Boshqaruv jarayonlari va samaradorligi

Информация о документе

Цена	38000UZS
Размер	190.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

72 Продаж

Boshqaruv jarayonlari va samaradorligi

Купить

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda bizning mamlakatimizda,
konservativ iqtisodiyot ehtiyojlari uchun javobgar bo'lgan rus tilidagi rus
haqiqatiga moslashdi.
Buning mavzusining dolzarbligi muddatli qog'oz Rossiyaning barcha sohalaridagi
barcha sohalardagi fundamental o'zgarishlar va zamonaviy jamiyatda barcha
darajadagi boshqaruv tuzilmalarining asosiy qayta tirilish rolini tubdan o'zgartirish
zarurati bilan belgilanadi.
Umumiy va boshqaruv samaradorligini oshirish muammosini tahlil qiling, unga
etarli baho beraman - vazifa kompleksdir. Bu turli xil terminologiya va
metodologiyadan foydalangan holda ko'plab olimlar bilan shug'ullanadi, bu esa
turli ilmiy mintaqalar o'rtasidagi hamkorlikni qiyinlashtiradi va yagona
yondashuvni yaratish qiyinlashadi.
Boshqaruv samaradorligini tahlil qilish va baholash quyidagilar kabi: boshqaruv
nazariyasi, davlat va kommunal boshqaruv tizimi, strategik boshqaruv tizimi,
boshqaruv faoliyati, mintaqaviy iqtisodiyot asoslari va boshqaruv, tashkilotning
samarali tuzilishini shakllantirish va boshqalar.
Muammoning ilmiy rivojlanishi darajasi juda kichik. Ushbu kursda boshqaruv
samaradorligi jihatlari ko'rib chiqilayotgan ishlar, boshqaruv va bunday
baholashning samaradorligini baholashning xususiyatlari mahalliy va xorijiy
mutaxassislar ishlarida aks ettirilgan. R.Akof, F. Emirlik, A. D. Ursula, A. I.
Dronova, F. Sanden, O.V. Simlagina.
Ushbu kursni o'rganish ob'ekti - bu boshqaruvning samaradorligi.
Ushbu kursni o'rganish mavzusi menejmentning samaradorligini baholashdir.
Tadqiqotning maqsadi boshqaruv samaradorligini baholash tartibini tahlil qilish
uchun.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar hal qilindi:
."Boshqaruv samaradorligi" tushunchasini tekshiring.
.Zamonaviy sharoitda boshqaruv samaradorligini baholash muhimligini aniqlash.
.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy yondashuvlarini ko'rib chiqing.
3

.Boshqaruv samaradorligini baholashning asosiy mezonlarini aniqlash.
.Samaradorlik baholarining asosiy turlarini ko'rib chiqing.
.Boshqarish tizimining samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkichlarni
tavsiflang.
Kurs ishining obyekti: Ishlab chiqarish vaziyatiga tug’ri baho berish va aniq
qaror qabul qilish uchun boshqaruv organi axborot bilan to’liq ta’min etilishi,
axborot hajmi maqsadga muvofiq bo’lishi kerak.
Kurs ishining obyekti: Axborot yetishmasligi yoki haddan tashqari ko’payib
ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga xalaqt beradi. Va, nihoyat, boshqarish
apparati xodimlari qanchalik yuqori malakali bo’lsalar, axborot qimmati ham
shunchalik yuqori va tartibga solingan bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi: Axborotning o’z vaqtida kelishi va o’z vaqtida
bajaruvchilarga yuborilishi, ya’ni tezkorligi ham juda muhimdir. U boshqaruv
jarayonining, binobarin, ishlab chiqarishning uzluksiz borishiga yordam beradi.
Shuningdek, dastlabki axborotni boshqarish turli maqsadlar uchun oson o’zgarish,
undan boshqaruvning barcha bo’g’inlarida foydalanish mumkinligi, axborotning
uzil-kesil ishlanishi, undan qo’shimcha ishlov bermasdan foydalanish ham katta
ahamiyatga ega.
Kurs ishining vazifalari: Boshqarishda foydalaniladigan va bajarilishi uchun
uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:
- ishonchlilik;
- tushunarli, bir ma’nolilik;
- tezkorlik;
- to’liqlik;
- tejamlilik
Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli hisoblanadi. Kech
berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati,

