Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	96.6KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	19 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

73 Sotish

Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari

Sotib olish

Mundarija
Kirish …………………………………………………………………… 3
I BOB. BOZOR MUNOSABATLARINI SHAKLLANTIRISHI
1.1 Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari………… 4
1.2 Bozor tushunchasi va bozorning vazifalari………………………… 9
1.3 Bozorning turlari va tuzilishi………………………………………. 15
II BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING AFZALLIGI
2.1 Bozor iqtisodiyotining afzalliklari, ziddiyatlar va muammolari……. 19
2.2 Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari…………………………… 28
2.3 Ko’p tarmoqli tashqi savdo qilish…………………………………. 31
Xulosa ………………………………………………………………….. 32
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………… 34
2

Kirish
Bu kurs ishida bozor iqtisodiyotining mazmunini bayon qilib berish bilan
boshlanib, uning asosiy belgilari, subyektlari va rivojlanish bosqichlari talqiniga
alohida o`rin ajratiladi. Bozor iqtisodiyotining doimiy va asosiy muammolari,
bunday iqtisodiyotning afzalliklari va ziddiyatlarini tahliliga ham o`rin beriladi.
Bozor iqtisodiyotining amal qilish mexanizmi ko`plab asrlar davomida tarkib
topib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi.
Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini
tashkil etdi.Bozor iqtisodiyoti erkin tovar pul munosabatlariga asoslanadi, uning
negizida Tovar pul va pulning turlari shakllaridagi harakat yotadi.
Mazkur kurs ishi bozor va uning turlari, bozor infra tuzilmasi, uning tarkibiy
qisimlari hamda unsurlarini yoritib berish bilan yakunlanadi.
Bozor iqtisodiyoti bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul
muomalasi qonun- qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy
tizimdir. Bunday iqtisodiyot erkin tovar pul munosabatlariga asoslanadi. Uning
negizida Tovar va pulning turli shakillardagi harakat yotadi, iqtisodiy
monopolizimni inkor etadi. Hozirgi zamon iqtisodiy nazariyalarida bozor
iqtisodiyoti deganda bozor xo`jaligin subyektlari iqtisodiy hatti- harakatlarining
erkin, mustaqil ravishda yuz berishi va ularning tovar pul mexanizmi orqali bir
biriga bog`lanib muvofiqlashuvi deb baho beradilar. Bozor iqtisodiyotida bozor
aloqalari butun tizimini, uning hamma bosqichlarini ishlab chiqarish, ayriboshlash,
taqsimalsh va iste`mol jarayonlarini hamda iqtisodiy munosabatlarning barcha
subyektlarini qamrab oladi.
Hozirgi sharoitda o`rta rivojlangan iqtisodiyotda 24 mln dan ortiq turdagi
tovarlar mavjud bo`lib, ularning 1/10 qismi har yili yangilanib turadi. Bunday
sharoitda ularning turlari, miqdor bo`yicha talab va taklifni tartibga solishni
bozorsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Bu esa bozorning vazifasini hech qanday
markazlashtirilgan rejalashtirish idoralari muvaffaqiyatli bajara olmasligining
yaqqol dalilidir. Bozor iqtisodiyoti esa eng samarali va muammolarni tezlik bilan
hal eta oluvchi ijtimoiy iqtisodiy tizim hissoblanadi.
3

