Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	41.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Boshqaruv hisobining tashkiliy jarayonida foydalanilgan baholash va nazorat axborotlari

4. Nazorat va baholash - boshqaruv hisobi korxona faoliyatining
samaradorligini nazorat qilish va baholash, shuningdek, rejalarning bajarilishini
tahlil qilish imkonini beradi.
5. Strategik qarorlarni qabul qilish - boshqaruv hisobi korxonaning uzoq
muddatli rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun zarur
bo'lgan axborotlarni taqdim etadi.
Boshqaruv hisobining asosiy elementlari quyidagilardan iborat:
- Xarajatlar hisobi va tannarx kalkulyatsiyasi;
- Byudjetlashtirish va rejalashtirish;
- Nazorat va tahlil;
- Hisobot tayyorlash va qarorlarni qabul qilish.
Boshqaruv hisobining ahamiyati korxona faoliyatining barcha jabhalarida
namoyon bo'ladi. Uning yordamida korxona rahbarlari va menejerlari o'z vaqtida
aniq va ishonchli ma'lumotlarga ega bo'ladi, bu esa samarali qarorlar qabul qilish
imkonini beradi. Bundan tashqari, boshqaruv hisobi korxonaning barcha
bo'linmalari faoliyatini muvofiqlashtirish, xarajatlarni nazorat qilish va
resurslardan oqilona foydalanishni ta'minlaydi.
Boshqaruv hisobining yana bir muhim ahamiyati shundaki, u korxonaning
moliyaviy holatini yaxshilash, rentabellikni oshirish va raqobatbardoshligini
ta'minlash uchun zarur bo'lgan axborotlarni taqdim etadi. Boshqaruv hisobi
ma'lumotlari asosida korxona rahbarlari mahsulot (ish, xizmat) narxini belgilash,
ishlab chiqarish hajmini o'zgartirish, yangi mahsulotlarni joriy etish yoki
mavjudlarini to'xtatish kabi muhim qarorlarni qabul qilish imkoniga ega bo'ladi.
Zamonaviy sharoitda boshqaruv hisobining ahamiyati yanada oshib
bormoqda. Buning sababi, birinchidan, raqobat kurashining kuchayishi,
8

3. Tejamkorlik tamoyili - boshqaruv hisobi tizimini tashkil etish va yuritish
xarajatlari uning natijasida olinadigan foyda (samaradorlik)dan kam bo'lishi lozim.
Bu tamoyil boshqaruv hisobi tizimining iqtisodiy maqsadga muvofiqligini
ta'minlaydi.
4. Moslashuvchanlik tamoyili - boshqaruv hisobi tizimi korxona
faoliyatining o'zgaruvchan sharoitlariga moslashuvchan bo'lishi lozim. Bu tamoyil
boshqaruv hisobi tizimining doimo yangilanib va takomillashib borishini
ta'minlaydi.
5. Maqsadga yo'nalganlik tamoyili - boshqaruv hisobi tizimi korxonaning
strategik va taktik maqsadlariga erishishga yo'naltirilgan bo'lishi lozim. Bu tamoyil
boshqaruv hisobi tizimining korxona rivojlanish strategiyasi bilan uzviy
bog'liqligini ta'minlaydi.
6. Komplekslilik tamoyili - boshqaruv hisobi tizimi korxona faoliyatining
barcha jabhalarini kompleks ravishda qamrab olishi lozim. Bu tamoyil boshqaruv
hisobi tizimining yaxlitligini va tizimli yondashuvni ta'minlaydi.
7. Uzluksizlik tamoyili - boshqaruv hisobi tizimi uzluksiz ravishda faoliyat
ko'rsatishi lozim. Bu tamoyil doimiy monitoringni va nazoratni ta'minlaydi.
Boshqaruv hisobini tashkil etish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlardan
iborat:
1. Tayyorgarlik bosqichi - bu bosqichda boshqaruv hisobi tizimini joriy etish
maqsadlari, vazifa va imkoniyatlari aniqlanadi, korxonaning mavjud hisobot tizimi
tahlil qilinadi, boshqaruv hisobi tizimini joriy etish uchun zarur bo'lgan resurslar
baholanadi.
10

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Akhmedov, S. S. (2015). Boshqaruv hisobi va audit. Tashkent: Iqtisod-
Moliya.
2. Asadov, A. I. (2017). Boshqaruv axboroti va tizimlar. Tashkent:
“O‘zbekiston” Publishing House.
3. Beshimov, M. S. (2018). Nazorat tizimlarining samaradorligini oshirish.
Tashkent: Mirzo Ulug‘bek nomidagi nashriyot.
4. G‘ulomov, O. A. (2016). Boshqaruv qarorlarini qabul qilish va iqtisodiy
tahlil. Tashkent: Science and Technology.
5. Ismoilov, R. B. (2019). Boshqaruv hisobi: nazorat va tahlil metodlari.
Tashkent: Yangi avlod nashriyoti.
6. Karimov, A. (2020). Axborot texnologiyalari va ularning boshqaruv
tizimidagi o‘rni. Tashkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti.
7. Mavlyanova, D. A. (2017). Boshqaruv hisobi va axborot tizimlari.
Tashkent: Iqtisodiyot va moliya.
8. Murodov, D. (2018). Xalqaro boshqaruv tizimlari va ularning
samaradorligi. Tashkent: Ta’lim nashriyoti.
9. Mustafayev, N. (2021). Boshqaruv nazorati va raqamli texnologiyalar.
Tashkent: Innovatsion nashriyot.
10. O‘rinboyev, S. (2020). Iqtisodiy boshqaruv axboroti. Tashkent: Xalqaro
nashriyot.
11. Shukurov, I. (2017). Axborot tizimlari va ularning boshqaruvdagi roli.
Tashkent: “O‘zbekiston” Publishing House.
49

- Bozor ulushining ko'p yillik dinamikas
Trend tahlil korxona faoliyatining uzoq muddatli rivojlanishini baholash,
kelajakdagi ko'rsatkichlarni prognoz qilish, strategik qarorlar qabul qilish uchun
muhim hisoblanadi.
4. Koeffitsientlar tahlili — korxona faoliyatining turli ko'rsatkichlari
o'rtasidagi nisbatlarni tahlil qilish. Bu usul korxona faoliyatining turli jabhalarini
(likvidlik, rentabellik, moliyaviy barqarorlik va boshqalar) baholash imkonini
beradi. Masalan:
- Likvidlik koeffitsientlari
- Rentabellik koeffitsientlari
- Moliyaviy barqarorlik koeffitsientlari
- Aktivlar aylanishi koeffitsientlari
Koeffitsientlar tahlili korxona faoliyatining turli jabhalarini kompleks
baholash, korxonaning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash, boshqaruv qarorlarini
qabul qilish uchun muhim hisoblanadi.
1. CVP-tahlil (xarajat-hajm-foyda tahlili) — xarajatlar, ishlab chiqarish
hajmi va foyda o'rtasidagi bog'liqlikni tahlil qilish. Bu usul ishlab chiqarish
hajmining o'zgarishi korxona foydasi va xarajatlariga qanday ta'sir ko'rsatishini
aniqlash imkonini beradi. Masalan:
- Rentabellik nuqtasini aniqlash
- Operatsion richagni hisoblash
- Xavfsizlik zaxirasini aniqlash
- Ishlab chiqarish hajmining o'zgarishi foyda va xarajatlarga ta'sirini
baholash
28

Tadqiqot davomida shuningdek aniqlanishicha, zamonaviy boshqaruv
tizimlarida raqamli texnologiyalar, avtomatlashtirilgan hisobot tizimlari va dasturiy
mahsulotlardan keng foydalanilmoqda. Bu esa boshqaruv axborotlarining aniqligi,
tezligi, vizualligi va real vaqtda yangilanishi kabi omillarni kuchaytiradi. Natijada,
tashkilot o‘z faoliyatida tezroq va aniqroq qarorlar qabul qilish imkoniga ega
bo‘ladi. Bu esa raqobatbardoshlikni oshirish va barqaror rivojlanishga erishish
uchun muhim poydevor hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, boshqaruv hisobida baholash va nazorat
axborotlarining o‘rni beqiyosdir. Ular nafaqat hozirgi holatni aniqlash, balki
kelajak faoliyatni rejalashtirish, strategik qarorlar ishlab chiqish va resurslardan
oqilona foydalanishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Kelgusida bu
yo‘nalishda axborot texnologiyalari salohiyatidan to‘laqonli foydalanish, xodimlar
malakasini oshirish va zamonaviy boshqaruv madaniyatini shakllantirish orqali
boshqaruv hisobining yanada takomillashuvi ta’minlanadi. Bu esa nafaqat alohida
tashkilot, balki butun iqtisodiyot rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
48

Prognoz axborotlar strategik va taktik rejalashtirish, korxona faoliyatining
turli stsenariylarini modellashtirish, risklarni boshqarish uchun muhim hisoblanadi.
Ular korxona rahbarlariga kelajakdagi faoliyatni ko'rish va tegishli qarorlar qabul
qilish imkonini beradi.
1. Moliyaviy axborotlar — korxonaning moliyaviy holati, faoliyati natijalari va pul
oqimlari to'g'risidagi ma'lumotlar. Bu turdagi axborotlar korxonaning moliyaviy
hisobotlari, moliyaviy ko'rsatkichlari, moliyaviy koeffitsientlari va boshqalar
to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Masalan:
- Buxgalteriya balansi
- Foyda va zararlar to'g'risidagi hisobot
- Pul oqimlari to'g'risidagi hisobot
- Moliyaviy koeffitsientlar
- Budjet ijrosi to'g'risidagi hisobot
Moliyaviy axborotlar korxonaning moliyaviy holatini baholash, moliyaviy
barqarorligini tahlil qilish, rentabellikni oshirish yo'llarini aniqlash uchun muhim
hisoblanadi. Ular korxona rahbarlariga moliyaviy resurslarni samarali boshqarish
imkonini beradi.
2. Ishlab chiqarish axborotlari — korxonaning ishlab chiqarish faoliyati,
ishlab chiqarish jarayoni, ishlab chiqarish resurslari va boshqalar to'g'risidagi
ma'lumotlar. Bu turdagi axborotlar ishlab chiqarish hajmi, sifati, samaradorligi,
ishlab chiqarish xarajatlari va boshqalar to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Masalan:
- Ishlab chiqarish hajmi ko'rsatkichlari
- Mahsulot sifati ko'rsatkichlari
- Ishlab chiqarish omillaridan foydalanish ko'rsatkichlari
22

