Biroq, bunday analog soatlar ham ishlab chiqariladi, bu erda frantsuz 24
soatlik tizimi qo'llaniladi. Bunday soatlar kechayu kunduzni hukm qilish qiyin
bo'lgan joylarda qo'llaniladi (masalan, suv osti kemalarida yoki qutbli tun va qutbli
kun bo'lgan Arktika doirasidan tashqarida).
O'rtacha quyosh kunining davomiyligi o'zgaruvchan qiymatdir. Va u biroz
o'zgargan bo'lsa-da (Oy va Quyoshning tortishish ta'siri tufayli suv toshqini
natijasida so'nggi 2000 yil ichida o'rtacha 0,0023 sekundga, so'nggi 100 yil ichida
esa atigi 0,0014 ga ortadi. soniya), bu bir soniya davomiyligini sezilarli darajada
buzish uchun etarli, agar biz quyosh kunining davomiyligining 1/86 400 qismini
soniya deb hisoblasak. Shuning uchun, ta'rifdan "soat - sutkaning 1/24 qismi;
daqiqa - soatning 1/60 qismi; soniya - daqiqaning 1/60 qismi" ikkinchisini samoviy
jismlarning hech qanday harakati bilan bog'liq bo'lmagan davriy atom ichidagi
jarayonga asoslangan asosiy birlik sifatida belgilashga o'tdi (ba'zan u SI soniya
yoki "atom soniyasi" deb ataladi. qachon, uning kontekstiga ko'ra, astronomik
kuzatishlar natijasida aniqlangan ikkinchisi bilan chalkashishi mumkin).
Vaqt o'tmishdagi, hozirgi va kelajakdagi voqealar ketma-ketligini ko'rsatish
uchun ishlatiladigan doimiy qiymat. Vaqt hodisalar orasidagi intervalni aniqlash va
turli tezlik yoki chastotalarda sodir bo'ladigan jarayonlarni miqdoriy jihatdan
solishtirish uchun ham ishlatiladi. Vaqtni o'lchash uchun ma'lum bir vaqt davri
standarti sifatida tan olingan ba'zi bir davriy voqealar ketma-ketligi qo'llaniladi.
Xalqaro birliklar tizimida (SI) vaqt birligi ikkinchi (c), bu 0 K da tinch
holatda seziy-133 atomining kvant holatining ikki o'ta nozik darajasi o'rtasidagi
o'tishga mos keladigan 9 192 631 770 radiatsiya davri sifatida aniqlanadi. Bu ta'rif
1967 yilda qabul qilingan (harorat va holatga nisbatan takomillashtirish). dam olish
1997 yilda paydo bo'lgan).
Sog'lom odamning yurak mushaklarining qisqarishi bir soniya davom etadi.
Bir soniyada Yer Quyosh atrofida aylanib, 30 kilometr masofani bosib o'tadi. Bu

21vaqt ichida bizning yoritgichimiz 274 kilometr masofani bosib o'tib, galaktika
bo'ylab katta tezlikda o'tadi. Bu vaqt oralig’idagi oy nuri Yerga etib borishga
ulgurmaydi.
Millisoniya (ms) - soniyaga (mingdan biriga) nisbatan kasrli vaqt
birligi soniya ).
An'anaviy kamerada eng qisqa ta'sir qilish vaqti. Pashsha uch millisekundda
bir marta qanotlarini qoqadi. Bee - har besh millisekundda bir marta. Har yili Oy
Yer atrofida ikki millisekundga sekin aylanadi, chunki uning orbitasi asta-sekin
kengayadi.
Mikrosoniya (ms) - soniyaga nisbatan kasrli vaqt birligi
(milliondan soniya ). Misol: Tez harakatlanuvchi hodisalar uchun havo bo'shlig'i
chirog'i bir mikrosekunddan qisqaroq yorug'likni keltirib chiqarishi mumkin. U
juda yuqori tezlikda harakatlanuvchi jismlarni (o‘qlar, portlovchi sharlar) otish
uchun ishlatiladi.
Bu vaqt ichida vakuumdagi yorug'lik nuri 300 metr masofani bosib o'tadi,
uzunligi taxminan uchta futbol maydoni. Dengiz sathidagi tovush to'lqini xuddi
shu vaqt oralig’ida millimetrning atigi uchdan biriga teng masofani bosib o'tishga
qodir. Pitigi oxirigacha yonib ketgan dinamit tayoqchasi portlashi uchun 23
mikrosekund kerak bo'ladi.
Nanosoniya (ns) - vaqt birligi, soniyaning bir qismi (milliarddan soniya ).
Bu vaqt ichida havosiz bo'shliqdan o'tadigan yorug'lik nuri atigi o'ttiz
santimetr masofani bosib o'ta oladi. Ikki raqamni qo‘shish kabi bitta buyruqni
bajarish uchun shaxsiy kompyuterda mikroprotsessorga ikki-to‘rt nanosekund
kerak bo‘ladi. Yana bir noyob subatomik zarra K mezonining umri 12
nanosekundni tashkil qiladi.
Pikosekund (ps) - soniyaga nisbatan kasrli vaqt birligi (milliardning
mingdan bir qismi) soniya ). Bir pikosekundda yorug'lik vakuumda taxminan 0,3
mm tarqaladi. Eng tez tranzistorlar pikosekundlarda o'lchanadigan vaqt oralig’ida
ishlaydi. Kuchli tezlatgichlarda hosil bo'lgan noyob subatomik zarralar bo'lgan
kvarklarning ishlash muddati bor-yo'g'i bir pikosekundni tashkil qiladi. Xona

