Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	46.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Boshqaruv hisobini isloh qilishning nazariy va amaliy jihatlari

Resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish – Sun’iy intellekt va big
data (katta hajmli ma’lumotlar) orqali resurslar to’g’ri taqsimlanadi va isrof
kamayadi.
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish – Robototexnika va
avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida mehnunumdorligi ortadi.
Xarajatlarni kamaytirish – Raqamli texnologiyalar an’anaviy usullar o’rnini
bosib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartiradi.
Yangi biznes modellarni shakllantirish – Raqamli platformalar orqali
an’anaviy bozorlar o’rnini onlayn savdo va xizmat ko’rsatish modellari
egallamoqda.
Raqamlashtirish natijasida iqtisodiy faoliyat yanada tezkor va
moslashuvchan bo’lib boradi. Bu esa boshqaruv tizimlariga ham ta’sir ko’rsatib,
menejment tamoyillarining o’zgarishiga sabab bo’lmoqda.
Boshqaruvning asosiy nazariy konsepsiyalari
1. Klassik boshqaruv nazariyalari
Boshqaruv nazariyalari uzoq tarixga ega bo’lib, asosan quyidagi
yondashuvlardan iborat:
Ilmiy menejment (Frederik Teylor) – Mehnat unumdorligini oshirish uchun
ilmiy tamoyillar asosida ishlarni tashkil etish.
Ma’muriy boshqaruv (Anri Fayol) – Tashkilotni samarali boshqarish uchun
rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish va nazorat funksiyalarini qo’llash.
Byurokratik boshqaruv (Maks Veber) – Tizimli boshqaruv va aniq qoidalar
asosida faoliyat yuritish.
Klassik nazariyalarning umumiy xususiyati shundan iboratki, ular aniq
tuzilma, ierarxiya va rasmiy tartiblarga asoslanadi.
2. Zamonaviy boshqaruv nazariyalari
Raqamli iqtisodiyot sharoitida klassik yondashuvlar o’rniga quyidagi
zamonaviy menejment konsepsiyalari joriy etilmoqda:
Tizimli yondashuv – Tashkilotlarni bir butun tizim sifatida ko’rib chiqish va
barcha elementlarning o’zaro bog’liqligini inobatga olish.
6

1. Ilg'or xalqaro tajribalarni o'zlashtirish. Rivojlanayotgan mamlakatlarda
ilg'or xalqaro tajribalarni o'zlashtirish va milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda
qo'llash tendensiyasi kuzatilmoqda. Bu jarayon boshqaruv hisobi tizimini yanada
takomillashtirish va xalqaro standartlarga moslashtirish imkoniyatini beradi.
2. Milliy standartlar va qoidalarni ishlab chiqish. Rivojlanayotgan
mamlakatlarda boshqaruv hisobi sohasida milliy standartlar va qoidalarni ishlab
chiqish tendensiyasi kuzatilmoqda. Bu standartlar va qoidalar mamlakatning
iqtisodiy va huquqiy xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi.
3. Moliyaviy va boshqaruv hisobini integratsiyalash. Rivojlanayotgan
mamlakatlarda moliyaviy va boshqaruv hisobini integratsiyalash tendensiyasi
kuzatilmoqda. Bu integratsiya korxona faoliyati to'g'risidagi ma'lumotlarni yanada
to'liqroq va aniqroq taqdim etish imkoniyatini beradi.
4. Xalqaro hamkorlikni kengaytirish. Rivojlanayotgan mamlakatlarda
xalqaro hamkorlikni kengaytirish tendensiyasi kuzatilmoqda. Bu hamkorlik
boshqaruv hisobi sohasidagi bilim va tajribalarni almashish imkoniyatini beradi.
5. Ta'lim va kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish. Rivojlanayotgan
mamlakatlarda boshqaruv hisobi sohasida ta'lim va kadrlar tayyorlash tizimini
takomillashtirish tendensiyasi kuzatilmoqda. Bu jarayon boshqaruv hisobi
sohasidagi mutaxassislarning bilim va ko'nikmalarini oshirish imkoniyatini beradi.
2.3. Boshqaruv hisobini isloh qilishning innovatsion usullari
Zamonaviy sharoitda boshqaruv hisobi tizimini isloh qilishda innovatsion
usullar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu bo'limda boshqaruv hisobini isloh
qilishning innovatsion usullari ko'rib chiqiladi.
2.3.1. Zamonaviy boshqaruv hisobi konsepsiyalari
Boshqaruv hisobini isloh qilishda quyidagi zamonaviy konsepsiyalar muhim
ahamiyatga ega:
1. Activity-Based Costing (ABC) – faoliyatga asoslangan xarajatlarni
hisoblash. ABC usuli xarajatlarni mahsulot yoki xizmatlar bilan bevosita bog'liq
35

4. Tejamkorlik va samaradorlik – Boshqaruv hisobi tizimi ortiqcha xarajat
talab qilmasligi, balki korxonaga foyda keltirishi zarur.
5. Tahliliy yondashuv – Hisobotlarda faqat faktik ko’rsatkichlar emas, balki
tahliliy xulosalar ham berilishi kerak. Bu rahbariyatga natijalarni baholash va
kelajak strategiyalarini belgilashda yordam beradi.
6. Maxfiylik va xavfsizlik – Moliyaviy va boshqaruv axboroti korxonaning
tijorat siri hisoblanib, ularni himoya qilish tizimi ishlab chiqilishi zarur.
Boshqaruv hisobini tashkil etishda qo’llaniladigan usullar
Boshqaruv hisobini tashkil etishda quyidagi asosiy usullar qo’llaniladi:
1. Byudjetlashtirish – Tashkilotning moliyaviy holatini rejalashtirish va
resurslarni samarali taqsimlash jarayoni. U qisqa va uzoq muddatli strategik
maqsadlarga erishish uchun muhimdir.
2. Normativ hisob – Xarajatlar va natijalar bo’yicha oldindan belgilangan
normativlar asosida boshqaruv axborotini shakllantirish usuli.
3. Standart-kosting (standard costing) – Mahsulot yoki xizmat tannarxini
oldindan belgilangan standartlarga asoslanib hisoblash tizimi.
4. Faoliyatga asoslangan hisob (Activity-Based Costing, ABC) –
Xarajatlarni mahsulot va xizmatlarga taqsimlashda faoliyat turlariga asoslangan
yondashuv.
5. Differensial tahlil – Turli variantlarni solishtirish orqali eng maqbul
qarorni qabul qilish usuli. Masalan, mahsulot ishlab chiqarishni davom ettirish
yoki to’xtatish bo’yicha qaror qabul qilish uchun ishlatiladi.
6. Rentabellik tahlili (Cost-Volume-Profit Analysis, CVP) – Xarajatlar,
ishlab chiqarish hajmi va foyda o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlashga qaratilgan
tahliliy usul.
Boshqaruv hisobi axborot tizimini shakllantirish
Boshqaruv hisobini tashkil etishda axborot tizimi muhim o’rin tutadi.
Zamonaviy axborot texnologiyalari asosida ishlab chiqilgan boshqaruv hisobining
asosiy komponentlari quyidagilardan iborat:
21

Boshqaruv hisobi tizimini takomillashtirish bo’yicha qonunchilik bazasini
mustahkamlash ham muhim masalalardan biridir. O’zbekistonda boshqaruv hisobi
sohasidagi me’yoriy hujjatlarni xalqaro standartlarga mos ravishda yangilash,
shuningdek, korxonalarning boshqaruv hisobi yuritish majburiyatlarini aniq
belgilovchi huquqiy hujjatlar ishlab chiqish lozim.
Xulosa qilib aytganda, boshqaruv hisobi tizimi korxonalarning iqtisodiy
samaradorligini oshirishda muhim vosita bo’lib, uni rivojlantirish uchun xalqaro
tajribadan o’rganish, axborot texnologiyalarini joriy etish, mutaxassislar tayyorlash
va huquqiy asoslarni mustahkamlash zarur. Ushbu yo’nalishlar bo’yicha amalga
oshiriladigan chora-tadbirlar natijasida O’zbekistonda boshqaruv hisobi tizimi
yanada takomillashib, korxonalarning moliyaviy barqarorligi va samaradorligi
oshishiga xizmat qiladi.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.Shavkat Mirziyoyev asarlari va kitoblari
6. Mirziyoyev, Sh. M. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz.” – Toshkent: O’zbekiston, 2017.
7. Mirziyoyev, Sh. M. “Yangi O’zbekiston strategiyasi.” – Toshkent:
Ma’naviyat, 2021.
2. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent, 2023.
2. O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni,
1996-yil 30-avgust, № 279-I (oxirgi o’zgartirishlar bilan).
3. O’zbekiston Respublikasi “Elektron hukumat to’g’risida”gi Qonuni,
2015-yil 9-dekabr, № 395.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni, 2020-yil 3-aprel, PF-5978-
son.
5. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat boshqaruv
tizimida raqamli texnologiyalarni joriy etish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar”
to’g’risidagi Qarori, 2021-yil 12-mart, № 141.
4. Ilmiy va akademik adabiyotlar
8. Kotler, F. “Marketing menejmenti.” – Toshkent: Iqtisodiyot, 2018.
9. Drucker, P. “Menejment: amaliy va nazariy asoslari.” – Toshkent:
Ma’rifat, 2019.
10. To’rayev, A. “Raqamli iqtisodiyot sharoitida biznes jarayonlarini
boshqarish.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2022.
11. Rajabov, M. “Axborot texnologiyalari va innovatsion boshqaruv.” –
Toshkent: Innovatsiya, 2023.
12. Smith, A. “The Wealth of Nations.” – London: Penguin Classics, 2003.
5. Elektron resurslar
43

qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni taqdim etishdir. Qaror qabul qilish
jarayonida turli muqobil variantlar baholanadi va eng samarali variant tanlanadi.
Boshqaruv hisobi bu jarayonda tegishli xarajatlar va foydalarni aniqlash, ularni
taqqoslash va qarorning moliyaviy oqibatlarini baholash orqali yordam beradi.
Strategik boshqaruv hisobi: Strategik boshqaruv hisobi - bu boshqaruv
hisobining nisbatan yangi yo'nalishi bo'lib, korxonaning strategik qarorlarini qabul
qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni taqdim etishga qaratilgan. Strategik
boshqaruv hisobi nafaqat ichki , balki tashqi omillarni (bozor sharoitlari,
raqobatchilar faoliyati, texnologik o'zgarishlar va boshqalar) ham hisobga oladi.
O'zbekiston Respublikasida boshqaruv hisobi amaliyotining hozirgi holati
murakkab va ko'p qirrali jarayondir. Mamlakatda so'nggi yillarda amalga
oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida korxonalar faoliyatini tashkil etish va
boshqarish tizimida sezilarli o'zgarishlar yuz berdi. Bu esa, o'z navbatida,
boshqaruv hisobiga bo'lgan talablarni ham o'zgartirdi.
O'zbekistonda boshqaruv hisobini tashkil etishning asosiy huquqiy
poydevorini quyidagi me'yoriy-huquqiy hujjatlar tashkil etadi:
1. O'zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to'g'risida"gi Qonuni.
2. Buxgalteriya hisobi milliy standartlari (BHMS).
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Iqtisodiyotni rivojlantirish va
kambag'allikni qisqartirishga oid davlat siyosatini tubdan yangilash chora-
tadbirlari to'g'risida"gi Farmoni.
4. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorlari.
Tahlil natijalariga ko'ra, O'zbekistonda boshqaruv hisobini tartibga soluvchi
alohida me'yoriy-huquqiy hujjat mavjud emas. Boshqaruv hisobi ko'proq korxona
rahbariyatining ichki ehtiyojlariga qaratilgan bo'lib, uning tashkil etilishi
korxonaning o'ziga havola qilingan. Bu esa, amaliyotda boshqaruv hisobining turli
korxonalarda turlicha tashkil etilishiga olib kelmoqda.
O'zbekistonning 120 ta yirik, o'rta va kichik korxonalari o'rtasida o'tkazilgan
so'rovnoma natijalariga ko'ra, quyidagi holatlar aniqlandi:
15