aniqlanishicha, boshqaruv hisobining asosiy vazifalaridan biri — rahbariyatni to‘g‘ri va tezkor qarorlar
qabul qilishi uchun zarur bo‘lgan ishonchli axborot bilan ta’minlashdir. Ayniqsa, baholash va nazorat
jarayonlarida bu axborotlar muhim rol o‘ynaydi. ...................................................................................... 47
Baholash axborotlari orqali tashkilot faoliyatining turli yo‘nalishlari bo‘yicha mavjud resurslar,
ishlab chiqarish quvvatlari, moliyaviy ko‘rsatkichlar, mehnat unumdorligi va boshqa omillar holati
aniqlanadi. Bu esa rahbariyatga o‘z faoliyatini real holatga moslashtirish, samaradorlikni oshirish va
istiqboldagi rejalashtirishda muhim mezon sifatida xizmat qiladi. Shuningdek, baholash axborotlari
hisob-kitoblar asosida shakllanadi va ular turli metodologik yondashuvlar — xarajatlar hisoboti, foyda
tahlili, investitsiya samaradorligi, balans ko‘rsatkichlari asosida ishlab chiqiladi. ...................................... 47
Nazorat axborotlari esa tashkilotdagi ichki boshqaruv tizimining barqaror ishlashini ta’minlashga
xizmat qiladi. Ular yordamida rejaviy ko‘rsatkichlar bilan amaldagi natijalar solishtiriladi, og‘ishlar
aniqlanadi va bu og‘ishlarning sabablarini o‘rganish orqali ularni bartaraf etish choralari ishlab chiqiladi.
Aynan nazorat axborotlari asosida korxona ichki xavflarni aniqlash, moliyaviy va ishlab chiqarish
xatolarini bartaraf etish, mas’uliyatni taqsimlash kabi muhim boshqaruv qarorlarini qabul qiladi. .......... 47
Tadqiqot davomida shuningdek aniqlanishicha, zamonaviy boshqaruv tizimlarida raqamli
texnologiyalar, avtomatlashtirilgan hisobot tizimlari va dasturiy mahsulotlardan keng foydalanilmoqda.
Bu esa boshqaruv axborotlarining aniqligi, tezligi, vizualligi va real vaqtda yangilanishi kabi omillarni
kuchaytiradi. Natijada, tashkilot o‘z faoliyatida tezroq va aniqroq qarorlar qabul qilish imkoniga ega
bo‘ladi. Bu esa raqobatbardoshlikni oshirish va barqaror rivojlanishga erishish uchun muhim poydevor
hisoblanadi. ............................................................................................................................................... 48
Xulosa qilib aytganda, boshqaruv hisobida baholash va nazorat axborotlarining o‘rni beqiyosdir.
Ular nafaqat hozirgi holatni aniqlash, balki kelajak faoliyatni rejalashtirish, strategik qarorlar ishlab
chiqish va resurslardan oqilona foydalanishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Kelgusida bu
yo‘nalishda axborot texnologiyalari salohiyatidan to‘laqonli foydalanish, xodimlar malakasini oshirish va
zamonaviy boshqaruv madaniyatini shakllantirish orqali boshqaruv hisobining yanada takomillashuvi
ta’minlanadi. Bu esa nafaqat alohida tashkilot, balki butun iqtisodiyot rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. .... 48
3

I BOB. BOSHQARUV HISOBI VA UNING TASHKILIY ASOSLARI
1.1. Boshqaruv hisobining mohiyati va ahamiyati
Boshqaruv hisobi - boshqaruv qarorlarini qabul qilishda zarur bo'lgan
axborotlarni yig'ish, tahlil qilish, qayta ishlash va taqdim etish tizimi hisoblanadi.
Ushbu hisobning asosiy maqsadi korxona faoliyatini samarali rejalashtirish, tashkil
etish, nazorat qilish va boshqarishda xizmat qilishdir. Boshqaruv hisobi bugungi
kunning eng dolzarb mavzularidan biri bo'lib, korxonalar uchun
raqobatbardoshlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Boshqaruv hisobi moliyaviy hisobdan farqli ravishda, tashqi
foydalanuvchilar uchun emas, balki korxona ichidagi rahbariyat va boshqaruv
xodimlari uchun mo'ljallangan ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Boshqaruv hisobi
qonunchilik hujjatlari bilan belgilangan qat'iy qoidalarga bo'ysunmaydi, balki
korxonaning ichki talablari va ehtiyojlariga asoslangan holda shakllantiriladi.
Boshqaruv hisobining mohiyati quyidagi jihatlarda namoyon bo'ladi:
1. Ichki axborot ta'minoti - boshqaruv hisobi korxona ichidagi qarorlarni
qabul qilish uchun zarur bo'lgan barcha axborotlarni yig'ish, qayta ishlash va
taqdim etish imkonini beradi.
2. Xarajatlarni boshqarish - boshqaruv hisobi mahsulot (ish, xizmat)
tannarxining shakllanishini nazorat qilish, xarajatlarni kamaytirish yo'llarini izlash
va resurslardan samarali foydalanishni ta'minlaydi.
3. Rejalashtirish va bashoratlash - boshqaruv hisobi korxona faoliyatini
rejalashtirish, byudjetlashtirish va kelajakdagi faoliyatni bashoratlash uchun zarur
bo'lgan axborotlarni taqdim etadi.
7

boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni o'z vaqtida va
aniq taqdim etilishiga olib keladi. 2
2
Mavlyanova, D. A. (2017). Boshqaruv hisobi va axborot tizimlari. Tashkent: Iqtisodiyot va moliya.
19

- Ishlab chiqarish quvvatlari yuklanganligi ko'rsatkichlari
- Ishlab chiqarish xarajatlari
Ishlab chiqarish axborotlari ishlab chiqarish jarayonini boshqarish, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish resurslaridan oqilona
foydalanish uchun muhim hisoblanadi. Ular korxona rahbarlariga ishlab chiqarish
bilan bog'liq qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
3. Marketing axborotlari — korxonaning marketing faoliyati, bozor holati,
raqobatchilar, mijozlar va boshqalar to'g'risidagi ma'lumotlar. Bu turdagi
axborotlar bozor tendensiyalari, mijozlarning xohish-istaklari, raqobatchilaming
strategiyalari, narx siyosati va boshqalar to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
Masalan:
- Bozor tadqiqotlari natijalari
- Mijozlarning qoniqish darajasi
- Raqobatchilar to'g'risidagi ma'lumotlar
- Narx dinamikasi
- Marketing kampaniyalarining samaradorligi
Marketing axborotlari marketing strategiyasini ishlab chiqish, marketing
tadbirlarini rejalashtirish, mijozlarni jalb qilish va ushlab qolish uchun muhim
hisoblanadi. Ular korxona rahbarlariga bozorda samarali faoliyat yuritish imkonini
beradi.
4. Resurslar to'g'risidagi axborotlar — korxonaning resurslari (moddiy,
moliyaviy, mehnat, axborot) holati, ulardan foydalanish, zaxiralarning mavjudligi
va boshqalar to'g'risidagi ma'lumotlar. Bu turdagi axborotlar resurslarning miqdori,
sifati, narxi, ulardan foydalanish ko'rsatkichlari va boshqalar to'g'risidagi
ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Masalan:
23

7. Real vaqt rejimida axborot ta'minotini joriy etish - ma'lumotlarni real vaqt
rejimida yig'ish, qayta ishlash va taqdim etish imkoniyatlarini yaratish, bu esa
tezkor qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
Boshqaruv hisobi tizimida axborot oqimlarining samaradorligini baholash
uchun quyidagi ko'rsatkichlardan foydalanish mumkin:
1. Tezkorlik ko'rsatkichlari - ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va taqdim
etish uchun sarflangan vaqt.
2. Ishonchlilik ko'rsatkichlari - ma'lumotlarning aniqlik darajasi, xatolar
soni.
3. Qamrov ko'rsatkichlari - ma'lumotlarning to'liqligi, qamrab olingan
bo'linmalar va jarayonlar soni.
4. Tejamkorlik ko'rsatkichlari - axborot oqimlarini tashkil etish va yuritish
xarajatlari, ularning foyda (samaradorlik) bilan nisbati.
5. Foydalanuvchilar qoniqish darajasi - axborot oqimlari orqali taqdim
etiladigan ma'lumotlardan foydalanuvchilar qoniqish darajasi.
Bu ko'rsatkichlar asosida axborot oqimlarining samaradorligini baholash va
takomillashtirish yo'llarini aniqlash mumkin.
Boshqaruv hisobi tizimida axborot oqimlarini tashkil etishning amaliy
jihatlari quyidagilardan iborat:
1. Axborot tizimlarini tanlash va joriy etish - korxonaning xususiyatlari va
ehtiyojlariga mos keladigan axborot tizimlarini tanlash va joriy etish, zarur bo'lgan
texnik va dasturiy ta'minotni o'rnatish.
2. Ma'lumotlar bazalarini yaratish va yuritish - korxona faoliyati to'g'risidagi
barcha ma'lumotlarni o'z ichiga oluvchi ma'lumotlar bazalarini yaratish va yuritish,
ularni doimiy ravishda yangilab borish.
17

vizuallashtirish, hisobotlar tayyorlash, interaktiv jadval va grafiklar yaratish,
taqdimot shaklida ifodalash kabilarni o‘z ichiga oladi. Axborotni taqdim etishda
eng muhim omil — u maqsadli auditoriyaga mos va foydalanuvchi ehtiyojiga
yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Masalan, yuqori rahbariyat uchun strategik
ko‘rsatkichlar, moliyaviy tahlil natijalari, risklar tahlili muhim bo‘lsa, o‘rta
menejerlar uchun operativ axborotlar, ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, joriy
xarajatlar haqida ma’lumotlar dolzarbdir.
Axborotni taqdim etish nafaqat texnik jihatdan qulay, balki axborotning
mohiyatini to‘liq ifodalashi, qaror qabul qilishga turtki beruvchi aniq tavsiyalarni
o‘z ichiga olishi bilan ham ajralib turadi. Masalan, diagrammalar, infografikalar,
rangli ko‘rsatkichlar orqali axborotni tezda tushunish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Shu bois, axborotni vizual va mazmuniy jihatdan qayta ishlab, qaror qabul
qiluvchilarga moslashtirish boshqaruv samaradorligining ajralmas qismiga
aylanadi.
Xulosa qilib aytganda, baholash axborotlarini yig‘ish, qayta ishlash va
taqdim etish metodlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish boshqaruv qarorlarining sifatini
belgilovchi asosiy omillardan biridir. Bu jarayon qanchalik mukammal tashkil
etilsa, rahbarlik faoliyatida aniqlik, tezkorlik va samaradorlik shunchalik yuqori
bo‘ladi. Shu sababli, zamonaviy boshqaruv tizimida baholash axborotlari bilan
ishlash bo‘yicha ilg‘or texnologiyalarni joriy etish, metodik yondashuvni
takomillashtirish va xodimlarni tegishli bilim va ko‘nikmalar bilan ta’minlash
zarur bo‘ladi. 6
6
Beshimov, M. S. (2018). Nazorat tizimlarining samaradorligini oshirish. Tashkent: Mirzo Ulug‘bek
nomidagi nashriyot.
37