22haroratida suv molekulalari orasidagi vodorod aloqasining o'rtacha davomiyligi
uch pikosekundni tashkil qiladi.
Femtosekund (fs) - ikkinchisiga nisbatan kasrli vaqt birligi (milliardning
milliondan biri soniya ).
Titan-safirli impulsli lazerlar atigi 10 femtosekund davom etadigan ultra qisqa
pulslarni yaratishga qodir. Bu vaqt ichida yorug'lik faqat 3 mikrometrga o'tadi. Bu
masofa qizil qon tanachalari hajmiga (6-8 mkm) qiyoslanadi. Molekuladagi atom
10-100 femtosekundda bitta tebranish hosil qiladi. Hatto eng tez kimyoviy
reaktsiya ham bir necha yuz femtosekundlar davomida sodir bo'ladi. Nurning
retinaning pigmentlari bilan o'zaro ta'siri va aynan shu jarayon atrof-muhitni
ko'rishga imkon beradi, taxminan 200 femtosekund davom etadi.
Attosekund (ac) - vaqt birligi, soniyaning ulushi (a ning milliarddan bir
milliarddan biri soniya ). Bir attosekundda yorug'lik uchta vodorod atomining
diametriga teng masofani bosib o'tadi. Olimlar vaqtni aniqlashga qodir bo'lgan eng
tez jarayonlar attosekundlarda o'lchanadi. Eng ilg'or lazer tizimlaridan foydalangan
holda tadqiqotchilar atigi 250 attosekund davom etadigan yorug'lik impulslarini
olishga muvaffaq bo'lishdi. Ammo bu vaqt oraliqlari qanchalik cheksiz kichik
ko‘rinmasin, zamonaviy ilm-fanga ko‘ra, barcha mumkin bo‘lgan vaqt
oraliqlarining eng qisqasi bo‘lgan Plank vaqti deb ataladigan vaqtga (taxminan 10-
43 soniya) nisbatan abadiylik kabi ko‘rinadi.
Daqiqa (min) - tizimdan tashqari vaqt birligi. Bir daqiqa soatning 1/60
qismiga yoki 60 soniyaga teng. Bu vaqt ichida yangi tug'ilgan chaqaloqning miyasi
ikki milligrammgacha og'irlik qiladi. Ayyor odamning yuragi 1000 marta uradi.
Oddiy odam bu vaqt ichida 150 so'z aytishi yoki 250 so'zni o'qishi mumkin.
Quyosh nuri Yerga sakkiz daqiqada yetib boradi. Mars Yerga eng yaqin bo'lganda,
quyosh nuri Qizil sayyora yuzasidan to'rt daqiqadan kamroq vaqt ichida aks etadi.
Soat (h) - tizimdan tashqari vaqt birligi. Bir soat 60 daqiqa yoki 3600
soniyaga teng. Bu ko'payish hujayralarining yarmiga bo'linishi uchun qancha vaqt
kerak bo'ladi. Bir soat ichida 150 ta "Jiguli" Volga avtomobil zavodining yig'ish