4

I.BOB. BOSHQARUV SAMARADORLIGI TUSHUNCHASI VA
JARAYONLARI
1.1. Boshqaruv samaradorligi tushunchasi
Boshqaruv jarayoni ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatining ajralmas qismidir,
uning samaradorligini korxonaning oxirgi natijalari bo’yicha xulosada aniqlash
mumkin.
Samaradorlik keng mazmunga ega bo’lib, bunda qo’yilgan maqsadlarga
erishish natajalari bilan ishlab chiqarish xarajatlarini solishtirishdan iboratdir.
Lotin tilida “samara” – harakatlik, ishlab chiqaruvchilar zaruriy natijani
beruvchi ma’nolarini anglatadi. U inson faoliyatining barcha sohalarida: fanda,
texnikada, siyosatda va mafkurada foydalaniladi. “Ishlab chiqarishni boshqarish
samaradorligi” tushunchasida “ ishlab chiqarish samaradorligi” tushunchasini
aniqlab olish lozim. Ishlab chiqarish samaradorligining oxirgi natijani
foydalanilgan xajmi yoki harajat resurslariga (ishlab chiqarish natijasi (samara)
va harajatlar o’rtasidagi farq) munosabati deb tushuniladi. Bu tushuncha ishlab
chiqarishni rivojlanish jarayoni harakatiga baho beradi va uning sifat
o’zgarishlarini yoritadi.
Boshqaruv samaradorligining shunday ko’p qirraliligi, uni ifodalash uchun
ko’p shaklli tushunchalarni namoyon qiladi. Quyida hohlagan darajadagi
boshqaruv tizimi asosiga kirgan samaradorlikning muhim tushunchalari
keltirildi:
- boshqaruv xodimlari mehneti samaradorligi;
- boshqaruv apparatining boshqaruv faoliyati yoki uning alohida bo’limlari
va tarmoqlari samaradorligi;
- boshqaruv jarayonining samaradorligi (aniq boshqaruv qarorlarini ishlab
chiqish va amalgam oshirish);
- boshqaruv tizimlarining samaradorligi (boshqaruv tabaqasi, ishlab
chiqarish boshqarishda mehnatchilarning ishtiroklarini hisobga olgan
holda);
5

- boshqaruv mehanizmining samaradorligi(uslublar, dastaklar, rag’batlar va
rejali boshqaruv shakllari).
Bir tushunchadan boshqasiga o’tishda har bir tushunchaning mazmundorligi,
aloqadorligi olib boradi.
Samaradorlikning o’z mazmuni va mohiyatiga iqtisodiy hamda ijtimoiy
tavsifga ega holat sifatida urg’u beriladi. Samaradorlik turlari har xil
maqsadlarni (o’zaro aloqador) va samaraning o’ziga xos shaklini (ijtimoiy v
aiqtisodiy) ifodalaydi.
Boshqaruv samaradorligini aniqlashda quyidagilar hisobga olinadi va
mazkur doirada namoyon bo’ladi: ishlab chiqarish doirasida va iste’mol
doirasida. Birinchi holatda xo’jalik hisobida boshqaruv samaradorligi (korxona,
firma), ikkinchidan esa, xalq xo’jaligidagi boshqaruv samaradorligi ilg’or
boshqaruv tizimini solishtirma baholash va tanlash, rejalashtirish,
takomillashtirish va boshqaruvni rivojlantirish uchun xizmat qilish mumkin.
Ob’ktni baholashga bog’liq holda samaradorlikning to’liq (umumiy) va lokal
(xususiy) turlarga bo’lish mumkin(11-jadval). Birinchi holda boshqaruv tizimini
samaradorligi aniqlanadi. Ikkinchidan – boshqaruv resurslarini alohida
turlaridan foydalanish samaradorligi (mehnat axborot moddiy) aniqlanadi.
Menejment samaradorligining turkumlanishi
Ko’rsatkichlar Samaradorlik turlari
Samaradorlik mazmuni Iqtisodiy, ijtimoiy
Namoyon bo’lish doirasi Xalq xo’jaligida, xo’jalik hisobida
Baholash ob’ekti To’liq (umumiy), lokal (xususiy)
Maqsadli mazmuni Rejali, haqiqiy, me’yoriy (potensial)
loyihali
Hisob – kitob usuli Absolyut (mutloq), solishtirma
6