1. Vertikal axborot oqimlari - boshqaruv ierarxiyasining turli darajalari
o'rtasidagi ma'lumotlar almashinuvi:
- Pastdan yuqoriga (operativ ma'lumotlar, hisobotlar, takliflar);
- Yuqoridan pastga (buyruqlar, ko'rsatmalar, rejalar).
2. Gorizontal axborot oqimlari - boshqaruv ierarxiyasining bir xil
darajasidagi bo'linmalar o'rtasidagi ma'lumotlar almashinuvi.
3. Ichki axborot oqimlari - korxona ichidagi bo'linmalar va xodimlar
o'rtasidagi ma'lumotlar almashinuvi.
4. Tashqi axborot oqimlari - korxona va tashqi muhit (mijozlar, yetkazib
beruvchilar, davlat organlari va boshqalar) o'rtasidagi ma'lumotlar almashinuvi.
Boshqaruv hisobi tizimida axborot oqimlarini samarali tashkil etish uchun
quyidagi tamoyillarga amal qilish lozim:
1. Maqsadga yo'nalganlik - axborot oqimlari korxonaning maqsadlari va
ehtiyojlariga mos kelishi lozim.
2. Tizimlilik - axborot oqimlari yagona tizimni tashkil etishi va o'zaro
bog'liq bo'lishi lozim.
3. Uzluksizlik - axborot oqimlari uzluksiz ravishda faoliyat ko'rsatishi lozim.
4. Tezkorlik - axborot oqimlari ma'lumotlarni o'z vaqtida yetkazib berishini
ta'minlashi lozim.
5. Ishonchlilik - axborot oqimlari orqali yetkazib beriladigan ma'lumotlar
ishonchli va aniq bo'lishi lozim.
6. Tejamkorlik - axborot oqimlarini tashkil etish xarajatlari oqilona bo'lishi
lozim.
14

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................... 49
4

KIRISH
Bozor munosabatlarining chuqurlashuvi, raqobatbardosh muhitning
kuchayishi va texnologik taraqqiyot sharoitida har qanday xo‘jalik yurituvchi
subyektning samarali faoliyat yuritishi uchun boshqaruv hisobi va uning tarkibiy
qismlariga bo‘lgan ehtiyoj keskin oshib bormoqda. Xususan, boshqaruv hisobida
axborotlarning to‘g‘ri yig‘ilishi, ularni tahlil qilish va asosli qarorlar qabul qilish
uchun foydalanish muhim ahamiyatga ega. Axborotlar boshqaruv qarorlarini
shakllantirishda rahbariyat uchun asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Tashkilotlarda faoliyatning rejalashtirilishi, muayyan maqsadlarga erishish,
resurslardan oqilona foydalanish, moliyaviy va ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini
doimiy nazorat qilish boshqaruv hisobi vositasida amalga oshiriladi. Ayniqsa,
baholash va nazorat axborotlari – bu faoliyatda yuzaga keladigan muammolarni
aniqlash, samaradorlikni tahlil qilish, salbiy og‘ishlarga o‘z vaqtida choralar
ko‘rish hamda istiqbolli qarorlar ishlab chiqishda hal qiluvchi o‘rin tutadi.
Mazkur bitiruv malakaviy ishda boshqaruv qarorlarini qabul qilishda
baholash axborotlarining ahamiyati va nazorat axborotlaridan foydalanish
samaradorligini oshirish yo‘llari chuqur tahlil qilinadi. Ishning dolzarbligi shundan
iboratki, hozirgi kunda ko‘plab tashkilotlar nazorat va baholash axborotlarini
to‘g‘ri boshqara olmasligi sababli, qarorlar kechikib qabul qilinmoqda yoki yetarli
darajada samarali bo‘lmayapti. Shunday sharoitda zamonaviy axborot
texnologiyalaridan foydalanish, boshqaruv hisobining barcha elementlarini
uyg‘unlashtirish muhim zaruratga aylanmoqda.
Ushbu ishda baholash axborotlarining turlari, ularning tahlili, boshqaruv
qarorlarida qanday rol o‘ynashi, shuningdek, nazorat axborotlarini yig‘ish, qayta
5

Xulosa qilib aytganda, zamonaviy axborot texnologiyalari nazorat
jarayonlarini faqat yengillashtiribgina qolmay, balki ularni butunlay yangi
bosqichga olib chiqmoqda. Ularning to‘g‘ri tanlanishi, joriy etilishi va
mutaxassislar tomonidan to‘laqonli o‘zlashtirilishi boshqaruv hisobining
samaradorligini oshiradi, resurslar harakatini aniq nazorat qiladi va oxir-oqibatda
tashkilotning raqobatbardoshligini kuchaytiradi. Shu bois, har bir korxona o‘z
nazorat tizimlarini zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirishni strategik
ustuvor vazifa sifatida ko‘rishi zarur.
3.3. Boshqaruv hisobida nazorat tizimini takomillashtirish istiqbollari
Bugungi raqobatbardosh iqtisodiy muhitda tashkilotlarning muvaffaqiyatli
faoliyat yuritishi, eng avvalo, samarali boshqaruv tizimiga va uning ajralmas qismi
bo‘lgan nazorat funksiyasining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganiga bog‘liq. Boshqaruv
hisobida nazorat tizimi — bu tashkilot faoliyatining barcha sohalarida maqsadlarga
erishish darajasini baholash, og‘ishlarni aniqlash, ularga zudlik bilan javob berish
va faoliyatni to‘g‘ri yo‘naltirish vositasidir. Shu sababli ushbu tizimni
takomillashtirish tashkilotning barqarorligi va strategik rivoji uchun muhim
ahamiyat kasb etadi.
Nazorat tizimini takomillashtirish istiqbollari, birinchi navbatda, boshqaruv
hisobining strategik yo‘nalishini qayta ko‘rib chiqish bilan bog‘liq. An’anaviy
nazorat usullari ko‘pincha faqat sodir bo‘lgan holatlarni qayd etish va baholashga
qaratilgan bo‘lsa, zamonaviy yondashuvlar nazoratni proaktiv (oldini oluvchi) va
prediktiv (prognozlovchi) shaklga o‘tkazishni nazarda tutadi. Ya’ni, tizim nafaqat
42

MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................. 5
I BOB. BOSHQARUV HISOBI VA UNING TASHKILIY ASOSLARI .......................................................... 7
1.1. Boshqaruv hisobining mohiyati va ahamiyati ........................................................................... 7
1.2. Boshqaruv hisobini tashkil etishning nazariy asoslari ............................................................... 9
1.3. Boshqaruv hisobi tizimida axborot oqimlarining roli .............................................................. 13
II BOB. BOSHQARUV QARORLARINI QABUL QILISHDA BAHOLASH AXBOROTLARINING AHAMIYATI
................................................................................................................................................................... 20
2.1. Baholash axborotlarining turlari va ularning tahlili ................................................................ 20
2.2. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda baholash ko‘rsatkichlarining tizimi .............................. 33
2.3. Baholash axborotlarini yig‘ish, qayta ishlash va taqdim etish metodlari ................................ 35
III BOB. BOSHQARUV HISOBIDA NAZORAT AXBOROTLARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGINI
OSHIRISH YO‘LLARI .................................................................................................................................... 38
3.1. Nazorat axborotlarining tashkiliy-iqtisodiy tahlili ................................................................... 38
3.2. Zamonaviy axborot texnologiyalarining nazorat jarayonlaridagi o‘rni ................................... 40
3.3. Boshqaruv hisobida nazorat tizimini takomillashtirish istiqbollari ......................................... 42
XULOSA ......................................................................................................................................... 47
Ushbu kurs ishida boshqaruv hisobining tashkiliy jarayoni, ayniqsa, unda foydalaniladigan
baholash va nazorat axborotlarining amaliy ahamiyati chuqur tahlil qilindi. Tadqiqot jarayonida
2

rejalashtirish, yetarli nazoratning yo‘qligi, mehnat intizomining pastligi) yoki
iqtisodiy omillar (masalan, xomashyo narxlarining o‘sishi, bozor talabining
kamayishi, inflyatsiya darajasi) aniqlanishi mumkin.
Nazorat axborotlarini tahlil qilishda statistik va iqtisodiy usullardan keng
foydalaniladi. Trend tahlili, indeks usuli, differensial tahlil, korrelyatsiya va
regressiya tahlili kabi metodlar yordamida ma’lumotlarning o‘zgarish
tendensiyalari va o‘zaro bog‘liqligi o‘rganiladi. Bu esa boshqaruvga asoslangan,
dalillarga tayangan qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
Shuningdek, tashkiliy-iqtisodiy tahlil korxona tarkibiy bo‘linmalarining
o‘zaro ishlash muvofiqligini ham ko‘rsatadi. Masalan, ishlab chiqarish bo‘limi,
marketing bo‘limi, moliya bo‘limi va boshqa xizmatlar o‘rtasidagi aloqalarning
qanday yo‘lga qo‘yilgani, ular o‘rtasida ma’lumot almashinuvi va umumiy natijaga
erishishdagi hamkorlik darajasi aniqlanadi. Bu tahlil asosida tashkilot ichidagi
jarayonlarni qayta ko‘rib chiqish, ichki nizom va reglamentlarni takomillashtirish,
resurslarni qayta taqsimlash kabi muhim boshqaruv vazifalari amalga oshiriladi.
Tahlil natijalari nafaqat mavjud holatni baholash, balki istiqboldagi
qarorlarni shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Ya’ni, bu axborotlar
kelgusidagi rejalashtirish, strategik yo‘nalishlarni belgilash, investitsiya siyosatini
ishlab chiqish va innovatsion g‘oyalarni amaliyotga joriy etishda zarur bo‘lgan
asosiy manbaga aylanadi. 7
Xulosa qilib aytganda, nazorat axborotlarining tashkiliy-iqtisodiy tahlili
korxonaning umumiy boshqaruv tizimini mukammallashtirish, faoliyatda yuzaga
kelayotgan muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etishning asosiy vositasi
hisoblanadi. Bu jarayon qanchalik mukammal yo‘lga qo‘yilsa, tashkilot
7
Asadov, A. I. (2017). Boshqaruv axboroti va tizimlar. Tashkent: “O‘zbekiston” Publishing House.
39

va rivojlanish istiqbollarini aniqlashda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ular
asosida rahbariyat oqilona, asosli va strategik qarorlar qabul qilishi mumkin.
Nazorat axborotlari esa, qarorlar ijrosini monitoring qilish, belgilangan
maqsadlar bilan real natijalar o‘rtasidagi tafovutlarni aniqlash, faoliyatda yuzaga
kelgan salbiy og‘ishlarga o‘z vaqtida choralar ko‘rish imkonini beradi. Ayniqsa,
zamonaviy axborot texnologiyalarining joriy etilishi bilan bu jarayonlar tezkor,
aniq va shaffof shaklga keltirilmoqda. Axborot tizimlarining avtomatlashtirilgan
ishlash tamoyili, sun’iy intellekt, bulutli hisoblash va boshqa raqamli
texnologiyalar boshqaruv hisobini mutlaqo yangi bosqichga olib chiqmoqda.
Shuningdek, nazorat tizimini takomillashtirish uchun proaktiv nazorat,
riskka asoslangan yondashuv, xodimlar salohiyatini oshirish, ilg‘or
texnologiyalarni integratsiya qilish va nazoratni strategik boshqaruv modeli bilan
uyg‘unlashtirish zarurligi aniqlandi. Bularning barchasi korxona ichki
boshqaruvining mustahkamlanishiga, resurslardan samarali foydalanishga,
operatsion va moliyaviy faoliyatda aniqlik va barqarorlikka erishishga xizmat
qiladi.
Yakuniy xulosa shuki, har qanday tashkilotda boshqaruv qarorlarini qabul
qilish, ularni amalga oshirish va doimiy nazorat qilish samaradorligi to‘g‘ri tashkil
etilgan axborot tizimlariga, ishonchli baholash ko‘rsatkichlariga va zamonaviy
nazorat mexanizmlariga bevosita bog‘liq. Shu sababli, boshqaruv hisobi tizimini
muntazam tahlil qilib, uni zamonaviylashtirish va takomillashtirib borish – har bir
rahbar va mutaxassisning strategik vazifasiga aylanishi lozim. Faqat ana shunday
yondashuv orqali tashkilotlar bozor iqtisodiyoti sharoitida muvaffaqiyatli faoliyat
yuritishi, barqaror o‘sish va raqobatbardoshlikka erishishi mumkin. 8
8
Akhmedov, S. S. (2015). Boshqaruv hisobi va audit. Tashkent: Iqtisod-Moliya.
45