Tarmoq modeli bo’yicha boshqaruv – Gorizontal boshqaruv tizimlarini joriy
qilish, ya’ni ierarxik emas, balki moslashuvchan va ko’p darajali boshqaruvni
qo’llash.
Raqamlashtirish iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning nazariy asoslari
sezilarli darajada o’zgarib bormoqda. An’anaviy boshqaruv modellarining o’rnini
moslashuvchan, innovatsion va ma’lumotlarga asoslangan yondashuvlar
egallamoqda. Raqamli texnologiyalarni joriy etish natijasida boshqaruv tizimlari
yanada samarali, tezkor va moslashuvchan bo’lib bormoqda.
Kelajakda raqamlashtirish jarayonlarining yanada rivojlanishi natijasida
boshqaruv nazariyalarining yangi yondashuvlari shakllanishi va avtomatlashtirish
darajasi ortishi kutilmoqda. Shu boisdan, tashkilot va davlat boshqaruv tizimlari
raqamli iqtisodiyot sharoitida muvaffaqiyat qozonish uchun zamonaviy boshqaruv
modellari va texnologiyalarini o’zlashtirishi zarur.
Boshqaruv hisobining tarixiy rivojlanishi
Boshqaruv hisobi kontseptsiyasi XIX asrning oxiri - XX asrning boshlarida
paydo bo'lgan. Bu davrda sanoat inqilobi tufayli yirik ishlab chiqarish korxonalari
vujudga keldi va ularni samarali boshqarish uchun maxsus hisobot tizimlari zarur
bo'ldi. Dastlab boshqaruv hisobi asosan ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash
bilan cheklangan edi. Keyinchalik, biznes muhiti murakkablashgani sari,
boshqaruv hisobi ham kompleks tizimga aylandi. 1
Bu soha asta-sekin rivojlanib bordi. O'rta asrlarda savdogarlar o'z
faoliyatlarida oddiy hisob yuritgan bo'lsalar, industrial davr boshlanishi bilan
ishlab chiqarish jarayonlarini kuzatish va boshqarish ehtiyoji paydo bo'ldi. XIX asr
oxiri - XX asr boshida boshqaruv hisobi alohida yo'nalish sifatida shakllana
boshladi. Birinchi jahon urushi davrida harbiy sanoatni boshqarish ehtiyojlari bu
sohaning rivojlanishiga turtki bo'ldi.
1950-1960-yillarda boshqaruv hisobi yangi bosqichga ko'tarildi. Bu davrda
budjetlashtirish, standart xarajatlar, og'ishlar tahlili kabi usullar keng qo'llanila
boshlandi. 1980-1990-yillarda boshqaruv hisobi strategik boshqaruv hisobi tomon
1
IFRS rasmiy veb-sayti – www.ifrs.org
8

2.2. Xalqaro tajribada boshqaruv hisobini isloh qilish tendensiyalari
Jahon miqyosida boshqaruv hisobi tizimini isloh qilish jarayonida bir qator
tendensiyalar kuzatilmoqda. Ushbu bo'limda xalqaro tajribada boshqaruv hisobini
isloh qilish tendensiyalari ko'rib chiqiladi.
2.2.1. Rivojlangan mamlakatlarda boshqaruv hisobi tendensiyalari
Rivojlangan mamlakatlarda boshqaruv hisobi tizimini isloh qilish jarayonida
quyidagi tendensiyalar kuzatilmoqda:
1. Strategik yo'nalishga o'tish. Rivojlangan mamlakatlarda boshqaruv hisobi
tizimi operativ masalalardan ko'ra strategik masalalarga ko'proq e'tibor
qaratmoqda. Boshqaruv hisobi korxona strategiyasini shakllantirish va amalga
oshirishda muhim rol o'ynamoqda.
2. Moliyaviy bo'lmagan ko'rsatkichlarni hisobga olish. Rivojlangan
mamlakatlarda boshqaruv hisobi tizimida nafaqat moliyaviy ko'rsatkichlar, balki
moliyaviy bo'lmagan ko'rsatkichlar ham hisobga olinmoqda. Bu ko'rsatkichlar
korxona faoliyatini yanada to'liqroq baholash imkoniyatini beradi.
3. Integratsiyalashgan hisobot tizimlarini joriy etish. Rivojlangan
mamlakatlarda integratsiyalashgan hisobot tizimlarini joriy etish tendensiyasi
kuzatilmoqda. Bu tizimlar korxona faoliyatiga oid barcha ma'lumotlarni yagona
hisobotda aks ettirish imkoniyatini beradi.
4. Barqaror rivojlanishga e'tibor qaratish. Rivojlangan mamlakatlarda
boshqaruv hisobi tizimida barqaror rivojlanish masalalariga ko'proq e'tibor
qaratilmoqda. Korxonalar o'z faoliyatining ijtimoiy va ekologik ta'sirini hisobga
olish va hisobot berish amaliyotini joriy etmoqda.
5. Raqamli texnologiyalarni keng joriy etish. Rivojlangan mamlakatlarda
boshqaruv hisobi tizimida raqamli texnologiyalarni keng joriy etish tendensiyasi
kuzatilmoqda. Bu texnologiyalar boshqaruv hisobi samaradorligini oshirish va
qarorlar qabul qilish jarayonini takomillashtirish imkoniyatini beradi.
2.2.2. Xalqaro tashkilotlarning boshqaruv hisobi sohasidagi islohot
yo'nalishlari
33

2. Ma'lumotlarni vizualizatsiya qilish. Ma'lumotlarni vizualizatsiya qilish
orqali korxona faoliyatiga oid ma'lumotlarni yanada tushunarli va qulayroq tarzda
taqdim etish mumkin. Bu esa qarorlar qabul qilish jarayonini yanada samarali
qiladi.
3. Prediktiv analitika. Prediktiv analitika korxona faoliyatiga oid kelajakdagi
tendensiyalarni prognozlash imkoniyatini beradi. Bu esa korxonaga o'z
strategiyasini oldindan rejalashtirish va potentsial muammolarni oldini olish
imkoniyatini beradi.
4. Avtomatlashtirilgan hisobotlar. Avtomatlashtirilgan hisobotlar yaratish
orqali hisobot tayyorlash jarayonini tezlashtirish va xatoliklarni kamaytirish
mumkin. Bu esa hisobotlar sifatini oshiradi va qarorlar qabul qilish jarayonini
tezlashtiradi.
5. Real vaqt rejimida boshqaruv. Real vaqt rejimida boshqaruv korxona
faoliyatini doimiy ravishda nazorat qilish va tezkor qarorlar qabul qilish
imkoniyatini beradi. Bu esa korxona faoliyatining samaradorligini oshiradi.
2.3.3. Boshqaruv hisobida kelajak tendensiyalari
Boshqaruv hisobi tizimini isloh qilishda quyidagi kelajak tendensiyalari
ko'zda tutiladi:
1. Sun'iy intellektning keng joriy etilishi. Kelajakda sun'iy intellekt
texnologiyalari boshqaruv hisobi tizimida yanada keng joriy etiladi. Bu
texnologiyalar boshqaruv hisobi tizimining samaradorligini oshiradi va qarorlar
qabul qilish jarayonini yanada takomillashtiradi.
2. Blokchain texnologiyasining keng qo'llanilishi. Kelajakda blokchain
texnologiyasi boshqaruv hisobi tizimida yanada keng qo'llaniladi. Bu texnologiya
ma'lumotlar xavfsizligini ta'minlash va tranzaksiyalarni shaffof tarzda qayd etish
imkoniyatini beradi.
3. Integratsiyalashgan hisobot tizimlarining rivojlanishi. Kelajakda
integratsiyalashgan hisobot tizimlari yanada rivojlanadi. Bu tizimlar korxona
faoliyatiga oid barcha ma'lumotlarni yagona hisobotda aks ettirish imkoniyatini
beradi.
37

XULOSA
Boshqaruv hisobi zamonaviy iqtisodiyotda korxona faoliyatining
samaradorligini oshirish va resurslardan optimal foydalanishni ta’minlashda
muhim vosita hisoblanadi. Tashkilotlarning moliyaviy holati, ishlab chiqarish
jarayonlari va xarajatlarini to’g’ri nazorat qilish orqali boshqaruv hisobi biznes
qarorlarini aniq va asosli qabul qilish imkonini beradi. Tadqiqot davomida
boshqaruv hisobining nazariy asoslari, uning asosiy maqsad va vazifalari,
zamonaviy isloh qilish yo’nalishlari hamda O’zbekistonda boshqaruv hisobini
rivojlantirish istiqbollari atroflicha tahlil qilindi.
Boshqaruv hisobining mohiyati shundan iboratki, u menejerlar va rahbariyat
uchun korxonaning moliyaviy va ishlab chiqarish faoliyati bo’yicha ishonchli
axborot taqdim etadi. Ushbu axborot asosan xarajatlarni nazorat qilish,
budjetlashtirish, foyda va zararlarni tahlil qilish, hamda kelajak rejalarini ishlab
chiqishda qo’llaniladi. Boshqaruv hisobi orqali korxona o’z resurslarini samarali
taqsimlaydi, ortiqcha xarajatlarni kamaytiradi va moliyaviy barqarorlikni
ta’minlaydi.
Zamonaviy boshqaruv hisobini yuritishning bir necha ilg’or usullari mavjud
bo’lib, ularning har biri korxonaning faoliyat yo’nalishiga mos ravishda
qo’llanilishi mumkin. Faoliyatga asoslangan hisob (Activity-Based Costing –
ABC) xarajatlarni aniqroq taqsimlashga imkon bersa, standart-kosting usuli
mahsulot yoki xizmat tannarxini oldindan belgilangan me’yorlar asosida
hisoblashni ta’minlaydi. Rentabellik tahlili (Cost-Volume-Profit Analysis – CVP)
esa korxona foyda olish imkoniyatlarini chuqur tahlil qilishga yordam beradi.
Ushbu usullarni joriy etish orqali boshqaruv hisobi tizimi yanada samarali va aniq
ishlaydi.
Xalqaro tajribaga e’tibor qaratilsa, rivojlangan davlatlarda boshqaruv
hisobining ahamiyati tobora ortib bormoqda. Amerika modeli asosan xarajatlarni
nazorat qilish va byudjetlashtirishga urg’u bersa, Yevropa modelida strategik
boshqaruv va moliyaviy tahlil muhim o’rin tutadi. Yaponiya modeli esa uzluksiz
40

13. O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va
kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi rasmiy sayti – www.mitc.uz.
14. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy veb-sayti –
www.president.uz.
15. Jahon Bankining “Digital Economy” bo’yicha hisobotlari –
www.worldbank.org/digital.
16. Harvard Business Review. “Digital Transformation and Management” –
www.hbr.org.
44

zarur. Ushbu model xarajatlarni faqat an’anaviy usullar bilan emas, balki mahsulot,
xizmat va jarayonlarga asoslangan holda taqsimlash imkonini beradi.
3. Strategik boshqaruv hisobining rivojlanishi
Bozor iqtisodiyotiga o’tish bilan birga strategik qarorlar qabul qilish
jarayonida boshqaruv hisobi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Strategik boshqaruv
hisobi kompaniyaning uzoq muddatli maqsadlarini belgilash, raqobatbardoshlikni
oshirish va investitsiyalarni oqilona yo’naltirish imkonini beradi. Korxonalarda
muqobil xarajatlar tahlili, byudjetlashtirish tizimining takomillashtirilishi va
muhim ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish ushbu yo’nalishda muhim bosqichlar
sanaladi.
Zamonaviy biznes muhitida boshqaruv hisobi muhim ahamiyat kasb etadi,
biroq amaliyotda bir qator muammolar mavjud bo'lib, ular tizimning
samaradorligini pasaytirmoqda. Ushbu bo'limda boshqaruv hisobi tizimidagi asosiy
muammolar va ularni bartaraf etish yo'llari ko'rib chiqiladi.
2.1.1. Boshqaruv hisobi tizimidagi asosiy muammolar
Boshqaruv hisobi tizimida quyidagi asosiy muammolar kuzatilmoqda:
1. An'anaviy usullarning zamonaviy biznes ehtiyojlariga mos kelmasligi.
Ko'pgina korxonalarda qo'llanilayotgan an'anaviy boshqaruv hisobi usullari asosan
ishlab chiqarish korxonalari uchun yaratilgan bo'lib, xizmat ko'rsatish sohasidagi
korxonalar, IT kompaniyalar va innovatsion loyihalar uchun samarali emas.
Bunday korxonalarda nomoddiy aktivlar, intellektual mulk va innovatsion
jarayonlar katta ahamiyatga ega bo'lsa-da, an'anaviy usullar bu qiymatlarni to'liq
hisobga olmaydi.
2. Ma'lumotlarning o'z vaqtida taqdim etilmasligi. Ko'pgina korxonalarda
boshqaruv hisobi tizimi ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va taqdim etish
jarayonlari uzoq vaqt talab qiladi, bu esa boshqaruv qarorlarini qabul qilishda
kechikishlarga olib keladi. Natijada, qarorlar eski ma'lumotlar asosida qabul
qilinadi va korxona faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
3. Tizimlarning integratsiyasi bilan bog'liq muammolar. Korxonalarda turli
xil axborot tizimlari va dasturiy mahsulotlar mavjud bo'lib, ular o'rtasidagi
30