23liniyasidan chiqib ketdi. Quyosh tizimidagi eng uzoq sayyora Plutondan kelgan
yorug'lik Yerga besh soatu yigirma daqiqada etib boradi.
Kun (kunlar) - tizimdan tashqari vaqt birligi, 24 soatga teng. Odatda, kun
quyosh kunini, ya'ni Yerning Quyosh markaziga nisbatan o'z o'qi atrofida bir marta
aylanish vaqtini anglatadi. Kun kunduz, kechqurun, tun va ertalabdan iborat.
Odamlar uchun bu, ehtimol, Yerning aylanishiga asoslangan eng tabiiy vaqt
birligidir. Zamonaviy ilm-fanga ko'ra, bir sutkaning uzunligi 23 soat 56 minut 4,1
soniya. Sayyoramizning aylanishi oyning tortishish kuchi va boshqa sabablarga
ko'ra doimiy ravishda sekinlashadi. Inson yuragi kuniga taxminan 100 000 ta
qisqarishni amalga oshiradi, o'pka 11 000 litr havoni yutadi. Shu bilan birga, ko'k
kit buzoqlarining vazni 90 kg ga oshadi.
Birliklar uzoqroq vaqt oralig’ini o'lchash uchun ishlatiladi yil , oy va bir
hafta quyosh kunlarining butun sonidan iborat. Yil taxminan Yerning Quyosh
atrofida aylanish davriga teng (taxminan 365,25 kun), oy - oy fazalarining to'liq
o'zgarishi davri (sinodik oy deb ataladi, 29,53 kunga teng).
Bir hafta - tizimdan tashqari vaqt o'lchov birligi. Odatda bir hafta etti kunga teng.
Hafta - bu dunyoning aksariyat qismlarida ish kunlari va dam olish kunlarini
tashkil qilish uchun ishlatiladigan standart vaqt davri.
Oy - Oyning yer atrofida aylanishi bilan bog'liq bo'lgan tizimdan tashqari
vaqt birligi. sinodik oy (boshqa yunon tilidan "bog'lanish, yaqinlashish [Quyosh
bilan]") - oyning ketma-ket ikkita bir xil fazalari (masalan, yangi oylar) orasidagi
vaqt davri. Sinodik oy - bu oyning fazalari davri, chunki oyning paydo bo'lishi er
yuzidagi kuzatuvchi uchun oyning quyoshga nisbatan pozitsiyasiga bog'liq.
Quyosh tutilishi vaqtini hisoblash uchun sinodik oy ishlatiladi.
Eng keng tarqalgan Grigorianda, shuningdek, Julian taqvimida asos
hisoblanadi yil 365 kunga teng. Tropik yil butun quyosh kunlari soniga (365,2422)
teng bo'lmagani uchun kalendarda 366 kun davom etadigan astronomik fasllar
bilan kalendar fasllarini sinxronlashtirish uchun kabisa yillar qo'llaniladi. Yil turli
xil davomiylikdagi o'n ikki kalendar oyga bo'linadi (28 kundan 31 kungacha).
Odatda, har bir kalendar oyi uchun bitta to'lin oy bor, lekin oyning fazalari yiliga

2412 martadan bir oz tezroq o'zgarganligi sababli, ba'zida bir oyda ikkinchi to'lin oy
bor, ular ko'k oy deb ataladi.
Ibroniy taqvimi da asos sinodik oy va tropik yil hisoblanadi, yil esa 12 yoki
13 oyni o'z ichiga olishi mumkin. Uzoq muddatda taqvimning bir xil oylari
taxminan bir vaqtning o'zida tushadi.
Islom taqvimi da sinodik qamariy oy asos bo'lib, yil har doim qat'iy 12
qamariy oyni, ya'ni taxminan 354 kunni o'z ichiga oladi, bu tropik yildan 11 kunga
kam. Shu sababli, yil boshi va barcha musulmon bayramlari har yili iqlim fasllari
va tengkunlik kunlariga nisbatan ko'chiriladi.
Yil - tizimsiz vaqt birligi, Yerning Quyosh atrofida aylanish davriga teng.
Astronomiyada Julian yili vaqt birligi bo'lib, har biri 86400 sekunddan iborat
365,25 kun sifatida belgilanadi.
Yer Quyosh atrofida bir marta aylanadi va o'z o'qi atrofida 365,26 marta
aylanadi, jahon okeanining o'rtacha darajasi 1-2,5 millimetrga ko'tariladi. Eng
yaqin yulduz Proksima Sentavrdan kelayotgan yorug‘lik Yerga yetib borishi uchun
4,3 yil kerak bo‘ladi. Okean oqimlarining yer sharini aylanib chiqishi uchun
taxminan bir xil vaqt ketadi.
Julian yili (a) astronomiyada har biri 86 400 soniyadan iborat 365,25 Julian
kuni sifatida belgilangan vaqt birligi. Bu qadimgi va o'rta asrlarda Evropada
qo'llanilgan Julian kalendaridagi yilning o'rtacha uzunligi.
Kabisa yili - Julian va Grigorian kalendarlarida bir yil, uning davomiyligi
366 kun. Ya'ni, bu yil oddiy, kabisa bo'lmagan yilga qaraganda bir kun ko'proq
kunlarni o'z ichiga oladi.
Tropik yil , shuningdek, quyosh yili sifatida ham tanilgan, Yerdan ko'rinib
turganidek, quyosh fasllarning bir tsiklini yakunlashi uchun ketadigan vaqt
uzunligi.
Yulduz davri, shuningdek yulduz yili (lot. sidus — yulduz) — Yerning
yulduzlarga nisbatan Quyosh atrofida to liq aylanish davri. 2000 yil 1 yanvar kuniʻ
tushda yulduz yili 365,25636 kun edi. Bu xuddi shu kundagi o'rtacha tropik yil
davomiyligidan taxminan 20 daqiqa ko'proq.

