• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 704.0KB
Покупки 2
Дата загрузки 17 Декабрь 2023
Расширение doc
Категория Экономика

Продавец

abror dehqanov

Дата регистрации 17 Декабрь 2023

20 Продаж

Boshqaruv iqtisodiy usulining mohiyati va korxona uchun ahamiyati

asoslanadi. Motivatsiya usullari xodimlarni mehnatga undaydigan barcha usullarni, ya'ni:  ish haqi;  rag’batlantirish tizimi;  foyda taqsimotida qatnashish;  ma'naviy rag’batlar;  yuqori lavozimlarga tayinlash, malakani oshirish kabilarni o’z ichiga oladi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish quyidagi uslublarga asoslangan holda amalga oshiriladi:  muammoni qo’yish;  muammoni hal qilish;  qarorni tanlash;  qilingan qarorlarning bajarilishini ta'minlash. Muammoni qo’yish bosqichida qo’llaniladigan uslublar muammoni batafsil yoritishga, muammoga ta'sir qiluvchi ichki va tashqi omillarni aniqlashga, vaziyatni baxolashga va shu asosda muammoli vaziyatni ifodalashga imkon yaratadi. Bu usullar tarkibiga: - ma'lumotlarni yig’ish, saqlash, ularni qayta ishlash va tahlil qilish usullari; - muhim voqealarni qayd qilish usullari; - qiyoslash usullari; - dekompozitsiya va modellashtirish usullariga muhim o’rin beriladi. Muammoni hal qilish, ya'ni yechim variantlarini ishlab chiqish bosqichida ham ma'lumotlarni yig’ishda qo’llaniladigan usullardan foydalaniladi. Ammo bu usullarni qo’llashga "Nima sodir bo’ldi" va "qaysi kompleks xaraktyerdagi muammolar kelib chiqmoqda. Ularni yechimi esa, tashkiliy jihatdan tarqoq tashkilot yoki boshqaruv tizimi bo‘g‘inlari ixtiyorida bo‘lmoqda. Ularning muloqotlari va hamkorliklari amaldagi nizomlarda ko‘zda tutilmagan va boshqaruvni o‘zgarmasligiga qaratilmagan; boshqaruv jarayonini tashkil etish ilmiy – texnik sharoitida boshqaruv tizimi birligini ta’minlashda muhim omil deb hisoblanadi. Boshqaruv jarayonini tashkil etish boshqaruv tizimi tarkibidagi ma’lum bir kamchiliklar o‘rnini to‘ldirishga imkon beradi. Lekin boshqaruv tarkibini kamchiliklari ayrim holatlarda boshqaruv jarayonini tashkil etishdagi kamchiliklardan kelib chiqadi. Boshqaruv jarayoni tashkil etishni takomillashtirishga oid zamonaviy masalalar quyidagilardan tashkil topadi:  boshqaruv jarayonlarini jadallashtirish, uni ilmiy tashkil etish, murakkab jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish;  boshqaruv jarayonini maqsadli yo‘naltirilganligini, ishlab chiqarishni rivojlantirish muammolarini hal etishda maqsadli ketma-ketlikni ta’minlash;  boshqaruv qarorlarini ishlab chiqarish sikllarini boshqaruv jarayonidagi muolajalarini qisqartirish imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda qisqartirish;  boshqaruv jarayonini axborot jihatdan tartibga solish, boshqaruv qarorini vaqt va sifat xarakteristikalar bo‘yicha tartibga solish. Boshqaruv jarayonini tashkil etish quyidagilarni belgilashni: I-bob. 1.1. Boshqarish maqsadlari Hamma boshqaruvning uzluksiz ishlash jarayoni menejmentdir. Bu boshqaruv apparatining mehnat jarayonidir. Umumiy holda menejmentni quyidagicha tavsiflash mumkin: texnologiya nuqtan-nazaridan (qanday bajariladi), tashkillashtirish (kim tomonidan va qanday tartibda) va mazmunan (aniq nima qilinadi). Menejment iqtisodiy nuqtai-nazaridan - bu, avvalo, hamma iqtisodiy muammolarni boshqarish tizimsi, insonlarni boshqarish. Menejment ijtimoiy nuqtai-nazaridan - bu, avvalo, mehnat jamoalari ijtimoiy talablarini qondirish, insonni tarbiyalash. Menejment jarayoni texnologiyasi esa boshqaruv apparati xodimlarining bajarayotgan amaliy ishlaridir. Shunday qilib, menejment jarayoni qo’yilgan masalaga erishish uchun boshqaruv apparati rahbari va odamlarning kelishilgan holda hamohang faoliyat ko’rsatishidir. Muammolar bosqichida tizimni joriy holatidagi asosiy qarama- qarshiliklar, tizim ishini yaxshilash uchun nimalar qilish kerakligi aniqlanadi. Yechim bosqichi rahbarning amaliy ishlarga o’ tish faoliyatidir. Q aror qabul qilinishi bilanoq boshqariluvchi tizimlarga aniq ta’sir ko’rsatiladi, alohida oddiy boshqaruvga oid harakatlar bajariladi. Menejment jarayoni uslubi quyidagilar: axborot-analitik va tashkiliy ishlar. Ta’sir etishning farmoyish usullari bo’yruq, farmoyish, ko’rsatma va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Buyruq - bu rahbarning qo’l ostidagi xodimlardan ma’lum vazifani bajarishni yozma yoki og’zaki ravishda anglab kilishidadir. Bo’yruq faqat chiziqli boshqaruv tizimi rahbari tomonidan beriladi. Farmoyish - xodimlardan ayrim ishlab chiqarish va xo’jalik masalalarini hal etishni talab qilishdir. Farmoyish boshliq o’rinbosarlari, xizmatlar boshliqlari, ular ega bo’lgan vakolatlari doirasida beriladi. Boshqaruv amaliyotida qo’llaniladigan ta’sir qilish usullaridan biri - og’zaki ko’rsatmadir. Ta’sir qilish usullaridan biri - og’zaki ko’rsatmadir. Ta’sir etishning bunday shaklini barcha darajadagi rahbarlar, lekin ko’pincha quyi darajadagi komandirlar, brigada boshliqlari, ustalar qo’llaydilar. Boshqarishning farmoyishli ta’sir o’tkazish usulidan amaliyotda foydalanish ma’lum talablarga javob berishi kerak. • birinchidan , qaror nimaga asoslanib chiqarilganligi aniq ko’rsatilishi shart; • ikkinchidan , qabul qilingan qaror mohiyati qisqa va ravshan bayon etilishi lozim; • uchinchidan , ijroni nazorat qilish shakli, farmoyishning kuchga kirish va bajarilish muddati ko’rsatilishi zarur; • to’rtinchidan , buyruq va farmoyishlar qisqa, tushunarli va aniq bo’lishi kerak; • beshinchidan , buyruq va farmoyishlarni eng qulay muddatlarga chiqarish va ijrochilarga yetkazish kerak. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI NAMANGAN MUHANDISLIK-QURILISH INSTITUTI “IQTISODIYOT VA B OSHQARUV ” KAFEDRASI Menejment yo‘nalishi “Iqtisodiyot nazariyasi” fan bo‘yicha KURS ISHI Mavzu: Boshqaruvning iqtisodiy usulining mohiyati va korxona uchun ahamiyati Talaba : Menejment yo‘nalishi 2-bosqich 9-MJ-22 guruh talabasi Jo'ramirzayev Muhammadrizo Ilmiy rahbar : Nasirova N.T. NAMANGAN – 2023 Foydalanilgan Sayatlar 1. https://kompy.info/download/boshqarishning-tashkiliy-mamuriy- usullari-boshqarishning-iqtis.doc 2. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/iqtisodiyot/boshqaruv- maqsadi-va-funksiyalari 3. https://fayllar.org/download/mavzu-boshqaruvning-iqtisodiy- usullari.doc 4. http://www.genderi.org/download/navoiy-texnika-iqtisodiyot- kasb-hunar-kolleji.doc 5. https://kompy.info/download/ozbekiston-aloqa- axborotlashtirish-va-kommunikatsiya-texnologi.doc 6. www.Arxiv.uz 7. www.meti.go.jp – Iqtisodiyot, savdo va sanoat vazirligi; keng armiyadagi ishbilarmon odamlar – mutaxasislar, o’ta yuqori darajadagi kasb egalari haqida bormoqda. Boshqaruv jarayoni tartibga solingan bo‘lishi kerak, aks holda u samarasiz bo‘lib qolishi mumkin. Boshqaruv jarayonini tashkil etish - uni har tomonlama tartibga solishi jarayonni amalga oshirishdagi aniqlik, ketma -ketlik va ruxsat etilgan chegaralarni aniqlovchi vositadir. Boshqacha qilib aytganda, boshqaruv jarayonini tashkil etish bu ijtimoiy - iqtisodiy tizimda hamkorlikda mehnat qilish bitimlari talablariga asosan boshqaruv jarayonining maqsadga muvofiq vaqt va fazoda qurish demakdir. Boshqaruv jarayonini tashkil etish, umuman olganda quyidagilardan tashkil topadi: ishlarni bosqichlar bo‘yicha taqsimlash va biriktirish, ularni ketma - ketligi va muddatlarini belgilash, me’yorlash, intizomli jazo choralarini belgilash va boshqaruv jarayonini amalga oshirish bo‘yicha majburiy talablarni kiritish; boshqaruv jarayonini tashkil etishning ahamiyati va mohiyati. Agar boshqaruvni samarali takomillashuvi boshqaruv strukturalarini oqilona qurish hisobiga erishilsa, boshqaruvning takomillashuvi ko‘p jihatdan uni tashkil etish bilan aniqlanadi. Ya’ni boshqaruv tizimidagi kerakli bo‘g‘inlarni borligi, ularni belgilangan tashkiliy maqomda faoliyat ko‘rsatishi, ushbu bo‘g‘inlarni turli boshqaruv jarayonlarida ishtirok etish mezonlari o‘zgarib turishi; hozirgi vaqtda boshqaruv jarayoni xarakteri uni strukturasi emas, balki aksincha boshqaruv jarayoni strukturasi xarakterini aniqlaydi; ilmiy - texnik taraqqiyot sohasida shakllanayotgan tendensiyalar boshqaruv jarayonini tashkil etish darajasini oshirishda salmoqli rol o‘ynaydi. Hozirgi kunda ishlab chiqarishni boshqarishda ko‘proq berish, yozma shaklda nashr etilgan yoki og’zaki buyruqlar vositasi bilan erishiladi. Tashkiliy ta’sir ko’rsatish boshqariladigan ob’ekt (korxona)ni loyihalash bosqichidan boshlanadi. So’ngra reglamentlash, normalash ishlari bajariladi. Farmoyish vositasida ta’sir etish bajarish muddatlari bilan farq qiladi. bo’yruq va farmoyishlar uzoq yoki qisqa muddatda mo’ljallangan bo’ladi. Har bir bo’yruq yoki farmoyishda qanday vazifa bajarilishi, qachon bajarilishi kerakligi belgilanadi. Ta’sir etishning farmoyish usuli tashkiliy ta’sirga nisbatan uning bajarilishini nazorat qilishni ko’prok talab etadi. Ijro etishning borishi nazorat qilingandan so’ng yana farmoyish bilan ta’sir etishga ehtiyoj tug’iladi. Farmoyish usulining qo’llanish ko’lami boshqaruv kadrlari malakasi, tashabbuskorligi va qobiliyatiga bog’liqdir. Korxonani boshqarishda farmoyish bilan ta’sir etish faqat qonunga zid bo’lmagan holdagina bajarilishi qat’iy bo’lgan huquqiy kuchga ega bo’ladi. Shu sababli barcha tizimdagi tashkiliy farmoyish faoliyati mavjud qonunchilikka bo’ysungan holda amalga oshishi lozim. Intizomiy ta’sir usullari tashkiliy barqarorlashtiruvchi va farmoyish vositasida ta’sir etish usullarini to’ldirib, intizomiy talablar va majburiyatlar tizimi vositasida tashkiliy aloqalar barqarorligini ta’minlashga qaratilgandir. Tashkiliy–ma’muriy usulning shakllari. Tashkiliy-ma’muriy usullar boshqarish usullari tizimida alohida o’rin tutadi. Bu usullarga:  boshqarish apparatining muayyan strukturasini tuzish;  har bir boshqaruv bo’g’inining funktsiyalarini belgilash;  kadrlarni to’g’ri tanlash;  buyruqlar, farmoyishlar va qo’llanmalar chiqarish, ularning bajarilishini nazorat qilish; jarayonini ta’minlaydi. Kadrlarning kasbiy malakasi qanchalik yuqori bo’lsa, korxona va tashkilotning, iqtisodiy, moliyaviy va ishlab chiqarish ko’rsatkichlari shunchalik yaxshi bo’ladi. insonning mehnatga, yutuq va muvaffaqiyatsizlikka nisbatan bo’lgan munosabati uzviy bog’liqdir. Faqat uzoq muddatli rag’batlantiruvchi omil mehnatga ijodiy munosabatda bo’lish manbaidir. Kishi ruhiy xususiyatlarning u bajaruvchi ish talablariga mos kelmasligi o’z kasbidan qoniqmaslik uni o’zgartirishga harakat qilishga, xato qilish ehtimoli ortishiga va natijada mehnat unumdorligi pasayishiga olib keladi.. aksincha, agar inson o’z qobiliyatini to’liq namoyon qila oluvchi ish bilan bo’nd bo’lsa, u o’z mehnatidan mamnun bo’ladi, kasbni tez egallaydi va mehnat unumdorligi yuqori bo’ladi. Inson uchun faqat moddiy rag’bat muhim deb hisoblash noto’g’ri. Unga juda ko’p narsa katta umumiy ishda o’z xissasi borligini xis etish, o’zini mehnat orqali namoyon etish, o’z malakasi bilan g’ururlanishi, o’rtoqlari hurmatiga sazovor bo’lish va x.k.lar ham muhimdir. Ko’pchilik kishilar shaxsiy farovonlikka boshqalar hisobiga erishilgan shaxsiy muvaffaqiyat orqali emas, mamlakat iqtisodiyotiga qo’shgan mehnati hisobiga erishish lozimligini ta’kidlaydilar. ijrochilar, aniq maqsadli tadbirlar, resurslar manbalari, belgilangan tadbirlar bajarilishining asoslab berilishi barcha bo’g’inlar va darajalarda boshqaruv ishonchligini oshirish kafolatini beradi. Butun boshqaruv apparati harakatlarining puxta bo’lishini belgilaydi. Istiqbolli (perspektiv) maqsadlar deganda besh yil yoki undan ko’proq davr mobaynida amalga oshiriladigan maqsadlar tushuniladi. Masalan, respublikamizda ishlab chiqilgan "Kadrlarni tayyorlash Milliy dasturi"ni ro’yobga chiqarishdek ulug’vor maqsad quyidagi uch bosqichdagi muddatni o’z ichiga oladi: - 1997-2001 - mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini caqlab qolish asosida ushbu tizimni islox qilish va rivojlantirish uchun xuquqiy, kadrlar jixatdan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy-moddiy shart- sharoitlar yaratish. - 2001-2005 - milliy dasturni to’liq ro’yobga chiqarish, mehnat bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda unga aniqliklar kiritish. - 2005 va undan keyingi yillar - to’plangan tajribani tahlil qilish va umumlashtirish asosida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish. Uzluksiz maqsadlar deganda har kuni qabul qilinadigan va amalga oshiriladigan odatiy maqsadlar tushuniladi. Masalan, mehnat unumdorligini o’stirish, intizomni mustahkamlash, mahsulot tannarxini pasaytirish, mahsulot sifatini oshirish kabilar muntazam, kunda talab kilinadigan maqsadlardir 2-chizma. Boshqaruvning ma’muriy usullining unsurlari. Tashkiliy ta’sir ko’rsatish turli tashkiliy choralarni, yani: • ishlab chiqarish va boshqarishning tashkiliy strukturalarini belgilash; • ichki tartib-qoidalarini o’rnatish; • boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlar o’rtasida optimallik va oqilona