Boshlangʻich taʼlimda onatili oʻqitishning Milliy oʻquv dasturi talablari uning maqsad va vazifalari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	149.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Tank

Ro'yxatga olish sanasi 30 Yanvar 2025

0 Sotish

Boshlangʻich taʼlimda onatili oʻqitishning Milliy oʻquv dasturi talablari uning maqsad va vazifalari

Sotib olish

MAVZU: BOSHLANG ICH TA LIMDA ONATILI O QITISHNINGʻ ʼ ʻ
MILLIY O QUV DASTURI TALABLARI UNING MAQSAD VA
ʻ
VAZIFALARI QURBONQULOVA NAFOSAT
REJA:
Kirish………………………………………………………………………………3
I BOB. BOSHLANG`ICH TA`LIM BO`YICHA MILLIY O`QUV
DASTURINING YARATILISHI
1.1. Milliy o`quv dasturining afzalliklari, amaldagi dasturning kamchiliklari…..5
1.2. 2- Sinf ona tili va o`qish savodxonligi darsligining eski 2-sinf ona tili
darsligidan farqi………………………………..…………………………………12
II BOB. YANGI MILLIY O QUV DASTURI ASOSIDA
ʻ
TAYYORLANAYOTGAN ONA TILI VA O QISH SAVODXONLIGI
ʻ
DARSLIGI TA’LIMGA YANGILIKLAR OLIB KIRILISHI
2.1. Yangi Milliy o quv dasturi asosida tayyorlangan ona tili va o qish
ʻ ʻ
savodxonligi darsliklaridagi olib kirilgan yangiliklar ………………..…………..17
2.2. Milliy o quv dasturi asosida boshlang’ich sinflarda ona tili va o qish
ʻ ʻ
savodxonligi fanining o qitilishi ………………………………………………….20
ʻ
Xulosa……………………………………………………………………………..28
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………..30
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Shu paytgacha Ona tili va O qish fanlariʻ
alohida o qitilgan. Endi esa ushbu ikki fanni birlashtirgan “Ona tili va o qish
ʻ ʻ
savodxonligi” deb nomlangan yagona fan dars soati saqlab qolingan holatda tashkil
etiladi. O qish fani, asosan, badiiy uslubdagi, mavhum tushunchalarni tashiydigan
ʻ
matnlardan iborat edi. Yangi darslik uchun tanlangan matnlar va she’rlar esa
bolaning ijtimoiy hayotga kirishib keta olishida ko maklashadigan, ham badiiy,
ʻ
ham informativ, ham ilmiy-ommabop uslubdagi matnlardan iborat.
Amaldagi darsliklarda tinglab tushunish kompetensiyasini rivojlantirish
uchun topshiriqlar ajratilmagan bo lsa, yangisida bu kompetensiyasini
ʻ
rivojlantirish uchun har bir mavzuga alohida topshiriqlar ishlab chiqilgan. O qib
ʻ
tushunish kompetensiyasini rivojlantirish uchun ajratilgan topshiriqlar esa, asosan,
matnda ochiq ifodalangan ma’lumotlarga, yoki didaktik elementlarga qaratilar edi.
Endi esa darslikda o qib tushunish kompetensiyasining barcha qismlarini qamrab
ʻ
oladigan savol va topshiriqlar bo ladi.
ʻ
Shu paytgacha ona tilini o qitishdan maqsad tilning grammatikasini o rgatish,
ʻ ʻ
til strukturasiga oid qoidalarni yod oldirish edi. Yangi darslikda eng muhim
qoidalargina qoldirilgan. Rang-barang tasvirlar va qiziqarli topshiriqlarga ko proq
ʻ
urg‘u berilgan.
Ahamiyatli tomoni endi o qituvchilar uchun “O qituvchi kitobi”, o quvchilar
ʻ ʻ ʻ
uchun esa “Mashq daftari” ham bo ladi.
ʻ
Eski darsliklar til strukturasini o rgatishga qaratilgan. Yangi darsliklarda esa
ʻ
til strukturasidan ko ra, tilning leksikologik, semantik tomonlariga urg‘u berilgan.
ʻ
Ya’ni asosiy e’tibor so z, uning ma’nolari, o rindoshlari, qo llanish o rinlari, lug‘at
ʻ ʻ ʻ ʻ
boyligi kabi tomonlarga qaratilgan.
Amaldagi darslikdan o rin olgan matnlarda bola yoshiga mos bo lishidan
ʻ ʻ
ko ra, didaktik ahamiyatiga urg‘u berilgan. Taqdim etilayotgan didaktika esa
ʻ
3

yoshga mos, qiziqarli mavzulardagi matnlar hamda she’rlarga singdirilgan.
Yozuvchilar bilan birgalikda matnlar qayta ishlab chiqilgan.
Darsliklardagi tushunarsiz bo lishi mumkin bo lgan so zlar izohsiz qoldirilarʻ ʻ ʻ
edi. Yangi darsliklarda bolaning tushunishi uchun qiyin bo lgan so zlar darslikning
ʻ ʻ
orqa qismida maxsus lug atga joylashtirilgan. Bundan tashqari ular ustida alohida
ʻ
mashqlar ishlab chiqilgan.
Milliy o quv dasturi asosida yaratilgan 2-sinf ona tili va o qish savodxonligi
ʻ ʻ
darsligining tuzilishi mavzusida bo lib, avvalgi 2 sinf ona tili darsligi bilan hozirgi
ʻ
yangi ishlab chiqarilgan 2 sinf ona tili va o qish savodxonligi darsligi orasidagi
ʻ
farqlar va hozirgi milliy o quv dasturi asosida ishlab chiqarilgan darslikning
ʻ
afzallik jihatlari haqida keng va to liq fikr yuritiladi.
ʻ
Kurs ishning obyekti: Boshlang’ich ta’lim ona tili o’qitishning milliy o’quv
dasturi talablari uning maqsad va vazifalari nazariy asoslari
Kurs ishning predmeti: Boshlang’ich ta’lim ona tili o’qitishning milliy
o’quv dasturi talablari uning maqsad va vazifalari foydalanish.
Kurs ishining maqsadi : Boshlang’ich ta’lim ona tili o’qitishning milliy
o’quv dasturi talablari uning maqsad va vazifalari mavzusini o‘rganishda ilmiy-
metodik tavsiyalar ishlab chiqish va ularni o‘quv jarayoniga tatbiq etish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Milliy o`quv dasturining afzalliklari, amaldagi dasturning kamchiliklar
2. 2- Sinf ona tili va o`qish savodxonligi darsligining eski 2-sinf ona tili
darsligidan farqi
3. Yangi Milliy o quv dasturi asosida tayyorlangan ona tili va o qish savodxonligi
ʻ ʻ
darsliklaridagi olib kirilgan yangiliklar
4. Milliy o quv dasturi asosida boshlang’ich sinflarda ona tili va o qish
ʻ ʻ
savodxonligi fanining o qitilishi
ʻ
4

Kurs ishining amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijasida umumiy o‘rta ta‘lim
boshlang‘ich sinflarida savod o‘rgatish bo‘yicha ta‘limiy topshiriqlar, dars
ishlanmalar, dars modellari, ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitildi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish , 2 bob, 4 reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I BOB. BOSHLANG`ICH TA`LIM BO`YICHA MILLIY O`QUV
DASTURINING YARATILISHI
1.1. Milliy o`quv dasturining afzalliklari, amaldagi dasturning
kamchiliklari.
Avvalgi o quv dasturlari mazmuni 90% nazariyadan iborat bo lib, o qitishʻ ʻ ʻ
metodikasi yodlatishga yo naltirilgan. Yangi Milliy o quv dasturi mazmuni 50%
ʻ ʻ
nazariya 50% amaliyotdan iborat bo ladi va o quvchining mustaqil faoliyatini
ʻ ʻ
qo llab-quvvatlash. O quv dasturlarida baholash esa faqat eslab qolgan bilimlar
ʻ ʻ
hajmini aniqlagan. Yangi dastur asosida o quvchilarda shakllangan ko nikmalar
ʻ ʻ
baholanadi. Fanlar soni va o quv yuklamalari optimallashtirilib, o quvchilar
ʻ ʻ
qiziqishiga ko ra fanlarni tanlab o qish imkonini beruvchi variativ o quv dasturlar
ʻ ʻ ʻ
asosida hayotga va kasbiy faoliyatga tayyorlash imkoni yaratiladi.
Milliy o quv dasturi asosida fanlar chiziqli tartibda emas, spiralsimon tarzda
ʻ
o qitiladi. Ya ni mavzular takroriy emas, bir-birini mantiqan davom ettiruvchi
ʻ ʼ
hamda soddadan murakkabga tomon yo naltirilgan tarzda kiritiladi. Butun dunyo
ʻ
og ir sinovni boshidan kechirayotgan bir paytda farzandlarimiz bilimida bo shliq
ʻ ʻ
paydo bo lmasligi, mavzularni o z vaqtida samarali o zlashtirishi uchun “Onlayn
ʻ ʻ ʻ
maktab” loyihasi tashkil etildi. Unga Respublikamizning tajribali va mohir
pedagoglari jalb qilingan. O quvchilar o tgan o quv yilining bir choragini onlayn
ʻ ʻ ʻ
tarzda o zlashtirdi, ayni paytda ham ayrim bolalar ta limni masofadan turib davom
ʻ ʼ
ettirmoqda.
5