25Yulduz kuni - Erning bahorgi tengkunlikka nisbatan o'z o'qi atrofida bir
marta to'liq aylanish davri. Yer uchun yulduz kuni 23 soat 56 daqiqa 4,09 soniya.
Yulduz vaqti ham yulduz vaqti - Quyoshga nisbatan o'lchangan vaqtdan
farqli ravishda yulduzlarga nisbatan o'lchanadigan vaqt (quyosh vaqti). Sidereal
vaqt astronomlar tomonidan istalgan ob'ektni ko'rish uchun teleskopni qayerga
yo'naltirish kerakligini aniqlash uchun ishlatiladi.
Fortnite - ikki haftaga teng vaqt birligi, ya'ni 14 kun (aniqrog'i 14 kecha).
Birlik Buyuk Britaniya va ba'zi Hamdo'stlik mamlakatlarida keng qo'llaniladi,
ammo Shimoliy Amerikada kamdan-kam qo'llaniladi. Kanada va Amerika ish haqi
tizimlari tegishli ish haqi davrini tavsiflash uchun "ikki haftada bir marta"
atamasidan foydalanadi.
O'n yil - o'n yil muddat.
Asr - ketma-ket 100 yilga teng tizimdan tashqari vaqt birligi.
Bu vaqt ichida Oy Yerdan yana 3,8 metr uzoqlashadi. Zamonaviy kompakt disklar
va kompakt disklar o'sha vaqtga kelib eskirgan bo'ladi. Har bir kenguru bolasidan
faqat bittasi 100 yilgacha yashashi mumkin, ammo ulkan dengiz toshbaqasi 177
yilgacha yashashi mumkin. Eng zamonaviy kompakt diskning ishlash muddati 200
yildan ortiq bo'lishi mumkin.
Mingyillik (shuningdek, ming yillik) - tizimsiz vaqt birligi, 1000 yilga teng.
Megayil (Myr notasi) - million (1 000 000 = 10 6) yilga teng vaqt birligining yillik
ko'paytmasi.
Gigagod (Gyr yozuvi) - milliard (1 000 000 000 = 10 9) yilga teng shunga o'xshash
birlik. U asosan kosmologiyada, shuningdek, geologiya va Yer tarixini o'rganish
bilan bog'liq fanlarda qo'llaniladi. Masalan, koinotning yoshi 13,72±0,12 ming
megayil yoki xuddi shunday, 13,72±0,12 gigalet deb baholanadi.
1 million yil davomida yorug'lik tezligida uchadigan kosmik kema Andromeda
galaktikasigacha bo'lgan yo'lning yarmini ham bosib o'tmaydi (u Yerdan 2,3
million yorug'lik yili uzoqlikda joylashgan). Eng massiv yulduzlar, moviy
supergigantlar (ular Quyoshdan millionlab marta yorqinroq) taxminan shu vaqt

26ichida yonib ketadi. Yerning tektonik qatlamlarining siljishi tufayli Shimoliy
Amerika Yevropadan taxminan 30 kilometr uzoqlashadi.
1 milliard yil. Taxminan bu bizning Yerimiz paydo bo'lganidan keyin sovishi
uchun qancha vaqt kerak bo'ldi. Unda okeanlar paydo bo'lishi uchun bir hujayrali
hayot paydo bo'ladi va karbonat angidridga boy atmosfera o'rniga kislorodga boy
atmosfera paydo bo'ladi. Bu vaqt ichida Quyosh o'z orbitasi bo'ylab Galaktika
markazi atrofida to'rt marta o'tdi.
Plank vaqti (tP) - Plank birliklar tizimidagi vaqt birligi. Ushbu miqdorning
fizik ma'nosi yorug'lik tezligida harakatlanadigan zarrachaning Plank uzunligini
1,616199(97)·10 ³ metrga teng bo'lgan vaqtini anglatadi.⁻ ⁵
Astronomiyada va boshqa bir qator sohalarda SI ikkinchisi bilan bir
qatorda, efemeris ikkinchi , ta'rifi astronomik kuzatishlarga asoslangan. Tropik
yilda 365,242 198 781 25 kun borligini hisobga olsak va doimiy davomiylik kunini
(efemer hisobi deb ataladigan) faraz qilsak, bir yilda 31 556 925,9747 soniya
borligini olamiz. Keyin bir soniya tropik yilning 1/31 556 925,9747 qismiga teng
deb hisoblanadi. Tropik yil davomiyligining dunyoviy o'zgarishi bu ta'rifni ma'lum
bir davrga bog'lashni talab qiladi; Shunday qilib, bu ta'rif 1900.0 davridagi tropik
yilga ishora qiladi.
Ba'zida birlik mavjud uchinchi soniyaning 1/60 qismiga teng.
Birlik o'n yil , kontekstga qarab, 10 kun yoki (kamdan-kam hollarda) 10
yilgacha bo'lishi mumkin.
ayblash ( ko'rsatma ), Rim imperiyasida (Diokletian davridan beri),
keyinchalik Vizantiyada, qadimgi Bolgariya va Qadimgi Rossiyada ishlatilgan, 15
yilga teng.
Antik davrda Olimpiada vaqt birligi sifatida ishlatilgan va 4 yilga teng edi.
Vaqt tushunchasi miqdor sifatida. Bir kun vaqt birligidir. Soat.m Vaqt birliklari.
kun. 24 soatlik soat
Kun, soat, daqiqa va soniya. Tarixiy jihatdan qisqa vaqt oralig’ini o'lchash
uchun asosiy birlik kun (ko'pincha "kun" deb ataladi) bo'lib, quyosh yoritilishidagi