nisbatni o’rnatish kabilarni o’z ichiga oladi. Farmoyish berish yo’li bilan ta’sir ko’rsatish barcha boshqarish bo’limlari va organlarining (uyg’un) ishlashini joriy ta’minlab turishdan iborat bo’lib, bunga e’lon qilinadigan yozma yoki og’zaki ko’rsatmalar  uni har xil sikllarini, bosqichlarini va jarayonlarini bajarish ketma- ketligini, shuningdek ayrim sharoitlarda birdaniga barobariga bir necha ishlarni baja-rish;  ba’zi bir turdagi ishlarni bajarish muddatlari va ularni boshqaruvini intensifikatsiyalash omillari bo‘yicha guruhlarga ajratish;  boshqaruv jarayoni va uni barcha jarayonlarini me’yoriy darajada va o‘z vaqtida bajarish uchun kerakli axborotlarni kelishi;  boshqaruv tizimining turli bo‘g‘inlarini boshqaruv jarayonini bosqichlari bo‘yicha ishtirok etish tartibini;  ma’lum bir ish turlari uchun zarur bo‘lgan boshqaruv jarayonining muolajalarini (kelishuv, muhokama, munosabatni bildirish, tasdiqlash, ma’lumot berish va h.k. operatsiyalar) o‘z ichiga oladi. Mavzuning dolzarbligi: Boshqaruvning iqtisodiy usulining mohiyati va korxona uchun ahamiyati Bu usul korxona uchun katta rol o’ynaydi chunki korxona faoliyatini olib borish uchun iqtisodiy ahamiyati eng muhim rol tashkil etadi sababa iqtisodi muammoni kelib chiqiqshi bu ishchilar uchun ham korxona uchun juda qiyin va ogir vaziyatni olib kelib qolishi mumkin. Bu albatta ishchilarga yetarlicha shart-sharoit yaratib bera olmay qoladi. Bu uchun korxonaning iqtisodiy ahamiyati ishlab chiqarish unumini oshirish va mahsulot sifatini yuqori darajada bo’lishini talab qiladi. Kurs ishini tarkibiy qismi 33 betdan iborat bо‘lib, kirish, 2ta bob, 6 ta paragrf, xulosa, adabiyotlar rо‘yxatidan iborat. 2.3. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usuli va ijtimoiy- psixologik usullari Xo’jalik tashkilotlarining ishlab chiqarishni boshqarish bo’yicha faoliyati boshqaruvning turli tashkiliy-farmoyish usullarini qo’llash bilan bog’liqdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlar samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi ta’sir etish tizimidan iboratdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari iqtisodiy usullarni to’ldirib, bozor iqtisodiyoti qonunlari. Huquqiy aktlarni hisobga olish va bajarishga asoslanadi. Nima sababdan boshqaruvning ma’muriy-farmoyish usullari ma’muriy shakllar bilan qo’shib olib boriladi. Bu ko’p hollarda tashkiliy ta’sir ma’muriy huquqni qo’llash, ya’ni qaror va farmoyishlarni amalga oshirishga asoslanadi. Lekin, «boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usuli» tushunchasi «ma’muriy boshqaruv usuli» tushunchasidan bir muncha kengdir, chunki tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvning turli darajalariga turli ko’lamda va shaklda tashkiliy ta’sir etishni o’rganish masalalarini ham qamrab oladi. Tashkiliy-farmoyish usullari tashkiliy aniqlikni ta’minlaydilar, tashkiy tizim, boshqaruvning har bir bo’g’ini vazifalarini belgilab beradi, boshqaruv apparati intizomi va faoliyati samaradorligini ta’minlaydi, ishda tartib o’rnatadi, qaror, farmoyishlarni bajaradi, kadrlarni tanlaydi va joy-joyiga qo’yadi va x.k. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usullari ularning ishlab chiqaruvchilarga ta’sir etish manbaalari va yo’nalishlari bo’yicha turlarga ajratiladi. Bunga bog’liq holda ta’sir etishning tashkiliy-farmoyish usullari uch guruhga bo’linadi: tashkiliy-barqarorlashtiruvchi, farmoyish va intizom. amalga oshiriladi. Davlat bozorning monopollashtirilishiga to’sqinlik qiladigan ma’muriy cheklovlar tizimini belgilaydi, monopol kompaniyalar faoliyatini direktiv yo’sinda boshqaradi. Ma’muriy usullardan:  iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish;  atrof-muhitni muhofaza qilish;  xavfli texnologiyalardan foydalanish, zararli ishlab chiqarish chiqitlarini chiqarib tashlashni ta’qiqlash;  odamlar sog’lig’iga zararli mahsulotni reklama qilishni ta’qiqlash kabi sohalarda faol foydalaniladi. Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usullari ikki shaklda:  tashkiliy ta’sir ko’rsatish usullari;  farmoyish berish usullari shakllarida namoyon bo’ladi 1-chizma. Tashkiliy-ma’muriy usullar shakllari. Tashkiliy usullarning bu ikkala shakli birgalikda qo’llaniladi, bir-birini to’ldiradi va rivojlantiradi. Har ikkala shaklning uyg’unlashuvi ishlab chiqarish sharoitlarini hisobga olingan holda optimal bo’lishi kerak. Tashkiliy-ma’muriy usullardan foydalanish samaradorligi. samaradorligini ta’minlaydi, ishda tartib o’rnatadi, qaror. Farmoyishlarni bajaradi, kadrlarni tanlaydi va joy-joyiga qo’yadi va x.k. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usullari ularning ishlab chiqaruvchilarga ta’sir etish manbaalari va yo’nalishlari bo’yicha turlarga ajratiladi. Bunga bog’liq holda ta’sir etishning tashkiliy-farmoyish usullari uch guruhga bo’linadi: tashkiliy-barqarorlashtiruvchi, farmoyish va intizom. Ta’sir etishning tashkiliy-barqarorlashtirish usullari asosiy maqsadi hamkorlikda ishlash uchun tashkiliy asos yaratishdir, ya’ni, vazifa, majburiyat. Javobgarlik va vakolatlarni taqsimlash, tartib o’rnatish va x.k. Ma’muriy ta’sirning tashkiliy shakllarining ikki tashkiliy reglamentlash va tashkiliy me’yorlash turi mavjud. Tashkiliy reglamentlash vositasida davlat boshqaruvchi va boshqariladigan tizimga ularning maqbul nisbatini, tashkiliy tizimini va har bir darajada boshqaruv chegaralarini aniqlash maqsadida ta’sir etadi. Tashkiliy reglamentlashga misol qilib lavozimlar haqida Nizomni ko’rsatish mumkin. Tashkiliy me’yorlash hujjatlari vositasida xom-ashyo, materiallar sarfini me’yorlash, mahsulotlar ishlab chiqarishga mehnat sarfi ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish texnikaviy va texnologik me’yorlar (standartlar, me’yorlar, qayta ishlov berish usuli, tartibi va h.k.) ishlab chiqarishini tashkil etish me’yorlari (maqbul ishlanma ko’lami). Ta’sir etishning farmoyish usullari cheklovchi hujjatlarda ko’zda tutilmagan mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda kundalik jadal boshqarish maqsadida qo’llaniladi. Farmoyish ta’sirining asosiy maqsadi boshqaruv apparatining aniq xarakati, Boshqaruvning barcha bo’linma va xizmatlari barqaror ishlashini ta’minlab berishdan iborat.  