Ishlab chiqarishni boshqarish samaradorligini shakllantirish

7Iqtisodiy samaradorlik
Lokal samaradorlik To’liq samaradorlik Ijtimoiy samaradorlik
Boshqa
riluvch
tizim
Boshqaruv
harajatlari Ishlab chi
qaruvchi va
boshqaruv
natijalariBoshqaruv mehnati
Boshqaruvning texnik
vositasi
Axborot tizimi Boshqa
ruvchi
tizim
Boshqaruv samaradorligi, boshqaruvchi ob’ektning maqsadlarga
erishishini ta’minlash, ya’ni harajatlar bilan taqqoslangan holda Ishchilar soni,
Asosiy ishlab chiqarish fanlari qiymati.
Meyorlangan aylanma vositalar qiymati.
Boshqaruv shartlar.
Boshqaruvdagi nisbiy harajatlar

Operativlik, tashkillashtirish va tejamkorli- boshqaruvning yuqori
samaradorligining muhim shartidir. Ishlab chiqarishni boshqarish tizimi birligi,
uning samaradorligini sifat tavsilotlari orqali tarmoq konsern va korxonada
qo’llanilishini ifodalaydi. Inson faoliyatining har qanday sohasida, moddiy yoki
ma'naviy ishlab chiqarish, bu faoliyatning aniq shakllari va usullarini oqlaydigan
yoki rad etadigan asosiy omil bu uning samaradorligi hisoblanadi. Lotin effektidan
"samaradorlik" atamasi amalga oshirildi - ma'lum bir ta'sirga erishadi, kerakli
natijalar, samarali choralar.
Zamonaviy fan va amaliyotda tashkilotning samaradorligini aniqlashda ko'plab
yondashuvlar mavjud. Ammo, hozirgacha biron bir uslubiy yondashuv yo'q. Bu
ko'rib chiqilayotgan toifaning ko'p qirraliligi bilan bog'liq.
Samaradorlik tashkilotning integral va tuzilgan xarakteridir, ushbu faoliyatning
vazifasi, maqsadlari va vazifalariga muvofiq ushbu faoliyatning muvaffaqiyatini
har tomonlama aks ettiradi.
Barcha tuzilmalarga mos ravishda va barcha turdagi sharoitlarda va har qanday
holatda, tashkilotning samaradorligi uchun har qanday yagona mezonni aniqlash
bu etarli emas. Ammo umuman olganda, bu masalada to'rtta yondashuv
yo'naltiriladi: maqsadlarga erishish, resurslardan foydalanish, ichki jarayonlar va
aloqa, xodimlarni qondirish optimalligi.
Odatda, miqdori miqdoriy baholanishi va sifatli baholanishi mumkin bo'lgan bir
nechta tarkibiy qismlarni ajratadi:
) Ishlashi (maqsadlarga erishish darajasi);
) iqtisodiyot (xarajatlar va xarajatlarni kamaytirish);
) iqtisodiy samaradorlik (natija va xarajatlar nisbati);
) Ta'sir darajasi (harakatlarning to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita oqibatlari).
Tashkilotning samaradorligi mohiyatini aniqlashning barchasi samaradorlikning
ayrilish turlariga mos keladigan uchta guruhga bo'linishi mumkin:
Tashkilotning xususiy iqtisodiy samaradorligi.
Ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik.
Boshqaruv samaradorligi.
8