27o'zgarishlarning minimal to'liq tsikllari (kunduzi va kechasi) bilan o'lchanadi.
Kunni bir xil uzunlikdagi kichikroq vaqt oraliqlariga bo'lish natijasida soatlar,
daqiqalar va soniyalar paydo bo'ldi. Bo'linishning kelib chiqishi, ehtimol, qadimgi
Shumerda amal qilgan o'n ikkilik sanoq tizimi bilan bog'liq. Kun ikki teng ketma-
ket oraliqlarga bo'lingan (an'anaviy ravishda kun va tun). Ularning har biri 12 ga
bo'lingan soat . Soatning keyingi bo'linishi jinsi kichik sanoq tizimiga qaytadi. Har
soatni 60 ga bo'ling daqiqa . Har bir daqiqa - 60 soniya . Shunday qilib, bir soat
ichida 3600 soniya bor; Bir sutkada 24 soat yoki 1440 daqiqa yoki 86 400 soniya
bor. Soatlar, daqiqalar va soniyalar bizning kundalik hayotimizga mustahkam kirib
bordi, ular hatto o'nlik sanoq sistemasi fonida ham tabiiy ravishda idrok etila
boshladi. Endi aynan shu birliklar vaqt davrlarini o'lchash va ifodalash uchun eng
ko'p qo'llaniladi. Ikkinchi (ruscha belgilash: Bilan; xalqaro: s) Xalqaro birliklar
tizimidagi (SI) ettita asosiy birlikdan biri va CGS tizimidagi uchta asosiy birlikdan
biridir. "Daqiqa" birliklari (ruscha belgilanishi: min; xalqaro: min), "soat" (ruscha
belgilash: h; xalqaro: h) va "kun" (ruscha belgilash: kun; xalqaro: d) SI tizimiga
kiritilmagan, ammo Rossiya Federatsiyasida ularni "barcha sohalar" doirasi bilan
qabul qilishning amal qilish muddatini cheklamasdan tizimli bo'lmagan birliklar
sifatida ishlatishga ruxsat beriladi. SI broshyurasi va GOST 8.417-2002 talablariga
muvofiq, "minut", "soat" va "kun" vaqt birliklarining nomi va belgilarini subko'p
va ko'p prefikslar
SI bilan ishlatishga yo'l qo'yilmaydi.
Kun vaqtini ko'rsatish uchun foydalaning
Avvalo, bir kun ichida vaqt koordinatasini ko'rsatishni osonlashtirish uchun
soatlar, daqiqalar va soniyalar kiritildi. Muayyan kalendar kunidagi vaqt o'qidagi
nuqta kun boshidan beri o'tgan soatlarning butun sonini ko'rsatish bilan
ko'rsatiladi; keyin joriy soat boshidan o'tgan daqiqalarning butun soni; keyin joriy
daqiqa boshidan buyon o'tgan soniyalarning butun soni; agar kerak bo'lsa, vaqt
o'rnini yanada aniqroq belgilang, so'ngra joriy soniyaning o'tgan qismini (odatda
yuzdan yoki mingdan birgacha) o'nlik kasr sifatida ko'rsatuvchi o'nlik tizimdan
foydalaning.