topshiriqlar va direktiv ko’rsatmalarni bajarmayotgan bo’linma va shaxslarga nisbatan majburiy choralarni qo’llash kiradi. Tashkiliy-ma’muriy usullar yuqori organlar hokimiyatiga va quyi organlarning bo’ysunishiga asoslanadi. Shuning uchun ularni ko’pincha ma’muriy usullar deb yuritiladi. Yuqori ma’muriy organlar boshqariluvchi ob’ektning bajarishi majburiy bo’lgan tartib-qoidalarni ishlab chiqadi, shuningdek bo’ysunuvchi organlarga farmoyishlar beradi. Tashkiliy usullar shu yo’l bilan boshqarish tizimida ichki ongli aloqalarning tarkib topishiga yordam beradi. Bu uslublar boshqarish funktsiyalari bajarilishining:  tashkiliy barqarorligini;  intizomliligini;  muvofiqliligini;  uzluksizligini ta’minlaydi. Tashkiliy-ma’muriy usullar boshqaruv organlarining o’zaro aloqada ishlashini, boshqaruv munosabatlarini aks ettirib, boshqariluvchi ob’ektlarga ma’muriy ta’sir ko’rsatishning butun mexanizmini ifodalaydi. Shu bilan birga, ma’muriy yoki to’g’ridan-to’g’ri boshqaruv usuli xo’jalik yurituvchi sub’ektning tanlash erkinligini cheklab qo’yadi, muayyan huquqiy chegaralarini belgilaydi. O’z mohiyatiga ko’ra ma’muriy boshqarish bozorga xos bo’lgan tartibga solish harakatiga to’sqinlik qiladi. Biroq, rivojlangan bozor sharoitida ham boshqarishning ma’muriy usullari o’z ahamiyatini saqlab qoladi va zarur bo’lganda ulardan foydalaniladi. Xususan, bozor iqtisodiyoti rivojlangan hamma mamlakatlarda ma’muriy usullar vositasida monopoliyaga qarshi siyosat 2) har bir qatnashchi savollarga mustaqil va xufiya tarzda javob beradi; 3) javoblar markaziy apparatda yig’iladi va ulardagi takliflar asosida umumlashgan hujjat tayyorlanadi; 4) tayyorlangan hujjatning nusxasi har bir qatnashchiga jo’natiladi; 5) har bir qatnashuvchining umumlashgan hujjatga nisbatan bildirgan fikri yana markaziy apparatda to’planadi. U ko’rilayotgan muammo yechimiga o’zgargirish kiritishga asos bo’lishi mumkin. Shu sababli: 6) bu ish umumiy qarorga kelinmagunga qadar takrorlanaveradi. Bu usulning o’ziga xos xususiyati shundaki, unda har bir qatnashuvchi fikrining mustaqilligi ta'minlanadi. 1.3. Boshqaruvning iqtisodiy usullari Boshqaruvning iqtisodiy usullari kishilarga iqtisodiy manfaatlar orqali ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiy usullarning mohiyati xodimlar va ishlab chiqarish jamoasiga ular manfaati bo’lishini ta’minlovchi iqtisodiy sharoit yaratishdan iboratdir. Boshqaruv usullari tizimida iqtisodiy usullar yetakchi o’rinni egalaydi. Iqtisodiy usullar iqtisodiy ta’sir vositalari yig’indisidan (narx, kredit, biznes-reja, foyda, soliqlar, ish haqi, iqtisodiy rag’batlantirish va hokazo), ya’ni xo’jalik faoliyatiga ta’sir etishning har bir jamoa mos xo’jalik bo’g’ini bilan uzviy aloqada amal qilishini ta’minlovchi tadbirlaridan iboratdir. Shunday qilib, boshqaruvning iqtisodiy usullari juda keng imkoniyatlarga ega bo’lib, ular mohirona va o’z vaqtida tashkiliy- farmoyish, ijtimoiy-psixologik va huquqiy usullar bilan qo’shib olib borilgan taqdirda yaxshi natijalarga erishish mumkin. Korxonalar, aksioner jamiyatlari, firmalarda muhim boshqaruv usullaridan biri - biznes-rejalardir. U iqtisodiy jarayonlarni umummilliy manfaatlarni ko’zlab, xo’jalik amaliyotida ob’ektiv iqtisodiy qonunlardan foydalanish asosida, ongli ravishda, bir maqsadga intilgan holda boshqarishning o’zaro uzviy bog’liq tizimidan iboratdir. Biznes-reja vositasida hal etiladigan asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: iqtisodiyot rivojlanishi yo’nalishlari va maqsadlarni amalga oshirish yo’llarini ko’rsatish, iqtisodiyotning barqaror, mutanosib o’sishini regional, mahalliy. Ular yagona kontseptual asosda qurilgan, yagona ahborot tizimi doirasida birlashgan va xalqaro me’yorlarga mos. Umuman jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, federal va regional rivojlanish dasturlarini mukammallashtirish - bu inqirozni yengib, «o’quvchi»dan «o’qituvchi»ga aylanishga imkon beradigan ustuvor yo’nalishlar emas. Yaponiya tajribasi buning yaqqol isboti. AQShda korxonalarni sotib olib, yaponlar odatda moddiy-texnik jihozlarni, texnologiya, personalni o’zgartirmaydilar, lekin personalni o‘qitish va mehnatga rag‘batlantirish, ishni tashkil etish yo’li bilan boshqaruv tizimini yangidan tashkil etadilar. Boshqaruv va tashkilotchilik madaniyatining yangi tamoyillaridan foydalanib, aqliy faoliyat salohiyatini oshirib, ular qisqa vaqtda mahsulot sifati va mehnat unumdorligining yuqori natijalariga erishadilar. Boshqaruvda aql deganda maqsad sari boshlovchi «xulqni to’g’irlash yo’li bilan turli, ayniqsa yangi holatlarga muvoffaqiyatli ta’sir ko’rsatishga qobiliyatlilik» tushuniladi. Bunday qobiliyat inson tomonidan o’qish va o’z-o’zini tarbiyalash jarayonida egallanadi va rivojlanadi. U aqliy qobiliyatlarni doimo mukammallashtirishga chorlovchi har kunlik amaliyot natijasida rivojlanishi ham mumkin. Aqliy qobiliyat va mutaxassislik madaniy qimmatlikka ega bo‘lib, xizmatlar bozorida yuqori baholanadi. Bunday mulk egalari - menejerlar nafaqat katta haq oladilar, balki yirik kapital, qimmatli qog‘ozlar, jamiyatda yuqori martabaga ega bo’ladilar. Boshqaruv ilmi jamiyatning muhim resursi bo‘lib, ham jamiyat, ham alohida shaxsning umumiy madaniyatining bir qismi hisoblanadi. Boshqaruvning aqliy tizimlarida aqlni tashuvchi shaxslar tashkil etiladi va o’zaro faoliyat yuritadi. Undan tashqari, ular o’z aqliy imkoniyatlarini Ta’sir etishning farmoyish usullari cheklovchi hujjatlarda ko’zda tutilmagan mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda kundalik jadal boshqarish maqsadida qo’llaniladi. Farmoyish ta’sirining asosiy maqsadi boshqaruv apparatining aniq harakati, boshqaruvning barcha bo’linma va xizmatlari barqaror ishlashini ta’minlab berishdan iborat. Ta’sir etishning farmoyish usullari buyruq, farmoyish, ko’rsatma va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Buyruq - bu rahbarning qo’l ostidagi xodimlardan ma’lum vazifani bajarishni yozma yoki og’zaki ravishda alab qilishidadir. Buyruq faqat chiziqli boshqaruv tizimi rahbari tomonidan beriladi. Farmoyish - xodimlardan ayrim ishlab chiqarish va xo’jalik masalalarini hal etishni talab qilishdir. Farmoyish boshliq o’rinbosarlari, xizmatlar boshliqlari, ular ega bo’lgan vakolatlari doirasida beriladi. Boshqaruv amaliyotida qo’llaniladigan ta’sir qilish usullaridan biri - og’zaki ko’rsatmadir. Ta’sir qilish usullaridan biri - og’zaki ko’rsatmadir. Ta’sir etishning bunday shaklini barcha darajadagi rahbarlar, lekin ko’pincha quyi darajadagi komandirlar, brigada boshliqlari, ustalar qo’llaydilar. Farmoyish vositasida ta’sir etish bajarish muddatlari bilan farq qiladi. buyruq va farmoyishlar uzoq yoki qisqa muddatda mo’ljallangan bo’ladi. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari - bu ishlab chiqaruvchi va ayrim shaxslarga ularning ijtimoiy ehtiyojlari va psixologik xususiyatlariga ta’sir etish bilan boshqarish vositasidir. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullarini qo’llash korxonada yuz berayotgan ijtimoiy Mavzu: Boshqaruvning iqtisodiy usulining mohiyati va korxona uchun ahamiyati Reja: Kirish I-bob. Asosiy qism 1.1. Boshqarish maqsadlari 1.2. Boshqarish usullari haqida tushuncha. 1.3. Boshqarishning iqtisodiy usullari. II-bob. 2.1. Tashkiliy-ma’muriy usulning korxona va tashkilotlar miqyosidagi tavsifi 2.2. Boshqarishda kadrlar salohiyatidan maqsadli foydalanishda xorij tajribasi 2.3. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usuli va ijtimoiy-psixologik usullari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1.1. Boshqarish usullari haqida tushuncha Usul - bu tadqiqot qilish yoki ta ' sir ko ’ rsatish usulidir . Tadqiqot qilish nuqtai nazaridan uslub deganda boshqaruv ob ' ektini o ’ rganish jarayonida qo ’ llaniladigan usullar , ya ' ni :  sistema (tizim)li yondoshuv;  kompleks yondoshuv;  tarkibiy yondoshuv;  integratsion yondoshuv;  modellashtirish;  iqtisodiy-matematik yondoshuv;  kuzatish;  eksperiment;  sotsiologik kuzatuv kabi tahlilning ilmiy usullari tushuniladi. Ta'sir ko’rsatish nuqtai nazardan esa usul deganda boshqarish funktsiyalarini amalga oshirish uchun boshqaruv ob'ektiga ta'sir o’tkazish usullari tushuniladi. Bunday usullarga quyidagilar kiradi: - funktsional tizimosti ob'ektlarini boshqarish usuli; - boshqarish funktsiyalarini bajarish usullari; - boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullari. Har xil yondashuvlar, yo’sinlar, yo’llar yordamida amalga oshiriladigan turli-tuman boshqaruv ishlarining majmui - boshqaruvning aniq va o’ziga xos usullari deb yuritiladi. Boshqaruv usullari - bu xodimlarga va umuman ishlab chiqarish jamoalariga ta'sir ko’rsatish usullari bo’lib, bu usullar qo’yilgan maqsadlarga erishish jarayonida mazkur xodimlar va jamoalarning faoliyatini uyg’unlashtirishni nazarda tutadi. 2.2. Boshqarishda kadrlar salohiyatidan maqsadli foydalanishda xorij tajriba. Xodimlar boshqaruvning fundamental bilimlariga tayanib, eng kam boshqaruv harajatlari bilan eng ko’p ijtimoiy samara olishga intiladi. Oxirgi natija qanchalik yuqori, boshqaruv yo’qotishlari qanchalik kam bo’lsa, ijtimoiy menejmentning samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi. Bu boradagi nazariyalarning paydo bo’lishi XX - asr 80-90 yillarda G’arbdagi boshqaruvchanlik revolutsiyasi natijasida yuzaga kelgan. U ijtimoiy sohadagi samarali boshqarish ta’siri va uning bozor strukturasi, moliya, iqtisod, boshqaruv tuzulmalarining teskari bog’likliklari bilan aloqador. Ijtimoiy boshqaruv sohasi ham ta’sir etish ob’ekti, ham sub’ekti nuqtai-nazaridan mustaqil, ko’p tuzilmali va ommaviy bo’lib bormoqda, bu sohada o’zgacha boshqaruvchi-mutaxassis paydo bo’lmokda. Shartnoma bo’yicha yollangan, natijalar bo’yicha boshqaruv faoliyatiga mas’ul bo’lgan har bir menejer boshqaruv sohasida tadbirkorga aylanmoqda. Boshqaruv va boshqaruvchilarning alohida instituti-bozor shakllanmoqda. U davlat boshqaruvi bilan munosib raqobatlashmoqda. Jahon tajribasi shuni ko’rsatdiki, bu nafaqat menejerlar, balki davlat boshqaruv organlarining ham mas’uliyatli va professional jamoasini shakllantirishda asosiy mexanizm ekan. Avval aytilganidek, nafaqat menejmentning klassik holatlari rivojlanishi va chuqurlashuvi sodir bo’lmoqda, balki «kovboylik menejmenti» ni ommaviy siqib chiqarish kuzatilmoqda. Uning o’rniga madaniy hamkorlik tamoyillari, avvalambor ijtimoiy tashkilotda bozor raqobatida hamkorlik kelmoqda. Ijtimoiy sohada ko’rsatkichlar va statistika to’rt darajaga bo’linadi: xalqaro, milliy, Kirish Hozirgi vaqtda bizning iqtisodiy taraqqiyotimizning birdan – bir yo’li – bu ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlaridir. Tabiiyki bu yangi uslubning shakllanishiga olib keladi. Madaniy taraqqiyot darajasi yuqori bo’lgan davlatlarning bozor iqtisodiyoti davrini tahlil qila turib, birinchi qadamlar qo’yayotgan mustaqil davlatlarning Boshqaruv uslubini aniqlab beruvchi ba’zi bir belgilarni ajratish mumkin. Birinchi guruh belgilari – bu iqtisodiy fikr yuritishning yangi turi bo’lib, u yoki bu tavsiflarni faoliyat tomonini qayta baholanishini o’z ichiga oladi. Gap shundaki, bozor iqtisodiyoti yangi turdagi iqtisodiy munosabatlarni, erkin tadbirkorlik munosabatlarini taqazo etadi. Bu munosabatlarga davlat idoralarining aralashishi avvalgidan bir oz kamroq bo’ladi. Shunday ekan, bozor munosabatlarini shakllanishida ishbilarmon odamlarni tayyorlash zarur. Boshqacha aytganda tadbirkorlik, ishda faollik, erkinlik, yaxshi ishga va maoshga intilishlik kabi sifatlar birinchi darajali ro’l o’ynashi mumkin. Ikkinchi guruh belgilari – yangi uslubdagi Boshqaruvni aniqlab beradi. Bunda Boshqaruv mehnat bilan band, ishbilarmonlikda bilimdan odamlarni belgilari majmuasini kiritish mumkin. Bu eng avval o’z sohasida o’ta bilimdan, madaniy, taraqqiyot darajasi yuqori davlatlarda to’plangan tajribani o’zlashtirgan, bozor iqtisodiyotini barcha zamonaviy sohalarini, ya’ni tadbirkorlik, menejment, marketing, bank ishi, soliq solishni va boshqalarni biluvchi mutaxasis bo’lmog’i kerak. So’z asosan ta’minlash, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni tarmoqlar va ishlab chiqarishlar o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlash, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etishni ta’minlash; tarmoqlararo integratsiya, tarmoq ichida ixtisoslashuv va sanoat kooperatsiyasini chuqurlashtirish; xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tezkor tartibga solish va koordinatsiya qilish. Biznes-reja korxona, aksionerlar jamiyati, konsernlar faoliyatining hamma tomonlarini: mahsulot ishlab chiqarish va sotish; moddiy- texnikaviy ta’minot va ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish, mehnat va ish haqi, jamoada ijtimoiy jarayonlar va x.k.larni qamrab oladi. Bozor munosabatlari sharoitida ularga rejalashtirish borasida keng huquqlar beriladi. Boshqarishning iqtisodiy usullari - iqtisodiy manfaatlardan foydalanishga asoslanadi. Zero, har qanday jamiyatning iqtisodiy munosabatlari, eng avvalo manfaatlarda namoyon bo’ladi. Manfaatlar uch xil bo’ladi:  umumjamiyag manfaatlari;  jamoa manfaatlari;  shaxsiy manfaatlar. Bu manfaatlarni uyg’un sur'atda bog’lab olib borish muammosi bir qator muammolarni hal qilishga, har bir davr sharoitlariga muvofiq keladigan munosabatlarni o’rnatishni talab qiladi. Masalan, bozor iqtisodiyoti sharoitida umumjamiyag manfaatlarini ro’yobga chiqarish maqsadida quyidagi iqtisodiy boshqaruv usullariga, ya'ni: II-Bob 2.1. Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usuli mohiyati va ahamiyati Xo’jalik tashkilotlarining ishlab chiqarishni boshqarish bo’yicha faoliyati Boshqaruvning turli tashkiliy-farmoyish usullarini qo’llash bilan bog’liqdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlar samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi ta’sir etish tizimidan iboratdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari iqtisodiy usullarni to’ldirib, bozor iqtisodiyoti qonunlari. Huquqiy aktlarni hisobga olish va bajarishga asoslanadi. Davlat maxsus tuzilgan boshqaruv tashkilotlari vositasida boshqariladigan tizimga ma’muriy va tashkiliy jihatdan ta’sir o’tkazadi. Menejment tizimida tashkiliy usullar umumiy maqsadga erishish uchun ishlab chiqaruvchilarning hamkorlikdagi harakati tartibga solinadigan ma’muriy hujjatlar asosida amalga oshadi. Tashkiliy-farmoyish usulini qo’llash asosini boshqaruvning barcha tamoyilariga rioya qilish tashkil etadi. Nima sababdan boshqaruvning ma’muriy-farmoyish usullari ma’muriy shakllar bilan qo’shib olib boriladi. Bu ko’p hollarda tashkiliy ta’sir ma’muriy huquqni qo’llash, ya’ni qaror va farmoyishlarni amalga oshirishga asoslanadi. Lekin, «Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usuli» tushunchasi «ma’muriy boshqaruv usuli» tushunchasidan bir muncha kengdir, chunki tashkiliy farmoyish usullari boshqaruvning turli darajalariga turli ko’lamda va shaklda tashkiliy ta’sir etishni o’rganish masalalarini ham qamrab oladi. Tashkiliy-farmoyish usullari tashkiliy aniqlikni ta’minlaydilar, tashkiy tizim, boshqaruvning har bir bug’ini vazifalarini belgilab beradi, boshqaruv apparati intizomi va faoliyati Boshqarish jarayonida bir martalik maqsadlarga ham zaruriyat tug’ilishi mumkin. Bunday maqsadlar, odatda, korxona uchun kutilmagan, favqulodda vujudga kelgan muammoni echish uchun o’rtaga qo’yiladi. Bu maqsad, masalan, tabiiy ofat 31 yuz bergan xolda shu ofatni bartaraf qilish uchun zaruriy mablag’ni ajratish ko’rinishida bo’lishi mumkin Boshqarishga maqsadli yondoshuv namoyandalari barcha maqsadlarni quyidagi to’rtta guruhga bo’lishadi:  oddiy, qotib qolgan an'anaviy maqsadlar;  muammoli maqsadlar;  innovatsion maqsadlar;  xodimlar malakasini, mahoratini oshirish bo’yicha maqsadlar. sabablar ta'siri ostida bo’ldi" degan muammoni hal qilishiga emas, balki "Muammoni qay tarzda hal qilish, qanday boshqaruv usulini qo’llash lozim" degan savolga javob topish nuqtai nazardan yondoshiladi. Qarorni tanlash bosqichida, eng avvalo tanlash me'yor (kriteriya) larini shakllantirishga e'tibor beriladi. Bu erda so’z ko’pincha maksimumlashtiradigan yoki minimumlashtiradigan maqsadli funktsiya to’g’risida boradi. Odatda bunday tanlovni optimallashtirish deb ataladi. Optimallashtirish kriteriyalariga quyidagilar misol bo’la oladi:  foydani, daromadni, mehnat unumdorligini, samaradorlikni maksimumlashtirish;  harajatni, qo’nimsizlikni, unumsiz ish vaqtlari va hokazolarni minimumlashtirish. Qabul qilingan qarorlarning bajarilishini ta'minlash bo’yicha tadbirlar qaror qabul qilinib, tasdiqlangandan so’ng tuziladi. Bu bosqichda qarorlar shajarasi tuzilib, unda maqsadga erishishning barcha yo’nalish va yo’llari ikir-chikirigacha aniqlab chiqiladi. Delfa usuli aksariyat hollarda qaror qabul qilish jarayonida qatnashuvchi a'zolarni to’plash imkoniyati bo’lmagan hollarda, ya'ni boshqaruvning markaziy apparatidan uzoqda yashaydigan, filial va bo’limlarda ishlayotgan xodimlarni yig’ish maqsadga muvofiq bo’lmagan hollarda qo’llaniladi. Bu usulga binoan yechilishi lozim bo’lgan muammo bo’yicha qaror qabul qilish jarayonida qatnashuvchi guruh a'zolarining bir- biri bilan uchrashish va fikr almashishiga ruxsat etilmaydi. Delfa usulini qo’llash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: 1) muammo yuzasidan tuzilgan savollar javob berilishi uchun qatnashchilarga tarqatiladi; hodisalarni chuqur o’rganish xodimlar nerv tizimsi kayfiyatiga ta’sir etuvchi psixologik (ruhiy) omillarni bilishni talab etadi. Ishlab chiqarish sharoitida sotsiologiya kishilar ijtimoiy aloqasi shakllanishining asosi bo’lgan mehnat omillarini o’rganadi, ijtimoiy tizimlar, shu jumladan, ishlab chiqarish tizimi rivojlanishi va amal qilish qonuniyatlari, kishilarning jamiyatning turli qatlamidagi xulq-atvori qonuniyatlarini tadqiq qiladi. ijtimoiy psixologiya guruh va omma psixologiyasining xususiyatlari, ularning shaxsning ongi va xulqiga ta’siri, kishilar faoliyatini rag’batlantiruvchi omillar, kayfiyat, ijtimoiy fikrni shakllantiruvchi omillarni o’rganadi. Shaxs psixologiyasi oliy nerv faoliyati turlari va inson temperamenti, xarakteri, shaxsning irodasi, qobiliyati, xissiyoti, xotirasi, anglash va xis etish qobiliyatini o’rganadi, mehnat psixologiyasi mehnat faoliyatlari, shu jumladan, rahbar va mutaxassislar (kasbiy xususiyat va qobiliyatlari, kadrlarni o’qitish usullari, ish va dam olish tartibi, kadrlarni tanlash va baholash usullari, mehnat jarayonining psixologik jihatlari) faoliyatini o’rganadi. Ijtimoiy tartibga solish usullari turli guruhlar va shaxslar maqsadi va manfaatlarini aniqlash va rostlash yo’li bilan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish va uyg’unlashtirish maqsadida qo’llaniladi. Ular jumlasiga ijtimoiy tashkilotlar nizomlari, shartnomalar, o’zaro majburiyatlar, ishchilarni tanlash, taqsimlash va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish tizimi kiradi. Ijtimoiy tartibga solish usullari inson omili faolligini oshirish, boshqaruvni demokratlashtirish maqsadida ham qo’llaniladi. 1) siyosiy maqsadlar, iqtisodiy maqsadlar, sotsial maqsadlar, ma'rifiy- ma'naviy maqsadlar, xalqaro munosabatlar sohasidagi maqsadlar va boshq. 