3. Indeks tahlil — korxona faoliyati ko'rsatkichlarining o'zgarishini indekslar
yordamida tahlil qilish. Bu usul ko'rsatkichlarning o'zgarishiga ta'sir etuvchi
omillarni, ularning ta'sir darajasini aniqlash imkonini beradi. Masalan:
- Mahsulot tannarxining o'zgarishiga ta'sir etuvchi omillarni tahlil qilish
- Mehnat unumdorligining o'zgarishiga ta'sir etuvchi omillarni tahlil qilish
- Sotish hajmining o'zgarishiga ta'sir etuvchi omillarni tahlil qilish
Indeks tahlil korxona faoliyati ko'rsatkichlarining o'zgarishiga ta'sir
etuvchi omillarni aniqlash, ularning ta'sir darajasini baholash, korxona faoliyatini
optimallashtirishuchun muhim hisoblanadi.
1. ABC-tahlil — korxona resurslarini (mahsulotlar, mijozlar, yetkazib
beruvchilar va boshqalar) ularning ahamiyati bo'yicha tasniflash. Bu usul
resurslarni A (eng muhim), B (o'rtacha ahamiyatga ega) va C (kam ahamiyatli)
guruhlariga ajratish imkonini beradi. Masalan:
- Mahsulotlarni sotish hajmi bo'yicha tasniflash
- Mijozlarni foyda keltirishi bo'yicha tasniflash
- Yetkazib beruvchilarni xarid hajmi bo'yicha tasniflash
ABC-tahlil resurslarni boshqarish, ularni taqsimlash, korxona faoliyatini
optimallashtirishuchun muhim hisoblanadi.
2. XYZ-tahlil — korxona resurslarini (mahsulotlar, mijozlar, yetkazib
beruvchilar va boshqalar) ulardan foydalanish barqarorligi bo'yicha tasniflash. Bu
usul resurslarni X (yuqori barqarorlik), Y (o'rtacha barqarorlik) va Z (past
barqarorlik) guruhlariga ajratish imkonini beradi. Masalan:
- Mahsulotlarni sotish hajmining barqarorligi bo'yicha tasniflash
- Mijozlarni buyurtmalarining barqarorligi bo'yicha tasniflash
- Xarajatlarni ularning barqarorligi bo'yicha tasniflash
31

8. JSTOR. (2022). "Evaluating the Effectiveness of Management Control
Systems". https://www.jstor.org/stable/266134
9. MIT Sloan Management Review. (2022). "Managing with Data".
https://sloanreview.mit.edu/article/managing-w ith-data/
10. LinkedIn Learning. (2022). "Using Information Systems in
Management". https://www.linkedin.com/learning
51

Hozirgi kunda boshqaruv hisobini tashkil etishga nisbatan bir qator
zamonaviy yondashuvlar mavjud:
1. Strategik boshqaruv hisobi - korxonaning strategik maqsadlariga erishish
uchun zarur bo'lgan axborotlarni taqdim etishga yo'naltirilgan boshqaruv hisobi
tizimi.
2. Lean boshqaruv hisobi - lean (tejamkor) ishlab chiqarish tamoyillariga
asoslangan boshqaruv hisobi tizimi.
3. Balanced Scorecard - moliyaviy va nomoliyaviy ko'rsatkichlarni
kompleks ravishda qamrab oluvchi boshqaruv hisobi tizimi.
4. Beyond Budgeting - an'anaviy byudjetlashtirishdan voz kechish va yanada
moslashuvchan boshqaruv usullarini joriy etishga asoslangan yondashuv.
5. Integrated Reporting - korxonaning moliyaviy va nomoliyaviy
ma'lumotlarini yagona hisobotda birlashtiruvchi yondashuv.
Bu zamonaviy yondashuvlar boshqaruv hisobi tizimini yanada samaraliroq
va korxona ehtiyojlariga yanada javob beradigan darajaga ko'tarish imkonini
beradi.
1.3. Boshqaruv hisobi tizimida axborot oqimlarining roli
Boshqaruv hisobi tizimining samaradorligi ko'p jihatdan axborot
oqimlarining to'g'ri tashkil etilishiga bog'liq. Axborot oqimlari - bu
ma'lumotlarning korxona tuzilmalari va bo'linmalari o'rtasida harakatlanishi bo'lib,
ular boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni o'z
vaqtida va aniq taqdim etilishini ta'minlaydi.
Boshqaruv hisobi tizimidagi axborot oqimlari quyidagi turlarga bo'linadi:
13

rasmiy hisobotlar, hujjatlar, ma'lumotlar bazalari va boshqalardan olinadi.
Masalan:
- Moliyaviy hisobotlar
- Statistik hisobotlar
- Rasmiy hujjatlar
- Ma'lumotlar bazalari
- Nazorat natijalari
Rasmiy axborotlar qarorlar qabul qilish uchun asosiy manba hisoblanadi,
chunki ular, odatda, ishonchli va aniq bo'ladi. Ular korxona rahbarlariga
ma'lumotlarning aniqligiga va to'liqligiga asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini
beradi.
2. Norasmiy (noformal) axborotlar — norasmiy manbalardan olinadigan,
ma'lum bir shaklga ega bo'lmagan va tartibga solinmagan ma'lumotlar. Bu turdagi
axborotlar suhbatlar, kuzatishlar, fikr-mulohazalar, mish-mishlar va boshqalardan
olinadi. Masalan:
- Xodimlar bilan suhbatlar natijalari
- Mijozlar bilan norasmiy muloqotlar
- Bozordagi mish-mishlar
- Kuzatishlar natijalari
- Ekspertlarning fikr-mulohazalari
Norasmiy axborotlar rasmiy axborotlarga qo'shimcha sifatida muhim
ahamiyatga ega, chunki ular ba'zan rasmiy axborotlarda mavjud bo'lmagan
ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Ular korxona rahbarlariga vaziyatni har tomonlama
tushunish imkonini beradi. 4
4
Ismoilov, R. B. (2019). Boshqaruv hisobi: nazorat va tahlil metodlari. Tashkent: Yangi avlod nashriyoti.
26

mavjud muammolarni aniqlashi, balki ularning yuzaga kelish ehtimolini oldindan
bashorat qilishi kerak.
Bu borada birinchi istiqbol — avtomatlashtirilgan monitoring va tahlil
tizimlarini keng joriy etishdir. Bunda nazorat jarayonlari inson aralashuvisiz
ishlaydigan axborot tizimlari orqali olib boriladi. Masalan, xarajatlar me’yordan
ortib ketganida avtomatik ogohlantirishlar beriladi, samaradorlik ko‘rsatkichlari
doimiy tarzda kuzatiladi va real vaqt rejimida tahlil qilinadi. Bu uslub qo‘lda
yuritiladigan nazoratga nisbatan ancha tezkor, aniqligi yuqori va shaffof
hisoblanadi.
Ikkinchi istiqbol — riskka asoslangan nazorat tizimini joriy etishdir. Har bir
tashkilot faoliyatida muayyan xavf-xatarlar mavjud. Ularni to‘g‘ri baholash va
nazorat choralari ko‘rish nazorat tizimini ancha samarali qiladi. Bu yondashuv
asosida xavf darajasiga qarab ustuvorliklar belgilanadi, ya’ni resurslar eng muhim
va xavfli bo‘limlarga yo‘naltiriladi. Natijada, nazoratning sifati oshib, keraksiz
byurokratik to‘siqlar kamayadi.
Uchinchi istiqbol — xodimlarning nazorat madaniyatini shakllantirish va bu
borada ularni muntazam o‘qitishdir. Chunki eng yaxshi tizim ham, uni
boshqaruvchi xodimlar yetarli bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lmasa, kutilgan natijani
bera olmaydi. Shu sababli tashkilotda ichki nazorat siyosatini ishlab chiqish, har
bir bo‘lim va xodimning javobgarligini aniq belgilash, ularni zamonaviy dasturiy
vositalardan foydalana olishga o‘rgatish nazorat tizimining takomillashuvini
ta’minlaydi.
To‘rtinchi istiqbol — raqamli texnologiyalarning integratsiyasi, xususan,
sun’iy intellekt, mashinaviy o‘rganish, katta ma’lumotlar (Big Data) tahlili, bulutli
texnologiyalar, blokcheyn kabi ilg‘or vositalardan foydalanishdir. Bu
43

4. Nazorat va takomillashtirish bosqichi - axborot oqimlarining yangi
tizimini nazorat qilish, samaradorligini baholash, kamchiliklarni bartaraf etish va
doimiy ravishda takomillashtirish.
Boshqaruv hisobi tizimida axborot oqimlarini takomillashtirish uchun
quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish mumkin:
1. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish - zamonaviy
axborot tizimlari va dasturiy ta'minotni joriy etish, ma'lumotlarni avtomatik
ravishda yig'ish, qayta ishlash va taqdim etish imkoniyatlarini yaratish.
2. Axborot oqimlarini soddalashtirishh - ortiqcha va foydasiz
ma'lumotlardan voz kechish, axborot almashinuvi tartibini soddalashtirishh,
hisobot shakllarini optimallashtirishh.
3. Ma'lumotlarni standartlashtirish - ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va
taqdim etish uchun yagona standartlarni joriy etish, bu esa ma'lumotlarning mos
kelishini va taqqoslanishini ta'minlaydi.
4. Xodimlarni o'qitish - xodimlarning axborot bilan ishlash ko'nikmalarini
oshirish, ularni zamonaviy axborot tizimlari va dasturiy ta'minotdan foydalanishga
o'rgatish.
5. Axborot xavfsizligini ta'minlash - ma'lumotlarning xavfsizligi va
maxfiyligini ta'minlash, ruxsatsiz kirishdan himoya qilish, zaxira nusxalarini
yaratish.
6. Axborot tizimlarini integratsiyalash - turli axborot tizimlari va dasturiy
ta'minotni o'zaro integratsiyalash, bu esa ma'lumotlarning yaxlitligini va tizimlar
o'rtasida uzluksiz ma'lumot almashinuvini ta'minlaydi.
16

ishlash, tahlil qilish va taqdim etish metodlari keng qamrovda yoritiladi.
Shuningdek, zamonaviy texnologiyalarning nazorat tizimidagi o‘rni, ularni
takomillashtirish istiqbollari amaliy misollar asosida tahlil qilinadi. Ishning
maqsadi – boshqaruv hisobini takomillashtirish orqali tashkilotlarning umumiy
samaradorligini oshirish va raqobatbardoshlik darajasini yuksaltirishga qaratilgan
ilmiy-amaliy takliflar ishlab chiqishdan iborat.
6