O'zbekiston Respublikasi prezidentining Shavkat Miromonovich
Mirziyoyevning raqamli iqtisodiyot sharoitida boshqaruvning nazariy asoslari
mavzusida keltirilgan nutqlaridan iqtiboslar:
"Bizning bosh maqsadimiz – raqamli texnologiyalarni joriy qilish orqali
iqtisodiyotimizning samaradorligini oshirish, aholi farovonligini yuksaltirish va
davlat xizmatlarini soddalashtirishdir." (Sh. Mirziyoyev, 2021-yil 26-martdagi
nutqidan).
"Raqamli iqtisodiyot – bu nafaqat texnologiyalarni joriy etish, balki yangi
bilimlar, yangi yondashuvlar va zamonaviy boshqaruv tizimlarini yaratish
demakdir." (Sh. Mirziyoyev, 2020-yil 10-oktabrdagi nutqidan).
4

- Boshqaruv hisobi avtomatlashtirilgan tizimini tanlash va joriy etish;
- Xodimlarni o'qitish;
- Tizimni sinov tartibida ishga tushirish.
5-bosqich: Monitoring va takomillashtirish (doimiy)
- Joriy etilgan tizimni monitoring qilish;
- Aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish;
- Tizimni doimiy ravishda takomillashtirish.
O'zbekistonda boshqaruv hisobini takomillashtirish uchun kompleks
yondashuv zarur. Bu yondashuv kadrlar salohiyatini oshirish, normativ-huquqiy
bazani takomillashtirish, korxonalarda boshqaruv hisobini tashkil etishning
zamonaviy usullarini joriy etish kabi yo'nalishlarda amalga oshirilishi lozim.
Taklif etilayotgan boshqaruv hisobini takomillashtirish yo'llari O'zbekiston
korxonalarida boshqaruv qarorlarini qabul qilish tizimini yaxshilash, korxonalar
samaradorligini oshirish va pirovardida, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga o'z
hissasini qo'shishi mumkin.
Boshqaruv hisobi sohasida olib borilayotgan islohotlar O'zbekistonning
"2022-2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi"
doirasida belgilangan iqtisodiy islohotlar maqsadlariga to'liq mos keladi va ularni
amalga oshirishga xizmat qiladi.
28

Xalqaro tashkilotlar boshqaruv hisobi sohasidagi islohotlarni qo'llab-
quvvatlamoqda va yo'naltirilgan standartlar va tavsiyalar ishlab chiqmoqda:
1. Xalqaro boshqaruv hisobi institutlari tomonidan standartlarni ishlab
chiqish. Xalqaro boshqaruv hisobi institutlari (masalan, CIMA - Chartered Institute
of Management Accountants) boshqaruv hisobi sohasidagi standartlarni ishlab
chiqmoqda va joriy etmoqda. Bu standartlar boshqaruv hisobi amaliyotini yanada
takomillashtirish va xalqaro darajada uyg'unlashtirishga qaratilgan.
2. Global Management Accounting Principles (GMAP). GMAP — bu
boshqaruv hisobining asosiy tamoyillari bo'lib, korxonalarda boshqaruv hisobi
tizimini samarali tashkil etish va rivojlantirishga yordam beradi. Bu tamoyillar
xalqaro darajada tan olingan va ko'plab korxonalar tomonidan qo'llanilmoqda.
3. Barqaror rivojlanish maqsadlarini hisobga olish. BMT Barqaror
rivojlanish maqsadlari doirasida korxonalar o'z faoliyatining ijtimoiy va ekologik
ta'sirini hisobga olish va hisobot berish amaliyotini joriy etmoqda. Bu tendensiya
boshqaruv hisobi tizimida yangi ko'rsatkichlar va hisobot turlarini paydo bo'lishiga
olib kelmoqda.
4. Xalqaro hisobot standartlarini integratsiyalash. Xalqaro moliyaviy hisobot
standartlari (IFRS) va boshqaruv hisobi amaliyotini integratsiyalash tendensiyasi
kuzatilmoqda. Bu integratsiya korxona faoliyati to'g'risidagi ma'lumotlarni yanada
to'liqroq va aniqroq taqdim etish imkoniyatini beradi.
5. Kasbiy malaka va sertifikatsiya tizimlarini rivojlantirish. Xalqaro
tashkilotlar tomonidan boshqaruv hisobi sohasida kasbiy malaka va sertifikatsiya
tizimlarini rivojlantirish tendensiyasi kuzatilmoqda. Bu tizimlar boshqaruv hisobi
sohasidagi mutaxassislarning bilim va ko'nikmalarini oshirish va ularning kasbiy
rivojlanishini qo'llab-quvvatlash imkoniyatini beradi.
2.2.3. Rivojlanayotgan mamlakatlarda boshqaruv hisobi islohoti
tendensiyalari
Rivojlanayotgan mamlakatlarda boshqaruv hisobi tizimini isloh qilish
jarayonida quyidagi tendensiyalar kuzatilmoqda:
34

qilinadigan xarajatlar. Nazorat qilinmaydigan xarajatlar - bu ma'lum bir menejer
nazorat qila olmaydigan xarajatlar.
Relevent xarajatlar - bu qaror qabul qilishda e'tiborga olinishi kerak bo'lgan
xarajatlar. Norelevant xarajatlar - bu qaror qabul qilishda e'tiborga olinmaydigan
xarajatlar. Muqobil xarajatlar - bu biror resursni ma'lum maqsadda ishlatish tufayli
yo'qotiladigan potentsial foyda.
Javobgarlik markazlari: Boshqaruv hisobida korxona bo'linmalari
javobgarlik markazlariga bo'linadi. Xarajat markazlari - bu faqat xarajatlar uchun
javobgar bo'lgan bo'linmalar (masalan, ishlab chiqarish sexlari). Daromad
markazlari - bu daromadlar uchun javobgar bo'lgan bo'linmalar (masalan, sotish
bo'limlari). Foyda markazlari - bu ham daromadlar, ham xarajatlar, ya'ni foyda
uchun javobgar bo'lgan bo'linmalar (masalan, filiallar). Investitsiya markazlari - bu
foyda va investitsiyalardan foydalanish samaradorligi uchun javobgar bo'lgan
bo'linmalar (masalan, katta korxonalar tarkibidagi sho'ba korxonalar).
Budjetlashtirish: Budjetlashtirish korxonaning rejalashtirish va nazorat
tizimining muhim qismi hisoblanadi. Budjetlashtirish jarayonida korxona
faoliyatining turli jihatlari bo'yicha (sotish, ishlab chiqarish, xarajatlar, daromadlar,
investitsiyalar va boshqalar) budjetlar ishlab chiqiladi. Budjetlar korxona
maqsadlarini miqdoriy ko'rsatkichlarda ifodalaydi va ularni amalga oshirishning
kalendar rejasini belgilaydi.
Standart xarajatlar: Standart xarajatlar - bu mahsulot birligini ishlab
chiqarish uchun oldindan belgilangan xarajatlar. Standart xarajatlar rejalashtirish
va nazorat uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Joriy faoliyat natijalarini standart
ko'rsatkichlar bilan taqqoslash orqali og'ishlar aniqlanadi va ularning sabablari
tahlil qilinadi.
Faoliyat samaradorligi ko'rsatkichlari: Boshqaruv hisobida korxona faoliyati
samaradorligini baholash uchun turli ko'rsatkichlar qo'llaniladi. Bu ko'rsatkichlar
moliyaviy (masalan, rentabellik, likvidlik, to'lovga layoqatlilik) va nomoliyaviy
(masalan, mijozlar qoniqish darajasi, mahsulot sifati, bozor ulushi) bo'lishi
mumkin. Qaror qabul qilish: Boshqaruv hisobining muhim vazifasi qaror qabul
14

korxona bo'linmalari va ularning rahbarlari faoliyati samaradorligi baholanadi. Bu
baholash natijalari asosida rag'batlantirish tizimi ishlab chiqiladi, kadrlar
masalalari bo'yicha qarorlar qabul qilinadi.
Optimallashtiruv: Boshqaruv hisobi resurslardan samarali foydalanish,
xarajatlarni optimallashtirish va foydani maksimallashtirish uchun xizmat qiladi.
Boshqaruv hisobi ma'lumotlari asosida korxona rahbariyati resurslardan
foydalanish samaradorligini oshirish, xarajatlarni kamaytirish va daromadlarni
ko'paytirish bo'yicha qarorlar qabul qiladi.
Motivatsiya: Boshqaruv hisobi korxona xodimlari va bo'linmalarini samarali
ishlashga undovchi motivatsiya tizimini yaratish imkonini beradi. Boshqaruv
hisobi ma'lumotlari asosida korxona xodimlari va bo'linmalari faoliyati baholanadi
va bu baholash natijalari asosida ularni rag'batlantirish tizimi ishlab chiqiladi.
Kommunikatsiya: Boshqaruv hisobi korxona ichida samarali
kommunikatsiya tizimini ta'minlaydi. Boshqaruv hisobi ma'lumotlari korxona
bo'linmalari o'rtasida ma'lumot almashinuvini ta'minlaydi, korxona maqsadlari va
strategiyasini xodimlarga yetkazish imkonini beradi.
Boshqaruv hisobining ahamiyati
Zamonaviy biznes sharoitida boshqaruv hisobining ahamiyati quyidagi
omillar bilan belgilanadi:
Raqobat ustunligi: Samarali boshqaruv hisobi tizimi korxonaga bozordagi
raqobatchilar oldida ustunlikka erishish imkonini beradi. Boshqaruv hisobi
ma'lumotlari asosida korxona rahbariyati bozor sharoitlariga tezroq moslashishi,
yangi imkoniyatlardan samarali foydalanishi va xatarlarni o'z vaqtida bartaraf
etishi mumkin.
Resurslardan samarali foydalanish: Boshqaruv hisobi korxonaning
moliyaviy, moddiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishni ta'minlaydi.
Boshqaruv hisobi ma'lumotlari asosida korxona rahbariyati resurslardan
foydalanish samaradorligini oshirish, isrofgarchilikni kamaytirish va korxona
faoliyati rentabelligini oshirish bo'yicha qarorlar qabul qiladi.
10