28"H", "min", "s" harflari odatda harfda yozilmaydi, lekin faqat raqamlar ikki
nuqta yoki nuqta orqali ko'rsatiladi. Daqiqa raqami va ikkinchi raqam 0 dan 59
gacha bo'lishi mumkin. Agar yuqori aniqlik talab etilmasa, soniyalar soni o'tkazib
yuboriladi.
Kunning vaqtini ko'rsatish uchun ikkita tizim mavjud. Fransuz tizimi deb
ataladigan tizim kunning 12 soatlik ikki oraliq (kunduz va tun) ga bo'linishini
hisobga olmaydi, lekin kun to'g'ridan-to'g'ri 24 soatga bo'lingan deb hisoblanadi.
Soat raqami 0 dan 23 gacha bo'lishi mumkin. "Ingliz tili" tizimida bu bo'linish
hisobga olinadi. Soat joriy yarim kun boshlangan paytdan boshlab ko'rsatadi va
raqamlardan keyin ular yarim kunning harf indeksini yozadilar. Kunning birinchi
yarmi (kecha, ertalab) AM, ikkinchisi (kunduzi, kechqurun) - PM; Bu belgilar
latdan keladi. ante meridiem va post meridiem (peshindan oldin / tushdan keyin).
12 soatlik tizimlarda soat raqami turli xil an'analarda turlicha yoziladi: 0 dan 11
gacha yoki 12, 1, 2, ..., 11. Barcha uch vaqt pastki koordinatalari yuzdan
oshmaganligi sababli, ularni o'nlik tizimda yozish uchun ikkita raqam etarli;
shuning uchun soatlar, daqiqalar va soniyalar ikki xonali o'nlik sonlarda yoziladi,
agar kerak bo'lsa, raqam oldiga nol qo'shiladi (ingliz tizimida esa soat raqami bir
yoki ikki xonali o'nlik sonlarda yoziladi. ).
Ortga hisoblashning boshlanishi sifatida yarim tun qabul qilinadi. Shunday
qilib, frantsuz tizimida yarim tun 00:00, ingliz tizimida esa 12:00 . Peshin vaqti -
12:00 (12:00). 19 soatdan keyin va yarim tundan keyin yana 14 daqiqadan keyin
vaqt nuqtasi 19:14 (ingliz tizimida - 19:14).
Ko'pgina zamonaviy soatlarning terishlarida (qo'llar bilan) ingliz tizimi
ishlatiladi. Biroq, bunday analog soatlar ham ishlab chiqariladi, bu erda frantsuz 24
soatlik tizimi qo'llaniladi. Bunday soatlar kechayu kunduzni hukm qilish qiyin
bo'lgan joylarda qo'llaniladi (masalan, suv osti kemalarida yoki qutbli tun va qutbli
kun bo'lgan Arktika doirasidan tashqarida).
Vaqt oralig’ini ko'rsatish uchun foydalaning Vaqt oraliqlarini o'lchash
uchun soatlar, daqiqalar va soniyalar unchalik qulay emas, chunki ular o'nlik sanoq

29tizimidan foydalanmaydi. Shuning uchun, odatda, vaqt oraliqlarini o'lchash uchun
faqat soniyalardan foydalaniladi.
Biroq, to'g'ri soatlar, daqiqalar va soniyalar ham ba'zan ishlatiladi. Shunday
qilib, 50 000 soniya davomiylikni 13 soat 53 daqiqa deb yozish mumkin. 20 s.
Standartlashtirish
SI soniyasiga asoslanib, daqiqa 60 soniya, soat 60 daqiqa va kalendar
(Julian) kuni aynan 86 400 s ga teng. Hozirgi vaqtda Julian kuni o'rtacha quyosh
kunidan taxminan 2 millisekundga qisqaroq; kümülatif tafovutlarni bartaraf etish
uchun sakrash soniyalari kiritiladi. Julian yili ham aniqlanadi (aniq 365,25 Julian
kuni yoki 31 557 600 s), ba'zan ilmiy yil deb ataladi.
Astronomiyada va bir qator boshqa sohalarda SI soniya bilan bir qatorda efemer
soniyasi ham qo'llaniladi, uning ta'rifi astronomik kuzatishlarga asoslanadi. Tropik
yilda 365,24219878125 kun borligini hisobga olsak va doimiy davomiylik kunini
(efemer hisobi deb ataladigan) faraz qilsak, bir yilda 31,556,925,9747 soniya
borligini olamiz. Keyin ikkinchisi tropik yilning 1 ⁄ 31 556 925,9747 qismi
hisoblanadi. Tropik yil davomiyligining dunyoviy o'zgarishi bu ta'rifni ma'lum bir
davrga bog'lashni talab qiladi; Shunday qilib, bu ta'rif 1900.0 davridagi tropik yilga
ishora qiladi.
Ko'paytmalar va ko'paytmalar Ikkinchisi - SI prefiksi pastki ko'plik va
(kamdan-kam) ko'paytmalarni hosil qilish uchun ishlatiladigan yagona vaqt birligi.
Yil, oy, hafta Uzunroq vaqt oralig’ini o'lchash uchun yil, oy va hafta
birliklari qo'llaniladi, ular butun quyosh kunlaridan iborat. Bir yil taxminan
Yerning Quyosh atrofida aylanish davriga teng (taxminan 365,25 kun), oy - Oy
fazalarining to'liq o'zgarishi davri (sinodik oy deb ataladi, 29,53 kunga teng). Eng
keng tarqalgan Grigorianda, shuningdek, Julian taqvimida bir yil 365 kunga teng
asos qilib olinadi. Tropik yil quyosh kunlarining butun soniga (365,2422) teng
bo'lmaganligi sababli, kalendar vaqtlarini astronomik vaqtlar bilan
sinxronlashtirish uchun taqvimda 366 kun davom etadigan kabisa yillar ishlatiladi.
Yil turli xil davomiylikdagi o'n ikki kalendar oyga bo'linadi (28 kundan 31