XYZ-tahlil resurslarni boshqarish, ulardan foydalanish barqarorligini
oshirish, zaxiralarni optimallashtirish uchun muhim hisoblanadi.
3. SWOT-tahlil — korxonaning kuchli va zaif tomonlarini, imkoniyatlari va
tahdidlarini tahlil qilish. Bu usul korxonaning ichki (kuchli va zaif tomonlar) va
tashqi (imkoniyatlar va tahdidlar) muhitini kompleks baholash imkonini beradi.
Masalan:
- Korxonaning kuchli tomonlarini aniqlash (raqobat ustunliklari, yuqori
malakali xodimlar, zamonaviy texnologiyalar va boshqalar)
- Korxonaning zaif tomonlarini aniqlash (eskirgan jihozlar, moliyaviy
resurslarning yetishmasligi, bozorning past ulushi va boshqalar)
- Korxona uchun imkoniyatlarni aniqlash (yangi bozorlarga chiqish, yangi
mahsulotlarni joriy etish, raqobatchilaming zaif tomonlaridan foydalanish va
boshqalar)
- Korxona uchun tahdidlarni aniqlash (yangi raqobatchilarning paydo
bo'lishi, soliq yukining oshishi, iste'molchilarning xulq-atvorining o'zgarishi va
boshqalar)
SWOT-tahlil korxonaning strategik rivojlanish yo'nalishlarini aniqlash,
korxona faoliyatini optimallashtirish, raqobat ustunliklarini shakllantirish uchun
muhim hisoblanadi. 5
5
G‘ulomov, O. A. (2016). Boshqaruv qarorlarini qabul qilish va iqtisodiy tahlil. Tashkent: Science and
Technology.
32

3. Hisobot shakllarini ishlab chiqish - korxona rahbarlari va menejmerlari
uchun qulay va tushunarli hisobot shakllarini ishlab chiqish, ularni doimiy ravishda
takomillashtirib borish.
4. Ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va taqdim etish tartibini belgilash -
ma'lumotlarni kim, qanday, qachon va kimga taqdim etishi to'g'risidagi aniq
tartibni belgilash, mas'ul shaxslarni aniqlash
5. Axborot almashinuvi uchun zarur bo'lgan kommunikatsiya kanallarini
yaratish - xodimlar va bo'linmalar o'rtasida samarali axborot almashinuvini
ta'minlash uchun zarur bo'lgan kommunikatsiya kanallarini yaratish (elektron
pochta, ichki tarmoq, xabarnomalar tizimi va boshqalar).
6. Xodimlarni o'qitish va motivatsiyalash - xodimlarni axborot bilan ishlash
ko'nikmalarini oshirish, ularni axborot oqimlarini samarali tashkil etishga
motivatsiyalash.
7. Axborot xavfsizligini ta'minlash choralari - ma'lumotlarning xavfsizligi va
maxfiyligini ta'minlash uchun zarur bo'lgan chora-tadbirlarni amalga oshirish,
xodimlarni axborot xavfsizligi qoidalari bilan tanishtirish.
Boshqaruv hisobi korxona faoliyatini samarali rejalashtirish, tashkil etish,
nazorat qilish va boshqarishda muhim rol o'ynaydi. Uning tashkiliy asoslari
korxonaning muvaffaqiyatli faoliyati uchun poydevor bo'lib xizmat qiladi.
Boshqaruv hisobini tashkil etishda korxonaning xususiyatlari, faoliyat turi,
tashkiliy tuzilmasi, boshqaruv tizimi va boshqa ko'plab omillar hisobga olinishi
lozim.
Boshqaruv hisobi tizimining samaradorligi ko'p jihatdan axborot
oqimlarining to'g'ri tashkil etilishiga bog'liq. Axborot oqimlari ma'lumotlarning
korxona tuzilmalari va bo'linmalari o'rtasida harakatlanishini ta'minlaydi, bu esa
18

dasturiy vositalar orqali avtomatik tahlillar, hisobotlar, og‘ishlar aniqlanishi,
grafiklar va prognozlar tuzilishi jarayonni tezlashtiradi va aniqlik darajasini
oshiradi. Excel dasturining rivojlangan funksiyalari, Power BI, Tableau, Google
Data Studio kabi vizualizatsiya vositalari yordamida rahbariyatga qulay
ko‘rinishda axborot taqdim etilishi nazorat samaradorligini sezilarli oshiradi.
Uchinchidan, axborot texnologiyalari asosida yaratilgan integratsiyalashgan
tizimlar orqali nazoratning doimiyligini ta’minlash mumkin. Bu esa muammolarni
faqat fakt yuz berganidan keyin emas, balki oldindan prognozlash va oldini olishga
imkon beradi. Masalan, tizimda xarajatlar rejalashtirilgan ko‘rsatkichdan oshib
ketayotganini avtomatik aniqlash funksiyasi bo‘lsa, bu holat haqida mas’ul
shaxslarga xabarnoma yuboriladi. Bu kabi mexanizmlar real vaqt monitoringi deb
ataladi va hozirgi davrda nazoratning eng muhim vositalaridan biri hisoblanadi.
To‘rtinchidan, zamonaviy texnologiyalar yordamida ichki audit va xavflarni
boshqarish jarayonlari ham takomillashtirilmoqda. Blokcheyn texnologiyasi
asosida yaratilgan tizimlar, masalan, o‘zgarishlar tarixini soxtalashtirishdan
himoyalangan shaklda saqlaydi. Bu esa moliyaviy va huquqiy jihatdan muhim
bo‘lgan ma’lumotlarning ishonchliligini ta’minlaydi. Shuningdek, sun’iy intellekt
va mashinaviy o‘rganish asosida ishlab chiqilgan tizimlar korxona faoliyatini
avtomatik ravishda tahlil qilib, nazorat hisobotlarini tuzishda yangi bosqichga olib
chiqmoqda.
Beshinchidan, axborot texnologiyalarining qulay interfeysi,
foydalanuvchilarga yo‘naltirilgan funksiyalari, mobil qurilmalarga
moslashuvchanligi tufayli, korxona rahbariyati istalgan joyda va istalgan vaqtda
real ma’lumotlarga ega bo‘lishi mumkin. Bu masofadan boshqaruv imkoniyatini
kengaytiradi va har qanday holatda tezkor qaror qabul qilish imkonini beradi.
41

Boshqaruv hisobi tizimidagi axborot oqimlarining asosiy manbalari
quyidagilardan iborat:
1. Ichki manbalar:
- Birlamchi hujjatlar (kvitansiyalar, schyot-fakturalar, nakladnoylar);
- Hisobot hujjatlari (moliyaviy hisobotlar, marketing hisobotlari, ishlab
chiqarish hisobotlari);
- Ichki auditorlik tekshiruvlari;
- Xodimlarning hisobotlari va takliflari;
- Ma'lumotlar bazalari va axborot tizimlari.
2. Tashqi manbalar:
- Mijozlarning buyurtmalari, shikoyatlari va takliflari;
- Yetkazib beruvchilarning takliflari va hisobotlari;
- Bozor tadqiqotlari;
- Raqobatchilar to'g'risidagi ma'lumotlar;
- Normativ-huquqiy hujjatlar;
- Ekspert va maslahatchilarning xulosalari;
- Internet va ommaviy axborot vositalari.
Boshqaruv hisobi tizimida axborot oqimlarini tashkil etish jarayoni quyidagi
bosqichlardan iborat:
1. Tahlil bosqichi - mavjud axborot oqimlarini tahlil qilish, ularning
samaradorligini baholash, kamchiliklarni aniqlash.
2. Loyihalashtirish bosqichi - axborot oqimlarining yangi tizimini
loyihalashtirish, axborot almashinuvi tartibini belgilash, mas'ul shaxslarni aniqlash.
3. Joriy etish bosqichi - axborot oqimlarining yangi tizimini amaliyotga joriy
etish, xodimlarni o'qitish, zarur bo'lgan texnik va dasturiy ta'minotni o'rnatish.
15

III BOB. BOSHQARUV HISOBIDA NAZORAT AXBOROTLARIDAN
FOYDALANISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI
3.1. Nazorat axborotlarining tashkiliy-iqtisodiy tahlili
Tashkilot faoliyatini barqaror va samarali yuritish uchun ichki nazorat tizimi
doimo faol va aniqlikka asoslangan bo‘lishi zarur. Bunda nazorat axborotlarining
roli beqiyos bo‘lib, ular yordamida korxonaning real holati haqida to‘liq tasavvur
hosil qilinadi, rejalar bilan amaldagi natijalar o‘rtasidagi tafovutlar aniqlanadi va
boshqaruv tizimi o‘z vaqtida tuzatiladi. Aynan tashkiliy-iqtisodiy tahlil asosida
shakllangan nazorat axborotlari boshqaruv qarorlarini asoslashda, og‘ishlarni
aniqlashda va korxonaning resurslaridan foydalanish darajasini baholashda muhim
vosita hisoblanadi.
Tashkiliy-iqtisodiy tahlil bu — nazorat axborotlarini tizimli tahlil qilish
orqali korxonaning ichki tuzilmasi, ishlab chiqarish jarayonlari, moliyaviy
faoliyati, mehnat resurslari va boshqa resurslardan foydalanish samaradorligini
aniqlashni nazarda tutadi. Ushbu tahlil orqali rahbariyat faoliyatning qaysi
sohalarida kamchiliklar borligini, qanday omillar bunga sabab bo‘layotganini va
bularni bartaraf etish uchun qanday chora-tadbirlar zarurligini aniqlaydi.
Nazorat axborotlarining tashkiliy-iqtisodiy tahlilini olib borishda eng avvalo,
rejalashtirilgan ko‘rsatkichlar bilan amaldagi natijalar solishtiriladi. Masalan,
ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar miqdori, daromadlar, foyda, mehnat unumdorligi,
mahsulot tannarxi, fondlardan foydalanish samaradorligi kabi ko‘rsatkichlar
o‘rtasidagi tafovutlar aniqlanadi. Bu tafovutlar musbat yoki salbiy bo‘lishi
mumkin. Salbiy og‘ishlar yuz bergan taqdirda, ularning sabablarini chuqur tahlil
qilish zarur bo‘ladi. Bu jarayonda tashkiliy omillar (masalan, noto‘g‘ri
38

uchun muhim hisoblanadi. Ular korxona faoliyatining kuchli va zaif tomonlarini
aniqlash imkonini beradi. 3
2. Operativ (joriy) axborotlar — korxonaning joriy faoliyati to'g'risidagi
ma'lumotlar. Bu turdagi axborotlar korxonaning kundalik faoliyati, joriy
operatsiyalar, bozor holati, resurslar holati va boshqalar to'g'risidagi ma'lumotlarni
o'z ichiga oladi. Masalan:
- Joriy sotish hajmi ko'rsatkichlari
- Ishlab chiqarish jarayonining holati
- Omborxona qoldiqlari to'g'risidagi ma'lumotlar
- Joriy xarajatlar to'g'risidagi ma'lumotlar
- Mijozlarning joriy buyurtmalari
Operativ axborotlar korxona faoliyati ustidan kundalik nazoratni amalga
oshirish, tezkor qarorlar qabul qilish, muammolarni o'z vaqtida aniqlash va bartaraf
etish imkonini beradi.
3. Prognoz (kelajakka oid) axborotlar — korxonaning kelajakdagi faoliyati
to'g'risidagi taxminlar va bashoratlar. Bu turdagi axborotlar korxona faoliyatining
kelajakdagi ko'rsatkichlari, bozorning rivojlanish tendensiyalari, ehtimoliy
risklarva imkoniyatlar to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Masalan:
- Sotish hajmining prognozi
- Xarajatlarning prognozi
- Foydaning prognozi
- Bozor tendensiyalarining prognozi
- Risk baholash
3
Karimov, A. (2020). Axborot texnologiyalari va ularning boshqaruv tizimidagi o‘rni. Tashkent:
O‘zbekiston Milliy Universiteti.
21