I BOB. BOZOR MUNOSABATLARINI SHAKLLANTIRISHI
1.1 Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko`pchilik mamlakatlari uchun
xos bo`lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o`ziga xos xususiyatlar bilan
amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Bozor iqtisodiyotining amal qilish mexanizmi
ko`plab asrlar davomida tarkib topib, shakillanib, hozirgi davrda madaniylashgan
shaklni kasb etdi va ko`pgina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi.
Mazkur iqtisodiyotning barqarorligi shu bilan izohlanadiki, uzoq davrli iqtisodiy
evolyutsiya davomida uning amal qilishining asosiy klassik qoidalari saqlanib
qoldi.
Xususiy mulkchilikning paydo bo`lishi va ijtimoiy mehnat taqsimotining ro`y
berishi bozor iqtisodiyotining ro`y berishi hamda mavjud bo`lishining umumiy
sharoiti hissoblanadi. Xususiy mulkchilik va mehnat taqsimoti ijtimoiy
xo`jalikning tovar shaklini taqazo qiladi. Tovar ishlab chiqarishning mavjud
bo`lishi o`z- o`zidan pul muammosi, ayriboshlash, taqsimlash va iste`molning
bozorga oid xususiyatlari ko`zda tutiladi. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi
bozor iqtisodiyoti taraqqiyotini tashkil etadi.
Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun muhim shartlardan biri, ishlab
chiqarishning mustaqilligi, tadbirkorning erkinligi, resurslarning erkin
almashinuvidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo`lsa, bozor ham
shu darajada yaxshi rivojlanadi. Erkin ayri boshlash ishlab chiqaruvchiga ular
faoliyatining nisbatan samarali yo`nalishlarini ko`rsatib beruvchi erkin narxlarning
shakillanishiga imkon yaratadi.
Bozor iqtisodiyoti sub`ektlari tarkibiga tadbirkorlar ham, o`z mehnatini sotuvchi
ishchilar ham, iste`molchilar ham, ssuda kapitali egalari va qimmatli qog`oz
egalari ham kiradi. Odatda, bozor xo`jaligining barcha asosiy sub`ektlari 3 ta
guruhga bo`linadi:
1. Uy xo`jalikliklari sub`ektlari
2. Korxonalar yoki Tadbirkorlik sektori sub`ektlari
3. Davlat sub`ektlari
4

Uy xo`jaliklari iqtisodiyotning iste`mol sohasida faoliyat qiluvchi asosiy tarkibiy
birlik. Uy xo`jaliklari doirasida moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish
sohalarida yaratilgan tovar va xizmatlar iste`mol qilinadi. Bozor iqtisodiyotida uy
xo`jaliklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini yetkazib beruvchilar
hissoblanadi. Iqtisodiy resurslarni sotishdan olingan pul daromadlari shaxsiy
ehtiyojni qondirish uchun sarflanadi.
Tadbirkorlik sektori bu daromad olish maqsadida amal qiluvchi iqtisodiyotning
birlamchi bo`g`inlaridir. U ish yuritish uchun o`z kapitalini yoki qarz olingan
kapitalni ishga solishni taqozo etadi, bu kapitaldan olingan daromad ishlab
chiqarish faoliyatini kengaytirish uchun sarflanadi. Tadbirkorlar tovar xo`jaligida
tovar va xizmatlarni yetkazib beradi.
Davlat foyda olishni maqsad qilib qo`ymagan, asosan iqtisodiyotni tartibga
solish vazifasini amalga oshiradigan, har xil budjet tashkilotlari va muassasalari
sifatida namoyon bo`ladi.
Shuningdek, Ba`zi darslik va o`quv qo`llanmalarda bozor iqtisodiyotining yana
bir alohida, mustaqil subyekti sifatida banklar ajratib ko`rsatiladi.
Bank iqtisodiyotning me`yorida amal qilishi uchun zarur bo`lgan pul massasi
harakatini tartibga soluvchi moliya- kredit muassasasi.
Shunday qilib, yuqorida keltirib o`tilgan bozor iqtisodiyoti seb`ektlarining
o`zaro ta`siri va aloqasini quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin

Har qanday bozor iqtisodiyotini tartibga solish mexanizmi, asosan to`rtta tarkibiy
qismidan iborat bo`ladi:
1.Narx
5 Bank
Uy xo`jaligi Korxona Davlat