5. Strategik boshqaruv hisobini rivojlantirish. Strategik boshqaruv hisobi
korxona strategiyasini shakllantirish va amalga oshirishga qaratilgan bo'lib, uzoq
muddatli qarorlarni qabul qilishda muhim ahamiyatga ega. Strategik boshqaruv
hisobini rivojlantirish orqali korxona raqobatbardoshligini oshirish mumkin.
2.1.3. Raqamli texnologiyalarning boshqaruv hisobidagi ahamiyati
Raqamli texnologiyalar boshqaruv hisobi tizimidagi muammolarni hal
qilishda muhim rol o'ynaydi:
1. Big Data va ma'lumotlarni tahlil qilish. Katta hajmdagi ma'lumotlarni
yig'ish va tahlil qilish imkoniyati boshqaruv hisobi samaradorligini oshiradi.
Ma'lumotlarni tahlil qilish orqali korxona faoliyatini yanada chuqurroq o'rganish
va qarorlar qabul qilish jarayonini takomillashtirish mumkin.
2. Sun'iy intellekt va mashinali o'rganish. Sun'iy intellekt va mashinali
o'rganish texnologiyalari boshqaruv hisobi tizimida prognozlash va tahlil qilish
imkoniyatlarini kengaytiradi. Bu texnologiyalar yordamida xarajatlarni
prognozlash, anomaliyalarni aniqlash va qarorlar qabul qilish jarayonini
avtomatlashtirish mumkin.
3. Blokchain texnologiyasi. Blokchain texnologiyasi ma'lumotlar
xavfsizligini ta'minlash va tranzaksiyalarni shaffof tarzda qayd etish imkoniyatini
beradi. Bu texnologiya boshqaruv hisobi tizimida ma'lumotlar yaxlitligini
ta'minlash va firibgarlikni oldini olishda muhim ahamiyatga ega.
4. Bulutli hisoblash tizimlari. Bulutli hisoblash tizimlari boshqaruv hisobi
tizimini har qanday joydan va har qanday vaqtda foydalanish imkoniyatini beradi.
Bu esa korxona faoliyatini tezkor nazorat qilish va qarorlar qabul qilish jarayonini
tezlashtiradi.
5. Internet of Things (IoT). IoT qurilmalari orqali korxona faoliyatiga oid
ma'lumotlarni real vaqt rejimida yig'ish mumkin. Bu esa boshqaruv hisobi tizimida
ma'lumotlar sifatini oshiradi va qarorlar qabul qilish jarayonini takomillashtiradi.
32

- "Zero-based Budgeting" usulini joriy etish: Bu usul har bir hisobot
davrida byudjetni noldan boshlab tuzishga asoslangan bo'lib, xarajatlarni har doim
qayta ko'rib chiqish va optimallashtirishga imkon beradi.
- "Rolling Budgeting" usulini joriy etish: Bu usul har chorakda keyingi 4
chorak uchun byudjetni yangilashga asoslangan bo'lib, byudjetni doimiy ravishda
dolzarb ma'lumotlarga moslashtirishga imkon beradi.
- "Beyond Budgeting" konsepsiyasini joriy etish: Bu konsepsiya an'anaviy
byudjetlashtirishdan voz kechib, korxonani boshqarishning moslashuvchan
tizimiga o'tishni nazarda tutadi. Bu yondashuv asosan innovatsion va tez
o'zgaruvchan muhitda faoliyat yurituvchi korxonalar uchun maqsadga muvofiq.
3. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullarini takomillashtirish:
- CVP-tahlilni joriy etish: Xarajatlar-hajm-foyda tahlili (Cost-Volume-
Profit Analysis) korxona faoliyatidagi o'zgarishlarning moliyaviy natijaga ta'sirini
baholash imkoniyatini beradi.
- Operatsion leverage tahlilini joriy etish: Bu tahlil sotish hajmidagi
o'zgarishlarning foydaga ta'sirini baholash imkoniyatini beradi.
- Investitsion qarorlarni baholash usullarini joriy etish: NPV, IRR, DPP
kabi usullar investitsion loyihalarni baholash va tanlashda muhim ahamiyatga ega.
Boshqaruv hisobi axborot tizimini takomillashtirish uchun quyidagi
yo'nalishlar tavsiya etiladi:
1. Zamonaviy dasturiy ta'minotni joriy etish:
O'zbekiston korxonalari uchun quyidagi dasturiy ta'minot mahsulotlarini
joriy etish tavsiya etiladi:
- Yirik korxonalar uchun: SAP, Oracle, 1C ERP kabi kompleks tizimlar;
- O'rta korxonalar uchun: 1C:Korxona, Microsoft Dynamics kabi tizimlar;
- Kichik korxonalar uchun: 1C:Buxgalteriya, QuickBooks kabi dasturlar.
2. Ma'lumotlarni to'plash va qayta ishlash tizimini takomillashtirish:
- Avtomatlashtirilgan ma'lumotlar to'plash tizimini joriy etish: Ishlab
chiqarish jarayoni, sotish, xarajatlar va boshqa ko'rsatkichlar to'g'risidagi
ma'lumotlarni avtomatik tarzda to'plash tizimini yaratish;
24

rivojlandi va nafaqat ichki, balki tashqi omillarni ham hisobga oluvchi tizimga
aylandi.
Zamonaviy boshqaruv hisobi nafaqat xarajatlarni hisoblash va
budjetlashtirish, balki strategik qarorlar qabul qilish, faoliyat samaradorligini
baholash, risklarni boshqarish, investitsion loyihalarni baholash kabi keng
qamrovli vazifalarni ham o'z ichiga oladi.
Boshqaruv hisobining mohiyati
Boshqaruv hisobining asosiy mohiyati quyidagilar bilan belgilanadi:
Ma'lumot ta'minoti: Boshqaruv hisobi rahbariyatni qaror qabul qilish uchun
zarur bo'lgan operativ va strategik ma'lumotlar bilan ta'minlaydi. Korxona
rahbariyati uchun har kuni yuzlab qarorlar qabul qilish kerak bo'ladi - ishlab
chiqarish hajmini oshirish yoki kamaytirish, yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishga
kiritish yoki eskilarini ishlab chiqarishdan chiqarish, narxlarni o'zgartirish,
xomashyo yetkazib beruvchilarni almashtirish va boshqalar. Boshqaruv hisobi bu
qarorlarni asoslangan holda qabul qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni taqdim
etadi.
Rejalashtirish: Boshqaruv hisobi korxona faoliyatini rejalashtirish va
budjetlashtirish jarayonlarini qo'llab-quvvatlaydi. Rejalashtirish jarayonida
boshqaruv hisobi ma'lumotlari asosida kelajak davr uchun maqsadlar belgilanadi,
ularni amalga oshirish yo'llari aniqlanadi va budjetlar tuziladi. Budjetlar korxona
faoliyatining barcha jihatlarini qamrab oladi - sotish hajmi, ishlab chiqarish,
xarajatlar, daromadlar, investitsiyalar va boshqalar.
Nazorat: Boshqaruv hisobi yordamida korxona faoliyati nazorat qilinadi, reja
ko'rsatkichlardan og'ishlar aniqlanadi va tahlil qilinadi. Nazorat funksiyasi
doirasida boshqaruv hisobi joriy faoliyat natijalarini rejaga taqqoslaydi, og'ishlarni
aniqlaydi va ularning sabablarini tahlil qiladi. Bu korxona rahbariyatiga
faoliyatdagi muammolarni o'z vaqtida aniqlash va ularni bartaraf etish uchun zarur
choralarni ko'rish imkonini beradi.
Baholash: Boshqaruv hisobi korxona bo'linmalari va ular rahbarlarining
faoliyatini baholash imkonini beradi. Boshqaruv hisobi ma'lumotlari asosida
9

I BOB. RAQAMLASHTIRISH IQTISODIYOTI SHAROITIDA
BOSHQARUV HISOBINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Boshqaruv hisobining mohiyati va ahamiyati
Boshqaruv hisobi - bu korxona ichida boshqaruv qarorlarini qabul qilish
uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va taqdim etish tizimi
hisoblanadi. Boshqaruv hisobi biznes faoliyatining ichki jihatlariga qaratilgan
bo'lib, moliyaviy hisobdan farqli ravishda, tashqi foydalanuvchilar emas, balki
korxona rahbariyati uchun ma'lumot tayyorlaydi.
Zamonaviy iqtisodiyotda raqamlashtirish jarayonlari tobora keng ko’lamda
rivojlanib, boshqaruv tizimlariga ta’sir o’tkazmoqda. Raqamli iqtisodiyot – bu
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan iqtisodiy
model bo’lib, u menejment tamoyillariga ham sezilarli o’zgarishlar olib kiradi.
Boshqaruv tizimlarining samaradorligini oshirish, ma’lumotlar oqimini
tezlashtirish va biznes jarayonlarini optimallashtirish uchun raqamli texnologiyalar
muhim omil bo’lib xizmat qiladi.
Boshqaruvning nazariy asoslari iqtisodiy fanlar tizimining muhim qismi
hisoblanib, u turli davr va sharoitlarda shakllangan tamoyillar, nazariyalar hamda
usullarga tayangan holda rivojlanib kelgan. Raqamlashtirish iqtisodiyoti sharoitida
esa an’anaviy boshqaruv modellari o’rniga sun’iy intellekt, ma’lumotlar tahlili,
avtomatlashtirish va tarmoqlangan boshqaruv usullari kirib kelmoqda. Ushbu ishda
boshqaruvning nazariy asoslari raqamli iqtisodiyot sharoitida qay tarzda
o’zgarayotgani tahlil qilinadi.
Raqamlashtirish iqtisodiyotining nazariy asoslari
Raqamlashtirish tushunchasi va uning iqtisodiyotga ta’siri
Raqamlashtirish – bu iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni raqamli
texnologiyalar orqali avtomatlashtirish va optimallashtirish jarayoni hisoblanadi.
Raqamli iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish, ta’lim, tibbiyot, bank tizimi, davlat
boshqaruvi va boshqa sohalarda yangi texnologiyalar joriy qilinmoqda.
Raqamlashtirish iqtisodiyotga quyidagi jihatlar orqali ta’sir qiladi:
5

Situatsion yondashuv – Boshqaruv usullarini aniq sharoit va muhitga
moslashtirish.
Innovatsion menejment – Yangi texnologiyalarni joriy etish va kreativ
yondashuvlarni qo’llash orqali boshqaruvni optimallashtirish.
Agile-menejment – Moslashuvchan boshqaruv modeli bo’lib, tezkor qaror
qabul qilish, jamoaviy ishlash va mijoz talablariga moslashish tamoyillariga
asoslanadi.
Bu nazariyalarning asosiy farqi shundaki, ular raqamli texnologiyalar
yordamida tezkor va samarali boshqaruv imkoniyatlarini yaratadi.
Raqamli iqtisodiyot sharoitida boshqaruv tamoyillari
1. Ma’lumotlarga asoslangan boshqaruv
Raqamlashtirish jarayonida boshqaruv tizimlari katta hajmli ma’lumotlarni
tahlil qilish orqali qaror qabul qiladi. Big Data va sun’iy intellekt texnologiyalari
asosida tashkilotlar real vaqt rejimida ma’lumotlarga tayangan holda boshqaruv
qarorlarini ishlab chiqishi mumkin.
2. Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari
Boshqaruv jarayonlarining katta qismi avtomatlashtirilgan bo’lib, quyidagi
texnologiyalar keng qo’llanilmoqda:
ERP tizimlari – Korxona resurslarini rejalashtirish va boshqarish uchun
mo’ljallangan dasturiy ta’minot.
CRM tizimlari – Mijozlar bilan o’zaro aloqalarni boshqarish tizimlari.
Bulutli texnologiyalar – Boshqaruv jarayonlarini masofaviy va samarali
tashkil qilish imkoniyatlari.
3. Raqamli transformatsiya va moslashuvchan boshqaruv
Raqamli iqtisodiyot sharoitida tashkilotlar tezkorlik bilan o’zgarishlarga
moslashishi lozim. Bu quyidagilarni talab qiladi:
Innovatsion qarorlarni qabul qilish – Yangi texnologiyalarni joriy qilish va
biznes-modellarni rivojlantirish.
Ishchi kuchining raqamli kompetensiyalarini oshirish – Raqamli
texnologiyalar bilan ishlay oladigan malakali kadrlarni tayyorlash.
7