Maktablarimizda o quv yili karantin qoidalariga amal qilgan holda boshlandi.ʻ
Barcha o quvchilar darsliklar va mashq daftarlari bilan ta minlandi. Ba zi
ʻ ʼ ʼ
o quvchilar aka-opalari foydalangan kitoblarni ishlatayotgan bo lsa, ayrim sinf
ʻ ʻ
o quvchilari qayta nashrdan chiqqan yoki yangi chop etilgan darsliklardan
ʻ
foydalanmoqda. Prezidentimiz ma ruzasida ta lim, jumladan, darsliklar xususida
ʼ ʼ
shu kunning dolzarb masalalari ko tarildi. Bu esa, ayniqsa, ta lim markazi
ʻ ʼ
zimmasiga katta mas uliyat yuklaydi, – deydi Respublika ta lim markazi
ʼ ʼ
direktorining birinchi o rinbosari Aziz Ortiqov. – Yangi o quv yilida rejaga asosan
ʻ ʻ
1-, 4-sinflarda jami 558 nomdagi darslik va o quv-metodik qo llanmalar chop
ʻ ʻ
etildi, Ularning 346 nomdagisi umumta lim maktablari, 160 nomdagisi imkoniyati
ʼ
cheklangan bolalar uchun bo lsa, 52 nomdagi multimedia ilovalari esa o quvchilar
ʻ ʻ
bilimini mustahkamlash uchun xizmat qiladi. Umumta lim maktablari
ʼ
darsliklarining 118 nomdagisi asl nusxasi, 228 nomdagisi esa tarjima nusxalaridir.
Yangi o quv yilida o quvchilar foydalanishi uchun 1–9-sinflarda “Tarbiya”, 5-, 8-,
ʻ ʻ
9-sinflarda “Informatika”, 4-, 5-sinlarda “Texnologiya”, 8-sinflarda “Ingliz tili”,
“Nemis tili”, “Fransuz tili” darsliklari (majmua shaklida), 10-, 11-sinflarda esa
“Ona tili”va “O zbek tili” fanlaridan o quv-metodik qo llanmalar yangidan
ʻ ʻ ʻ
yaratildi. 4-, 5 –sinflar to liq to plamda, 1-sinflarda “Alifbe”, 2-, 3-sinflarda Chet
ʻ ʻ
tili mashq daftarlari qayta nashr etildi.
5-sinf uchun yaratilgan “Biologiya” darsligi avval “Botanika” nomi bilan
chop etilgan. Eski darslikda faqat o simliklar dunyosi o rganilgan, yangi darslikda
ʻ ʻ
esa biologiyaning barcha bo limlariga oid boshlang ich tushunchalar berilgan.
ʻ ʻ
Avvalgi darslik 6 bob, 31 mavzudan iborat bo lib, laboratoriya va amaliy
ʻ
mashg ulotlar uchun alohida soat ajratilmagan edi, qayta nashrda esa
ʻ
o quvchilarning amaliy ko nikmalarini rivojlantirishga katta e tibor qaratilgan.
ʻ ʻ ʼ
Endilikda mazkur fanning 18 noati nazariy, 16 soati amaliy mashg ulot tarzida
ʻ
o tiladi. Darslikda O zbekistonda uchraydigan dorivor va zaharli o simliklar,
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston qizil kitobi haqida ham ma lumotlar keltirilgan. Prezidentimiz o z
ʻ ʼ ʻ
ma ruzasida darsliklar yaratishga jiddiy e tibor qaratish zarurligini ta kidladi.
ʼ ʼ ʼ
6

Undan kelib chiqqan holda o zimizga kelajakda amalga oshirishimiz lozim bo lganʻ ʻ
bir qator vazifalarni belgilab oldik. Darhaqiqat, fanlarni o qitish metodikasi,
ʻ
nazariy va amaliy bilimlar muvofiqligi, dasturlar uzviyligi, darsliklar mazmuni va
sifatida talay kamchilik va muammolarimiz bor. Darslik va o quv-metodik
ʻ
qo llanmalarni nashrga tayyorlashda ularni mazmun va sifat jihatidan xalqaro
ʻ
talablarga qay darajada javob bera olishiga yana-da jiddiy e tibor qaratishimiz,
ʼ
amaliyotchi o qituvchilar, fan metodistlari hamda salohiyatli olimlar tomonidan
ʻ
chuqur ekspertizadan o tkazishimiz lozim. Darsliklar ekspertiza xulosalari asosida
ʻ
uning mualliflarnashriyot xodimlari hamda fan metodistlari hamkorligida qayta
ishlansa, mazmuni va illyustratsiyalariga tegishli o zgartirishlar kiritilsa yana-da
ʻ
mazmunli va sifatli bo ladi. Darsliklarni yana-da takomillashtirish uchun jahon
ʻ
tajribasini kengroq o rganish, loyihalarimizga Respublikamizdagi eng tajribali
ʻ
mutaxassislarni, xorijiy ekspertlarni keng jalb qilish maqsadga muvofiq.
Darsliklarni tayyorlashda o quvchilarning yoshi va psixo-fiziologik xususiyatlari
ʻ
alohida inobatga olinadi. Darslik mazmunida mavjud bo lgan takrorlanishlar
ʻ
bartaraf etiladi, xalqaro tajribaga tayangan holda darslikning dizayni va foto-
illustratsiyalariga o zgartirish kiritiladi. Yana bir e tiborli holat shuki, fanlar
ʻ ʼ
kesimida fanlararo bog liqlik hamda sinflararo uzviylik ta minlanishiga yana-da
ʻ ʼ
jiddiy e tibor qaratiladi. Darslik va o quv-metodik adabiyotlarning yangi avlodini
ʼ ʻ
yaratishda ular mazmuniga xalqaro baholash dasturi —TIMSS, PIRLS talablari
o quvchilar yoshiga mos tarzda yana-da chuqurroq singdiriladi. Shuningdek,
ʻ
mavzularni qo shimcha ma lumotlar bilan boyitish maqsadida barcha darsliklarga
ʻ ʼ
QR kodlar o rnatiladi.
ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi “O zbek
ʻ ʻ
tilining Davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari
to g‘risida”gi Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida “2020–2030-yillarda o zbek
ʻ ʻ
tilini rivojlantirish hamda til siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi” qabul
qilindi. Bu mamlakatimizda davlat tili to g‘risidagi Qonunchilikni
ʻ
7

takomillashtirish va o zbek tilining xalqimiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi vaʻ
xalqaro miqyosdagi Obro -e’tiborini oshirishga xizmat qiladi.
ʻ
Respublikamiz uzluksiz ta’lim tizimida umumiy o rta ta’lim asosiy tayanch
ʻ
bosqich bo lib, bu bosqichda o zbek tilidan o quvchilarga kundalik ijtimoiy
ʻ ʻ ʻ
hayotda davlat tilida og‘zaki va yozma muloqot olib bora olishlariga qaratilgan
tayanch bilimlar beriladi va o qitishning kommunikativ-nutqiy tamoyili asosida
ʻ
o quvchilarda o zbek tili bo yicha egallangan bilim va ko nikmalarni muloqot
ʻ ʻ ʻ ʻ
faoliyati jarayonida qo llash malakasi shakllantiriladi. Darsliklarni yana-da
ʻ
takomillashtirish uchun jahon tajribasini kengroq o rganish, loyihalarimizga
ʻ
Respublikamizdagi eng tajribali mutaxassislarni, xorijiy ekspertlarni keng jalb
qilish maqsadga muvofiq.
Darsliklarni tayyorlashda o quvchilarning yoshi va psixo-fiziologik
ʻ
xususiyatlari alohida inobatga olinadi. Darslik mazmunida mavjud bo lgan
ʻ
takrorlanishlar bartaraf etiladi, xalqaro tajribaga tayangan holda darslikning
dizayni va foto-illustratsiyalariga o zgartirish kiritiladi. Yana bir e tiborli holat
ʻ ʼ
shuki, fanlar kesimida fanlararo bog liqlik hamda sinflararo uzviylik
ʻ
ta minlanishiga yana-da jiddiy e tibor qaratiladi. Darslik va o quv-metodik
ʼ ʼ ʻ
adabiyotlarning yangi avlodini yaratishda ular mazmuniga xalqaro baholash dasturi
—TIMSS, PIRLS talablari o quvchilar yoshiga mos tarzda yana-da chuqurroq
ʻ
singdiriladi. Shuningdek, mavzularni qo shimcha ma lumotlar bilan boyitish
ʻ ʼ
maqsadida barcha darsliklarga QR kodlar o rnatiladi.
ʻ
Ta’lim boshqa tillarda olib boriladigan maktablarda tahsil oluvchi turli millat
vakillariga esa o zbek tilini o qitish bilan bir qatorda o zbek xalq og‘zaki ijodi,
ʻ ʻ ʻ
zamonaviy va mumtoz adabiyoti namunalari bilan tanishtirib boriladi. Shu
maqsadda ushbu maktablarda adabiy o qish darslari uchun qo shimcha soatlar
ʻ ʻ
ajratilgani ham nihoyatda to g‘ri qaror bo ldi. Bugungi kunda ta’limning eng
ʻ ʻ
asosiy tayanch bo g‘ini hisoblanuvchi umumiy o rta ta’lim maktablari uchun
ʻ ʻ
Milliy o quv dasturi ishlab chiqilayotgani va “Milliy o quv dasturi” deb
ʻ ʻ
8

nomlanishining o zi bizga katta umidlar baxsh etmoqda. ʻ
Shuningdek, o zbek tilini o qitish metodikasini tubdan isloh qilish, ayniqsa
ʻ ʻ
mamlakatimiz hududida istiqomat qiluvchi barcha millatlar va elatlarga o zbek
ʻ
tilini intensiv o rgatishni ta’minlaydigan zamonaviy darsliklar yaratish bugungi
ʻ
kunning eng dolzarb vazifalaridan biriga aylandi.
Ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar, ayniqsa o qituvchi obro sini
ʻ ʻ
ko tarishga qaratilgan sa’y-harakatlar va hukumatimiz tomonidan yaratilayotgan
ʻ
imkoniyatlardan juda xursandmiz. Biroq tan olish kerakki, ta’lim samaradorligi
ko p jihatdan o quv-uslubiy dasturlar va darsliklar saviyasiga ham bog‘liq.
ʻ ʻ
Xususan, Respublikamizda keyingi yillarda til savodxonligi va nutq
madaniyatining keskin pasayib ketganligi, nafaqat og‘zaki, hatto yozma nutqda
ham o zbek adabiy tili me’yorlariga amal qilinmayotganligi, husnixatga umuman
ʻ
e’tibor qaratilmayotganligi, o quv dasturlaridan insho, bayon, diktant kabi yozma
ʻ
ish turlarining deyarli chiqib ketganligi, darsliklarda faqat tayyor matn ustida
ishlash va matn yaratish topshiriqlari berilayotganligining mevasi emasmi?!
Yakuniy nazorat ishlarining test shakliga o tkazilishi o quvchilarni ijodiy fikrlash,
ʻ ʻ
bog‘lanishli nutq tuzish, savodli va chiroyli yozish ko nikma-malakalarini
ʻ
egallashga bo lgan intilishlarini umuman yo qqa chiqardi. Bugungi kunda
ʻ ʻ
umumta’lim maktablari bitiruvchilariga qaraganda, ularning 50-60 yoshli buvi-
buvalari savodliroq va chiroyliroq yozadilar.
Shu bois, yangilanayotgan o quv dasturlariga katta umid bilan qaralmoqda.
ʻ
Milliy o quv dasturlari saytlarga qo yilishi bilan uning mazmuni va uslubiy
ʻ ʻ
yo nalishi bilan tanishib chiqishga harakat qildik.
ʻ
“Oqtosh” sanatoriysida dam olayotgan bir guruh maorif xodimlari, til va
adabiyot o qituvchilari va o z farzandlarining yaxshi ta’lim olishi tarafdori bo lgan
ʻ ʻ ʻ
ota-onalar shu masala ustida suhbatlashib qolishdi. Darsliklarni yana-da
takomillashtirish uchun jahon tajribasini kengroq o rganish, loyihalarimizga
ʻ
9