Ikkinchisi menejment jarayoniga sarflangan boshqaruv va resurslarning natijalarini
taqqoslash bilan belgilanadi. XIX asr oxiridan boshlab tashkilotning
samaradorligini tasvirlash uchun eng maqbuldir. Ushbu ikkita kontseptsiya
tendentsiyasi mavjud. XX asr boshidan beri Amerika xalqi kasal teylorizm Ko'p
shaharlar samaradorlik qo'mitalarida ish olib bordi. Taylorizm qonunlarda
mujassam etgan vaqt kerak bo'ldi. 1928 yilda AQShda davlat xizmatlari
samaradorligini baholash yo'llarini ishlab chiqdi. 80-yillarda, ishlab chiqarilmagan
to'lqin paytida, sanoatda rivojlangan davlatlar G'arb davlat sektorida xarajatlarni
kamaytirish zarurati bo'yicha sudlanganga o'xshaydi.
Boshqaruv samaradorligi daromad va boshqaruv xarajatlarini majburiy ravishda
hisoblash mumkin. Samaradorlik tashkilotning boshqaruv mazmuni sifatida qabul
qilinadi: "Hamma ilm va menejment san'at asarlari faqat ma'muriy tashkilotlar
tomonidan manbalardan samarali foydalanishda."
Rivojlanishning hozirgi bosqichida menejmentning samaradorligini baholash
muhim muammodir. Muammoni barcha takliflar bilan hal qilish mumkin bo'lgan
bunday usul yo'q va samaradorlikga zarar etkazmasdan. Ko'pincha to'g'ridan-to'g'ri
va bilvosita, moddiy va nomoddiy, real va naqd pullar va xarajatlarni hisobga olish
kerak. Ko'rib chiqish kerak tashqi effektlar . Davlat idoralari ustidan jamiyatni
qat'iy nazorat qilish kerak.
Hukumat va hokimiyat organlarida samaradorlik samaradorligi bo'yicha uchta
yo'nalishi mavjud:
) strategik maqsadlarni amalga oshirish (vazirlik va idoralar darajasidagi);
) Dasturlar / loyihalarni amalga oshirish (o'rta va katta menejerlar darajasi).
Boshqarishning samaradorligi mezonlari qator ko'rsatkichlarni o'z ichiga oladi:
Tashkilot faoliyatining yakuniy natijalari va boshqaruvning yakuniy natijalari
orqali ifodalangan boshqaruv tizimining samaradorligini tavsiflovchi.
Menejment jarayonini boshqarishning mazmuni, boshqaruv apparati mazmuni,
texnik jihozlar, inshootlar va xonalar, ya'ni tayyorlash va boshqarish jarayoni,
davolash apparati tarkibidagi xarajatlar, Texnik uskunalar, binolar va binolarning
mazmuni, kadrlar boshqaruvini tayyorlash va qayta tayyorlash. Quyidagi: ishlash,
9

samaradorlik, moslashuvchanlik, moslashuvchanlik, samaradorlik, ishonchlilik
boshqaruv apparati normativ tavsiflari bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Tashkiliy tuzilishning mantiqiyligini va texnik va tashkiliy darajada tavsiflovchi.
Projemalar boshqaruv tizimiga, boshqaruv funktsiyalarini, boshqaruv
funktsiyalarini markazlashtirish darajasi, o'z huquqlari va majburiyatlarni
taqsimlash orqali muvozanatlangan holda qabul qilingan qoidalar. Boshqaruv
samaradorligini baholash. Boshqaruv tizimining boshqaruv tizimining va uning
boshqaruv ob'ektining tashkiliy tuzilmasini aniqlash muhimdir. Bunday mezonlar
boshqariladigan quyi tizimlarni tashkiliy qurilishining oqilonaligini aks ettirish
uchun ishlab chiqilgan. Mezonlar:
Tashkilotning maqsadli amal qilish muddati va boshqaruv sub'ektlarining ishlashi.
Boshqaruv muammolarini hal qilishga sarflangan vaqt.
Amaliyot fanlari uslubi.
Boshqaruv fanlarini, ularning quyi tizimlari va havolalarini tashkil etish.
Umumiy (jami) iqtisodiy, ijtimoiy, texnik, kadrlar va texnik xizmat ko'rsatish va
tegishli boshqaruv tashkilotlarining, ularning quyi tizimlari va havolalarini
ishlashni ta'minlash.
Boshqarishning vazifasi ushbu maqsadlarga erishishni ta'minlash uchun
boshqariladigan ob'ektga qaratilgan ta'siri bo'lganligi sababli, ushbu maqsadlarga
erishish darajasi: cheklangan natijalarga ko'ra ishlab chiqarish faoliyati,
rejalashtirish sifati, investitsiyalarning samaradorligi to'g'risida, kapital aylanmasi
tezligini oshirish va boshqalar. Xususiy misol - bu boshqaruv darajasining
samaradorligini foyda darajasi bo'yicha, bu ko'rsatkichni ko'paytirish yoki
kamaytirish moyilligi.
Nochorlik mezoniga nisbatan boshqa iqtisodiy mezonning rentabellik mezoniga
nisbatan samarali va unumdorligi, mahsulot hajmi, mahsulot sifati. Bunga
quyidagilar ko'rsatkichlarini o'z ichiga oladi moddiy resurslar, Inson resurslari,
innovatsiyalarni joriy etish.
10