Korxona faoliyati barqarorligini ta'minlash: Boshqaruv hisobi korxona
faoliyati barqarorligini ta'minlashga qaratilgan. Boshqaruv hisobi tizimi korxona
faoliyatidagi potentsial muammolarni oldindan aniqlash, ularni bartaraf etish
bo'yicha choralar ko'rish, korxona faoliyati uzluksizligini ta'minlash imkonini
beradi.
Boshqaruv hisobining vazifalari
Boshqaruv hisobining yuqoridagi maqsadlariga erishish uchun quyidagi
vazifalarni amalga oshirish zarur:
Ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlash: Boshqaruv hisobining muhim
vazifasi korxona faoliyati haqidagi ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlashdir. Bu
ma'lumotlar korxona ichki manbalaridan (buxgalteriya hisobi, ishlab chiqarish
hisobi, sotish hisobi va boshqalar) va tashqi manbalardan (bozor tadqiqotlari,
statistik ma'lumotlar, raqobatchilar haqidagi ma'lumotlar va boshqalar) olinadi va
qaror qabul qilish uchun qulay shaklda taqdim etiladi.
Rejalashtirish va budjetlashtirish: Boshqaruv hisobining muhim
vazifalaridan biri korxona faoliyatini rejalashtirish va budjetlashtirishdir. Bu vazifa
doirasida korxona faoliyatining turli jihatlari bo'yicha (sotish, ishlab chiqarish,
xarajatlar, daromadlar, investitsiyalar va boshqalar) rejalar va budjetlar ishlab
chiqiladi. Budjetlar korxona maqsadlarini miqdoriy ko'rsatkichlarda ifodalaydi va
ularni amalga oshirishning kalendar rejasini belgilaydi.
Xarajatlarni hisobga olish va tahlil qilish: Boshqaruv hisobining muhim
vazifasi xarajatlarni hisobga olish va tahlil qilishdir. Bu vazifa doirasida xarajatlar
turli belgilar bo'yicha tasniflanadi, xarajatlarni kamaytirishning potentsial yo'llari
aniqlanadi, xarajatlarga ta'sir etuvchi omillar tahlil qilinadi. Bundan tashqari,
mahsulot tannarxini hisoblash, tannarxni pasaytirish yo'llarini aniqlash, xarajatlarni
nazorat qilish tizimini yaratish ham shu vazifa doirasiga kiradi.
Nazorat va baholash: Boshqaruv hisobining muhim vazifasi korxona
faoliyatini nazorat qilish va baholashdir. Bu vazifa doirasida joriy faoliyat natijalari
reja ko'rsatkichlar bilan taqqoslanadi, og'ishlar aniqlanadi va ularning sabablari
19

- Yirik korxonalarning 65% ida boshqaruv hisobi tizimi u yoki bu shaklda
mavjud;
- O'rta korxonalarning 43% ida boshqaruv hisobi qisman joriy etilgan;
- Kichik korxonalarning faqat 15% ida boshqaruv hisobi elementlari
qo'llaniladi.
Shuningdek, korxonalar faoliyat yuritayotgan tarmoqlar kesimida ham
farqlar mavjud. Jumladan, bank va moliya sohasida faoliyat yurituvchi
korxonalarda boshqaruv hisobi nisbatan rivojlangan bo'lsa, ishlab chiqarish va
qishloq xo'jaligi sohasidagi korxonalarda bu ko'rsatkich ancha past.
Tahlil natijalari shuni ko'rsatadiki, O'zbekiston korxonalari amaliyotida
boshqaruv hisobining asosan an'anaviy usullari qo'llanilmoqda. Zamonaviy
strategik boshqaruv hisobi usullari (BSC, EVA, ABC, va boshqalar) hali keng
tarqalmagan.
Tadqiqot natijalariga ko'ra, O'zbekistonda boshqaruv hisobi sohasida
quyidagi asosiy muammolar mavjud:
1. Kadrlar salohiyati bilan bog'liq muammolar:
- Malakali mutaxassislarning yetishmasligi;
- Universitet dasturlarida boshqaruv hisobi fanining yetarli darajada
o'qitilmasligi;
- Amaliyotchilar uchun malaka oshirish imkoniyatlarining cheklanganligi.
2. Tashkiliy muammolar:
- Boshqaruv hisobini tashkil etish bo'yicha aniq uslubiy ko'rsatmalarning
yo'qligi;
- Korxonalarda boshqaruv hisobi xizmatini tashkil etish imkoniyatlarining
cheklanganligi;
- Rahbarlarning boshqaruv hisobi ahamiyatini to'liq anglab yetmasligi.
3. Texnologik muammolar:
- Zamonaviy dasturiy ta'minotdan foydalanish darajasining pastligi;
- Ma'lumotlarni to'plash va qayta ishlash tizimlarining mukammal
emasligi;
16

KIRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar va tashkilotlar o’z faoliyatini
samarali boshqarish uchun aniq va ishonchli axborot manbalariga tayanishi zarur.
Bunday axborotni ta’minlovchi asosiy vositalardan biri – boshqaruv hisobidir.
Boshqaruv hisobi korxona rahbariyati va menejerlari uchun moliyaviy va iqtisodiy
axborotni tizimli ravishda yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilish jarayoni bo’lib,
ularni to’g’ri boshqaruv qarorlarini qabul qilishda qo’llab-quvvatlaydi.
Hozirgi vaqtda boshqaruv hisobi faqatgina hisob-kitob ishlarini yuritish
bilan cheklanib qolmay, balki strategik rejalashtirish, moliyaviy natijalarni prognoz
qilish va samaradorlikni oshirishga qaratilgan tahliliy vositaga aylangan. Shu
sababli, zamonaviy boshqaruv uslublarini joriy etishda boshqaruv hisobining
tutgan o’rni beqiyosdir. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida hisob
tizimini isloh qilish va takomillashtirish dolzarb masalalardan biri bo’lib, bu
jarayonda xalqaro tajribaga asoslangan holda boshqaruv hisobining ilg’or
tamoyillarini joriy etish zarurati ortib bormoqda.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – boshqaruv hisobining nazariy
asoslarini o’rganish, uni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalarini tahlil qilish
hamda O’zbekistonda boshqaruv hisobini takomillashtirish istiqbollarini
aniqlashdan iborat. Shu maqsadda quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi:
Boshqaruv hisobining mohiyati va ahamiyatini o’rganish;
Boshqaruv hisobining maqsad va vazifalarini aniqlash;
Zamonaviy boshqaruv hisobi tizimidagi muammolarni tahlil qilish va ularni
hal etish yo’llarini tavsiya etish;
Xalqaro tajribada boshqaruv hisobini isloh qilish yo’nalishlarini o’rganish;
O’zbekistonda boshqaruv hisobi tizimining hozirgi holatini o’rganish va uni
rivojlantirish bo’yicha amaliy tavsiyalar berish.
3

Ma’lumotlarni yig’ish tizimi – Xarajatlar, daromadlar, ishlab chiqarish
ko’rsatkichlari va boshqa iqtisodiy ma’lumotlarni jamlash.
Axborotni qayta ishlash tizimi – Elektron jadval va dasturiy ta’minotlardan
foydalangan holda ma’lumotlarni qayta ishlash.
Analitik hisobot tizimi – Menejerlar va rahbariyat uchun kerakli hisobotlarni
shakllantirish va tahlil qilish.
Prognozlash tizimi – Kelajakdagi moliyaviy natijalarni bashorat qilish va
tahlil qilish.
Xalqaro tajribada boshqaruv hisobini tashkil etish yondashuvlari
Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida boshqaruv hisobining tashkil
etilishida turli model va yondashuvlar qo’llaniladi. Masalan:
Amerika modeli – Xarajatlarni boshqarish va byudjetlashtirishga katta
e’tibor qaratiladi.
Yevropa modeli – Moliyaviy boshqaruv va strategik tahlilga asoslangan.
Yapon modeli – Uzluksiz takomillashtirish (Kaizen) va sifat menejmenti
bilan bog’liq yondashuv.
O’zbekistonda boshqaruv hisobini tashkil etishdagi muammolar
O’zbekistonda boshqaruv hisobi tizimini rivojlantirishda bir qator
muammolar mavjud:
1. Huquqiy va normativ bazaning yetarli darajada rivojlanmagani –
Boshqaruv hisobini tartibga soluvchi qonunchilik tizimi hali ham
takomillashtirishga muhtoj.
2. Mutaxassislar yetishmovchiligi – Boshqaruv hisobi sohasida zamonaviy
bilimlarga ega bo’lgan mutaxassislar soni cheklangan.
3. Texnologik infratuzilmaning yetarli emasligi – Ko’plab korxonalar
avtomatlashtirilgan boshqaruv hisobi tizimlariga ega emas.
4. Xalqaro standartlarga moslashish muammolari – O’zbekistonda
boshqaruv hisobining xalqaro tajribaga mos kelishi uchun muayyan islohotlar talab
etiladi.
22

qatorda nomoliyaviy ma'lumotlarni ham (masalan, ishlab chiqarish hajmi, sotish
hajmi, mehnat unumdorligi, mahsulot sifati va boshqalar) qayta ishlaydi va taqdim
etadi.
Yo'nalganlik: Moliyaviy hisob asosan o'tmishga yo'naltirilgan, ya'ni o'tgan
davrdagi faoliyat natijalarini aks ettiradi. Boshqaruv hisobi esa kelajakka
yo'naltirilgan, ya'ni kelajakdagi faoliyatni rejalashtirish va prognozlashtirish uchun
ma'lumotlarni taqdim etadi.
Aniqlik: Moliyaviy hisobda yuqori aniqlik talab qilinadi, chunki uning
ma'lumotlari asosida tashqi foydalanuvchilar qarorlar qabul qiladi. Boshqaruv
hisobida esa tezkorlik muhimroq bo'lib, taxminiy ma'lumotlar ham qabul qilinadi.
Moliyaviy hisobda xatolarga yo'l qo'yilmaydi, boshqaruv hisobida esa taxminlash
va prognozlash keng qo'llaniladi.
Fokus: Moliyaviy hisob butun korxona faoliyatini yaxlit holda aks ettiradi.
Boshqaruv hisobi esa ko'proq korxonaning alohida bo'linmalari, mahsulotlari,
mintaqalari va boshqa segmentlari bo'yicha ma'lumotlarni taqdim etadi.
Huquqiy tartibga solish: Moliyaviy hisob qonunlar, standartlar va boshqa
me'yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Boshqaruv hisobi esa korxonaning ichki
tartib-qoidalari va standartlari bilan tartibga solinadi.
Boshqaruv hisobining asosiy tushunchalari
Boshqaruv hisobining mohiyatini to'liq anglash uchun quyidagi asosiy
tushunchalarni ko'rib chiqish zarur:
Xarajatlar: Boshqaruv hisobida xarajatlar turli maqsadlar uchun turlicha
tasniflanadi. O'zgaruvchan xarajatlar - bu ishlab chiqarish hajmiga bog'liq bo'lgan
xarajatlar (masalan, xomashyo, materiallar, ishchi kuchi). Doimiy xarajatlar - bu
ishlab chiqarish hajmiga bog'liq bo'lmagan xarajatlar (masalan, ijara to'lovlari,
amortizatsiya, ma'muriy xarajatlar). To'g'ridan-to'g'ri xarajatlar - bu muayyan
mahsulot yoki xizmat bilan bevosita bog'liq bo'lgan xarajatlar. Bilvosita xarajatlar -
bu bir necha mahsulot yoki xizmat o'rtasida taqsimlanishi kerak bo'lgan xarajatlar.
Nazorat qilinadigan xarajatlar - bu ma'lum bir menejer tomonidan nazorat
13