Respublikamizdagi eng tajribali mutaxassislarni, xorijiy ekspertlarni keng jalb
qilish maqsadga muvofiq.
Darslik mazmunida mavjud bo lgan takrorlanishlar bartaraf etiladi, xalqaroʻ
tajribaga tayangan holda darslikning dizayni va foto-illustratsiyalariga o zgartirish
ʻ
kiritiladi. Yana bir e tiborli holat shuki, fanlar kesimida fanlararo bog liqlik hamda
ʼ ʻ
sinflararo uzviylik ta minlanishiga yana-da jiddiy e tibor qaratiladi.
ʼ ʼ
Oromgohning salqin ayvonchasida o zaro fikrlashishdan boshlangan davra
ʻ
suhbati tobora kengayib, aytish joiz bo lsa, ilmiy—Amaliy seminar tusini oldi.
ʻ
Tasodifiy uchrashib qolgan ushbu jamoa tarkibida 40 yildan ortiq pedagogik
tajribaga ega bo lgan maorif xodimlari, o zbek tili o qituvchilari, olimlar, o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
farzandining taqdiriga befarq bo lmagan ota-onalar, o quvchilar bor edi. Ular bir
ʻ ʻ
maqsad uchun birlashib, ikki kun davomida ta’lim boshqa tillarda olib boriladigan
maktablar uchun “O zbek tili” fanidan tuzilgan Milliy o quv dasturini o rgandilar
ʻ ʻ ʻ
va bandma-band tahlil qildilar.
Suhbatning avvali ta’lim boshqa tillarda olib boriladigan maktablar va o rta
ʻ
maxsus ta’lim bo g‘inlarida davlat tilining o qitilishi, amaldagi “O zbek tili”
ʻ ʻ ʻ
dasturlari va darsliklaridagi mavjud kamchiliklar, ularni yaxshilashga qaratilgan
taklif va tavsiyalardan boshlandi. Farzandlarini rus maktabida o qitayotgan ota-
ʻ
onalar shu maktablar uchun yozilgan darsliklardagi matnlarda kam qo llanadigan
ʻ
so zlarning ko p uchrashi, bolalar yoshiga mos she’rlarning kamligi, qo yilgan
ʻ ʻ ʻ
topshiriqlarning murakkabligi kabi kamchiliklarni sanay ketdilar. Suhbatimizga
quloq tutib turgan bir guruh yoshlar esa maktabda o qib yurgan vaqtlarida o zbek
ʻ ʻ
tili fani ular uchun eng oson fan hisoblanganligi, faqat qoidalarni o zlashtirishda
ʻ
biroz qiyinchilik sezishganligini, o zbek tili o qituvchisi ko p vaqtini shu sinfda
ʻ ʻ ʻ
o qiydigan boshqa millat vakillari bilan (ular atigi 4 ta ekan) alohida
ʻ
shug‘ullanishga sarflaganligi tufayli ular yangi bilimlar ololmaganliklarini
aytishdi. Biroq, Uchtepa tumanidagi 107-maktabning sobiq o quvchisi Diyora
ʻ
10

Shotursunovaning fikricha, asosiy qiyinchilik kollejga kirgandan so ng boshlanibdiʻ
va u buni shunday izohladi:
 Men o zbek tilining o z tuzilishi, orfoepik va orfografik me’yorlari bor
ʻ ʻ
ekanligini kollejga kirganimdan so ng bildim va ularni o zlashtirish uchun rosa
ʻ ʻ
qiynaldim. Agar maktabda bu fanni o quvchilarning tilni bilish darajasiga qarab
ʻ
tabaqalashtirib o qitishganda, shuncha vaqtimni besamar o tkazmagan va ayni
ʻ ʻ
kunlarda bunchalik qiynalmagan bo lardim. Ushbu fikr-mulohazalar yig‘ilganlarni
ʻ
yangi dasturda bu kamchiliklar qanday yechim topdi, bolalarimiz oson va qulay
yo l bilan o zbek tilini egallashlari uchun qanday o zgarishlar joriy etildi, degan
ʻ ʻ ʻ
savollar girdobiga tortdi va yangi dastur loyihasini sinchiklab o rganishni
ʻ
boshlashdi. Endi esa dastur mazmuni bilan tanishganlar fikri bilan tanishing:
Na soatda, na mavzularda aniqlik bor. O zbek tili – bu alohida fan. Boshqa
ʻ
fanlar kabi uning ham o z tuzilishi, me’yorlari bor. Bu dasturni o qigan kishi
ʻ ʻ
o zbek tili haqida mutlaqo tasavvurga ega bo lmaydi. Hamma narsa aralash-
ʻ ʻ
quralash berib tashlangan. Keyingi mavzuning avvalgi mavzu bilan qanday
bog‘liqligi bor, nima asosda shu ketma-ketlikda berilgan, qaysi ma’lumot yangi
berilyapti, qaysinisi takror berilyapti, mutlaqo tushunarsiz. 2-, 3-sinflarga berilgan
mavzu aynan shu shaklda 7-, 8- hatto 10-sinflarda ham berilyapti. Ma’lumki, Ona
tili va o qish savodxonligi fanini o qitishda asosiy e’tibor o quvchida tilga doir
ʻ ʻ ʻ
to rt ko nikma: o qib tushunish, tinglab tushunish, nutq so zlash va yozish hamda
ʻ ʻ ʻ ʻ
grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi.
Ta’lim jarayonida o quvchilar voqea-hodisalarni kuzatish, anglash, qiyoslash,
ʻ
analiz va sintez qilishga o rgatish orqali ijodiy va tanqidiy tafakkurini, fikrlash
ʻ
doirasini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Ona tili va o qish savodxonligi fani
ʻ
ushbu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Bu o rinda ona tili va o qish
ʻ ʻ
savodxonligi ta’limiga o quv fani emas, balki, butun ta’lim tizimini uyushtiruvchi
ʻ
ta’lim jarayoni sifatida qaraladi. Shu bois ham, darsni tashkil qilishda unga
integratsion va innovatsion yondashish davr talabi bo lib qolmoqda. Zero,
ʻ
11

boshlang‘ich sinf o qituvchilari zamonaviy pedagogik texnologiyaningʻ
mazmunini, mohiyatini, ularni darsga qanday tadbiq etish usullarini puxta bilmog‘i
darkor matn mazmuni va g oyasini aniqlash, narsa nomlarini ajrata olish,
ʻ
yo riqnoma va ko rsatmalarni tushunish, so z oxirida kelib, og zaki nutqda tushib
ʻ ʻ ʻ ʻ
qoladigan undoshlar imlosi bilan ishlash; Og‘zaki nutq 1: suhbat jarayonida
ikkinchi sinf darajasiga mos mavzular yuzasidan adabiy talaffuz qoidalariga rioya
qilgan holda ravon so zlay oladi; Tinglab tushunish 4: sinf darajasiga mos badiiy
ʻ
yoki informativ matnni tinglagach uning asosiy mazmunini, voqealar ketma-ketligi
va g oyasini aytib bera oladi; O qib tushunish 3: sinf darajasiga mos badiiy hamda
ʻ ʻ
informativ matnlarni ravon hamda ifodali o qiy oladi; Yozma nutq 1: asosiy
ʻ
husnixat qoidalariga amal qilgan holda yoza oladi; Lingvistik kompetensiya 11:
asosiy husnixat, imlo, bo g in ko chirish hamda tinish belgilari qoidalariga amal
ʻ ʻ ʻ
qilgan holda ikkinchi sinf darajasiga mos, o quv dasturida berilgan mavzular
ʻ
yuzasidan gaplar hamda kichik matnlar tuzib yoza oladi. Tarbiyaviy: tarixiy meros
va obidalarni asrab-avaylashga undash; Og‘zaki nutq 2: kichiklar, tengdoshlari
hamda kattalar bilan suhbat hamda muhokama jarayonida muloqot odobiga (bir-
birini hurmat qilish, so zga chiqishni istashini hurmat bilan so rash, mavzu yoki
ʻ ʻ
matn yuzasidan navbat bilan gapirish) rioya qiladi va fikrini bildira oladi.
2- sinf ona tili va o`qish savodxonligi darsligining eski 2-sinf ona tili
darsligidan farqi
Uzoq yillar mobaynida qayd etilgan pedagogik kategoriyalar jamiyat ijtimoiy
talabi darajasidagi maqsadlarni ro yobga chiqarish uchun yetarli bo lib kelgan.
ʻ ʻ
Muayyan davrlarda bir guruh pedagoglar tomonidan barcha davrlarda amalga
oshirilgan pedagog faoliyatining darajasi qoniqarsiz deya baholaganlar. Ular,
xususan, pedagogik tushunchalarga berilgan ta’rif va tavsiflarning noaniqligi,
ta’lim jarayonlarini tavsiflovchi ba’zi kategoriyalarning yetishmasligi, ta’lim
maqsadi, mazmuni, shakli, uslubi va o qitish vositalari o rtasida o zaro
ʻ ʻ ʻ
uzviylikning mavjud emasligi kabi holatlarni doimiy ravishda tanqid qilib
12

kelganlar. Ular tomonidan “metodika” tushunchasi yuqori darajadagi subektivlikka
ega ekanligi ta’kidlanadi. Haqiqatda esa ta’lim natijalari o qituvchining pedagogikʻ
jarayonlardan muvaffaqiyatli “o tganligi” bilan belgilanadi.
ʻ
Pedagogik jarayonning mohiyati – o qituvchi hamda o quvchining
ʻ ʻ
birgalikdagi faoliyati mazmunida aks etadi, mazkur jarayonda pedagog o quvchiga
ʻ
yuzaga kelgan qiyinchiliklarni engishga yordam beradi. Pedagogik yordamning
asosiy mohiyati pedagogik jarayonning tavsifi, uning ma’lum maqsadga
yo naltirilganligi, shuningdek, shaxsni shakllantirish va tarbiyalash borasida hal
ʻ
etiladigan vazifalar bilan ifodalanadi. Pedagog axborotlarni e’lon qilish, ko rsatish,
ʻ
eslatish, tushuncha yoki maslahat berish, yo naltirish, haqqoniylashtirish,
ʻ
kengashish, bartaraf yetish, hamdardlik qilish, ilhomlantirish, qiziqish va hurmatni
izhor qilish, talabchanlikni qo llab-quvvatlash kabi ko rinishlarda yordam beradi.
ʻ ʻ
Zamonaviy o qitish texnologiyalari – majmuaviy integral (butun, uzviy
ʻ
bog’liq) tizim bo lib, unda ta’lim maqsadlari asosida bedgilangan ko nikma va
ʻ ʻ
malakalar o quvchilar tomonidan nazariy bilimlarni o zlashtirish, ularda muayyan
ʻ ʻ
ma’naviy- ma’lum tartibga solingan to plami sifatida aks etadi.
ʻ
Bu o rinda ta’lim maqsadlarining belgilanishi (kimga va nima uchun?),
ʻ
mazmunni tanlash va ishlab chiqish (nima?), ta’lim jarayonlarini tashkil qilish
(qanday?), ta’lim metod va vositalarining belgilanishi (nimalar yordamida?),
shuningdek, o qituvchilar malaka darajasi (kim?), erishilgan natijalarni baholash
ʻ
metodi (qanday yo l bilan) inobatga olinishi lozim. Keltirilgan mezonlarning
ʻ
majmuaviy tarzda qo llanilishi o quv jarayonining mohiyati va texnologiyasini
ʻ ʻ
belgilab beradi. Ta’lim texnologiyasini loyihalash jarayonida pedagogik vazifaning
qo yilishi va uni hal etishga alohida e’tibor berilishi zarur. Zamonaviy ta’limning
ʻ
asosiy maqsadi jamiyat va davlat uchun har tomonlama rivojlangan, jamiyatga,
mehnat faoliyatiga ijtimoiy moslashuvchan, o z ustida ishlay oladigan shaxsni
ʻ
tarbiyalashdan iborat. Demak, har tomonlama rivojlangan shaxs tarbiyasida
pedagoglarning bilim darajasi muhim ahamiyatga ega. Pedagogika fanida
13