XULOSA
Ushbu kurs ishida boshqaruv hisobining tashkiliy jarayoni, ayniqsa, unda
foydalaniladigan baholash va nazorat axborotlarining amaliy ahamiyati chuqur
tahlil qilindi. Tadqiqot jarayonida aniqlanishicha, boshqaruv hisobining asosiy
vazifalaridan biri — rahbariyatni to‘g‘ri va tezkor qarorlar qabul qilishi uchun
zarur bo‘lgan ishonchli axborot bilan ta’minlashdir. Ayniqsa, baholash va nazorat
jarayonlarida bu axborotlar muhim rol o‘ynaydi.
Baholash axborotlari orqali tashkilot faoliyatining turli yo‘nalishlari
bo‘yicha mavjud resurslar, ishlab chiqarish quvvatlari, moliyaviy ko‘rsatkichlar,
mehnat unumdorligi va boshqa omillar holati aniqlanadi. Bu esa rahbariyatga o‘z
faoliyatini real holatga moslashtirish, samaradorlikni oshirish va istiqboldagi
rejalashtirishda muhim mezon sifatida xizmat qiladi. Shuningdek, baholash
axborotlari hisob-kitoblar asosida shakllanadi va ular turli metodologik
yondashuvlar — xarajatlar hisoboti, foyda tahlili, investitsiya samaradorligi, balans
ko‘rsatkichlari asosida ishlab chiqiladi.
Nazorat axborotlari esa tashkilotdagi ichki boshqaruv tizimining barqaror
ishlashini ta’minlashga xizmat qiladi. Ular yordamida rejaviy ko‘rsatkichlar bilan
amaldagi natijalar solishtiriladi, og‘ishlar aniqlanadi va bu og‘ishlarning
sabablarini o‘rganish orqali ularni bartaraf etish choralari ishlab chiqiladi. Aynan
nazorat axborotlari asosida korxona ichki xavflarni aniqlash, moliyaviy va ishlab
chiqarish xatolarini bartaraf etish, mas’uliyatni taqsimlash kabi muhim boshqaruv
qarorlarini qabul qiladi.
47

ikkinchidan, axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi va, uchinchidan,
korxonalar faoliyatining murakkablashib borishi bilan bog'liq. Bu omillar
korxonalarni yanada samaraliroq boshqaruv tizimlarini joriy etishga undamoqda,
bu esa o'z navbatida boshqaruv hisobiga bo'lgan ehtiyojni oshirmoqda.
Boshqaruv hisobi tizimining samaradorligi ko'p jihatdan uning tashkiliy
asoslariga bog'liq. Boshqaruv hisobini tashkil etishda korxonaning xususiyliklari,
faoliyat turi, tashkiliy tuzilmasi, boshqaruv tizimi va boshqa ko'plab omillar
hisobga olinishi lozim. Bu esa boshqaruv hisobining korxona ehtiyojlariga
maksimal darajada javob berishini ta'minlaydi. 1
1.2. Boshqaruv hisobini tashkil etishning nazariy asoslari
Boshqaruv hisobini tashkil etishning nazariy asoslari uning tamoyillari,
metodlari, usullari va yondashuvlarini o'z ichiga oladi. Boshqaruv hisobini tashkil
etishda bir qator tamoyillarga amal qilish lozim:
1. Javobgarlik tamoyili - boshqaruv hisobi tizimida har bir xodim o'z
vazifalari va vakolatlariga mos ravishda ma'lum bir javobgarlik markazlariga
biriktiriladi. Bu tamoyil korxona faoliyatining barcha jabhalarida javobgarlikni
aniq taqsimlash va nazoratni ta'minlash imkonini beradi.
2. Ishonchlilik tamoyili - boshqaruv hisobi tizimida foydalaniladigan
ma'lumotlar ishonchli, aniq va o'z vaqtida taqdim etilishi lozim. Bu tamoyil
samarali qarorlar qabul qilish uchun zarur bo'lgan axborotlar sifatini ta'minlaydi.
1
Murodov, D. (2018). Xalqaro boshqaruv tizimlari va ularning samaradorligi. Tashkent: Ta’lim
nashriyoti.
9

CVP-tahlil korxona faoliyatini rejalashtirish, ishlab chiqarish hajmini
optimallashtirish, narx siyosatini ishlab chiqish uchun muhim hisoblanadi.
2. Byudjetlashtirish tahlili — korxona byudjetlarining bajarilishini tahlil
qilish. Bu usul byudjet ko'rsatkichlarining haqiqiy ko'rsatkichlardan og'ishini,
og'ish sabablarini aniqlash imkonini beradi. Masalan:
- Byudjet ko'rsatkichlarining haqiqiy ko'rsatkichlardan og'ishini aniqlash
- Og'ish sabablarini aniqlash
- Og'ishning korxona faoliyatiga ta'sirini baholash
- Byudjetni tuzatish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish
Byudjetlashtirish tahlili korxona faoliyatini nazorat qilish, byudjetlarni
tuzatish, resurslarni boshqarish uchun muhim hisoblanadi.
3. Segmentlar tahlili — korxona faoliyatini alohida segmentlar (mahsulot
turlari, mijozlar guruhlari, geografik mintaqalar va boshqalar) bo'yicha tahlil qilish.
Bu usul alohida segmentlarning samaradorligini, ularning korxona umumiy
faoliyatiga qo'shgan hissasini baholash imkonini beradi. Masalan:
- Mahsulot turlarining rentabelligini tahlil qilish
- Mijozlar guruhlarining foydaliliktahlil qilish
- Geografik mintaqalarning samaradorligini tahlil qilish
Segmentlar tahlili resurslarni taqsimlash, samarasiz segmentlarni aniqlash,
korxona faoliyatini optimallashtirishuchun muhim hisoblanadi.
4. Qarorlar qabul qilish tahlili — turli qaror variantlarining korxona
faoliyatiga ta'sirini tahlil qilish. Bu usul eng optimal qaror variantini tanlash,
qarorlar qabul qilish jarayonini optimallashtirishimkonini beradi. Masalan:
- "Ishlab chiqarish yoki sotib olish" qarorini tahlil qilish
- Yangi mahsulotni joriy etish qarorini tahlil qilish
29

Boshqaruv hisobi metodologiyasi quyidagi asosiy komponentlarni o'z ichiga
oladi:
1. Tannarx kalkulyatsiyasi metodlari - mahsulot (ish, xizmat) tannarxini
hisoblash usullari:
- To'liq tannarx kalkulyatsiyasi (Full costing);
- O'zgaruvchan xarajatlar kalkulyatsiyasi (Variable costing);
- Faoliyatga asoslangan tannarx kalkulyatsiyasi (Activity-based costing);
- Standart tannarx kalkulyatsiyasi (Standard costing);
- Maqsadli tannarx kalkulyatsiyasi (Target costing).
2. Byudjetlashtirish metodlari - korxona faoliyatini rejalashtirish va
byudjetlashtirish usullari:
- Stabil byudjetlashtirish;
- Moslashuvchan byudjetlashtirish;
- Noldan boshlangan byudjetlashtirish;
- Uzluksiz byudjetlashtirish.
3. Nazorat va tahlil metodlari - korxona faoliyatini nazorat qilish va tahlil
qilish usullari:
- Og'ishlar tahlili;
- Koeffitsientlar tahlili;
- CVP-tahlil (xarajat-hajm-foyda tahlili);
- Investitsion tahlil;
- Qarorlar qabul qilish tahlili.
Boshqaruv hisobi metodologiyasi korxonaning xususiyatlari va ehtiyojlariga
qarab tanlanadi va moslashtiriladi. Bu esa boshqaruv hisobi tizimining
samaradorligini ta'minlaydi.
12

- Moddiy resurslar zaxiralari
- Asosiy vositalarning holati
- Xodimlar to'g'risidagi ma'lumotlar
- Moliyaviy resurslarning mavjudligi
- Resurslardan foydalanish ko'rsatkichlari
Resurslar to'g'risidagi axborotlar resurslarni boshqarish, resurslardan
oqilona foydalanish, resurslarni taqsimlash uchun muhim hisoblanadi. Ular
korxona rahbarlariga resurslar bilan bog'liq qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
5. Innovatsion axborotlar — korxonaning innovatsion faoliyati, yangi
texnologiyalar, mahsulotlar, jarayonlar va boshqalar to'g'risidagi ma'lumotlar. Bu
turdagi axborotlar innovatsion loyihalar, innovatsion mahsulotlar, innovatsion
jarayonlar, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari va boshqalar to'g'risidagi
ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Masalan:
- Innovatsion loyihalar portfeli
- Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari natijalari
- Patent va litsenziyalar to'g'risidagi ma'lumotlar
- Innovatsion mahsulotlar ulushi
- Innovatsion faoliyat xarajatlari
Innovatsion axborotlar innovatsion faoliyatni boshqarish, innovatsion
loyihalarni tanlash va amalga oshirish, innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqish va
joriy etish uchun muhim hisoblanadi. Ular korxona rahbarlariga innovatsion
rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish imkonini beradi.
1. Ichki axborotlar — korxonaning ichki manbalaridan olinadigan
ma'lumotlar. Bu turdagi axborotlar korxonaning ichki hujjatlari, hisobotlari,
ma'lumotlar bazalari, xodimlarning hisobotlari va boshqalardan olinadi. Masalan:
24

noto‘g‘ri yoki kechikkan axborot natijasida xatoliklar, yo‘qotishlar va resurslarning
samarasiz sarfi yuzaga kelishi mumkin. Shu bois baholash axborotlari bilan
ishlashning ilmiy asoslangan, amaliy jihatdan sinovdan o‘tgan usullarini joriy etish
zarur.
Baholash axborotlarini yig‘ish jarayoni avvalo aniqlik, dolzarblik va
izchillik tamoyillariga asoslanishi kerak. Bu bosqichda ma’lumotlar birlamchi va
ikkilamchi manbalardan olinadi. Birlamchi ma’lumotlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
kuzatuvlar, intervyular, so‘rovnomalar, eksperimentlar orqali olingan axborotlar
kiradi. Ikkilamchi manbalar esa hisobotlar, statistika byurolari ma’lumotlari, ichki
hujjatlar, buxgalteriya hisoboti, tahliliy sharhlar kabi ilgari yig‘ilgan va qayta
ishlangan axborotlarni o‘z ichiga oladi. Zamonaviy axborot tizimlari orqali bu
ma’lumotlarni yig‘ish jarayonini avtomatlashtirish mumkin, bu esa inson omilidan
kelib chiqadigan xatoliklarni kamaytiradi.
Ma’lumotlar yig‘ilgach, ularni qayta ishlash bosqichiga o‘tiladi. Bu jarayon
katta hajmdagi xom axborotlarni tahlil qilish, guruhlash, sinflarga ajratish, statistik
usullar bilan qayta ishlashni o‘z ichiga oladi. Qayta ishlash davomida axborotlar
foydalanuvchiga qulay ko‘rinishga keltiriladi, keraksiz yoki takroriy ma’lumotlar
chiqarib tashlanadi, mazmunli xulosalar ajratib olinadi. Bu bosqichda iqtisodiy-
tahliliy metodlardan, matematik modellashtirish, prognozlash, regressiya va
korrelyatsiya tahlili kabi metodlardan keng foydalaniladi. Shuningdek, zamonaviy
dasturiy ta’minotlar (masalan, Excel, SPSS, Power BI, 1C, ERP tizimlari va
boshqalar) yordamida axborotlarni qayta ishlash jarayoni soddalashtiriladi va
tezlashtiriladi.
Qayta ishlangan axborotlar rahbarlik uchun tushunarli, aniq va grafik
jihatdan qulay shaklda taqdim etilishi lozim. Bu bosqich axborotlarni
36