ma'lumot almashinuvi murakkab bo'lishi mumkin. Bu esa ma'lumotlar yaxlitligini
buzilishiga va qarama-qarshi ma'lumotlarning paydo bo'lishiga olib keladi.
4. Boshqaruv hisobi malakali mutaxassislarning yetishmasligi. Ko'pgina
korxonalarda boshqaruv hisobi bo'yicha malakali mutaxassislar yetishmaydi. Bu
esa tizimni samarali ishlatish va rivojlantirishda jiddiy to'siq bo'lib xizmat qiladi.
5. Noaniq xarajatlarni taqsimlash muammosi. Korxonalarda umumiy
xarajatlarni aniq taqsimlash muammosi mavjud. Ko'pincha, umumiy xarajatlar
mahsulot birliklariga shartli ravishda taqsimlanadi, bu esa mahsulot tannarxini
noto'g'ri hisoblashga olib keladi.
2.1.2. Boshqaruv hisobi muammolarini hal etish yo'llari
Yuqorida keltirilgan muammolarni hal etish uchun quyidagi yondashuvlar
taklif etiladi:
1. Zamonaviy boshqaruv hisobi usullarini joriy etish. Faoliyatga asoslangan
xarajatlarni hisoblash (Activity-Based Costing, ABC), muvozanatlashtirilgan
ko'rsatkichlar tizimi (Balanced Scorecard, BSC), "lean accounting" va boshqa
zamonaviy usullarni joriy etish orqali boshqaruv hisobi tizimini takomillashtirish
mumkin. Bu usullar turli sohalardagi korxonalar uchun moslashuvchan bo'lib,
nomoddiy aktivlar va innovatsion jarayonlarni hisobga olish imkoniyatini beradi.
2. Real vaqt rejimida ishlash imkoniyatini yaratish. Zamonaviy axborot
texnologiyalari va bulutli hisoblash tizimlari yordamida boshqaruv hisobi tizimini
real vaqt rejimida ishlashini ta'minlash mumkin. Bu esa qarorlarni tezroq va
samaraliroq qabul qilish imkoniyatini beradi.
3. Tizimlarni integratsiyalash. Korxonalarda mavjud bo'lgan turli axborot
tizimlari va dasturiy mahsulotlarni integratsiyalash orqali ma'lumotlar yaxlitligini
ta'minlash va ma'lumotlarni qayta ishlash jarayonlarini avtomatlashtirish mumkin.
4. Mutaxassislarni tayyorlash va malakasini oshirish. Boshqaruv hisobi
sohasida mutaxassislarni tayyorlash va ularning malakasini oshirish bo'yicha
dasturlarni ishlab chiqish va joriy etish zarur. Bu orqali korxonalarda malakali
mutaxassislar sonini ko'paytirish mumkin.
31

MUNDARIJA
KIRISH ...................................................................................................................... 3
I BOB. RAQAMLASHTIRISH IQTISODIYOTI SHAROITIDA BOSHQARUV
HISOBINING NAZARIY ASOSLARI ..................................................................... 5
1.1. Boshqaruv hisobining mohiyati va ahamiyati .................................................... 5
1.2. Boshqaruv hisobining maqsad va vazifalari ..................................................... 18
1.3. Boshqaruv hisobini tashkil etishning konseptual asoslari ................................ 20
II BOB. YANGI O ZBEKISTON IQTISODIYOTOTI SHAROITIDA ʻ
BOSHQARUV HISOBINI ISLOH QILISHNING ZAMONAVIY
YO'NALISHLARI ................................................................................................... 29
2.1. Boshqaruv hisobi tizimidagi muammolar va ularni hal etish yo'llari ............... 29
2.2. Xalqaro tajribada boshqaruv hisobini isloh qilish tendensiyalari ..................... 33
2.3. Boshqaruv hisobini isloh qilishning innovatsion usullari ................................ 35
XULOSA ................................................................................................................. 40
2

bo'lgan faoliyat turlari bo'yicha taqsimlash imkoniyatini beradi. Bu usul
xarajatlarni aniqroq hisoblash va korxona faoliyatini yanada samarali boshqarish
imkoniyatini beradi.
2. Time-Driven Activity-Based Costing (TDABC) – vaqtga asoslangan
faoliyatga asoslangan xarajatlarni hisoblash. TDABC usuli ABC usulining
takomillashtirilgan varianti bo'lib, vaqtni asosiy resurs sifatida hisobga oladi. Bu
usul xarajatlarni yanada aniqroq hisoblash va korxona faoliyatini yanada samarali
boshqarish imkoniyatini beradi.
3. Target Costing – maqsadli tannarxni hisoblash. Maqsadli tannarxni
hisoblash usuli mahsulot yoki xizmatning bozor narxidan kelib chiqib, uning
tannarxini hisoblash imkoniyatini beradi. Bu usul korxonaga raqobatbardosh
narxlarni belgilash va foyda me'yorini ta'minlash imkoniyatini beradi.
4. Kaizen Costing – uzluksiz takomillashtirish. Kaizen Costing usuli ishlab
chiqarish jarayonlarini uzluksiz takomillashtirish va xarajatlarni kamaytirish
imkoniyatini beradi. Bu usul korxonaga raqobatbardoshlikni oshirish va foyda
me'yorini ta'minlash imkoniyatini beradi.
5. Balanced Scorecard (BSC) – muvozanatlashtirilgan ko'rsatkichlar tizimi.
BSC usuli korxona faoliyatini to'rt asosiy yo'nalish bo'yicha baholash imkoniyatini
beradi: moliyaviy, mijozlar, ichki biznes-jarayonlar va o'sish va rivojlanish. Bu
usul korxona faoliyatini yanada to'liqroq baholash va korxona strategiyasini
amalga oshirishning samaradorligini oshirish imkoniyatini beradi. 4
2.3.2. Boshqaruv hisobida raqamli transformatsiya
Raqamli transformatsiya boshqaruv hisobi tizimini isloh qilishda muhim
ahamiyatga ega:
1. Axborot tizimlarini integratsiyalash. Turli axborot tizimlarini
integratsiyalash orqali ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va taqdim etish
jarayonlarini avtomatlashtirish mumkin. Bu esa ma'lumotlar sifatini oshiradi va
qarorlar qabul qilish jarayonini tezlashtiradi.
4
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi – www.soliq.uz
36

- Target Costing usulini joriy etish: Yangi mahsulotlar uchun maqsadli
tannarxni bozor narxidan kelib chiqqan holda belgilash.
2. Lean Management va Six Sigma tamoyillarini boshqaruv hisobiga
integratsiya qilish:
- Isrofgarchilikni bartaraf etish uchun "Value Stream Mapping" usulini
joriy etish;
- Mahsulot sifatini oshirish uchun "Quality costing" tizimini joriy etish;
- Jarayonlarni doimiy takomillashtirish uchun "Kaizen costing" tizimini
joriy etish.
3. Xalqaro standartlarga asoslangan boshqaruv hisobi tizimini joriy etish:
- IFRS standartlari asosida boshqaruv hisobotlarini tayyorlash;
- Xalqaro amaliyotda qo'llaniladigan KPI tizimlarini joriy etish;
- Korxona qiymatini boshqarish (Value-based Management) tizimini joriy
etish.
Yuqorida keltirilgan tavsiyalarni amaliyotga joriy etish uchun quyidagi
mexanizm taklif etiladi:
1-bosqich: Tayyorgarlik (3-6 oy)
- Korxonaning joriy holatini baholash;
- Boshqaruv hisobini takomillashtirish loyihasini ishlab chiqish;
- Korxona rahbariyati va xodimlarini loyiha bilan tanishtirish.
2-bosqich: Tashkiliy o'zgarishlar (2-3 oy)
- Boshqaruv hisobi xizmatini tashkil etish yoki mavjud xizmatni qayta
tashkil etish;
- Boshqaruv hisobining ichki me'yoriy hujjatlarini ishlab chiqish;
- Javobgarlik markazlarini tashkil etish.
3-bosqich: Uslubiy o'zgarishlar (3-6 oy)
- Xarajatlarni hisobga olish tizimini takomillashtirish;
- Byudjetlashtirish tizimini joriy etish yoki takomillashtirish;
- Boshqaruv hisobotlari tizimini ishlab chiqish.
4-bosqich: Texnologik o'zgarishlar (6-12 oy)
27

4. Barqaror rivojlanish masalalariga yanada ko'proq e'tibor qaratilishi.
Kelajakda boshqaruv hisobi tizimida barqaror rivojlanish masalalariga yanada
ko'proq e'tibor qaratiladi. Korxonalar o'z faoliyatining ijtimoiy va ekologik ta'sirini
hisobga olish va hisobot berish amaliyotini yanada rivojlantiradi.
5. Global standartlarning rivojlanishi. Kelajakda boshqaruv hisobi sohasida
global standartlar yanada rivojlanadi. Bu standartlar boshqaruv hisobi amaliyotini
yanada takomillashtirish va xalqaro darajada uyg'unlashtirishga qaratilgan.
2.3.4. Korxona samaradorligini oshirishda boshqaruv hisobining
innovatsion usullarini qo'llash
Korxona samaradorligini oshirishda boshqaruv hisobining innovatsion
usullarini qo'llash quyidagi afzalliklarni beradi:
1. Korxona faoliyatini yanada samarali boshqarish. Boshqaruv hisobining
innovatsion usullarini qo'llash orqali korxona faoliyatini yanada samarali
boshqarish mumkin. Bu usullar korxona faoliyatiga oid ma'lumotlarni yanada
to'liqroq va aniqroq taqdim etish imkoniyatini beradi.
2. Xarajatlarni kamaytirish. Boshqaruv hisobining innovatsion usullarini
qo'llash orqali xarajatlarni kamaytirish mumkin. Bu usullar xarajatlarni aniqroq
hisoblash va ularni boshqarish imkoniyatini beradi.
3. Qarorlar qabul qilish jarayonini takomillashtirish. Boshqaruv hisobining
innovatsion usullarini qo'llash orqali qarorlar qabul qilish jarayonini
takomillashtirish mumkin. Bu usullar qarorlar qabul qilish uchun zarur bo'lgan
ma'lumotlarni to'liqroq va aniqroq taqdim etish imkoniyatini beradi.
4. Korxona raqobatbardoshligini oshirish. Boshqaruv hisobining innovatsion
usullarini qo'llash orqali korxona raqobatbardoshligini oshirish mumkin. Bu usullar
korxonaga o'z strategiyasini samarali amalga oshirish va bozordagi o'z mavqeini
mustahkamlash imkoniyatini beradi.
5. Korxona qiymatini oshirish. Boshqaruv hisobining innovatsion usullarini
qo'llash orqali korxona qiymatini oshirish mumkin. Bu usullar korxona faoliyatini
yanada samarali boshqarish va uning moliyaviy ko'rsatkichlarini yaxshilash
imkoniyatini beradi.
38

- Ma'lumotlar omborini yaratish: Korxonaning barcha bo'limlari va
jarayonlaridan olingan ma'lumotlarni yagona ma'lumotlar omborida saqlash va
qayta ishlash;
- Biznes-tahlil (Business Intelligence) tizimlarini joriy etish: Power BI,
Tableau kabi dasturlardan foydalanish orqali ma'lumotlarni vizualizatsiya qilish va
tahlil etish.
3. Boshqaruv hisobotlarini takomillashtirish:
- Dashboard va KPI monitoringini joriy etish: Korxona faoliyatining
asosiy ko'rsatkichlarini real vaqt rejimida kuzatish imkoniyatini beruvchi vizual
hisobotlarni yaratish;
- Prognozlash va modellashtirish tizimlarini joriy etish: Korxona
faoliyatining asosiy ko'rsatkichlarini prognozlash va turli senariylarda
modellashtirish imkoniyatini beruvchi tizimlarni yaratish;
- Mobil ilovalarni joriy etish: Rahbarlar va menejerlar uchun smartfon va
planshetlarda ishlash imkoniyatini beruvchi mobil ilovalarni yaratish.
O'zbekistonda boshqaruv hisobi sohasida kadrlar salohiyatini oshirish uchun
quyidagi choralarni ko'rish tavsiya etiladi:
1. Ta'lim tizimini takomillashtirish:
- Oliy ta'lim muassasalarida boshqaruv hisobi bo'yicha o'quv dasturlarini
takomillashtirish;
- Xalqaro professional sertifikatlar (CIMA, CMA) dasturlarini joriy etish;
- Amaliy ko'nikmalarni shakllantirish uchun o'quv jarayoniga amaliy
mashg'ulotlarni ko'proq kiritish.
2. Malaka oshirish tizimini takomillashtirish
- Boshqaruv hisobi bo'yicha maxsus malaka oshirish kurslarini tashkil
etish;
- Xalqaro ekspertlarni jalb qilgan holda seminar va treninglar o'tkazish;
- Onlayn ta'lim platformalarini yaratish.
3. Professional uyushmalar faoliyatini rivojlantirish:
- O'zbekiston boshqaruv hisobi mutaxassislari uyushmasini tashkil etish;
25