2.Talab
3.Taklif
4.Raqobat
Narxlar nisbati o`zgarib turadi, shuning uchun narx, ishlab chiqaruvchi uchun
ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi zarurligini aniqlashda yo`l ko`rsatkich bo`lib
xizmat qiladi. Talab va taklif hamda raqobatchilik muhitidagi o`zgarishlar, o`z
navbatida, narxlardagi o`zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat:
- Turli shakllardagi mulkchilikning muhim va umumiy belgilari quyidagilardan
iborat;
- Tadbirkorlik va tanlov erkinligi;
- Raqobat kurashining mavjudligi;
- Davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi;
- Korxona va firmalarning ichki va tashqi shart sharoitlar o`zgarishlariga
moslashuvchanligi.
Bozor iqtisodiyotining bu belgilari uning hamma bosqichlari uchun umumiydir.
Lekin bozor iqtisodiyotining mazmuni va belgilari haqida gap borganda bu
iqtisodiyotning tarixda tarkib tobgan ikki turini bir - biridan farq qila bilish
zarurdir. Uning birinchi ko`rinishi uzoq vaqt davomida shakillanib, g`arbdagi
rivojlangan mamlakatlarda XIX asrning oxirlarigacha davom etib keldi. U
iqtisodiy adabiyotlarda klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb nom oldi. Uning
asosiy belgilari:a)xususiy mulkchilikka asoslangan holda iqtisodiy faoliyat
yuritish; b) capital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi: v)
tadbirkorlar, ishchilar, ishlab chiqaruvchi va iste`molchilarning shaxsiy erkinligi;
d) iqtisodiyotning talab va taklif, erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida
tartiblanish; e) aholining ijtimoiy himoya qilinmasligi, ishsizlikning va ahooli
ijtimoiy tabaqalashuvining kuchayishi.
Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko`rinishi hozirgi zamon rivojlangan bozor
iqtisodiyoti deb atalib, XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridan buyon amal
qiladi. Uning asosiy belgilari:
6

A) Mulkchilikning turli shakllariga, ya`ni xususiy, davlat, jamoa, aralash va
boshqa mulk shakllariga asoslaninb iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyati yuritilishi;
B) Kapital va ishlab chiqarishning yuqori darajada umumlashganligi, mulkning
bir qismi yirik monopoliyalar va davlat qo`lida to`planib, milliy va xalqaro
miqyosda umumlashganligi;
C) Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fan
texnik taraqqiyoti va boshqa omillarni hisobga olib, turli iqtisodiy tadbirlarni,
rivojlanish istiqbolini aniqlash, turli iqtisodiy tadbirlarni, rivojlanish istiqbolini
aniqlash, turli sohalar va tarmoqlar o`rtasidagi nisbatlarni tartibga solish chora
tadbirlarini belgilash vazifalarini bajaradi
D) Xo`jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayishi;
E) Ijtimoiy sohaning kuchayishi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy
kishilarga tegishli turli xil ijtimoiy ta`minot va ijtimoiy sug`urta fondlarining
vujudga kelishi.
Bu har ikkala turda bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari va xususiyatlari
saqlanib qoladi, ularda tovar va pulning harakati, ularning qonun qoidalari
rivojlanish uchun negiz vas hart sharoit bo`lib xizmat qiladi.
Hozirgi zamon bozor xo`jaligi iqtisodiyot xususiy va davlat sektorlarining
o`zaro aloqasiga asoslanadi. Iqtisodiyotga ta`sirning intensevligi darajasi hamda
davlat tomonidan hal etiluvchi ustuvor vazifalardan kelib chiqqan holda,
zamonaviy bozor iqtisodiyotining bir nechta modellari farqlanadi.
Shu o`rinda ta`kidlash lozimki, ba`zi bir o`quv adabiyotlarida bozor
iqtisodiyotini bosqichlarga ajratishda ma`lum noaniqlik, chalkashliklarga yo`l
qo`yilgan. Jumladan, D.Tojiboyeva uning dastlabki erkin,kurtak, tartibga soluvchi
va deformatsiyalashgan bosqichlarini ajratib ko`rsatadi.
Bozor iqtisodiyotini bunday bosqichlarga ajratilishi, fikrimizcha, quyidagi
mulohazalarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi:
Birinchidan, bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi turli
mamlakatlarda turli tarixiy davr va sharoitlarda turlicha kechgan. Natijada, alohida
bosqich sifatidagi dastlabki, kurtak bozor iqtisodiyotining umumiy iqtisodiy
7