psixologik-pedagogik bilim tushunchasi pedagogning ta’lim-tarbiya jarayonida eng
yuqori darajada natijaga erishishi, yuqori kasbiy salohiyat, shuningdek,
muloqotchanlik va ijobiy fazilatlarga ega bo lish degan xulosaga kelinadi. ʻ
Ta’lim jarayonining muvaffaqiyati uning shakligagina emas, balki
qo llanilayotgan metodlar samaradorligiga ham bog’liqdir. Ta’lim nazariyasida
ʻ
o qitish (ta’lim) metodlari markaziy o rinni egallaydi. “Metod” yunoncha so z
ʻ ʻ ʻ
bo lib “yo l” ma’nosini anglatadi. Ta’lim metodi Ta’lim jarayonida o qituvchi va
ʻ ʻ ʻ
tahsil oluvchilarning aniq maqsadga erishishiga qaratilgan birgalikdagi
faoliyatlarining usulidir.
Ta’lim metodlari o qitishning o z oldiga qo ygan maqsadlariga erishish
ʻ ʻ ʻ
usullari hamda o quv materialini nazariy va amaliy jihatdan yo nalashtirish
ʻ ʻ
yo llarini anglatadi. O qitish metodlari ta’lim jarayonida o qituvchi va tahsil
ʻ ʻ ʻ
oluvchi faoliyatining qanday bo lishi, o qitish jarayonini qanday tashkil etish va
ʻ ʻ
olib borish kerakligini hamda shu jarayonda tahsil oluvchilar qanday ish-
harakatlarni bajarishlari kerakligini belgilab beradi.
Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan iborat bo lib, ularning har biri o z
ʻ ʻ
navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo linadi. O quv-
ʻ ʻ
bilish faoliyatining tashkil etilishi, o quv axborotlarining uzatilishi, qabul qilinishi,
ʻ
anglab olinishi, yodda saqlanishi, o zlashtirilgan bilimlarning amaliyotda
ʻ
qo llanilishini ta’minlash, amaliy ko nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat
ʻ ʻ
qilishiga ko ra ta’lim metodlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
ʻ
 Verbal (o quv axborotlarini so z orqali uzatish va eshitish orqali qabul
ʻ ʻ
qilish metodlari yoki og’zaki metodlar – hikoya, ma’ruza, suhbat va
boshhalar);
 O quv axborotini ko rgazmali uzatish va ko rish orqali qabul qilish
ʻ ʻ ʻ
metodlari (ko rgazmali metodlar – tasviriy, namoyish qilish va boshqalar);
ʻ
14

Insondagi bilimlarning hosil bo lishida undagi 5 ta sezgi a’zolari vositasidaʻ
qabul qilingan va ishlab chiqilgan axborotlar nisbati quyidagicha:
Ko rish a’zosi orqali-80-85% Eshitish a’zosi orqali-9-13% Hid bilish a’zosi orqali-
ʻ
2,5-3,5% Teri sezgisi orqali-1,5-3% Ta’m bilish a’zosi orqali-1-2%
Jami-100% gacha Turli sezgi organlari ishtirokida o zlashtirilgan va qayta
ʻ
ishlangan axborotning oradan 2 hafta o tgach, quyidagi miqdorlari eslab qolinadi:
ʻ
0’qiganlar-10%
Eshitilganlar-20%
Ko rilganlar-3 0%
ʻ
Ko rilganlar va eshitilganlar-50%
ʻ
Gapirilganlar-80%
Gapirilganlar va amalda bajarilganlar-90%
Demak, dars jarayonida biz tanlagan metod(2-rasm) muhim ahamiyatga ega
ekan. “Arra” metodi. 2-sinf ona tili va o qish savodxonligi darsligidagi Rauf
ʻ
Tolibning “Oftob bobo” she’rini o tishimizda ushbu metodni qo llab ko ramiz.
ʻ ʻ ʻ
Mazkur metodga ko ra kichik guruh 4-5 o quvchidan tashkil topadi. Barcha guruh
ʻ ʻ
a’zolari yangi mavzu yuzasidan tuzilgan yagona topshiriq ustida ishlaydilar. Guruh
ichida o quvchilar puxta o zlashtirib “mutaxassis”ga aylanadi.
ʻ ʻ
Ma’lum vaqtdan so ng har bir kichik guruhdagi “mutaxassis”lar uchrashuvi qayta
ʻ
tashkil etilgan guruhlarda o tkaziladi. Shu tarzda she’r mazmunini barcha
ʻ
o quvchilar o zlashtirib oladilar.
ʻ ʻ
Maqsadi: o quvchilarda muloqotlashuv, erkin, mustaqil, mantiqiy fikrlashga
ʻ
o rgatish.
ʻ
Vazifasi: o quvchilarni guruh bilan ishlash, guruh a’zolariga o z fikrini
ʻ ʻ
tushuntirib, isbotlashga o rgatish.
ʻ
15

Ta’lim va tarbiya jarayoni o sib kelayotgan yosh avlodni jamiyat talablariniʻ
o zida aks ettiruvchi ijtimoiy buyurtma asosida hayotga tayyorlashdan iborat.
ʻ
Ta’lim va tarbiya jarayonida o quvchilar ajdodlar tomonidan to plangan bilim,
ʻ ʻ
odob, urf-odat, madaniyat va mehnat ko nikmalarini o zlashtirishi, hayotiy tajriba
ʻ ʻ
asosida jamiyatda o zining munosib o rnini egallashi, salohiyati va
ʻ ʻ
dunyoqarashining shakllanishida pedagog shaxsi, uning kasbiy mahorati muhim
ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, yoshlarda davr talabidan kelib chiquvchi
yangi masala va muammolarni yechish uchun zarur bo ladigan sifatlarni
ʻ
shakllantirish pedagogik faoliyat sohasining ustuvor vazifasi hisoblanadi. Buning
uchun avvalo pedagogning o zida yangicha bilim berish, o zgarib boruvchi mehnat
ʻ ʻ
va hayot sharoitlariga muvofiq ijodiy faoliyat bilan shug’ullana olish ko nikmalari
ʻ
tarkib topgan bo lishi lozim. Shu nuqtai nazardan respublikamizning birinchi
ʻ
Prezidenti I.A.Karimov “Tarbiyachilarning o ziga zamonaviy bilim berish,
ʻ
ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo lmaydigan
ʻ
dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. Mening fikrimcha, ta’lim, tarbiya tizimini
o zgartirishdagi asosiy muammo shu yerda. O quvchiga tilni o qitish orqali shu til
ʻ ʻ ʻ
bo yicha egallanadigan nutqiy faoliyatning asosiy to rt turi: nutqni tinglab
ʻ ʻ
tushunish, gapirish, o qish va yozish amallari bo yicha har bir sinfda taqozo
ʻ ʻ
etiladigan malaka va ko nikmalar me’yorini rivojlantirish, bunda o qish hamda
ʻ ʻ
mehnat jarayonida, oila va jamoat joylarida yuzaga keladigan turli nutqiy
vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr almasha olish va fikr bayon eta bilish,
eshitilgan materialni idrok etish, shuningdek, yozma manbalarni o qish orqali
ʻ
axborot olish, voqea-hodisalarga o z munosabatini bildirish tarzida muloqotga
ʻ
kirish malakasini egallab borish dinamikasi nazarda tutiladi. Adabiyot so z
ʻ
san’atidir, shu sababli ona tilini puxta o zlashtirmasdan turib, adabiyotning
ʻ
go zalligi va qudratini anglab bo lmaydi. Ona tili va adabiyot fani darslarida
ʻ ʻ
amalga oshirish lozim bo lgan asosiy masala o quvchida so zga qiziqish va e’tibor
ʻ ʻ ʻ
hissini muntazam sur’atda o stirib borishdan, ularga so zning ahamiyati, turli
ʻ ʻ
16

matnlarda tutgan o rnini tushuntirishdan iborat. Fanlararo bog‘lanishniʻ
tafakkurning rivojlanishiga qiyoslash mumkin.
O qituvchi o quvchilarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz.
ʻ ʻ
Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o zi ana shunday
ʻ
bilimga ega bo lishi kerak”- deb ta’kidlaydi. Shaxs Kadrlar tayyorlash milliy
ʻ
modelining muhim tarkibiy qismi, kadrlar tayyorlash, tizimining bosh subyekti va
obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining istemolchisi va ularni amalga oshiruvchi
sifatida belgilab berilgan. Bu esa respublikamizda shaxsga yo naltirilgan
ʻ
ta’limning yo lga qo yilishi uchun zarur asoslarni yaratib berdi.
ʻ ʻ
17