Boshqaruvning samaradorligi tobora ko'proq iqtisodiy samaradorlik bilan
aniqlanmoqda: foydali natija, shuningdek, foydali va asossiz yo'qotishlar bilan
taqqoslanadi. .
Zamonaviy boshqaruv Nazariya kompaniyaning samaradorligi ko'rsatkichlari va
mahsuldorligi bilan, birinchi, birinchi, birinchi, dastlabki foydalanish
samaradorligini muvofiqlashtirish zarurati tug'diradi; Ikkinchidan, menejmentning
kompaniyaga ko'p tomonlama ta'sirini qo'shimcha mezonlar to'plamidan
foydalangan holda hisobga olish zarurati.
Shunday qilib, "Chiqish" tashkilotining zamonaviy integratsiyalashgan tahlili,
uning samaradorligi nuqtai nazaridan, sanoat faoliyatining ijtimoiy va atrof-muhit
oqibatlarining ko'p tomonlama hisobini, iste'molchiga mahsulot yoki xizmatlarning
ta'sirini o'z ichiga oladi.
1.2. Boshqaruv jarayonlari
Boshqaruv apparatining tuzilishi deganda, boshqaruv apparati va ular
orasidagi bog‘lanishlar tushuniladi. Boshqaruv apparatining tarkibi - bir-biri bilan
bog‘langan teng huquqli birliklar va bo‘g‘inlar bilan to‘ldirish uchun tashkiliy
tuzilishdan iborat. Har bir bo‘linma o‘z vazifasiga ega bo‘lib, bo‘linma bajaradigan
vazifalar doirasida, uning faoliyat chegaralarini, vakolatlarini va javobgarligini
belgilaydi. Tuzilish bo‘linmalari rasmiy va norasmiy aloqalarga bo‘linadi. Rasmiy
aloqalar, eng avvalo, rahbarlar bilan bo‘ysunuvchilar o‘rtasidagi aloqalardir (tik
aloqalar). Ular rahbarlikning va bo‘ysunuvchilarning turiga qarab farq qiladi. Agar
rahbarlik to‘laqonlik bo‘lib, quyi bo‘linmalar faoliyatiga doir barcha masalalarga
dahldor bo‘lsa, bu xildagi aloqa muntazam aloqa deyiladi . Rahbarlik cheklangan
bo‘lsa, bu holda aloqa funksional bo‘ladi. Bo‘linmalar o‘rtasida, vertikal aloqadan
tashqari yopiq aloqalar mavjud bo‘lib, ular muvofiqlashtirish va hamkorlik qilish
tarzidagi aloqalardir. Boshqaruv tizimida asosiy o‘rinni rasmiy aloqalar egallaydi.
Lekin norasmiy aloqalar ham muhim ahamiyatga egadir. Bularga korxonaning
ta’minotchilar, mahsulot iste’mol qiluvchilar, tadqiqot va ishlab chiqarish
tashkilotlari o‘rtasidagi aloqalari kiradi. Muntazam tuzilish bu tuzilishning eng
sodda turi bo‘lib, unda har bir rahbar o‘ziga ishonib topshirilgan bo‘linma
11