- Xalqaro professional uyushmalar bilan hamkorlikni yo'lga qo'yish;
- Boshqaruv hisobi sohasidagi ilg'or tajribalarni o'rganish va almashish
uchun platformalar yaratish.
O'zbekistonda boshqaruv hisobi sohasidagi normativ-huquqiy bazani
takomillashtirish uchun quyidagi choralar taklif etiladi:
1. Boshqaruv hisobi bo'yicha milliy standartlarni ishlab chiqish:
- Boshqaruv hisobining milliy standartlarini ishlab chiqish;
- Xalqaro standartlar asosida milliy uslubiy ko'rsatmalarni tayyorlash;
- Boshqaruv hisobi atamalarining o'zbek tilidagi glossariyini yaratish.
2. Boshqaruv hisobi bo'yicha uslubiy ko'rsatmalarni ishlab chiqish:
- Tarmoqlar kesimida boshqaruv hisobini tashkil etish bo'yicha uslubiy
ko'rsatmalar tayyorlash;
- Turli hajmdagi korxonalar uchun boshqaruv hisobini tashkil etish
bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
- Boshqaruv hisobining zamonaviy usullarini joriy etish bo'yicha
qo'llanmalar tayyorlash.
3. Boshqaruv hisobi sohasidagi xalqaro standartlarni tarjima qilish va
moslashtirish:
- CIMA, IMA kabi xalqaro tashkilotlarning boshqaruv hisobi bo'yicha
standartlarini o'zbek tiliga tarjima qilish;
- Xalqaro standartlarni O'zbekiston sharoitiga moslashtirish;
- Boshqaruv hisobi bo'yicha adabiyotlarni o'zbek tiliga tarjima qilish.
O'zbekiston korxonalarida boshqaruv hisobining innovatsion usullarini joriy
etish uchun quyidagi tavsiyalar beriladi:
1. Strategik boshqaruv hisobi usullarini joriy etish:
- Balanced Scorecard (BSC) tizimini joriy etish: Korxona strategiyasini 4
ta yo'nalish (moliya, mijozlar, biznes-jarayonlar, rivojlanish) bo'yicha
ko'rsatkichlarga bog'lash;
- Economic Value Added (EVA) usulini joriy etish: Korxona faoliyatini
iqtisodiy qo'shilgan qiymat ko'rsatkichi asosida baholash;
26

Boshqaruv hisobini isloh qilishning nazariy va
amaliy jihatlari
1

tahlil qilinadi. Bundan tashqari, korxona bo'linmalari va ularning rahbarlari
faoliyati samaradorligi baholanadi, rag'batlantirish tizimi ishlab chiqiladi.
Prognozlashtirish va modellashtirish: Boshqaruv hisobining muhim vazifasi
korxona faoliyatini prognozlashtirish va modellashtirishdir. Bu vazifa doirasida
korxona faoliyatining turli senariylari modellashtiriladi, ular taqqoslanadi va eng
maqbul senariy tanlanadi.
3
1.3. Boshqaruv hisobini tashkil etishning konseptual asoslari
Boshqaruv hisobi tushunchasi va uning ahamiyati
Boshqaruv hisobi – bu tashkilotning moliyaviy va iqtisodiy faoliyatini
samarali boshqarish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash va
tahlil qilish tizimidir. U rahbariyat va menejerlarga strategik va operativ qarorlar
qabul qilishda asos bo’lib xizmat qiladi.
Boshqaruv hisobining konseptual asoslari deganda, uning tashkil etilishida
qo’llaniladigan asosiy tamoyillar, usullar va yondashuvlar tushuniladi. Bu
konseptual asoslar boshqaruv hisobi tizimini samarali tashkil etish va uni korxona
faoliyatiga moslashtirish imkonini beradi.
Boshqaruv hisobi tizimini tashkil etish tamoyillari
Boshqaruv hisobini samarali tashkil etish quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
1. Maqsadga yo’naltirilganlik – Boshqaruv hisobining asosiy maqsadi
rahbariyat va menejerlarga qaror qabul qilish uchun ishonchli axborot taqdim
etishdir. Hisob tizimi korxonaning strategik maqsadlariga mos bo’lishi lozim.
2. Moslashuvchanlik – Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv hisobi tezkor
va o’zgaruvchan axborotga asoslanishi, turli sharoitlarga moslashishi zarur.
3. Aniqlik va haqqoniylik – Tizim tomonidan taqdim etilayotgan
ma’lumotlar real va ishonchli bo’lishi kerak. Noaniqlik yoki xatoliklar noto’g’ri
boshqaruv qarorlariga olib kelishi mumkin.
3
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi – www.mf.uz
20

- Axborot tizimlari integratsiyasining sustligi.
4. Uslubiy muammolar:
- Milliy iqtisodiyot xususiyatlarini hisobga oluvchi boshqaruv hisobi
uslubiyotining rivojlanmaganligi;
- Xalqaro amaliyotdagi ilg'or usullarning keng joriy etilmaganligi;
- Soha bo'yicha o'zbek tilidagi adabiyotlar va qo'llanmalarning yetarli
emasligi.
Ushbu muammolar O'zbekistonda boshqaruv hisobining rivojlanishiga
to'sqinlik qiluvchi asosiy omillar hisoblanadi va ularni hal etish yo'llarini ishlab
chiqish muhim ahamiyatga egadir.
O'zbekiston korxonalarida boshqaruv hisobini takomillashtirish uchun
kompleks yondashuvni qo'llash maqsadga muvofiq. Bu yondashuv quyidagi
yo'nalishlarda amalga oshirilishi lozim:
Zamonaviy korxonalarda boshqaruv hisobini samarali tashkil etish uchun
quyidagi tashkiliy choralarni ko'rish tavsiya etiladi:
1. Boshqaruv hisobi xizmatini tashkil etish modellari:
Korxonalar hajmiga ko'ra, boshqaruv hisobi xizmatini tashkil etishning
quyidagi modellari taklif etiladi:
- Yirik korxonalar uchun: Maxsus boshqaruv hisobi bo'limini tashkil etish.
Bu bo'lim moliyaviy direktor yoki bosh hisobchiga bo'ysunishi mumkin. Bo'lim
tarkibida boshqaruv hisobchilari, tahlilchilar va rejalashtirish mutaxassislari
faoliyat yuritadi.
- O'rta korxonalar uchun: Buxgalteriya bo'limi tarkibida boshqaruv hisobi
guruhini tashkil etish. Bu guruh 2-3 nafar mutaxassisdan iborat bo'lishi mumkin.
- Kichik korxonalar uchun: Mavjud buxgalteriya xodimlarining
vazifalarini qayta taqsimlash orqali boshqaruv hisobi funksiyalarini amalga
oshirish.
2. Boshqaruv hisobi reglamentini ishlab chiqish:
17

II BOB. YANGI O ZBEKISTON IQTISODIYOTOTI SHAROITIDAʻ
BOSHQARUV HISOBINI ISLOH QILISHNING ZAMONAVIY
YO'NALISHLARI
2.1. Boshqaruv hisobi tizimidagi muammolar va ularni hal etish yo'llari
Yangi O zbekiston iqtisodiyoti izchil rivojlanish va modernizatsiya
ʻ
jarayonini boshdan kechirmoqda. Mamlakatda bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayoni
chuqurlashgani sari korxonalarning raqobatbardoshligini oshirish, samarali resurs
taqsimoti va strategik boshqaruv tizimini takomillashtirish zarurati ortib bormoqda.
Shu nuqtayi nazardan, boshqaruv hisobini zamonaviy usullar asosida isloh qilish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshqaruv hisobi – bu tashkilot ichida samarali qaror qabul qilish uchun
mo’ljallangan tizim bo’lib, u iqtisodiy jarayonlarni rejalashtirish, nazorat qilish va
tahlil etishga xizmat qiladi. An’anaviy yondashuvlar hozirgi sharoitda yetarli
samara bermayotganligi sababli, yangi model va texnologiyalarni joriy etish
zarurati tug’ilmoqda.
Boshqaruv hisobini isloh qilishning asosiy yo’nalishlari
1. Raqamli texnologiyalarni joriy etish
Raqamli iqtisodiyot sharoitida boshqaruv hisobining avtomatlashtirilgan
tizimlarga o’tishi zarurati ortib bormoqda. Zamonaviy dasturiy ta’minotlar
korxonalarga real vaqt rejimida ma’lumotlarni tahlil qilish, prognozlar tuzish va
xarajatlarni samarali boshqarish imkoniyatini beradi. Sun’iy intellekt va
ma’lumotlar tahlili texnologiyalaridan foydalanish orqali boshqaruv hisobi
an’anaviy qo’lda yuritiladigan tizimdan ilg’or, tahliliy modelga o’tmoqda.
2. Xarajatlarni boshqarish tizimini takomillashtirish
Yangi O zbekiston sharoitida korxonalar samaradorligini oshirish uchun
ʻ
harajatlarni tahlil qilish va optimallashtirish muhim o’rin tutadi. Buning uchun
faoliyatga asoslangan hisob (ABC – Activity-Based Costing) tizimi joriy etilishi
29

rahbariyatini qaror qabul qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlar bilan
ta'minlashdir.
Moliyaviy hisob korxonaning tashqi foydalanuvchilar (investorlar,
kreditorlar, davlat organlari va boshqalar) bilan munosabatlarini tartibga solsa,
boshqaruv hisobi korxona ichidagi boshqaruv jarayonlarini qo'llab-quvvatlaydi.
Foydalanuvchilar: Moliyaviy hisob ma'lumotlaridan asosan tashqi
foydalanuvchilar (investorlar, kreditorlar, davlat organlari, boshqa tashqi
foydalanuvchilar) foydalansa, boshqaruv hisobi ma'lumotlaridan asosan korxona
rahbariyati foydalanadi. Moliyaviy hisobda tayyorlanadigan hisobotlar keng
jamoatchilik uchun ochiq bo'lsa, boshqaruv hisobi hisobotlari korxona ichida
foydalanish uchun mo'ljallangan va tijorat siri hisoblanadi.
Majburiylik: Moliyaviy hisob qonun bilan belgilangan talablar asosida
yuritilishi kerak bo'lsa, boshqaruv hisobi korxona rahbariyati ehtiyojlariga ko'ra
ixtiyoriy ravishda tashkil etiladi. Moliyaviy hisobni yuritish barcha korxonalar
uchun majburiy bo'lsa, boshqaruv hisobi korxona rahbariyati xohishi va ehtiyojlari
asosida tashkil etiladi.
Standartlashtirish: Moliyaviy hisob milliy va xalqaro standartlar asosida
yuritiladi, bu esa tayyorlanadigan hisobotlarning barcha foydalanuvchilar uchun
tushunarli va taqqoslanadigan bo'lishini ta'minlaydi. Boshqaruv hisobi esa
korxonaning ichki standartlari va rahbariyat ehtiyojlari asosida tashkil etiladi, bu
esa har bir korxonada boshqaruv hisobining o'ziga xos xususiyatlarga ega
bo'lishiga olib keladi.
Davriylik: Moliyaviy hisob ma'lum davrlarda (choraklik, yillik) hisobotlarni
tayyorlashni nazarda tutadi. Boshqaruv hisobi esa zarurat bo'yicha (kunlik,
haftalik, oylik) hisobotlarni tayyorlaydi. Moliyaviy hisobda hisobot davri qonun
bilan belgilanadi, boshqaruv hisobida esa hisobot davri korxona rahbariyati
ehtiyojlariga ko'ra belgilanadi. 2
Ma'lumot turlari: Moliyaviy hisob asosan moliyaviy ma'lumotlarni qayta
ishlaydi va taqdim etadi. Boshqaruv hisobi esa moliyaviy ma'lumotlar bilan bir
2
Xalqaro buxgalteriya federatsiyasi (IFAC) – www.ifac.org
12