Boshqaruv hisobida baholash axborotlarini tahlil qilish uchun turli usullar
qo'llaniladi. Quyida ularning asosiy turlari ko'rib chiqiladi:
1. Gorizontal tahlil — korxona faoliyati ko'rsatkichlarini o'tgan davrlarga
nisbatan o'zgarishini tahlil qilish. Bu usul ko'rsatkichlarning dinamikasini, o'sish
yoki pasayish tendensiyalarini aniqlash imkonini beradi. Masalan:
- Sotish hajmining o'tgan yilga nisbatan o'zgarishi
- Xarajatlarning o'tgan chorakka nisbatan o'zgarishi
- Foydaning bir necha yil davomidagi dinamikasi
Gorizontal tahlil korxona faoliyatidagi tendensiyalarni aniqlash, korxona
rivojlanishini baholash, prognozlar tuzish uchun muhim hisoblanadi.
2. Vertikal tahlil — korxona faoliyati ko'rsatkichlarining umumiy
ko'rsatkichlardagi ulushini tahlil qilish. Bu usul ko'rsatkichlarning tuzilmasini,
ularning nisbiy ahamiyatini aniqlash imkonini beradi. Masalan:
- Alohida xarajat turlarining umumiy xarajatlardagi ulushi
- Mahsulot turlarining umumiy sotish hajmidagi ulushi
- Alohida aktivlar turining umumiy aktivlardagi ulushi
Vertikal tahlil korxona faoliyatining tuzilmasini baholash, alohida
ko'rsatkichlarning ahamiyatini aniqlash, resurslarni taqsimlash bo'yicha qarorlar
qabul qilish uchun muhim hisoblanadi.
3. Trend tahlil — korxona faoliyati ko'rsatkichlarining uzoq muddatli
o'zgarish tendensiyalarini tahlil qilish. Bu usul ko'rsatkichlarning uzoq muddatli
dinamikasini, ularning kelajakdagi qiymatlarini prognoz qilish imkonini beradi.
Masalan:
- Sotish hajmining ko'p yillik dinamikasi
- Foyda ko'rsatkichining ko'p yillik dinamikasi
27

12. Toshpulatov, N. S. (2021). Boshqaruv hisobida innovatsiyalar. Tashkent:
Yangi avlod nashriyoti.
13. Umarov, F. X. (2019). Moliyaviy nazorat va boshqaruv tizimlarida
axborot texnologiyalari. Tashkent: O‘quv nashriyoti.
14. Yunusov, A. (2018). Boshqaruv hisobi va axborot tizimlari: tahlil va
nazorat. Tashkent: Iqtisod-Moliya.
15. Zokirov, S. (2020). Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda axborot
texnologiyalarining roli. Tashkent: Ta’lim nashriyoti.
Qo‘shimcha adabiyotlar va internet manbalar
1. Wikipedia. (2023). "Management Accounting".
https://en.wikipedia.org/wiki/Management_accounting
2. Investopedia. (2023). "What is Management Accounting?".
https://www.investopedia.com/terms/m/management-accounting.asp
3. BusinessDictionary. (2023). "Management Information System (MIS)".
http://www.businessdictionary.com/definition/management-information-system-
MIS.html
4. Techopedia. (2022). "What is Business Intelligence?".
https://www.techopedia.com/definition/144/business-intelligence-bi
5. Harvard Business Review. (2023). "The Role of Data in Decision
Making". https://hbr.org/2023/03/the-role-of-data-in-decision-making
6. ResearchGate. (2023). "The Role of Information Systems in Management
Control". https://www.researchgate.net/publication/329942293
7. Academia.edu. (2022). "The Importance of Control in Management".
https://www.academia.edu/44837951
50

II BOB. BOSHQARUV QARORLARINI QABUL QILISHDA BAHOLASH
AXBOROTLARINING AHAMIYATI
2.1. Baholash axborotlarining turlari va ularning tahlili
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonida baholash axborotlari muhim
ahamiyat kasb etadi. Baholash axborotlari — bu korxona faoliyatining barcha
jabhalarini baholash, tahlil qilish va ularga tegishli qarorlar qabul qilish uchun
foydalaniladigan ma'lumotlar majmuasidir. Ushbu axborotlar korxona rahbarlari va
menejerlariga o'z vaqtida va samarali qarorlar qabul qilish, resurslardan oqilona
foydalanish, korxona faoliyatini nazorat qilish va uning maqsadlariga erishish
imkonini beradi.
Boshqaruv hisobida foydalaniladigan baholash axborotlari turli mezonlar
bo'yicha tasniflash mumkin. Quyida ularning asosiy turlari ko'rib chiqiladi:
1. Retrospektiv (o'tmishga oid) axborotlar — korxonaning o'tmishdagi
faoliyati to'g'risidagi ma'lumotlar. Bu turdagi axborotlar korxona faoliyatining
natijalari, erishilgan ko'rsatkichlar, amalga oshirilgan operatsiyalar va boshqalar
to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Masalan:
- O'tgan davr uchun moliyaviy hisobotlar
- Tarixiy xarajatlar to'g'risidagi ma'lumotlar
- O'tgan davr uchun sotish hajmi ko'rsatkichlari
- Oldingi loyihalarning natijalari
Retrospektiv axborotlar korxonaning joriy holatini baholash,
tendensiyalarni aniqlash, qabul qilingan qarorlarning samaradorligini tahlil qilish
20

- Buxgalteriya hisobi ma'lumotlari
- Ichki hisobotlar
- Xodimlarning hisobotlari
- Ichki tekshiruvlar natijalari
- Ma'lumotlar bazalari
Ichki axborotlar korxona faoliyatining barcha jabhalarini boshqarish,
nazorat qilish va tahlil qilish uchun muhim hisoblanadi. Ular korxona rahbarlariga
korxona faoliyati to'g'risida to'liq va aniq ma'lumotlarga ega bo'lish imkonini
beradi.
2. Tashqi axborotlar — korxonaning tashqi muhitidan olinadigan
ma'lumotlar. Bu turdagi axborotlar bozor, mijozlar, raqobatchilar, yetkazib
beruvchilar, davlat organlari va boshqalar to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga
oladi. Masalan:
- Bozor tadqiqotlari natijalari
- Mijozlarning fikr-mulohazalari
- Raqobatchilaming hisobotlari
- Yetkazib beruvchilarning takliflari
- Normativ-huquqiy hujjatlar
Tashqi axborotlar tashqi muhitni baholash, korxonaning
raqobatbardoshligini ta'minlash, mijozlarning ehtiyojlarini qondirish uchun muhim
hisoblanadi. Ular korxona rahbarlariga tashqi muhit o'zgarishlariga tezkor
moslashish imkonini beradi.
1. Rasmiy (formal) axborotlar — rasmiy manbalardan olinadigan, ma'lum
bir shaklga ega bo'lgan va tartibga solingan ma'lumotlar. Bu turdagi axborotlar
25

2.2. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda baholash ko‘rsatkichlarining
tizimi
Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda asosiy tayanchlardan biri bu – to‘g‘ri
tanlangan va puxta tahlil qilingan baholash ko‘rsatkichlari tizimidir. Har qanday
boshqaruv qarori, u strategik miqyosda bo‘ladimi yoki operativ, taktik darajadami,
u avvalo mavjud axborotlar asosida ishlab chiqiladi. Bu axborotlar esa, o‘z
navbatida, korxona faoliyatining turli jihatlarini ifodalaydigan aniq va tizimli
ko‘rsatkichlar asosida shakllanadi. Shu boisdan baholash ko‘rsatkichlarining
to‘g‘ri tanlanishi, ularning puxta ishlab chiqilishi va uzluksiz monitoringi rahbarlik
faoliyatida muhim rol o‘ynaydi.
Baholash ko‘rsatkichlari korxonaning iqtisodiy holatini har tomonlama
ko‘rsatuvchi muhim vositalardan biridir. Bu ko‘rsatkichlar yordamida
tashkilotning moliyaviy barqarorligi, rentabelligi, resurslardan foydalanish
samaradorligi, bozor faoliyati, ishlab chiqarish quvvatlari holati, ichki boshqaruv
mexanizmlari va boshqa ko‘plab jihatlar haqida aniq tasavvur hosil qilish mumkin.
Ayniqsa, raqobat muhitining kuchayib borayotgan sharoitida har bir qarorning
oqibatini oldindan ko‘ra bilish, risklarni minimallashtirish va resurslarni eng
maqbul tarzda taqsimlash imkonini beruvchi indikatorlar aynan baholash
ko‘rsatkichlaridir.
Bunday ko‘rsatkichlar tizimi odatda bir nechta muhim yo‘nalishlarda
shakllantiriladi. Ulardan biri bu moliyaviy ko‘rsatkichlardir. Moliyaviy
ko‘rsatkichlar korxonaning umumiy moliyaviy barqarorligini aks ettiradi. Ularga
sof foyda va zarar miqdori, daromadlar va xarajatlar nisbati, aktiv va passivlarning
tarkibi, rentabellik darajalari, likvidlik va to‘lovga layoqatlilik darajalari kiradi.
33

tahlil qilish, tahlil natijalarini talqin qilish va ular asosida boshqaruv qarorlarini
ishlab chiqish kabi bosqichlar mavjud. Har bir bosqich o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib,
yagona tizimni tashkil etadi. Misol uchun, dastlab korxonaning maqsad va
strategik yo‘nalishlari asosida baholash uchun muhim bo‘lgan ko‘rsatkichlar
belgilanadi. Keyin esa bu ko‘rsatkichlar asosida zarur ma’lumotlar yig‘iladi, tahlil
qilinadi va natijalar asosida aniq xulosalar chiqariladi. Natijada esa, aniq, asosli va
samarali boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish mumkin bo‘ladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, baholash
ko‘rsatkichlarining tizimi – bu tashkilotning hozirgi holatini aniq tasvirlaydigan,
istiqboldagi imkoniyatlarini belgilovchi va boshqaruv qarorlarini asoslashga
xizmat qiluvchi eng muhim boshqaruv vositalaridan biridir. Bu tizimning
mukammalligi va aniqligi qanchalik yuqori bo‘lsa, qabul qilinadigan qarorlar
shunchalik asosli, samarali va maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Shu bois, har bir
tashkilot bu tizimni o‘z faoliyatiga mos tarzda shakllantirishi, uni doimiy tahlil
qilib borishi va zamonaviy texnologiyalar yordamida takomillashtirib borishi
lozim.
2.3. Baholash axborotlarini yig‘ish, qayta ishlash va taqdim etish
metodlari
Boshqaruv faoliyatida samarali qarorlar qabul qilish bevosita to‘g‘ri, tezkor
va ishonchli axborotlarga bog‘liqdir. Ayniqsa, baholash axborotlari rahbariyat
uchun muhim analitik material sifatida xizmat qiladi. Shuning uchun bu
axborotlarni yig‘ish, qayta ishlash va taqdim etish jarayonlarini puxta tashkil etish
boshqaruv tizimining eng muhim elementlaridan biri hisoblanadi. Har qanday
35