30kungacha). Odatda, har bir kalendar oyi uchun bitta to'lin oy bor, lekin oyning
fazalari yiliga 12 martadan bir oz tezroq o'zgarganligi sababli, ba'zida bir oyda
ikkinchi to'lin oy bor, ular ko'k oy deb ataladi.
asr, ming yillik
Hatto kattaroq vaqt birliklari - asr (100 yil) va ming yillik (1000 yil). Bir asr
ba'zan o'n yilliklarga bo'linadi. Astronomiya va geologiya kabi juda uzoq vaqt
davrlarini (millionlab va milliardlab yillar) o'rganadigan fanlarda ba'zan undan
kattaroq vaqt birliklari ham qo'llaniladi - masalan, gigayillar (milliard yil).
Megayil va gigayil
Megayil (Myr notasi) - million yilga teng vaqt birligining yillik
ko'paytmasi; gigayil (Gyr yozuvi) - milliard yilga teng o'xshash birlik. Bu birliklar
birinchi navbatda kosmologiyada, shuningdek, geologiyada va Yer tarixini
o'rganish bilan bog'liq fanlarda qo'llaniladi. Masalan, koinotning yoshi 13,72 ±
0,12 Gyr deb baholanadi. Ushbu birliklardan foydalanishning o'rnatilgan amaliyoti
"Rossiya Federatsiyasida foydalanishga ruxsat berilgan miqdor birliklari
to'g'risidagi nizom" ga zid keladi, unga ko'ra vaqt birligi yil (masalan, xuddi
shunday bir hafta , oy , ming yillik ) bir nechta va uzunlamasına prefikslar bilan
ishlatilmasligi kerak.
Sidereal kunlar bir yulduzning ketma-ket ikkita yuqori cho'qqisi orasidagi
vaqt oralig'i bilan belgilanadi. Ularning kattaligi yulduz vaqtini o'lchash uchun
standart bo'lib xizmat qiladi; aslida yulduz kunlarining hosilalari (soatlar,
daqiqalar, soniyalar) va maxsus yulduz soatlari mavjud bo'lib, ularsiz dunyodagi
hech bir rasadxona qila olmaydi. Astronomiya yulduz vaqtini hisobga olishi kerak.

31 XULOSA
Mavzuni o‘rganishning asosiy vazifasi bolalarni vaqt birliklari va
ularning munosabatlari bilan tanishtirish, vaqtni soat bo‘yicha aniqlashga
o‘rgatishdir.
Vaqt o'tmishdagi, hozirgi va kelajakdagi voqealar ketma-ketligini ko'rsatish
uchun ishlatiladigan doimiy qiymat. Vaqt hodisalar orasidagi intervalni aniqlash va
turli tezlik yoki chastotalarda sodir bo'ladigan jarayonlarni miqdoriy jihatdan
solishtirish uchun ham ishlatiladi. Vaqtni o'lchash uchun ma'lum bir vaqt davri
standarti sifatida tan olingan ba'zi bir davriy voqealar ketma-ketligi qo'llaniladi.
Zamonaviy vaqt o'lchov birliklarida Yerning o'z o'qi va Quyosh atrofida
aylanish davrlari, shuningdek, Oyning Yer atrofida aylanish davrlari asos qilib
olinadi.
Bu ham tarixiy, ham amaliy mulohazalar bilan bog'liq, chunki odamlar o'z
faoliyatini kun va tun yoki fasllarning o'zgarishi bilan muvofiqlashtirishlari kerak.
Tarixiy jihatdan qisqa vaqt oralig’ini o'lchash uchun asosiy birlik
bo'lgan kun(yoki kun), quyosh yoritilishining o'zgarishining minimal to'liq davrlari
(kunduzi va kechasi) bilan hisoblanadi. Kunni bir xil uzunlikdagi kichikroq vaqt
oraliqlariga bo'lish natijasida, tomosha qiling, daqiqa va soniya. Kun ikki teng
ketma-ket oraliqlarga bo'lingan (an'anaviy ravishda kun va tun). Ularning har biri
12 ga bo'lingan soat. Har biri soat 60 ga bo'linadi daqiqa. Har daqiqa- 60 ga soniya.
Shunday qilib, in soat 3600 soniya; ichida kunlar 24 soat = 1440 daqiqa = 86
400 soniya.Birinchi sinfning tayyorgarlik davridayoq ―oldin, ―keyin
tushunchalari kiritiladi. Masalan, to‘rtta faslga doir rasmli ko‘rgazmadan
foydalanib, qaysi fal oldin keladi, qaysisi keyin keladi, degan savollarni
tushuntirish mumkin.
1-sinfdan boshlab, tong, kunduz, kechqurun, tun, bugun, kecha, ertaga
tushunchalari bilan tanihib boradilar. Sinfda kalendardan (taqvim)
foydalanish, shu asosda hafta, oy, yil kabi ularning orasidagi bog‘lanishni
o‘rganish mumkin.