2) Xududiy boshqarish maqsadlari: - mamlakat maqsadlari - viloyat maqsadlari - tuman maqsadlari - qishloq maqsadlari - ishlab chiqarish maqsadlari - xalq xo’jaligi maqsadlari 30 - tarmoq (sektor) maqsadlari - korxona (firma) maqsadlari - yakka shaxs maqsadi 3) joriy maqsadlar 4) istiqboldagi (perspektiv) maqsadlar - uzluksiz (kundalik) maqsadlar - fursatli maqsadlar - bir martalik maqsadlar 5) pirovard maqsadlar - oraliq maqsadlar 6) oddiy, an'anaviy maqsadlar - muammoli maqsadlar - innovatsion maqsadlar Mazkur turkumlanishdan ko’rinib turibdiki, maqsadlar o’zaro bog’liq bo’lib, muayyan ierarxiyaga, ya'ni yuqori va quyi maqsadlarga bo’linishi, bir maqsad boshqa bir maqsadga bo’ysunishi mumkin. Joriy maqsadlar deganda bir yil ichida, yil choragi, bir oy va undan ham kamroq muddat mobaynida amalga oshiriladigan maqsadlar tushuniladi. Masalan, korxona bo’limlari oldida bir yil mobaynida amalga oshirilishi mo’ljallangan quyidagi funktsional joriy maqsadlar qo’yilgan bo’lishi mumkin. Maqsadlarni belgilashda joriy maqsadlar nuqtai nazaridan yondoshuv, ya'ni har bir bo’linma maqsadlari, ularni bajarish muddatlari, aniq  mehnat unumdorligini oshirishga;  raqobatbop mahsulotlarni ishlab chiqarishga rag’batlantiruvchi va shunga da'vat etuvchi bo’lishi kerak. Shu bilan birga iqtisodiy metodlar shunday tanlanishi va qo’llanilishi kerakki, bunda jamoalar va har bir xodimning manfaatlarigagina emas, balki butun jamiyat manfaatlariga rioya qilinadigan bo’lsin. Bir korxona uchun foydali tadbir davlatga ham foydali bo’lsin. Boshqarishning iqtisodiy usullari jumlasiga:  kredit va foiz stavkasi;  soliq va soliq yuki;  boj to’lovlari;  subsidiya va sanktsiya;  litsenziya;  transfert to’lovlari;  narx-navo va hokazolar kiradi. Boshqaruv organlari, xususan, davlat bu usullarni qo’llab, bozorni shakllantirish chog’ida ham, uning o’zini o’zi boshqarishi bosqichida ham g’oyat muhim jarayonlarni boshqaradi. Agar ma'muriy boshqarish usullari o’zini o’zi boshqaradigan bozor mexanizmlariga qarshilik ko’rsatsa, ularga to’sqinlik qilsa, iqtisodiy usullar esa aksincha, ulardan foydalanishga tayanadi. Xo’jalik sohasiga davlatning ta'siri ham tubdan o’zgaradi. Binobarin, ma'muriy boshqarish usulida davlat korxonalarga o’z ta'sirini qat’iy belgilangan reja orqali o’tkazadi. doimo mukammallashtirib boradilar. Shuni esda tutish kerakki, nafaqat mablag’lar, qobiliyat, tajriba, tashkilotchilik tuzilmalari, balki shaxslar tashkilotchiligi ham amalga oshiriladi. Boshqaruv mutaxassisining aqliy madaniyati degan tushunchaga ham e’tibor berish lozim. U boshqaruv faoliyatida muvaffaqiyatlarga eltuvchi qator kasbiy bilimlar, uslubiy fikrlashga ega bo‘lishi kerak. Mutaxassisning aqliy madaniyati masalalari ilmiy adabiyotlari endigina muhokama qilinmokda, bu munosabatda birinchi qadam tashlanmoqda. Lekin hayot hozirdan uning shakllanishining aniq mexanizimini talab qilmoqda. Boshqarish usullari ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish jarayonidagi mavjud munosabatlardan ob'ektiv tarzda kelib chiqadi. Funktsional tizim-osti ob'ektlarini boshqarish usuli boshqariladigan ob'ektning tuzilishi bilan bog’liq bo’lib, uning tarkibidagi bo’limlarni boshqarishda qo’llaniladigan o’ziga xos usullarni o’z ichiga oladi. Ularni quyidagi tizimosti bo’limlar misolida ko’rish mumkin. Tizimosti bo’limlar: 1. "Ishlab chiqarish" bo’limi  mahsulotning pishiq (ishonchli) ligini tahlil qilish;  mahsulot sifatini nazorat qilish;  omilli tahlil;  funktsional tahlil;  ishchi kuchi, uskuna va materiallardan foydalanishni nazorat qilish;  ishlab chiqarish operatsiyalarini o’rganish;  ishlab chiqarishni programmalashtirish, rejalashtirish va nazorat qilish;  harajatlarni hisob-kitob qilish va boshqalar. 2. "Marketing" bo’limi - tovarlar bozorida korxonaning mavqeini diagnostika qilish; - korxonaning bozorga chiqish imkoniyatlarini tahlil qilish; - yangi mahsulot va yangi bozorlarga chiqish bo’yicha talab va ehtiyojlarni aniqlash; - marketing kontseptsiyasini ishlab chiqish va h.k. 3. "Xodim" bo’limi  ishchi kuchini rejalashtirish; Xulosa Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni hayotga tadbiq etishda, aholinig ijtimoiy turmush tarzini yanada ko’tarishda, qolaversa xalqning farovon hayoti uchun bevosita o’z ta’sirini ma’lum bir ma’noda o’tkazishda, siyosiy-ijtimoiy nuqtai nazardan ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi omil sifatida hayotiy siklda bevosita ishtirok etuvchi korxona-tashkilotlarning o’rni bozor munosabatlari davrida muhim ahamiyatni kasb etadi. Bu omillarning rivojlantirishda va hamda ularning iqtisodiy salohiyatini oshirib, sog’lom raqobat muhitida o’z mavqega ega bo’lishda, davr talabiga monand ilmiy texnik va ma’naviy yangiliklarning o‘z vaqtida amaliyotda tadbiq qila oladigan kadrlarni tayyorlash maqsadga muvofiqdir. O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy islohatlarni amalga oshirishda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda bilimdon va ishbilarmon xodimlarni shakllantirishga erishish muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga egadir. Bu borada hukumatimiz tomonidan bir qator me’yoriy qonun hujjatlari qabul qilingan. Shulardan, ―Mehnat kodeksi, ―Ta’lim to’g’risidagi, ―Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risidagi qonunlari, ―Istiqbolli yosh pedagog va ilmiy kadr malakasini oshirish va tajriba almashuv tizimini takomillashtirish to‘g‘risidagi Prezident Farmoni kabilarni misol qilib ke ltirish mumkin. Zamonaviy korxonalar faoliyatini samarali ta’minlashda mehnat qurollari va predmetlaridan inson resurslari – kadrlar muhim ahamiyatga ega. Aynan kadrlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishni boshqarib, joriy va istiqboldagi rejalashtirishni amalga oshiradi hamda samarali boshqaruv  xodimlar mehnatini va ish xaqini tashkil qilish;  xodimlar va ularning martabalarini boshqarish;  xodimlarni boshqarish tizimini shakllantirish, tahlil qilish va boshqalar. Bu usullarni qo’llash yordamida boshqariladigan ob'ekt tarkibidagi bo’limlarning maqsadlari va ularning yechimi bo’yicha zarur tadbirlar aniqlab olinadi. Bu usullar boshqarish funktsiyalarini, ya'ni:  rejalashtirish;  tashkil qilish;  nazorat qilish;  muvofiqlashtirish;  motivatsiya (vajlar, isbotlar keltirish) kabilarni bajarish uchun qo’llaniladigan usullardir. Masalan, rejalashtirish funktsiyasini bajarishda mutaxassislar:  prognoz (oldindan aytish);  ekstrapolyatsiya;  regression tahlil;  modellashtirish;  hujum;  Delfa;  omilli tahlil;  Maqsadlar shajarasi va uni yechish kabi usullarni qo’llaydi. Boshqarishning nazorat funktsiyasini bajarishda qo’llaniladigan usullar tezkor, buxgalteriya hisobi va statistika holatiga bog’liq va shularga Tashkiliy - farmoyish usullari - xodimlar va zvenolar o’rtasidagi ob’ektiv ravishda mavjud munosabatlarini hisobga olgan holda ta’sir o’tkazish yo’llari va yo’riqlari majmuasidir. Bu usullar belgilangan