faoliyatini yakkaboshchilik asosida boshqaradi va hamma zarur qarorlarni mustaqil
ravishda qabul qiladi. Muntazam tuzilishli boshqaruvda rahbar hamma zarur
vakolatlarga ega bo‘ladi va o‘zining xo‘jalik faoliyati natijalari uchun to‘la javob
beradi. Boshqaruv tuzilishi ko‘p bosqichli bo‘lganda bir bosqichga tegishli
tashkilotlarning har bir guruhini idora qilish ko‘lamlariga qarab, yuqori bosqichda
o‘zining rahbar tashkilotiga ega bo‘ladi. Masalan, ikkinchi bosqichdagi idoralar
guruhi uchinchi bosqichdagi rahbar bo‘g‘iniga va uchinchi bosqichdagi idoralar
guruhi to‘rtinchi bosqichdagi rahbarlik bo‘g‘iniga ega va h.k., unda barcha tizim
bo‘limlari muntazam ravishda boshqariladi, shuningdek, boshqaruvning barcha
masalalari bitta yo‘nalish bo‘yicha yechilib, har qaysi bo‘g‘in bitta rahbarga va bir
necha bo‘ysinuvchilariga ega bo‘ladi. Xodimlar faqat o‘z rahbariga hisobot
beradilar. Bo‘linmalar o‘rtasida muntazam bog‘lanish o‘rnatiladi. Rahbarlar ish
yuzasidan o‘z xodimlari bilan bevosita bog‘lanish o‘rnatadilar va ularning oldida
o‘z harakatlari, ish natijalari to‘g‘risida hisobotlarni beradilar. Bu bilan teng
huquqli tuzilish birliklari negizida yopiq bog‘lanish yo‘qligi va xodimlarning
ixtisoslashmaganligi bilan boshqa turdagi boshqaruv tuzilishidan ajralib turadi.
Muntazam tuzilishning afzalligi shundaki, boshqarishda ijro etish intizomi ancha
yuqori bo‘ladi, qarorlarni qabul qilish davri qisqaradi. Lekin bu ishchilarning
ijodiy qobiliyatini yanada yuzaga chiqarish uchun rag‘batlantirmaydi, qarorlarni
sifatli bo‘lishi kafolatlanmaydi. Boshqaruvning ushbu tuzilishi o‘zining
ayovsizligini kuchaytirib, ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatiga epchil mos ravishda
ta’sir etish qobiliyatini yo‘qotadi. Muntazam boshqaruv tizimi sodda, barqaror
masalalarni yechishga qo‘l keladi. Bu tuzilish doirasida mukammal masalalarni
yechish ancha mushkul bo‘ladi. Muntazam boshqaruv tizimi turining oddiy
mahsulotning barqaror turlarini ishlab chiqaradigan kichik tashkilotlarda qo‘llash
juda yaxshi samara beradi. Boshqacha qilib aytganda, muntazam boshqaruv tizimi
boshqaruvning quyi pog‘onalarida qo‘llanadi. Yirik sanoat korxonalarida ishlab
chiqarish rivojlangan sari va ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va
kooperatsiyalashtirish, kombinatsiyalashtirish jarayoni keng tarqalganligi sababli
muntazam boshqaruv turini boshqa turdagi boshqaruv tizimi siqib chiqarmoqda,
12

uning o‘rniga funksional boshqaruv tizimi qo‘llanilmoqda. Funksional boshqaruv
tizimi. Bu boshqaruv tizimi rahbarni va tizim bo‘linmalarini har xil vazifalarga va
aniq bo‘linmalarda boshqaruv faoliyatini ixtisoslashtirishga qaratilgan bo‘lib, har
bir boshqaruv bo‘g‘iniga muayyan masalalar biriktirib qo‘yiladi. Masalan, biri
boshqaruv idorasini rejalashtirish bilan, ikkinchisi texnologik, uchunchisi ta’minot,
to‘rtinchisi mahsulot sifatini nazorat qilish va h.k. lar bilan shug‘ullanadi. Bunda
rahbarning vakolatlari ancha cheklangan bo‘lib, qabul qilinayotgan qarorlarning
sifatini yaxshilashga imkoniyat yaratadi. Funksional bo‘linmalar bevosita barcha
quyi tizim bo‘linmalarining faoliyatini boshqaradi. Bunda ular umumiy ish
natijalariga javob bermasdan, faqat o‘zlari bajaradigan boshqaruv faoliyatigagina
javob beradilar. Bu funksional bo‘linmalar huquq doiralarining javobgarlik
doirasidan ancha keng bo‘lishiga olib keladi. Funksional turdagi boshqaruv
tizimida va funksional bo‘linmalar o‘z o‘rnini topadi. Bunda muntazam boshqaruv
tizimi har xil boshqaruv bosqichlarida joylashgan bo‘lib, yuqori va quyi deb
ataladi. Funksional tizimi esa bitta bosqich sathida bir tekis joylashgan bo‘lib,
tizimi bo‘linmalari orasida muntazam va funksional bog‘lanish o‘rnatilgan bo‘ladi.
Funksional boshqaruv tizimining afzallik tomoni shundaki, unda boshqaruv
faoliyati chuqur ixtisoslashgan bo‘ladi. Bu esa qabul qilinadigan qarorlarning
bajarilish doirasi ortishiga imkon yaratadi, xodimlarning kasb mahorati ancha
yuqori bo‘ladi, ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatida ko‘p maqsadli boshqarishga
imkoniyat tug‘iladi. Funksional boshqaruv tizimi 10.2 - rasmda berilgan.
Muayyan boshqaruv tizimining bir qator kamchiliklari- funksional bo‘linmalarning
ishlarini muvofiqlashtirish darajasi yuqori emasligi, rahbarlarning vazifalari va
huquqlari unga muvofiqlashmaganligi, ishning pirovard natijalari uchun aniq va
mas’ul xodimlarning yo‘qligi, funksional bo‘linmalar o‘rtasida ish yuzasidan
nizolarning mavjudligi, boshqaruv apparatida ishga byurokratik munosabatda
bo‘lish hollarining borligi ehtimoldan holi emas. Bu kamchiliklarni bartaraf etish
uchun muntazam - funksional (aralash) turdagi boshqaruv tizimini qo‘llash
mumkin.
13