II BOB. YANGI MILLIY O QUV DASTURI ASOSIDAʻ
TAYYORLANAYOTGAN ONA TILI VA O QISH SAVODXONLIGI
ʻ
DARSLIGI TA’LIMGA YANGILIKLAR OLIB KIRILISHI
2.1. Yangi milliy o quv dasturi asosida tayyorlangan ona tili va o qish
ʻ ʻ
savodxonligi darsliklaridagi olib kirilgan yangiliklar
Shu paytgacha Ona tili va O qish fanlari alohida o qitilgan. Endi esa ushbu
ʻ ʻ
ikki fanni birlashtirgan “Ona tili va o qish savodxonligi” deb nomlangan yagona
ʻ
fan dars soati saqlab qolingan holatda tashkil etiladi. O qish fani, asosan, badiiy
ʻ
uslubdagi, mavhum tushunchalarni tashiydigan matnlardan iborat edi. Yangi
darslik uchun tanlangan matnlar va she’rlar esa bolaning ijtimoiy hayotga kirishib
keta olishida ko maklashadigan, ham badiiy, ham informativ, ham ilmiy-ommabop
ʻ
uslubdagi matnlardan iborat.
Amaldagi darsliklarda tinglab tushunish kompetensiyasini rivojlantirish
uchun topshiriqlar ajratilmagan bo lsa, yangisida bu kompetensiyasini
ʻ
rivojlantirish uchun har bir mavzuga alohida topshiriqlar ishlab chiqilgan.
O qib tushunish kompetensiyasini rivojlantirish uchun ajratilgan topshiriqlar
ʻ
esa, asosan, matnda ochiq ifodalangan ma’lumotlarga, yoki didaktik elementlarga
qaratilar edi. Endi esa darslikda o qib tushunish kompetensiyasining barcha
ʻ
qismlarini qamrab oladigan savol va topshiriqlar bo ladi. S
ʻ
hu paytgacha ona tilini o qitishdan maqsad tilning grammatikasini o rgatish, til
ʻ ʻ
strukturasiga oid qoidalarni yod oldirish edi. Yangi darslikda eng muhim
qoidalargina qoldirilgan. Rang-barang tasvirlar va qiziqarli topshiriqlarga ko proq
ʻ
urg‘u berilgan.
Ahamiyatli tomoni endi o qituvchilar uchun “O qituvchi kitobi”, o quvchilar
ʻ ʻ ʻ
uchun esa “Mashq daftari” ham bo ladi.
ʻ
Eski darsliklar til strukturasini o rgatishga qaratilgan. Yangi darsliklarda esa
ʻ
til strukturasidan ko ra, tilning leksikologik, semantik tomonlariga urg‘u berilgan.
ʻ
18

Ya’ni asosiy e’tibor so z, uning ma’nolari, o rindoshlari, qo llanish o rinlari, lug‘atʻ ʻ ʻ ʻ
boyligi kabi tomonlarga qaratilgan.
Amaldagi darslikdan o rin olgan matnlarda bola yoshiga mos bo lishidan
ʻ ʻ
ko ra, didaktik ahamiyatiga urg‘u berilgan. Taqdim etilayotgan didaktika esa
ʻ
yoshga mos, qiziqarli mavzulardagi matnlar hamda she’rlarga singdirilgan.
Yozuvchilar bilan birgalikda matnlar qayta ishlab chiqilgan.
Darsliklardagi tushunarsiz bo lishi mumkin bo lgan so zlar izohsiz qoldirilar
ʻ ʻ ʻ
edi. Yangi darsliklarda bolaning tushunishi uchun qiyin bo lgan so zlar darslikning
ʻ ʻ
orqa qismida maxsus lug atga joylashtirilgan. Bundan tashqari ular ustida alohida
ʻ
mashqlar ishlab chiqilgan.
Tayyorlanayotgan darslikda gapdan to yaxlit matn yaratishgacha bo lgan
ʻ
jarayon tizimli ravishda ishlab chiqilgan. Avval gaplardagi bo sh o rinlarni
ʻ ʻ
to ldirishni boshlagan bola ma’lum mavzu doirasida kichik matn yarata olish
ʻ
darajasiga olib chiqiladi.
O quvchiga tilni o qitish orqali shu til bo yicha egallanadigan nutqiy
ʻ ʻ ʻ
faoliyatning asosiy to rt turi: nutqni tinglab tushunish, gapirish, o qish va yozish
ʻ ʻ
amallari bo yicha har bir sinfda taqozo etiladigan malaka va ko nikmalar me’yorini
ʻ ʻ
rivojlantirish, bunda o qish hamda mehnat jarayonida, oila va jamoat joylarida
ʻ
yuzaga keladigan turli nutqiy vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr almasha olish va
fikr bayon eta bilish, eshitilgan materialni idrok etish, shuningdek, yozma
manbalarni o qish orqali axborot olish, voqea-hodisalarga o z munosabatini
ʻ ʻ
bildirish tarzida muloqotga kirish malakasini egallab borish dinamikasi nazarda
tutiladi. Adabiyot so z san’atidir, shu sababli ona tilini puxta o zlashtirmasdan
ʻ ʻ
turib, adabiyotning go zalligi va qudratini anglab bo lmaydi. Ona tili va adabiyot
ʻ ʻ
fani darslarida amalga oshirish lozim bo lgan asosiy masala o quvchida so zga
ʻ ʻ ʻ
qiziqish va e’tibor hissini muntazam sur’atda o stirib borishdan, ularga so zning
ʻ ʻ
ahamiyati, turli matnlarda tutgan o rnini tushuntirishdan iborat. Fanlararo
ʻ
bog‘lanishni tafakkurning rivojlanishiga qiyoslash mumkin.
19

Shuningdek, darslikda o quvchilarning eng og‘riqli muammosi bo lganʻ ʻ
og‘zaki javob beriladigan, o gzaki tarzda bajariladigan alohida topshiriqlar ham
ʻ
ishlab chiqilgan. Yodlash uchun berilgan she’rni aytib berishlari uchun alohida
vaqt ajratilgan.
O quvchiga tilni o qitish orqali shu til bo yicha egallanadigan nutqiy
ʻ ʻ ʻ
faoliyatning asosiy to rt turi: nutqni tinglab tushunish, gapirish, o qish va yozish
ʻ ʻ
amallari bo yicha har bir sinfda taqozo etiladigan malaka va ko nikmalar me’yorini
ʻ ʻ
rivojlantirish, bunda o qish hamda mehnat jarayonida, oila va jamoat joylarida
ʻ
yuzaga keladigan turli nutqiy vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr almasha olish va
fikr bayon eta bilish, eshitilgan materialni idrok etish, shuningdek, yozma
manbalarni o qish orqali axborot olish, voqea-hodisalarga o z munosabatini
ʻ ʻ
bildirish tarzida muloqotga kirish malakasini egallab borish dinamikasi nazarda
tutiladi. Adabiyot so z san’atidir, shu sababli ona tilini puxta o zlashtirmasdan
ʻ ʻ
turib, adabiyotning go zalligi va qudratini anglab bo lmaydi. Ona tili va adabiyot
ʻ ʻ
fani darslarida amalga oshirish lozim bo lgan asosiy masala o quvchida so zga
ʻ ʻ ʻ
qiziqish va e’tibor hissini muntazam sur’atda o stirib borishdan, ularga so zning
ʻ ʻ
ahamiyati, turli matnlarda tutgan o rnini tushuntirishdan iborat. Fanlararo
ʻ
bog‘lanishni tafakkurning rivojlanishiga qiyoslash mumkin.
Milliy o quv dasturi (MO D) nima? Umumiy o rta ta’limning MO D o quv-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
me’yoriy hujjatlari: o quv reja va fanlarning o quv dasturlari, o qitish
ʻ ʻ ʻ
metodologiyasi va baholashni ishlab chiqish uchun asos bo lib xizmat qiladi.
ʻ
Shuningdek, darsliklar, o qituvchilar uchun qo llanma, O quvchiga tilni o qitish
ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali shu til bo yicha egallanadigan nutqiy faoliyatning asosiy to rt turi: nutqni
ʻ ʻ
tinglab tushunish, gapirish, o qish va yozish amallari bo yicha har bir sinfda
ʻ ʻ
taqozo etiladigan malaka va ko nikmalar me’yorini rivojlantirish, bunda o qish
ʻ ʻ
hamda mehnat jarayonida, oila va jamoat joylarida yuzaga keladigan turli nutqiy
vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr almasha olish va fikr bayon eta bilish,
eshitilgan materialni idrok etish, shuningdek, yozma manbalarni o qish orqali
ʻ
20

axborot olish, voqea-hodisalarga o z munosabatini bildirish tarzida muloqotgaʻ
kirish malakasini egallab borish dinamikasi nazarda tutiladi. Adabiyot so z
ʻ
san’atidir, shu sababli ona tilini puxta o zlashtirmasdan turib, adabiyotning
ʻ
go zalligi va qudratini anglab bo lmaydi. Ona tili va adabiyot fani darslarida
ʻ ʻ
amalga oshirish lozim bo lgan asosiy masala o quvchida so zga qiziqish va e’tibor
ʻ ʻ ʻ
hissini muntazam sur’atda o stirib borishdan, ularga so zning ahamiyati, turli
ʻ ʻ
matnlarda tutgan o rnini tushuntirishdan iborat. Fanlararo bog‘lanishni
ʻ
tafakkurning rivojlanishiga qiyoslash mumkin.
O qituvchi kitoblari, o quvchi ish daftari, o quv-metodik materiallari ta’lim
ʻ ʻ ʻ
resurslarini (shu jumladan texnik va ilmiy manbalarni) ishlab chiqish,
takomillashtirish va rivojlantirish uchun asos bo ladi.4U pedagogik amaliyotni va
ʻ
baholash yondashuvlarini qo llab-quvvatlaydi va ushbu elementlarning barchasini
ʻ
birlashtirishga imkon beradi.
Yangi darslikda uyga vazifalar mavjud emas. Nutqiy mavzular asosida
izchillikda bir-birini to ldiradigan, o zi izlanib topishga qaratilgan nostandart
ʻ ʻ
mashq va topshiriqlar ishlab chiqilgan.
Ma’lum mavzu doirasida assotsiativ tasavvur darajasidan og‘zaki yoki yozma
matn yaratish darajasiga olib chiqishga qaratilgan ta’lim mazmuni ishlab chiqilgan.
Badiiy matnlar bilan ishlashda muallifning so z qo llash mahorati amaliy
ʻ ʻ
topshiriqlar orqali ochib berilgan.
2.2. Milliy o quv dasturi asosida boshlang’ich sinflarda ona tili va o qish
ʻ ʻ
savodxonligi fanining o qitilishi
ʻ
Respublikamiz uzluksiz ta’lim tizimida umumiy o rta ta’lim asosiy tayanch
ʻ
bosqich bo lib, bu bosqichda o zbek tilidan o quvchilarga kundalik ijtimoiy
ʻ ʻ ʻ
hayotda davlat tilida og‘zaki va yozma muloqot olib bora olishlariga qaratilgan
tayanch bilimlar beriladi va o qitishning kommunikativ-nutqiy tamoyili asosida
ʻ
o quvchilarda o zbek tili bo yicha egallangan bilim va ko nikmalarni muloqot
ʻ ʻ ʻ ʻ
21