takomillashtirish (Kaizen) tamoyili asosida ishlab chiqilgan bo’lib, bu modelda
sifat va samaradorlik eng muhim mezon hisoblanadi. Ushbu xalqaro
yondashuvlardan kelib chiqib, O’zbekistonda ham boshqaruv hisobi tizimini isloh
qilish va uni zamonaviy talablar asosida shakllantirish lozim.
O’zbekistonda boshqaruv hisobi tizimi rivojlanish bosqichida bo’lib, bu
borada hali ko’plab muammolar mavjud. Xususan, korxonalarda boshqaruv hisobi
tizimining yetarlicha rivojlanmagani, buxgalteriya hisobi bilan boshqaruv hisobi
o’rtasidagi farqning yetarli darajada tushunilmagani, malakali mutaxassislarning
yetishmovchiligi hamda avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarining kamligi kabi
muammolar mavjud. Shuningdek, boshqaruv hisobi bo’yicha milliy normativ-
huquqiy bazaning xalqaro standartlarga to’liq mos emasligi ham bu sohaning
rivojlanishiga to’siq bo’lib turibdi.
Boshqaruv hisobi tizimini rivojlantirish uchun bir nechta yo’nalishlarda
islohotlar amalga oshirilishi lozim. Avvalo, korxonalarda boshqaruv hisobining
zamonaviy usullarini keng joriy etish orqali samaradorlikni oshirish mumkin.
Faoliyatga asoslangan hisob tizimidan foydalanish, byudjetlashtirish tizimini
takomillashtirish va avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini tatbiq etish orqali
boshqaruv qarorlarini yanada aniqroq qabul qilish mumkin bo’ladi.
Bundan tashqari, boshqaruv hisobi bo’yicha mutaxassislarni tayyorlash va
ularning malakasini oshirishga e’tibor qaratish zarur. Universitetlarda bu yo’nalish
bo’yicha alohida dasturlar ishlab chiqilishi, korxonalarda esa xodimlar uchun
maxsus trening va seminarlar tashkil etilishi lozim. Shu bilan birga, xalqaro
moliyaviy hisobot standartlari (IFRS) va ilg’or xorijiy tajribalar asosida milliy
boshqaruv hisobi tizimini rivojlantirish ham muhim ahamiyatga ega.
Axborot texnologiyalaridan foydalanish ham boshqaruv hisobi tizimini
samarali yuritishda muhim o’rin tutadi.
Moliyaviy va boshqaruv hisobi bo’yicha maxsus dasturlar (masalan, 1C,
SAP, Oracle Financials)dan foydalanish natijasida korxona faoliyatiga oid
ma’lumotlarni tezkor tahlil qilish, hisobotlarni avtomatik shakllantirish va samarali
boshqaruv qarorlarini qabul qilish imkoniyati oshadi.
41

Boshqaruv hisobini tashkil etishning konseptual asoslari uning
samaradorligini ta’minlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tizimni to’g’ri
tashkil etish korxonalarga moliyaviy barqarorlikni oshirish, xarajatlarni
optimallashtirish va strategik qarorlar qabul qilish jarayonini yaxshilash imkonini
beradi. O’zbekistonda boshqaruv hisobini rivojlantirish uchun xalqaro tajribaga
tayangan holda, avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish va sohaga oid
mutaxassislarni tayyorlashga e’tibor qaratish zarur.
Korxonalarda boshqaruv hisobini tashkil etish uchun quyidagi ichki
me'yoriy hujjatlarni ishlab chiqish tavsiya etiladi:
- Boshqaruv hisobi to'g'risidagi Nizom;
- Boshqaruv hisobi xizmati to'g'risidagi Nizom;
- Boshqaruv hisobi uslubiyoti;
- Boshqaruv hisoboti shakllari va ularni to'ldirish tartibi;
- Javobgarlik markazlari to'g'risidagi Nizom.
3. Javobgarlik markazlarini tashkil etish:
O'zbekiston korxonalarida boshqaruv hisobi uslubiyotini takomillashtirish
uchun quyidagi yo'nalishlar taklif etiladi:
1. Xarajatlarni hisobga olish tizimini takomillashtirish:
- "Direct costing" tizimini joriy etish: Bu tizim xarajatlarni o'zgaruvchan
va doimiy xarajatlarga ajratish orqali, mahsulot tannarxini faqat o'zgaruvchan
xarajatlar asosida hisoblashga imkon beradi. Bu esa, o'z navbatida, kritik nuqtani
hisoblash va qisqa muddatli qarorlar qabul qilish uchun qulay hisoblanadi.
- "Standard costing" tizimini joriy etish: Bu tizim xarajatlarni me'yoriy
hisobga olishga asoslangan bo'lib, xarajatlarni oldindan belgilangan me'yorlar bilan
solishtirish orqali chetlanishlarni aniqlash va nazorat qilish imkoniyatini beradi.
- "Activity-Based Costing (ABC)" tizimini joriy etish: Bu tizim xarajatlarni
faoliyat turlari bo'yicha taqsimlash orqali, har bir mahsulot uchun aniq tannarxni
hisoblash imkoniyatini beradi. Bu tizimni asosan murakkab texnologik
jarayonlarga ega bo'lgan korxonalarda qo'llash maqsadga muvofiq.
2. Byudjetlashtirish tizimini takomillashtirish:
23

1.2. Boshqaruv hisobining maqsad va vazifalari
Boshqaruv. Bu maqsad va vazifalar korxonaning samarali faoliyatini
ta'minlash va uning raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi.
Boshqaruv hisobining hisobi tizimi korxonada bir qator muhim maqsad va
vazifalarni amalga oshirish uchun yo'naltirilgan asosiy maqsadi
Boshqaruv hisobining asosiy maqsadi korxona rahbariyatini qaror qabul
qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlar bilan o'z vaqtida ta'minlash orqali korxona
faoliyati samaradorligini oshirishdan iborat. Bu maqsad quyidagi yo'nalishlarda
amalga oshiriladi:
Korxona strategiyasini qo'llab-quvvatlash: Boshqaruv hisobi korxona
strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonini qo'llab-quvvatlaydi.
Boshqaruv hisobi tizimi korxona strategik maqsadlarini miqdoriy ko'rsatkichlarda
ifodalaydi, ularni alohida bo'linmalar va xodimlar darajasiga yetkazadi,
strategiyani amalga oshirish jarayonini kuzatib boradi va zarur hollarda tuzatishlar
kiritish imkonini beradi.
Resurslardan samarali foydalanishni ta'minlash: Boshqaruv hisobi korxona
resurslaridan (moliyaviy, moddiy, mehnat) samarali foydalanishni ta'minlashga
qaratilgan.
Boshqaruv hisobi tizimi resurslardan foydalanish jarayonini rejalashtiradi,
nazorat qiladi va baholaydi, isrofgarchilikni kamaytirish va resurslardan
foydalanish samaradorligini oshirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqadi.
Qaror qabul qilish jarayonini takomillashtirish: Boshqaruv hisobi korxonada
qaror qabul qilish jarayonini takomillashtirishga qaratilgan. Boshqaruv hisobi
tizimi qaror qabul qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni taqdim etadi, muqobil
variantlarni baholash imkonini beradi, qarorlarning moliyaviy oqibatlarini prognoz
qiladi.
Raqobat ustunligiga erishish: Boshqaruv hisobi korxonaning bozordagi
raqobat ustunligiga erishishiga yordam beradi. Boshqaruv hisobi tizimi korxonaga
bozor sharoitlariga tezroq moslashish, yangi imkoniyatlardan samarali foydalanish,
xatarlarni o'z vaqtida bartaraf etish imkonini beradi.
18

Xatarlarni boshqarish: Boshqaruv hisobi korxona faoliyatidagi xatarlarni
aniqlash va ularni boshqarish imkonini beradi. Boshqaruv hisobi ma'lumotlari
asosida korxona rahbariyati faoliyatdagi xatarlarni baholaydi, ularning ehtimolini
kamaytirish bo'yicha choralar ko'radi va zarur hollarda xatarlardan himoya qilish
uchun zaxiralar yaratadi.
Strategiyani qo'llab-quvvatlash: Boshqaruv hisobi korxona strategiyasini
ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonini qo'llab-quvvatlaydi. Boshqaruv hisobi
ma'lumotlari asosida korxona rahbariyati korxona rivojlanishining strategik
yo'nalishlarini belgilaydi, strategik maqsadlarni shakllantiradi va ularni amalga
oshirish bo'yicha taktik qarorlar qabul qiladi.
Investitsion qarorlar: Boshqaruv hisobi investitsion loyihalarni baholash va
ularni amalga oshirish bo'yicha qarorlar qabul qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshqaruv hisobi ma'lumotlari asosida korxona rahbariyati investitsion
loyihalarning samaradorligini baholaydi, ularni amalga oshirish imkoniyatlarini va
risklarini tahlil qiladi.
Innovatsion faoliyatni qo'llab-quvvatlash: Boshqaruv hisobi korxonaning
innovatsion faoliyatini qo'llab-quvvatlaydi. Boshqaruv hisobi ma'lumotlari asosida
korxona rahbariyati innovatsion loyihalarni baholaydi, ularni moliyalashtirish
manbalari va usullarini aniqlaydi, innovatsion faoliyat samaradorligini baholaydi.
Boshqaruv qarorlarini asoslash: Boshqaruv hisobi korxona rahbariyati
tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni asoslash uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni
taqdim etadi. Boshqaruv hisobi ma'lumotlari asosida korxona rahbariyati
qarorlarning moliyaviy oqibatlarini baholaydi, muqobil variantlarni taqqoslaydi va
eng samarali qarorni tanlaydi.
Moliyaviy va boshqaruv hisobi o'rtasidagi farqlar
Boshqaruv hisobining mohiyatini to'liq anglash uchun uni moliyaviy hisob
bilan taqqoslash muhim. Moliyaviy hisob va boshqaruv hisobi o'rtasida bir qator
muhim farqlar mavjud:
Maqsad: Moliyaviy hisobning asosiy maqsadi tashqi foydalanuvchilar uchun
moliyaviy hisobotlarni tayyorlash bo'lsa, boshqaruv hisobining maqsadi korxona
11

Ikkinchi bob doirasida boshqaruv hisobini isloh qilishning zamonaviy
yo'nalishlari ko'rib chiqildi. Boshqaruv hisobi tizimidagi asosiy muammolar
aniqlandi va ularni hal etish yo'llari taklif etildi. Xalqaro tajribada boshqaruv
hisobini isloh qilish tendensiyalari o'rganildi va boshqaruv hisobini isloh qilishning
innovatsion usullari ko'rib chiqildi.
Boshqaruv hisobi tizimini isloh qilishda zamonaviy konsepsiyalar, raqamli
texnologiyalar va innovatsion usullar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu
yo'nalishlar boshqaruv hisobi tizimining samaradorligini oshirish va korxona
faoliyatini yanada samarali boshqarish imkoniyatini beradi.
Boshqaruv hisobi tizimini isloh qilishda rivojlangan mamlakatlar tajribasini
o'rganish va ularning ilg'or amaliyotlarini milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda
qo'llash maqsadga muvofiq. Shuningdek, boshqaruv hisobi sohasida
mutaxassislarni tayyorlash va ularning malakasini oshirish bo'yicha dasturlarni
ishlab chiqish va joriy etish zarur.
Boshqaruv hisobi tizimini isloh qilish korxona faoliyatining samaradorligini
oshirish, xarajatlarni kamaytirish, qarorlar qabul qilish jarayonini takomillashtirish,
korxona raqobatbardoshligini oshirish va korxona qiymatini oshirish imkoniyatini
beradi.
39

Boshqaruv hisobini isloh qilishning nazariy va amaliy jihatlari

Купить