Muntazam-funksional boshqaruv tizimi. Bunda asosiy boshqaruv tizimi
muntazam boshqaruv hisoblanadi (10.3-rasmga qarang). Hamma boshqaruv
bosqichlarida va mustaqil uchastkalarni boshqarish faoliyatida muntazam rahbarlar
ajratiladi. Ularga ishlab chiqarish - xo‘jalik faoliyatini yakka boshchilik asosida
boshqarish huquqi berilgan bo‘lib, u olingan natijalarga to‘liq javob beradi.
Boshqaruvning muntazam turida ishlaydigan rahbarlarga malakali yordam
ko‘rsatish uchun funksional va ma’muriy tashkilotlar tashkil etiladi. Bu
tashkilotlarning vazifasi boshqaruv qarorini tayyorlash va rahbarlarga malakali
yordam berishdan iborat. Boshqaruvning muntazam - funksional tizimi turida
muntazam - funksional va shtabli bo‘linmalar qo‘llaniladi. Bu bo‘linmalar
o‘rtasida har xil o‘zaro bog‘lanishlar mavjud bo‘lib, ishlab chiqarish ko‘lamining
doimiy ravishda o‘sishi, boshqaruv mehnatining yanada murakkablashishi, yangi
boshqaruv vazifalarining ajralib chiqishi bo‘linmalar ixtisosining chuqurlashishiga
olib keladi. Bu esa boshqaruv mehnatini samaradorligini oshirishga imkon
yaratadi. Boshqaruvning muntazam funksional tuzilishining foydali tomoni aniq
ish natijalariga javobgar mas’ul shaxslarning mavjudligidan, xodimlarning kasb
mahoratini o‘sishidan iborat. Doimiy o‘zgaruvchi ishlab chiqarish - xo‘jalik
faoliyatiga ko‘nikmaslik darajasini balandligini, mustaqillik va rasmiyatchilikka
moyillik, teng huquqli yopiq bog‘lanishlar muvofiqlashtirilishining murakkabligi,
ishlab chiqarish birlashmasi yiriklashgani sari buyruqbozlik kuchayishlar muayyan
boshqaruv tizimining kamchiligi hisoblanadi. Kamchiliklarga qaramay mazkur
boshqaruv tizimi respublikamiz sanoatida keng ko‘lamda tarqalgan. Hozirgi vaqtda
barcha korxonalar, zavodlar, kombinatlar, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalarida
mazkur boshqaruv tizimini qo‘llamoqdalar. Ishlab chiqarishning tez sur’atlar bilan
o‘sishi korxonalar va birlashmalarda boshqaruv tizimining murakkablashishiga
olib keldi. Natijada ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatida o‘zgaruvchan masalalarni
hal etishda muntazam fukncional boshqaruv tizimida yetarli ko‘nikish va
mutanosiblik mavjud bo‘lganligi sababli ba’zi bir muammolar kelib chiqadi. Bu
muammolarni bartaraf etish uchun dasturli - maqsadli boshqaruv uslubi ishlab
chiqiladi. Bu uslub aniq maqsadlarga erishish uchun muntazam - funksional
14