maqsadga erishish uchun rahbarning buysinuvchiga, yuqori pog’onaning quyi pog’onaga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir o’tkazishini ifodalaydi hamda boshqarish ob’ektining tuzilishi va faoliyat - tartib qoidalarini belgilaydi. Ushbu usullarni ikki tomonlama ifodalash mumkin:  tashkiliy usullar majmui (nizomlar, ustavlar, yo’riqnoma, ko’rsatma va boshqalar);  farmoyish usullari (farmonlar, farmoyishlar, qarorlar, bo’yruqlar va boshqalar). Farmoyish usullari oldindan belgilangan tartibdan chetga chiqish holatlarini muvofiqlashtiradi. Bu usullar ma’muriy boshqaruvda yakkaboshchilik munosabatlarini, intizomni va mas’uliyatni ta’minlaydi. Tashkiliy - ma’muriy ta’sir kursatish - bu boshqaruvning aniq boshqarilayotgan ob’ektga yoki shaxslarga qaratilgan majburiy tavsifidagi to’g’ridan - to’g’ri ma’muriy ko’rsatmalaridir. Quyi pog’ona rahbarlari bajarishi shart bo’lgan farmoyish va ko’rsatmalarini berish, ularni bajarilishini nazorat qilish, normalarini ishlab chiqish, xodimlarni to’g’ri tanlash va joy-joyiga qo’yish, ishchilarni bir joydan boshqa joyga o’tkazish, taqdirlash yoki jazolash yuqori pog’ona rahbarlarining vazifasiga kiradi. Davlat rahbarlarni ishchanlik xislatlari va qobiliyatlariga ko’ra tanlaydi va joy-joyiga qo’yadi.  korxonalar va xo’jaliklarga faoliyat yuritishlarida erkinlik va mustaqillik berish;  xo’jaliklarni pirovard natijalariga binoan moddiy rag’batlantirish, soliq imtiyozlarini berish;  korxona va xo’jaliklar o’rtasidagi o’zaro shartnomalarning bajarilish intizomini mustahkamlash va ularning rolini oshirish;  moliya-kredit munosabatlarini takomillashtirish;  bozor munosabatlari mexanizmlari: baho, foyda, soliq, rentabellik, raqobat va hokazolarga keng e'tibor beriladi. Iqtisodiy boshqaruv usullarining asosiy vazifasi ishlab chiqariladigan mahsulot (xizmat) birligiga sarflanadigan xarajatni kamaytirishga imkon beruvchi xo’jalik mexanizmlarining yangi usullarini, shuningdek, manfaatdorlik muhitini vujudga keltirish va ulardan samarali foydalanishdir. Bu usulda kishilarning shaxsiy va guruhiy manfaatlarini yuzaga chiqarish orqali ularning samarali ishlashi ta'minlanadi. Bu maqsadga qo’shimcha ish xaqi to’lash, mukofotlar berish, bir yo’la katta pul bilan taqdirlash kabilar muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy metodlar boshqarishning barcha metodlari ichida etakchi o’rinni egallaydi. Har qanday darajadagi rahbar bu usulning mazmunini yaxshi bilishi va ularni to’gri qo’llay olishi kerak. Boshqariluvchi ob'ektga iqtisodiy usullar orqali ko’rsatiladigan ta’sir korxonalarni:  jiddiy rejalar qabul qilishga:  mehnat va moliya resurslaridan yanada unumliroq foydalanishga;  yangi texnologiyalarni joriy qilishga; Boshqaruvning psixologik usullari jamoada maqbul psixologik holat tashkil etish yo’li bilan kishilar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgandir. Psixologik usullarga kichik guruh va jamoalarni tashkil etish, mehnatni insoniylashtirish, malakali kadrlar tanlash va ularni o’qitish va x.k.lar kiradi. Shaxsning ruhiy xususiyatlarini inson faoliyatida ajratib tushunib bo’lmaydi, chunki kishi qobiliyati va fe’li xususiyatlari uning faoliyati va xulqida namoyon bo’ladi. Inson hayoti va ommaviy faoliyati uning ruhiy holatini shakllantiradi. Insonning qanday hayot kechirishi, nima bilan shug’ulanishini bilmay vujudga kelganligi, u yoki bu narsaga qobiliyat rivojlanganligi, fe’li shakllanganligini anglab bo’lmaydi. Inson avvalo o’zini ijodiy shaxs sifatida baholaydi. Ishchi mehnatga bunday nuqtai nazardan qarashga darrov kelmaydi: moddiy ehtiyojlar birlamchi bo’lib, ular qoniqqandan so’ng nisbatan yuksak insoniy ehtiyojlar ilgari suriladi. Inson faoliyati ma’lum rag’batlantiruvchi omillarga asoslangan bo’lib, ma’lum maqsadga erishishga qaratilgandir. Rag’batlantiruvchi omil - maqsad munosabati inson faoliyati o’zagidir. Umumiy ma’noda rag’batlantiruvchi omil - bu insonni faoliyat yuritish uchun undovchi omil bo’lib, maqsad esa inson uni amalga oshirish natijasida erishishni xoxlagan narsadir. Rag’batlantiruvchi omil kishi xulqining ichki kuchidir. Psixologiyada uzoq va qisqa rag’batlantiruvchi omil ajratiladi. Agar inson faoliyatini rag’batlantiruvchi omil va o’z oldiga qo’ygan maqsad yaqin kelajakka mo’ljallangan bo’lsa, u qisqa muddatli, agar ular uzoq istiqbolni qamrab olsa uzoq muddatli deyiladi. Rag’batlantiruvchi omil darajasi bilan Axborot-analitik ishlar quyidagilardan iborat: axborotlar yig’ish, tahlil etish, axborotni qayta ishlash va uzatish, boshqaruv q arorlari variantlarini ishlab chiqish, boshqaruv qarorlari variantlariga doir axborotlarni saqlash va boshqalar. Tashkiliy ishlar quyidagilardan iborat: tushintirish, ishontirish, rag’batla n tirish, topshiriqlarni taqsimlash, ijroni nazorat qilish, ta’sir etish va boshqalar. Insonlarni boshqarish nafaqat qarorlar qabul qilish bilan, balki uni bajarilishni nazorat qilishni h am ta q ozo etadi. Afsuski, k o’ p holatlarda hayotimizda menejment jarayoni bajarilishi h ar taraflama tashkil etilmaydi, uni tashkiliy, mazmunan, texnik tomonlari o’zaro bog’lanmaydi. Boshqaruv maqsadi turlari Boshqaruv maqsadlari juda ham xilma- xildir. Bu esa ularni muayyan tarzda turkumlashni taqozo etadi. Maqsadni turkumlash belgilari: 1. Umumjamiyat miqyosidagi munosabatlarni aks ettirishiga qarab; 2. Boshqaruv pog’onalari (darajalari)ga qarab; 3. Amalga oshirish muddatiga qarab; 4. Boshqaruvning amalga oshirilishiga qarab; 5. Kutiladigan natijalarga qarab; 6. Murakkablik darajasiga qarab, Maqsadlar: Foydalanilgan adabiyotlar 1. Iqtisodiyot nazariyasi “Sh.Sh Shodmonov,U.V G’afuro’v” 2. Menejment “M Sharifxo’jayev,Y.Abdullayev” 3. Вахрушев В. Принципы японского управления. - М., София, 2018 4. Hamеdov I.A., A limov A . M . O ’ zb е kiston R е spublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari . 5.Yo’ldoshev N.Q., Umarjonov A.M. Iqtisodiyot va menejment. - T.: TDIU, 2005 6.Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. "Menejment" fani bo’yicha o’quv-uslubiy majmua. "Iqtisodiy ta'limdagi o’qitish texnologiyasi" seriyasidan. T.: TDIU, 2006, 7.Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. "Menejment" fani bo’yicha o’quv uslubiy ta'lim texnologiyasi. Uslubiy qo’llanma. "Iqtisodiy ta'limdagi o’qitish texnologiyasi" seriyasidan. T.: TDIU, 2006, 8.Yo’ldoshev N.Q., Qozoqov O.S. Menejment. Darslik. - T.: Fan, 2004

Boshqaruvning iqtisodiy usulining mohiyati va korxona uchun ahamiyati

Купить