- Investitsiya loyihalarini tahlil qilish
Qarorlar qabul qilish tahlili korxona faoliyatiga oid samarali qarorlar qabul
qilish, korxona samaradorligini oshirish uchun muhim hisoblanadi.
1. Korrelyatsion-regression tahlil — korxona faoliyati ko'rsatkichlari
o'rtasidagi bog'liqlikni tahlil qilish. Bu usul ko'rsatkichlar o'rtasidagi bog'liqlik
darajasini, bir ko'rsatkichning o'zgarishi boshqa ko'rsatkichga qanday ta'sir
ko'rsatishini aniqlash imkonini beradi. Masalan:
- Reklama xarajatlari va sotish hajmi o'rtasidagi bog'liqlikni tahlil qilish
- Mahsulot sifati va mijozlar qoniqish darajasi o'rtasidagi bog'liqlikni tahlil
qilish
- Xodimlar malakasi va mehnat unumdorligi o'rtasidagi bog'liqlikni tahlil
qilish
Korrelyatsion-regression tahlil korxona faoliyatiga ta'sir etuvchi omillarni
aniqlash, korxona faoliyati ko'rsatkichlarini prognoz qilish, resurslarni optimal
taqsimlash uchun muhim hisoblanadi.
2. Dinamik qatorlar tahlili — korxona faoliyati ko'rsatkichlarining vaqt
davomidagi o'zgarishini tahlil qilish. Bu usul ko'rsatkichlarning o'zgarish
tendensiyalarini, mavsumiy tebranishlarni, siklik o'zgarishlarni aniqlash imkonini
beradi. Masalan:
- Sotish hajmining oylar bo'yicha o'zgarishini tahlil qilish
- Xarajatlarning yillar bo'yicha o'zgarishini tahlil qilish
- Foyda ko'rsatkichining choraklar bo'yicha o'zgarishini tahlil qilish
Dinamik qatorlar tahlili korxona faoliyatidagi tendensiyalarni aniqlash,
mavsumiy va siklik o'zgarishlarni hisobga olish, kelajakdagi ko'rsatkichlarni
prognoz qilish uchun muhim hisoblanadi.
30

faoliyatining barqarorligi va samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Shu sababli,
har bir tashkilot o‘z nazorat axborotlarini tizimli tahlil qilib borishi va bu asosda
boshqaruv qarorlarini shakllantirishga alohida e’tibor qaratishi zarur.
3.2. Zamonaviy axborot texnologiyalarining nazorat jarayonlaridagi
o‘rni
Bugungi tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan raqamli dunyoda har qanday
tashkilotning muvaffaqiyati, avvalo, zamonaviy axborot texnologiyalaridan qanday
foydalanganiga bog‘liq. Ayniqsa, boshqaruv hisobida nazorat jarayonlarini
samarali tashkil etishda axborot texnologiyalarining tutgan o‘rni tobora muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va tahlil
qilish jarayonlari murakkablashib borayotgan bir paytda, an’anaviy usullar o‘z
samarasini yo‘qota boshladi. Shu sababli nazorat tizimlarida zamonaviy axborot
texnologiyalarini qo‘llash har tomonlama ustunlik beradi.
Birinchidan, axborot texnologiyalari yordamida nazorat axborotlarini real
vaqt rejimida kuzatish va baholash imkoniyati yaratiladi. Avvalgi yillarda
ma’lumotlar haftalar, hatto oylar davomida qo‘lda yig‘ilib, umumlashtirilgan
bo‘lsa, hozirgi kunda avtomatlashtirilgan dasturlar, masalan, ERP (Enterprise
Resource Planning), CRM (Customer Relationship Management), 1C, SAP, Oracle
kabi tizimlar orqali barcha jarayonlar bir zumda nazorat qilinadi. Bunday tizimlar
orqali ishlab chiqarish, moliya, ombor, savdo, marketing, kadrlar bo‘limlari va
boshqa segmentlar yagona platformada o‘zaro bog‘lanadi.
Ikkinchidan, zamonaviy axborot texnologiyalari nazorat axborotlarini tahlil
qilishda inson omiliga bog‘liq xatoliklarni kamaytiradi. Misol uchun, maxsus
40

2. Loyihalashtirish bosqichi - bu bosqichda boshqaruv hisobi tizimining
tarkibiy qismlari, metodologiyasi va usullari, ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash
va taqdim etish tartibi ishlab chiqiladi.
3. Joriy etish bosqichi - bu bosqichda boshqaruv hisobi tizimi amaliyotga
joriy etiladi, xodimlar o'qitiladi, zarur bo'lgan texnik va dasturiy ta'minot
o'rnatiladi.
4. Nazorat va takomillashtirish bosqichi - bu bosqichda boshqaruv hisobi
tizimining samaradorligi baholanadi, kamchiliklar aniqlanadi va bartaraf etiladi,
tizim doimiy ravishda takomillashtirib boriladi.
Boshqaruv hisobining tashkiliy tuzilmasi korxonaning umumiy tashkiliy
tuzilmasi va boshqaruv tizimi bilan uzviy bog'liq bo'lishi lozim. Boshqaruv hisobi
tizimining tashkiliy tuzilmasi quyidagi asosiy komponentlarni o'z ichiga oladi:
1. Javobgarlik markazlari - korxona tuzilmasining shunday bo'linmalari
bo'lib, ularning rahbarlari ma'lum bir ko'rsatkichlar uchun javobgar hisoblanadi.
Javobgarlik markazlari quyidagi turlarga bo'linadi:
- Xarajat markazlari;
- Daromad markazlari;
- Foyda markazlari;
- Investitsiya markazlari.
2. Hisobot markazlari - korxona tuzilmasining shunday bo'linmalari bo'lib,
ular javobgarlik markazlari faoliyati to'g'risidagi ma'lumotlarni yig'ish, qayta
ishlash va taqdim etish uchun javobgar hisoblanadi.
3. Boshqaruv hisobi bo'limi (xizmati) - korxona tuzilmasining maxsus
bo'limi bo'lib, u boshqaruv hisobi tizimini yuritish, ma'lumotlarni yig'ish, qayta
ishlash va taqdim etish uchun javobgar hisoblanadi.
11

texnologiyalar nafaqat axborot yig‘ish va saqlash, balki uning tahlili,
tendensiyalarni aniqlash, qarorlar qabul qilish uchun vizual ma’lumotlar taqdim
etishda ham keng imkoniyatlar yaratadi. Masalan, sun’iy intellekt asosidagi
tizimlar faoliyatdagi muammolarni insondan tezroq aniqlab, avtomatik takliflar
bera oladi.
Beshinchi istiqbol — nazorat tizimini tashkilotning umumiy strategik
boshqaruv modeli bilan integratsiyalashdir. Ya’ni, nazorat faqat moliyaviy yoki
operatsion ko‘rsatkichlarga qaratilmasligi, balki strategik maqsadlarning
bajarilishi, xodimlar motivatsiyasi, mijozlar qoniqishi, innovatsiyalar darajasi kabi
boshqa sohalarni ham qamrab olishi kerak. Bu orqali tashkilotda kompleks
yondashuv shakllanadi va natijadorlik yanada oshadi.
Xulosa qilib aytganda, boshqaruv hisobida nazorat tizimini takomillashtirish
— bu doimiy yangilanib boradigan, zamon talablari bilan hamohang harakatlar
majmuidir. Texnologik yutuqlar, boshqaruv madaniyatining o‘sishi, xodimlar
salohiyatining yuksalishi va strategik yondashuvlarning uyg‘unlashuvi orqali bu
tizim mukammal darajaga olib chiqilishi mumkin. Har bir tashkilot o‘zining
xususiyatlari, faoliyat yo‘nalishi va ichki imkoniyatlarini hisobga olgan holda,
o‘ziga mos nazorat tizimi modelini ishlab chiqishi lozim. Ana shundagina
boshqaruv qarorlari oqilona, tezkor va asosli bo‘ladi.
Boshqaruv hisobi – bu tashkilot faoliyatini samarali boshqarish, moliyaviy
barqarorlikni ta’minlash va raqobatbardosh ustunlikka erishishda hal qiluvchi
omillardan biridir. Tadqiqot davomida aniqlanishicha, boshqaruv qarorlarini qabul
qilishda baholash va nazorat axborotlari muhim o‘rin tutadi. Baholash axborotlari
tashkilotning hozirgi holatini, imkoniyatlarini, resurslardan foydalanish darajasini
44

Bunday ko‘rsatkichlar boshqaruvga moliyaviy holatni baholash, budjetlashtirish va
investitsion qarorlar qabul qilishda xizmat qiladi.
Baholash tizimining ikkinchi muhim yo‘nalishi – ishlab chiqarish va
texnologik samaradorlik ko‘rsatkichlaridir. Bu ko‘rsatkichlar asosida korxonadagi
ishlab chiqarish jarayonlarining qanchalik samarali tashkil etilgani aniqlanadi.
Mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi,
xomashyo va materiallardan foydalanish samaradorligi, asosiy ishlab chiqarish
fondlarining rentabelligi kabilar ushbu guruhga kiradi. Bu indikatorlar korxonaning
ichki zaxiralaridan foydalanish darajasini aniqlash va texnologik yangilanish
zaruriyatini baholashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, baholash ko‘rsatkichlari tizimi tarkibida bozor va marketing
faoliyati bilan bog‘liq indikatorlar ham alohida o‘rin egallaydi. Ushbu
ko‘rsatkichlar orqali mahsulot yoki xizmatlarning raqobatbardoshligi, bozor ulushi,
narx siyosatining mosligi, mijozlar ehtiyojlariga moslik darajasi kabi jihatlar
baholanadi. Bu esa, o‘z navbatida, marketing strategiyasini aniqlashtirishda va
bozor talablariga moslashishda muhim rol o‘ynaydi.
Boshqaruv qarorlarini asoslashda foydalaniladigan yana bir ko‘rsatkichlar
to‘plami – bu ichki boshqaruv samaradorligiga oid indikatorlardir. Bunday
ko‘rsatkichlar orqali xodimlar faoliyati, rahbariyatning boshqaruv uslubi, korxona
ichki aloqalar tizimi, menejment sifat darajasi, jarayonlarni avtomatlashtirish
ko‘lami aniqlanadi. Bu ma’lumotlar orqali tashkilot ichida samarali boshqaruv
tizimini shakllantirish, motivatsiya va korporativ madaniyatni rivojlantirish
imkoniyatlari aniqlanadi.
Baholash ko‘rsatkichlari tizimi faqatgina ma’lumot to‘plash bilan
cheklanmaydi. Bu tizimda ko‘rsatkichlarni shakllantirish, yig‘ilgan ma’lumotlarni
34

Boshqaruv hisobining tashkiliy jarayonida foydalanilgan baholash va nazorat axborotlari

Купить