$bo‘linmalarning mayda bo‘lakchalarini yaratishni ko‘zda tutadi. Bular jumlasiga yangi turdagi buyumlarni ishlab chiqish va joriy etish, ishlab chiqarishni qayta tiklash, iste’molchilarnig mavjud talablarini qondirish va boshqa ko‘p masalalar bo‘yicha alohida bo‘lakchalarni yaratish kiradi. Dasturli maqsadli usulni qo‘llash boshqaruv tizimini ancha murakkablashtiradi. Dasturli - maqsadli usul ishlab chiqarish birlashmalarining boshqaruv tizimini barqarorlashtirib dinamik ravishda o‘zgaruvchan masalalarga tez ta’sir ko‘rsatadi. Tashkilotda rahbariyatning samaradorligini baholash kuchli va kamchiliklarni tushunishga yordam beradi, dastlabki rejaga rioya qilish rejalashtirilgan natijalarga erishish va tashkilotning ishlashiga qanday ta'sir qilish kerak. Tashkilot rahbariyatini baholash uchun uning maqsadlari va vazifalarini aniqlash kerak; ma'lumotlarni yig'ish va tahlil qilish uchun tizimli yondashuvdan foydalaning; Qarorlarni baholash natijalari asosida qabul qilishlari kerakligini aniq biling. Hisob-kitoblar - murakkab va qimmat voqea. Baholash rejalashtirish: Baholash maqsadini aniqlash. Ma'lumotni axborot va bo'shliqlarni identifikatsiyalashda allaqachon mavjud bo'lgan ma'lumotlarni aniqlash. Baholash jarayonida olinishi kerak bo'lgan masalalarni, javoblarni ishlab chiqish. Ma'lumotlarning hisob-kitoblarini, yig'ish va tahlil qilish, yangi axborot manbalarini baholash va tahlil qilish usullarini aniqlaydi. Bu ichki yoki tashqi baho bo'ladimi yoki yo'qligi to'g'risida qaror qabul qilish; Alohida ekspert yoki jamoaga baholash uchun zarur bo'lgan ko'nikmalar va ko'nikmalarni aniqlash. Namunali grafika va ish stavkasini tuzish. Qo'llash paytida, texnik-iqtisodiy asoslar, texnik va qonuniylik printsiplari, axborotning aniqligi va ishonchliligi hisobga olinishi kerak. Keyingi faoliyat (va faoliyatni boshqarish) samaradorligini baholash metodologiyasining umumiy sxemasi: Ed \u003d p / c x zo / zp, 15$ $c faoliyatining maqsadi qayerda; Faoliyat natijasi; Zo - maqbul xarajatlar; ZP - ishlab chiqarish xarajatlari; Ed - bu ishlashning ko'rsatkichi. 1980-yillarning o'rtalarida R.Akof va F. Ichki olimlar metodologiyasidan foydalangan holda faoliyatning to'rtta asosiy parametrlari soniga qarab faoliyatning samaradorligi to'g'risida ma'lumot berishadi: samaradorlik, ob'ektivlik, ob'ektiv ahamiyati va samaradorlik. Ed \u003d C / P X P / C x Keyin / td x (pp / z - pH / zk), qayerda ed - samaradorlik samaradorligi koeffitsienti; C faoliyatning maqsadi; P - faoliyatning qoniqishiga ehtiyoj. Faoliyat natijasi; - maqsad loyihasi maqsadida eng maqbul vaqt; TD - haqiqatan ham vaqt o'tkazgan; Z - umumiy xarajatlar; RP - umumiy ijobiy xarajatlar; PH - umumiy salbiy natijalar; Zk - bu natijalar va xarajatlar va resurslarning ko'zgu rentgen darajasi va shu jumladan resurslar va resurslarning aks ettiruvchi darajasining qiymati. Ushbu formula har qanday faoliyat samaradorligini baholash uchun metodologiyani tayyorlashga asoslanishi mumkin. Samaradorlikni baholash uchun siz quyidagi sharoitlarga qarab quyida keltirilgan yondashuvlardan foydalanishingiz mumkin. Maqsadli yondashuv. Samaradorlik baholashning asosiy mezoni maqsadga erishishdir. Maqsadli yondashuvdan foydalanish bir qator muammolar bilan bog'liq: a) Agar tashkilotlar moddiy mahsulotlar ishlab chiqarmasa, maqsadga erishish oson emas. b) bir nechta maqsadlarga erishishga urinishlar va ulardan birining yutuqlari boshqa vazifalarni bajarishni qiyinlashtiradi. v) "rasmiy" maqsadlar umumiy to'plamining mavjudligi, barcha a'zolarning sa'y- harakatlariga erishish uchun munozarali hisoblanadi. Tizimlar yondashuvi. Bu tizimda "Kirish - jarayoni - ishlab chiqarish" ni ajratish va uni yuqori darajadagi tizim sharoitlariga moslashtirish zarurligini anglatadi. Har qanday tashkilot sanoat, jamiyat va tobora ko'proq - global iqtisodiyotning bir qismidir. Ushbu tizimlarning barchasi ularning qismlariga talablar qo'yadi. 16$