manzarasi uning amal qilishining nazariy qoida va xususiyatlarini aniq tarzda
ajratish va ifodalash mushkul. Shunga ko`ra, mazkur bosqich o`zining mohiyatini
klassik bozor iqtisodiyoti bosqichida to`liq ifodalaydi, degan xulosa o`rinlidir.
Ikkinchidan, deformatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti bosqichining ajratib
ko`rsatilishi mantiqqa zid hisoblanadi. Chunki, muallifning o`zi tomonidan
keltirilgan yorqin misol ma`muriy buyruqbozlikka asoslangan totalitar, markaziy
rejalashtiradigan tizim o`z nomiga ko`ra hech qanday bozor iqtisodiyoti emas,
balki ma`muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdir.
Bozor iqtisodiyotida yuqorida tilga olingan belgi va tartiblar bilan birga, barcha
hozirgi zamon iqtisodiy tizimlarga xos bo`lgan bir qator shart sharoitlar bo`lishi
taqozo qilinadi. Bular quyidagilar: ilg`or texnologiya va yangi texnik vositalardan
keng miqyosda foydalanish; ishlab chiqarishning ixtisoslashishi.
8

1.2. Bozor tushunchasi va bozorning vazifalari
Bozor tushunchasi bozor iqtisodiyotining markaziy kategoriyasi bo’lib,
iqtisodiyot nazariyasida ham, xo’jalik yuritish amaliyotida ham, barcha
mamlakatlar tajribasida ham qo’llaniladigan ilmiy-amaliy tushunchadir. Eng
avvalo «bozor» va «bozor iqtisodiyoti» tushunchalarining bir-biridan farqlanishini
ta’kidlab o’tishimiz lozim. Chunki, ko’incha bu ikki tushunchani bir xil ma’noda
tushunish, ba’zi adabiyotlarda sinonim so’zlar sifatida qo’llash yoki ularni
chalkashtirish hollari uchraydi. Bozor jamiyatda bozor iqtisodiyoti shakllangunga
qadar mehnat taqsimotining ro’y berishi natijasida vujudga kelib, ijtimoiy takror
ishlab chiqarishning ayirboshlash jarayonini o’z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti
esa bozor va bozor munosabatlarining tarixan uzoq davr mobaynida
rivojlanishining natijasi sifatida paydo bo’ladi va bozor qonunlari asosida tashkil
etiluvchi va faoliyat ko’rsatuvchi iqtisodiy tizimni anglatadi.
Bozor iqtisodiyoti takror ishlab chiqarishning hamma fazalarini: ishlab
chiqarish, ayirboshlash , taqsimlash va nihoyat istemol jarayonlarini o’z ichiga
oladi. Bozor esa faqat bitta fazani, ya’ni ayirboshlash fazasini o’z ichiga oladi.
Bozor tushunchasi yuzaki qaraganda oddiy tushunchaga o’xshab ko’rinadi,
ayrimlar bozorni tovarlar sotiladigan va xarid qilinadigan joy deb o’ylashadi.
Lekin uning ichki mazmuniga e’tibor berilsa, u ko’p qirrali bo’lib, mazmuni
o’zgaruvchan ekanligini, turli davrlarda turli ma’noni anglatishini bilib olish
mumkin. Bozor tushunchasi tovar ayirboshlashning kelib chiqishi va rivojlanishi
bilan bog’liq bo’lib, u ibtidoiy jamoa tuzumining oxirlarida kelib chiqqan va
dastlab tovar almashuv, tovar ayirboshlash joyi yoki maydoni degan mazmunni
anglatgan.
Dastlab bozor ikki yoki bir necha qabilalarning a’zolari bir-birlari bilan tovar
almashuv joyi sifatida namoyon bo’lgan bo’lsa, hunarmandchilikning rivojlanishi,
shaharlarning kelib chiqishi bilan alohida maydonlar ajratilib, «bozor joyi» deb
e’lon qilingan shu maydonda (joyda) kishilar oldi-sotdi qilishgan. Lekin hali u
9