faoliyati jarayonida qo llash malakasi shakllantiriladi Bugungi kunda ta’limningʻ
eng asosiy tayanch bo g‘ini hisoblanuvchi umumiy o rta ta’lim maktablari uchun
ʻ ʻ
Milliy o quv dasturi ishlab chiqildi va “Milliy o quv dasturi” deb nomlanishining
ʻ ʻ
o zi bizga katta umidlar baxsh etmoqda. Shuningdek, o zbek tilini o qitish
ʻ ʻ ʻ
metodikasini tubdan isloh qilish, ayniqsa mamlakatimiz hududida istiqomat
qiluvchi barcha millatlar va elatlarga o zbek tilini intensiv o rgatishni
ʻ ʻ
ta’minlaydigan zamonaviy darsliklar yaratish bugungi kunning eng dolzarb
vazifalaridan biriga aylandi.2Shu paytgacha Onatili va O qish fanlari alohida
ʻ
o qitilgan. Endi esa ushbu ikki fanni birlashtirgan “Ona tili va o qish savodxonligi”
ʻ ʻ
deb nomlangan yagona fan dars soati saqlab qolingan holatda tashkil etiladi.O qish
ʻ
fani, asosan, badiiy uslubdagi, mavhum tushunchalarni tashiydigan matnlardan
iborat edi.
Yangi darslik uchun tanlangan matnlar va she’rlar esa bolaning ijtimoiy
hayotga kirishib keta olishida ko maklashadigan, ham badiiy, ham informativ, ham
ʻ
ilmiy-ommabop uslubdagi matnlardan iborat.Amaldagi darsliklarda tinglab
tushunish kompetensiyasini rivojlantirish uchun topshiriqlar ajratilmagan bo lsa,
ʻ
yangisida bu kompetensiyasini rivojlantirish uchun har bir mavzuga alohida
topshiriqlar ishlab chiqilgan. O qib tushunish kompetensiyasini rivojlantirish
ʻ
uchun ajratilgan topshiriqlar esa, asosan, matnda ochiq ifodalangan ma’lumotlarga,
yoki didaktik elementlarga qaratilar edi. Endi esa darslikda o qib tushunish
ʻ
kompetensiyasining barcha qismlarini qamrab oladigan savol va topshiriqlar
bo ladi. Shu paytgacha ona tilini o qitishdan maqsad tilning grammatikasini
ʻ ʻ
o rgatish, til strukturasiga oid qoidalarni yod oldirish edi. Yangi darslikda eng
ʻ
muhim qoidalargina qoldirilgan.
Rang-barang tasvirlar va qiziqarli topshiriqlarga ko proq urg‘u berilgan.
ʻ
Ahamiyatli tomoni endi o qituvchilar uchun “O qituvchi kitobi”, o quvchilar
ʻ ʻ ʻ
uchun esa “Mashq daftari” ham bo ladi. Eski darsliklar til strukturasini o rgatishga
ʻ ʻ
qaratilgan. Yangi darsliklarda esa til strukturasidan ko ra, tilning leksikologik,
ʻ
22

semantik tomonlariga urg‘u berilgan. Ya’ni asosiy e’tibor so z, uning ma’nolari,ʻ
o rindoshlari, qo llanish o rinlari, lug‘at boyligi kabi tomonlarga qaratilgan. Yangi
ʻ ʻ ʻ
darslikda uyga vazifalar mavjud emas. Nutqiy mavzular asosida izchillikda bir-
birini to ldiradigan, o zi izlanib topishga qaratilgan nostandart mashq va
ʻ ʻ
topshiriqlar ishlab chiqilgan. Ma’lum mavzu doirasida assotsiativ tasavvur
darajasidan og‘zaki yoki yozma matn yaratish darajasiga olib chiqishga qaratilgan
ta’lim mazmuni ishlab chiqilgan. Badiiy matnlar bilan ishlashda muallifning so z
ʻ
qo llash mahorati amaliy topshiriqlar orqali ochib berilgan.3Uzoq yillar
ʻ
mobaynida o qitilgan ta’lim tizimining o zgarishi, eng avvalo, boshlang’ich sinf
ʻ ʻ
o qituvchilaridan o zgarishni, yangi ta’lim tizimiga innovatsion yondashuvni,
ʻ ʻ
o qitish tizimiga yangicha yondashuvni talab qiladi. Buning uchun ustozlar ushbu
ʻ
dasturga o zlari tayyor bo lishlari, so ngra buni o quvchilarga tadbiq etishlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
zarur.
Milliy o quv dasturi (MO D) nima? Umumiy o rta ta’limning MO D o quv-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
me’yoriy hujjatlari: o quv reja va fanlarning o quv dasturlari, o qitish
ʻ ʻ ʻ
metodologiyasi va baholashni ishlab chiqish uchun asos bo lib xizmat qiladi.
ʻ
Shuningdek, darsliklar, o qituvchilar uchun qo llanma, O quvchiga tilni o qitish
ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali shu til bo yicha egallanadigan nutqiy faoliyatning asosiy to rt turi: nutqni
ʻ ʻ
tinglab tushunish, gapirish, o qish va yozish amallari bo yicha har bir sinfda
ʻ ʻ
taqozo etiladigan malaka va ko nikmalar me’yorini rivojlantirish, bunda o qish
ʻ ʻ
hamda mehnat jarayonida, oila va jamoat joylarida yuzaga keladigan turli nutqiy
vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr almasha olish va fikr bayon eta bilish,
eshitilgan materialni idrok etish, shuningdek, yozma manbalarni o qish orqali
ʻ
axborot olish, voqea-hodisalarga o z munosabatini bildirish tarzida muloqotga
ʻ
kirish malakasini egallab borish dinamikasi nazarda tutiladi. Adabiyot so z
ʻ
san’atidir, shu sababli ona tilini puxta o zlashtirmasdan turib, adabiyotning
ʻ
go zalligi va qudratini anglab bo lmaydi. Ona tili va adabiyot fani darslarida
ʻ ʻ
amalga oshirish lozim bo lgan asosiy masala o quvchida so zga qiziqish va e’tibor
ʻ ʻ ʻ
hissini muntazam sur’atda o stirib borishdan, ularga so zning ahamiyati, turli
ʻ ʻ
23

matnlarda tutgan o rnini tushuntirishdan iborat. Fanlararo bog‘lanishniʻ
tafakkurning rivojlanishiga qiyoslash mumkin.
O qituvchi kitoblari, o quvchi ish daftari, o quv-metodik materiallari ta’lim
ʻ ʻ ʻ
resurslarini (shu jumladan texnik va ilmiy manbalarni) ishlab chiqish,
takomillashtirish va rivojlantirish uchun asos bo ladi.4U pedagogik amaliyotni va
ʻ
baholash yondashuvlarini qo llab-quvvatlaydi va ushbu elementlarning barchasini
ʻ
birlashtirishga imkon beradi.
O quvchiga tilni o qitish orqali shu til bo yicha egallanadigan nutqiy
ʻ ʻ ʻ
faoliyatning asosiy to rt turi: nutqni tinglab tushunish, gapirish, o qish va yozish
ʻ ʻ
amallari bo yicha har bir sinfda taqozo etiladigan malaka va ko nikmalar me’yorini
ʻ ʻ
rivojlantirish, bunda o qish hamda mehnat jarayonida, oila va jamoat joylarida
ʻ
yuzaga keladigan turli nutqiy vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr almasha olish va
fikr bayon eta bilish, eshitilgan materialni idrok etish, shuningdek, yozma
manbalarni o qish orqali axborot olish, voqea-hodisalarga o z munosabatini
ʻ ʻ
bildirish tarzida muloqotga kirish malakasini egallab borish dinamikasi nazarda
tutiladi. Adabiyot so z san’atidir, shu sababli ona tilini puxta o zlashtirmasdan
ʻ ʻ
turib, adabiyotning go zalligi va qudratini anglab bo lmaydi. Ona tili va adabiyot
ʻ ʻ
fani darslarida amalga oshirish lozim bo lgan asosiy masala o quvchida so zga
ʻ ʻ ʻ
qiziqish va e’tibor hissini muntazam sur’atda o stirib borishdan, ularga so zning
ʻ ʻ
ahamiyati, turli matnlarda tutgan o rnini tushuntirishdan iborat. Fanlararo
ʻ
bog‘lanishni tafakkurning rivojlanishiga qiyoslash mumkin.
Fanlarni o zaro bog‘lab o rganish, u yoki bu fan bo yicha o rganilayotgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
voqea-hodisa haqida o quvchida jonli mushohada qilish malakasini o stiradi. Bu
ʻ ʻ
bilan o quvchi voqea-hodisahaqida aniq tasavvurga ega bo ladi. Milliy o quv
ʻ ʻ ʻ
dasturi (MO D) nima? Umumiy o rta ta’limning MO D o quv-me’yoriy hujjatlari:
ʻ ʻ ʻ ʻ
o quv reja va fanlarning o quv dasturlari, o qitish metodologiyasi va baholashni
ʻ ʻ ʻ
ishlab chiqish uchun asos bo lib xizmat qiladi. Shuningdek, darsliklar,
ʻ
o qituvchilar uchun qo llanma, O quvchiga tilni o qitish orqali shu til bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
24

egallanadigan nutqiy faoliyatning asosiy to rt turi: nutqni tinglab tushunish,ʻ
gapirish, o qish va yozish amallari bo yicha har bir sinfda taqozo etiladigan malaka
ʻ ʻ
va ko nikmalar me’yorini rivojlantirish, bunda o qish hamda mehnat jarayonida,
ʻ ʻ
oila va jamoat joylarida yuzaga keladigan turli nutqiy vaziyatlarda mustaqil
ravishda fikr almasha olish va fikr bayon eta bilish, eshitilgan materialni idrok
etish, shuningdek, yozma manbalarni o qish orqali axborot olish, voqea-
ʻ
hodisalarga o z munosabatini bildirish tarzida muloqotga kirish malakasini egallab
ʻ
borish dinamikasi nazarda tutiladi. Adabiyot so z san’atidir, shu sababli ona tilini
ʻ
puxta o zlashtirmasdan turib, adabiyotning go zalligi va qudratini anglab
ʻ ʻ
bo lmaydi. Ona tili va adabiyot fani darslarida amalga oshirish lozim bo lgan
ʻ ʻ
asosiy masala o quvchida so zga qiziqish va e’tibor hissini muntazam sur’atda
ʻ ʻ
o stirib borishdan, ularga so zning ahamiyati, turli matnlarda tutgan o rnini
ʻ ʻ ʻ
tushuntirishdan iborat. Fanlararo bog‘lanishni tafakkurning rivojlanishiga
qiyoslash mumkin.
O qituvchi kitoblari, o quvchi ish daftari, o quv-metodik materiallari ta’lim
ʻ ʻ ʻ
resurslarini (shu jumladan texnik va ilmiy manbalarni) ishlab chiqish,
takomillashtirish va rivojlantirish uchun asos bo ladi.4U pedagogik amaliyotni va
ʻ
baholash yondashuvlarini qo llab-quvvatlaydi va ushbu elementlarning barchasini
ʻ
birlashtirishga imkon beradi.
O quvchiga tilni o qitish orqali shu til bo yicha egallanadigan nutqiy
ʻ ʻ ʻ
faoliyatning asosiy to rt turi: nutqni tinglab tushunish, gapirish, o qish va yozish
ʻ ʻ
amallari bo yicha har bir sinfda taqozo etiladigan malaka va ko nikmalar me’yorini
ʻ ʻ
rivojlantirish, bunda o qish hamda mehnat jarayonida, oila va jamoat joylarida
ʻ
yuzaga keladigan turli nutqiy vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr almasha olish va
fikr bayon eta bilish, eshitilgan materialni idrok etish, shuningdek, yozma
manbalarni o qish orqali axborot olish, voqea-hodisalarga o z munosabatini
ʻ ʻ
bildirish tarzida muloqotga kirish malakasini egallab borish dinamikasi nazarda
tutiladi. Adabiyot so z san’atidir, shu sababli ona tilini puxta o zlashtirmasdan
ʻ ʻ
25