32Vaqt o‘lchovlari mavzusi bo‘yicha darslarda odamlar turmushida‖
vaqtning qanday rol o‘ynashini, kichik chaqaloqligidan keksa bo‘lgunga qadar
o‘tgan oraliqdagi odamlarning yoshi bo‘yicha bosqichlarini tushuntirish, suhbat
uyushtirish mumkin.
IV sinfda ―Vaqt o‘lchovlari mavzusida yil, oy hafta, sutka, soat, minut
‖
kabi o‘lchov birliklari haqida tushuncha beriladi. Ko‘rgazmali tushuncha
berish uchun soat va undan foydalanishga kengroq to‘xtatilish kerak.
Odamlar juda erta vaqtni o'lchash uchun astronomik hodisalardan
foydalanishni boshladilar. Ko'p o'tmay, ular bunday o'lchovning asosiy birliklarini
o'zboshimchalik bilan belgilash mumkin emasligini tushunishdi, chunki ular
ma'lum astronomik qonunlarga bog'liq.

33FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Axmеdov M., .Abduraxmonova N., Jumaеv M.E. Birinchi sinf
matеmatika darsligi. Toshkеnt, “Sharq”, 2010 yil, 160 bеt.
2. Axm е dov M. va boshq. To`rtinchi sinf mat е matika darsligi.
Toshk е nt: “O`qituvchi”, 2010 y.
3. Axm е dov M., .Abduraxmonova N., Juma е v M.E. Birinchi sinf
mat е matika darsligi m е todik qo`llanma. Toshk е nt, “Uzinkoms е ntr”, 2009 yil, 96
b е t.
4. Bikbay е va N.U, R.I.Sid е lnikova, G.A.Adamb е kova. Boshlang`ich
sinflarda mat е matika o`qitish m е todikasi. (O`rta maktab boshlang`ich sinf
o`qituvchilari uchun m е todik qo`llanma.) Toshk е nt: “O`qituvchi”, 1996 y.
5. Bikboy е va.N.U. Yangibo е va E.Ya. Ikkinchi sinf mat е matika darsligi.
Toshk е nt. “O`qituvchi”, 2010 yil.
6. Bikboy е va.N.U. Yangibo е va E.Ya. Uchinchi sinf mat е matika
darsligi. Toshk е nt. “O`qituvchi” , 2010 yil.
7. Jumay е v M.E, Tadjiyeva Z.G`. Boshlang`ich sinflarda mat е matika
o`qitish m е todikasi. (O O`Y uchun darslik.) Toshk е nt. “Fan va texnologiyai”,
2005 yil.
8. Jumay е v M.E, Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish
m е todikasidan praktikum. (O O`Y uchun ) Toshk е nt. “O`qituvchi”, 2004 yil.
9. Jumay е v M.E, Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish
m е todikasidan praktikum. (O O`Y uchun ) Toshk е nt. “O`qituvchi”, 2004 yil.
10. Jumay е v M.E, Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish
m е todikasidan laboratoriya mashg’ulotlari. (O’quv qo’llanma ) Toshk е nt. “Yangi
asr avlodi”, 2006 yil. 256 bet.
11. Jumay е v M.E. va boshq. Birinchi sinf mat е matika daftari. Toshk е nt.
“Sarq”, 2009 yil., 48 b е t.

3412. Ta'lim taraqqiyoti. O`zb е kiston R е spublikasi Xalq ta'limi
Vazirligining axborotnomasi. 7-maxsus son.1999 yil. 136-178 b е tlar. Toshk е nt.
“Sharq” Umumiy o`rta ta'lim Davlat ta'lim standarti va o`quv dasturi.
13. Haydarov M., Hasanbo е va O. P е dagogik amaliyotni tashkil etish
m е todikasi. Toshk е nt. TDPU, 2003 yil. 40 b е t
14. Juma е v M.E, Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish m е todikasi
15. (KHK uchun ) Toshk е nt. “Ilm Ziyo”, 2003 yil.
16. Jumay е v M.E, Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish
nazariyasi va metodikasi. (KHK uchun ) Toshk е nt. “Ilm Ziyo” , 2005 yil.
17. Jumay е v E.E, Boshlang`ich mat е matika nazariyasi va m е todikasi.
(KHK uchun) Toshk е nt. “Arnoprint”, 2005 yil.
18. Jumay е v M.E, Tadjiyeva Z.G`. Boshlang`ich sinflarda mat е matikadan
fakultativ darslarni tashkil etish m е todikasi. Toshk е nt. “TDPU”, 2005 yil.
19. Jumay е v M.E, Bolalarda mat е matik tushunchalarni rivojlantirish
nazariyasi va metodikasi (KHK uchun ) Toshk е nt. “Ilm Ziyo”, 2005 yil.
20. “ Boshlang’ich ta’lim ”, “ Maktab va hayot ”, “ Ta’lim
muammolari ” “Uzliksiz ta’lim “ va boshqa ilmiy – uslubiy jurnallar, hamda
“Ma”rifar” gazetasi.
21. Ta’lim-tarbiya istiqlol ko’zgusida// Ma’rifat, 2010 yil
INTERNET SAYTLAR
22. www.edu.uz
23. www.ziyonet.uz
24. www.google.uz
25. www.kitob.uz

Sotib olish