turib, adabiyotning go zalligi va qudratini anglab bo lmaydi. Ona tili va adabiyotʻ ʻ
fani darslarida amalga oshirish lozim bo lgan asosiy masala o quvchida so zga
ʻ ʻ ʻ
qiziqish va e’tibor hissini muntazam sur’atda o stirib borishdan, ularga so zning
ʻ ʻ
ahamiyati, turli matnlarda tutgan o rnini tushuntirishdan iborat. Fanlararo
ʻ
bog‘lanishni tafakkurning rivojlanishiga qiyoslash mumkin.
O qituvchi ona tili va o qish savodxonligi fanini boshqa fanlar bilan uzviy
ʻ ʻ
bog‘lagan holda o qitar ekan, yangi materialni bayon qilish, mustahkamlash
ʻ
jarayonida, shuningdek, takrorlash, umumlashtirish vaqtida u yoki bu mavzu
yuzasidan o rni bilan bog‘laydi va o quvchini mantiqiy, tahliliy mushohadaga
ʻ ʻ
undovchi turli mazmunga oid matnlardan foydalanadi.
Misol qilib keltirishimiz mumkinki, 1-sinf Ona tili va o qish savodxonligi
ʻ
darsligidagi mavzullar izchillikda tuzilgani, milliyligimizga alohida urg’u
berilgani, fanlararo integratsiyaning mavjudligi bilan xarakterli. 1-mavzu: “Men,
sen, u va ular” deya nomlanib, o quvchiga, avvalo, o zining kim ekanligi
ʻ ʻ
anglatilib, atrofdagilarga qanday murojaat etishlari, oila a’zolari,o zi va oilasini
ʻ
boshqalarga qanday tanishtirish bir tartibda berib borilib, Xudoyberdi
To xaboyevning “Sariq devni minib” asaridan olingan “Hoshimjonning oilasi”
ʻ
matni orqali o quvchida badiiy asar haqidagi boshlang’ich tushunchalar berilib,
ʻ
bolalarda badiiy asar o qishga qiziqishni oshirish bilan bir qatorda ta’rif va tavsif
ʻ
berish, kasblar haqida ma’lumot-ni o rganadilar. Og’zaki matn tuzishlari bilan bir
ʻ
qatorda mashqlar uchun ajratilgan daftarlariga ham oilasi haqida ma’lumot
yozishni o rganadilar. Tayyorgarlik va alifbe davrida ta’lim savodga o rgatishning
ʻ ʻ
tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalga oshiriladi. Savodga
o rgatishning tahlil-tarkib usuliga ko ra matndan gap, gapdan so z, so zdan bo g‘in
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va tovush, yoki aksincha, tovush > bo g‘in > so z > gap > matn uzviy aloqada
ʻ ʻ
butundan bo lakka, bo lakdan butunga qarab tahlil-tarkib qilinadi. Bu esa
ʻ ʻ
o quvchilar tafakkur faoliyatini onglilik, tushunarlilik, mantiqiylik, didaktik
ʻ
mezonlar asosida rivojlantirish imkoniyatini vujudga keltiradi. Bunday matnlardan
26

foydalanish o quvchini ijodiy fikrlash, matnni tushunishga o rgatadi hamdaʻ ʻ
ularning bilimi va dunyoqarashining boyishiga xizmat qiladi.
Yosh avlod ma’naviyatini rivojlantirish o zbek xalqining boy tarixi, milliy
ʻ
qadriyatlari, urf-odatlari va ularni o zida aks ettirgan adabiy-badiiy meros bilan
ʻ
yaqindan tanishtirish, milliy an’ana, bayram, urf-odatlar asosida shakllangan milliy
va umuminsoniy qadriyatlarni singdirishni taqozo etadi. Bunda, jumladan, o zbek
ʻ
adabiyotining ixcham va go zal namunalari, xalqning tarixiy, madaniy hayotiga
ʻ
xos muhim lavhalar (”Navro z”, “Arafa”, “Lanka” matnlari), jahon milliy
ʻ
madaniyatiga hissa qo shgan o zbek xalqi vakillarining ijodiy merosini o rganish
ʻ ʻ ʻ
ham ko zda tutiladi. Bu jarayonda o rganilayotgan so z va so z shakllarini to g‘ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
talaffuz qilish hamda yozish, so zni grammatik jihatdan to g‘ri shakllantirish,
ʻ ʻ
so zlarni o rinli tanlash va sintaktik-uslubiy jihatdan to g‘ri baholay olish, jumla
ʻ ʻ ʻ
tuzish va nutq ohangini belgilashda adabiy til imkoniyatlaridan o rinli foydalanish
ʻ
talab etiladi. Til o rganishda uzluksiz ta’limning boshlang‘ich va umumiy o rta
ʻ ʻ
bosqichlarida til ta’limining lisoniy, lingvopsixologik, sotsiopsixologik va
paralingvistik va, muhimi, umumdidaktik va o ziga xos metodik xususiyatlardan
ʻ
kelib chiqqan holda hosil qilinadigan nutqiy-kommunikativ, grammatik va
umumtarbiyaviy vazifalar belgilanadi.5Boshlang‘ich ta’limning ona tili fani o quv
ʻ
dasturi o quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo naltirilgan Davlat
ʻ ʻ
ta’lim standarti talablaridan kelib chiqib tuzildi.
Ushbu o quv dasturida 1-4-sinf o quvchilarida tayanch hamda fanga oid
ʻ ʻ
(nutqiy va lingvistik) kompetensiyalarning elementlarini shakllantirish ko zda
ʻ
tutilgan. Boshlang‘ich ta’limda –o quvchilarning savodxonligini ta’minlash, ularni
ʻ
og‘zaki va yozma nutqida adabiy nutq me’yorlariga rioya qilishga o rgatishdan
ʻ
iborat. Mazkur ona tili o quv dasturi quyidagi bo limlarni o z ichiga oladi:1. Savod
ʻ ʻ ʻ
o rgatish va nutq o stirish.2. Fonetika, grammatika, imlo va nutq
ʻ ʻ
o stirish.Savodgao rgatish davri 2-sentabrdan to dekabr oyining oxirigacha bo lgan
ʻ ʻ ʻ
muddatni, ya’ni ikki o quv choragini qamrab oladi. Savodga o rgatish jarayoni
ʻ ʻ
27

tayyorgarlik va alifbe davridan tashkil topadi. Tayyorgarlik va alifbe davrida ta’lim
savodga o rgatishning tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalgaʻ
oshiriladi. Savodga o rgatishning tahlil-tarkib usuliga ko ra matndan gap, gapdan
ʻ ʻ
so z, so zdan bo g‘in va tovush, yoki aksincha, tovush > bo g‘in > so z > gap >
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
matn uzviy aloqada butundan bo lakka, bo lakdan butunga qarab tahlil-tarkib
ʻ ʻ
qilinadi. Bu esa o quvchilar tafakkur faoliyatini onglilik, tushunarlilik, mantiqiylik,
ʻ
didaktik mezonlar asosida rivojlantirish imkoniyatini vujudga keltiradi.
Boshlang‘ich ta’limning ilk savodga o rgatish davridanoq, o quvchilar nutqini
ʻ ʻ
yangi so zlar hisobiga boyitishga alohida e’tibor qaratiladi. “Alifbe” darsligida
ʻ
berilgan: yangi so zlar, matn, kichik hikoya va she’rlardan foydalanib,
ʻ
o quvchilarni so z ma’nosi bilan atroflicha tanishtirishda, she’riy va nasriy
ʻ ʻ
matnlarni yodlatish, qayta hikoyalashga e’tibor beriladi. Sinfdan tashqari o qish
ʻ
darslari o quvchilarni bolalar adabiyoti namunalari bilan tanishtirib borishga,
ʻ
ularni mustaqil o qishga, o qituvchi va ota-onalar yordamida badiiy o qishga
ʻ ʻ ʻ
qiziqtirish, nutqini boyitish va rivojlantirishga yordam beradi. Boshlang‘ich
ta’limning ilk savodga o rgatish davridanoq, o quvchilar nutqini yangi so zlar
ʻ ʻ ʻ
hisobiga boyitishga alohida e’tibor qaratiladi. Ona tili erkin fikrlay olish, o zgalar
ʻ
fikrini anglash, o z fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda bayon qila olish, kishilar
ʻ
bilan erkin muloqotda bo la olish ko nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat
ʻ ʻ
qiladi.6Inson uchun nutq bu uning butun turmush tarzi va hayoti bilan bog‘liq
bo lgan ajralmas qism hisoblanadi. Nutq insonning ichki olamini ochib bera
ʻ
oladigan yagona yo l hisoblanadi. Inson butun umri davomida o z nutqini
ʻ ʻ
takomillashtirib boradi.
U tilimizning boy imkoniyatlaridan unumli foydalanish orqali nutqning
go zal, ifodali bo lishiga yordam beradi. O quvchilar nutqini rivojlantirishda
ʻ ʻ ʻ
quyidagi jihatlarga e’tiborli bo lishi lozim. Birinchidan, o quvchi nutqida fikrning
ʻ ʻ
mantiqan to g‘ri, aniq va izchil bo lishidir. Nutqda har bir fikr mantiqan
ʻ ʻ
asoslangan bo lsagina, uning ta’sirchanligi ortadi. Bu har bir o quvchidannarsa,
ʻ ʻ
voqea-hodisaga sinchkovlik bilan qarash, ularning har biriga to g‘ri baho bera
ʻ
28

olish, shu yo l bilan nutqni muntazam va izchil qurish, uni isbotlay bilishni talabʻ
etadi. Nutqning mantiqan to g‘riligi fikrlarning aniq va bir-biriga izchil
ʻ
bog‘langanligi, mavzudan chetga chiqmaslik, hukm va xulosalar asosli bo lishi
ʻ
lozim.Avval Alifbe saboqlari tugatilib, o quvchilar harf taniganlaridan keyin ona
ʻ
tili va o qish fanlarini o zlashtirishni boshlar edilar.
ʻ ʻ
Milliy o quv dasturiga binoan esa ikkala fan birlashtirilib, o qish savodxonligi
ʻ ʻ
darsida o qib tahlil etilgan mashqlar ona tili soatida yoziladi. Buning uchun esa
ʻ
alohida daftarlar ishlab chiqilgan bo lib, o quvchilar o sha daftarda mashq uchun
ʻ ʻ ʻ
ajratilgan kataklarni berilgan kalit so zlar yoki ishoralar orqali to ldirib chiqadilar.
ʻ ʻ
Jadval va boshqotirmalarni esa rasmlar vositasida javoblarini izlab topadilar.
Ushbu darslar bosqichli izchillik tamoyili asosida olib boriladi. Har bir amalga
oshirilgan tahlil keyingi tahlil uchun zamin yaratishi, boshqacha aytganda, berilgan
bilim keying bilimning muvaffaqiyatli egallanishini ta’minlashi lozim. Masalan,
darslikdagi matnni turli topshiriqlar asosida o qitish, o quvchilar lug’at boyligi
ʻ ʻ
ustida ishlash, matnning qismlari yuzasidan savol-javob o tkazish matnni to liq
ʻ ʻ
badiiy hikoyalashga o rgatadi.7Ushbu matn va mashqlar vositasida o quvchilar
ʻ ʻ
olam va odam haqida, uni o rab turgan tabiat va atrof-muhit, ajdodlar merosi,
ʻ
o tmish va kelajak haqidagi bilimlarga ega bo ladilar.
ʻ ʻ
29

XULOSA
Eski darsliklar til strukturasini o rgatishga qaratilgan. Yangi darsliklarda esaʻ
til strukturasidan ko ra, tilning leksikologik, semantik tomonlariga urg‘u berilgan.
ʻ
Ya’ni asosiy e’tibor so z, uning ma’nolari, o rindoshlari, qo llanish o rinlari, lug‘at
ʻ ʻ ʻ ʻ
boyligi kabi tomonlarga qaratilgan. Yangi darslikda uyga vazifalar mavjud emas.
Nutqiy mavzular asosida izchillikda bir-birini to ldiradigan, o zi izlanib topishga
ʻ ʻ
qaratilgan nostandart mashq va topshiriqlar ishlab chiqilgan. Ma’lum mavzu
doirasida assotsiativ tasavvur darajasidan og‘zaki yoki yozma matn yaratish
darajasiga olib chiqishga qaratilgan ta’lim mazmuni ishlab chiqilgan. Badiiy
matnlar bilan ishlashda muallifning so z qo llash mahorati amaliy topshiriqlar
ʻ ʻ
orqali ochib berilgan.3Uzoq yillar mobaynida o qitilgan ta’lim tizimining
ʻ
o zgarishi, eng avvalo, boshlang’ich sinf o qituvchilaridan o zgarishni, yangi
ʻ ʻ ʻ
ta’lim tizimiga innovatsion yondashuvni, o qitish tizimiga yangicha yondashuvni
ʻ
talab qiladi. Buning uchun ustozlar ushbu dasturga o zlari tayyor bo lishlari,
ʻ ʻ
so ngra buni o quvchilarga tadbiq etishlari zarur. Milliy o quv dasturi (MO D)
ʻ ʻ ʻ ʻ
nima? Umumiy o rta ta’limning MO D o quv-me’yoriy hujjatlari: o quv reja va
ʻ ʻ ʻ ʻ
fanlarning o quv dasturlari, o qitish metodologiyasi va baholashni ishlab chiqish
ʻ ʻ
uchun asos bo lib xizmat qiladi. Shuningdek, darsliklar, o qituvchilar uchun
ʻ ʻ
qo llanma, O qituvchi kitoblari, o quvchi ish daftari, o quv-metodik materiallari
ʻ ʻ ʻ ʻ
ta’lim resurslarini (shu jumladan texnik va ilmiy manbalarni) ishlab chiqish,
takomillashtirish va rivojlantirish uchun asos bo ladi.4U pedagogik amaliyotni va
ʻ
baholash yondashuvlarini qo llab-quvvatlaydi va ushbu elementlarning barchasini
ʻ
birlashtirishga imkon beradi.
O quvchiga tilni o qitish orqali shu til bo yicha egallanadigan nutqiy
ʻ ʻ ʻ
faoliyatning asosiy to rt turi: nutqni tinglab tushunish, gapirish, o qish va yozish
ʻ ʻ
amallari bo yicha har bir sinfda taqozo etiladigan malaka va ko nikmalar me’yorini
ʻ ʻ
rivojlantirish, bunda o qish hamda mehnat jarayonida, oila va jamoat joylarida
ʻ
yuzaga keladigan turli nutqiy vaziyatlarda mustaqil ravishda fikr almasha olish va
30

fikr bayon eta bilish, eshitilgan materialni idrok etish, shuningdek, yozma
manbalarni o qish orqali axborot olish, voqea-hodisalarga o z munosabatiniʻ ʻ
bildirish tarzida muloqotga kirish malakasini egallab borish dinamikasi nazarda
tutiladi. Adabiyot so z san’atidir, shu sababli ona tilini puxta o zlashtirmasdan
ʻ ʻ
turib, adabiyotning go zalligi va qudratini anglab bo lmaydi. Ona tili va adabiyot
ʻ ʻ
fani darslarida amalga oshirish lozim bo lgan asosiy masala o quvchida so zga
ʻ ʻ ʻ
qiziqish va e’tibor hissini muntazam sur’atda o stirib borishdan, ularga so zning
ʻ ʻ
ahamiyati, turli matnlarda tutgan o rnini tushuntirishdan iborat. Fanlararo
ʻ
bog‘lanishni tafakkurning rivojlanishiga qiyoslash mumkin. Fanlarni o zaro
ʻ
bog‘lab o rganish, u yoki bu fan bo yicha o rganilayotgan voqea-hodisa haqida
ʻ ʻ ʻ
o quvchida jonli mushohada qilish malakasini o stiradi. Bu bilan o quvchi voqea-
ʻ ʻ ʻ
hodisahaqida aniq tasavvurga ega bo ladi. O qituvchi ona tili va o qish
ʻ ʻ ʻ
savodxonligi fanini boshqa fanlar bilan uzviy bog‘lagan holda o qitar ekan, yangi
ʻ
materialni bayon qilish, mustahkamlash jarayonida, shuningdek, takrorlash,
umumlashtirish vaqtida u yoki bu mavzu yuzasidan o rni bilan bog‘laydi va
ʻ
o quvchini mantiqiy, tahliliy mushohadaga undovchi turli mazmunga oid
ʻ
matnlardan foydalanadi. Misol qilib keltirishimiz mumkinki, 1-sinf Ona tili va
o qish savodxonligi darsligidagi mavzullar izchillikda tuzilgani, milliyligimizga
ʻ
alohida urg’u berilgani, fanlararo integratsiyaning mavjudligi bilan xarakterli. 1-
mavzu: “Men, sen, u va ular” deya nomlanib, o quvchiga, avvalo, o zining kim
ʻ ʻ
ekanligi anglatilib, atrofdagilarga qanday murojaat etishlari, oila a’zolari,o zi va
ʻ
oilasini boshqalarga qanday tanishtirish bir tartibda berib borilib, Xudoyberdi
To xaboyevning “Sariq devni minib” asaridan olingan “Hoshimjonning oilasi”
ʻ
matni orqali o quvchida badiiy asar haqidagi boshlang’ich tushunchalar berilib,
ʻ
bolalarda badiiy asar o qishga qiziqishni oshirish bilan bir qatorda ta’rif va tavsif
ʻ
berish, kasblar haqida ma’lumot-ni o rganadilar. Og’zaki matn tuzishlari bilan bir
ʻ
qatorda mashqlar uchun ajratilgan daftarlariga ham oilasi haqida ma’lumot
yozishni o rganadilar.Bunday matnlardan foydalanish o quvchini ijodiy fikrlash,
ʻ ʻ
31

matnni tushunishga o rgatadi hamda ularning bilimi va dunyoqarashiningʻ
boyishiga xizmat qiladi.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.“O‘zbekiston Respublikasining yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi
qonuni. 2021-y Xalq so‘zi gazetasi №6617
2.SH.M.Mrziyoyev “Erkin va faravon demakratik O’zbekistin davlatini
birgalikda barpo etamiz” “Toshkent” 2020-yil
3.Mirziyoyev Sh.M. - Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi mavzusidagi O zbekiston Respublikasi‘
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag ishlangan tantanali
‘
marosimdagi ma ruzasi. T.: - O zbekiston, 2019. 48 b.
’ – ‘ –
4.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy
’
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. T.: -
– ‘ –
O zbekiston. 2020. 102b.
‘ – –
5.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga
quramiz. T.: -O zbekiston, 2017. 488 b.
– ‘ –
6.O zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga qilgan
‘
murojaatnomasi Xalq so zi, 2021-yil 23-dekabr.
‘
7.O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2017-yil 15-
‘
iyundagi Ijtimoiy barqarorlikni ta minlash, muqaddas dinimiz sofligini asrash
“ ’
davr talabi mavzusidagi ma ruzasi.
” ’ Xalq so zi gazetasi 2019-yil 16- iyun ‘
№119.
8.K.Qosimova . “Ona tili o’qitish metodikasi” Toshkent “O’qituvchi” 2017-yil
9. Yo’ldoshev J. G’. Usmonov S. A. “Pedagogik texnologiya asoslari” Toshkent
“O’qituvchi”, 2019-yil
10.Boshlang’ich ta’lim jurnali 2019-yil 117. Azizxo’jayeva “Pedagogik
texnologiya va pedagogik mahorat Toshkent 2019-yil
”
33

11.Tolipov O .Q. Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy’ “
asoslari Toshkent Fan , 2018-yil.
” “ ”
Elektron ta lim resurslari
’
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. ziyonet. uz
4. www. edu. uz
5. www. google.uz
34

Boshlangʻich taʼlimda onatili oʻqitishning Milliy oʻquv dasturi talablari uning maqsad va vazifalari

Sotib olish