davrlarda tovar ayirboshlash T-T ko’rinishida, ya’ni bir tovarga boshqa tovarni
ayirboshlash shaklida bo’lib, o’z tovarini boshqa tovarga ayirboshlashda vaqt va
masofa bo’lmagan, birdaniga bir vaqtning o’zida o’sha joyda ayirbosh sodir
bo’lgan. Lekin tovar ayirboshlash rivojlanib uning ziddiyatlari kuchayib borishi
natijasida ularning kelib chiqishi bilan sotish va sotib olish ikki xil jarayonga
bo’lingan va T- P-T ko’rinishida bo’la boshlagan. Endi tovarni sotish T-P va sotib
olishP-T zamon va makon jihatdan bir bo’lmasligi mumkin. Chunki sotuvchi o’z
tovarini bir joyda sotib pul qilib, boshqa vaqtda boshqa joyda kerakli tovarni sotib
olishi mumkin. pulning kelib chiqishi bilan savdogarlar, ya’ni tovarlarni ishlab
chiqaruvchidan olib iste’molchiga, bir joydan olib ikkinchi joyga sotish bilan
shug’ullanadigan maxsus guruhlar paydo bo’ldi.
Mehnat taqsimoti chuqurlashib yana bir soha, savdo sohasi vujudga keldi. Bu
soha tovar pul harakatini tezlashtirish imkonini berib, iste’molchi bilan ishlab
chiqaruvchini bog’laydigan vositaga aylandi. Bunda ishlab chiqaruvchi bilan
iste’molchi ham bir-birlari bilan uchrashishi shart bo’lmay qoldi. Ular savdogarlar-
vositachilar orqali aloqa qilishlari mumkin bo’lib qoldi. Endi bozor
tushunchasining mazmuni o’zgarib, yangi ma’no kasb etadi, ya’ni tovar-pul
muomalasining yangi shakli sifatida namoyon bo’la boshladi. Oldi-sotdi
jarayonida yangi o’ziga xos muhim tovar ishchi kuchining paydo bo’lishi bilan
bozor umumiy tus olib, uning mazmuni yanada kengaydi. Endilikda ishlab
chiqarilgan tovar va xizmatlargina emas, balki ishlab chiqarish vositalari va ishchi
kuchi ham bozor jarayoni orqali o’tib, ishlab chiqarishga jalb etila boradigan
ularning bir-biriga o’zaro ta’siri to’g’ridan-to’g’ri emas, balki bilvosita , bozor
orqali sodir bo’ladigan bo’ldi.
Shunday qilib, hozirgi davrda bozor ishlab chiqaruvchilar bilan istemolchilarning
ko’p qirrali murakkab aloqalarini, ularning o’zaro bir-birlariga bo’lgan ta’sirini
bog’laydigan bo’g’in, jamiyat taraqqiyotida modda almashuvini ta’minlaydigan
jarayon sifatida shakllandi.
10

Bozorning asosiy belgilari sotuvchi va xaridorlarning o’zaro kelishuvi,
ekvivalentlilik prinstipi asosida ayirboshlash, sotuvchilarning xarajatlari qo’lanib,
foyda olishi va pul to’loviga qodir bo’lgan xaridorlarning talabini qondirish va
raqobatchilikdan iboratdir. Bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan boshqa hamma
mamlakatlardagi kabi bizning mamlakatimizda ham o’tish davri suronlarida ayrim
adabiyotlarda bozor tushunchasiga yengil-yelpi qarab uning almisoqdan qolgan
eski, bir tomonlama, hozir ma’nosini yo’qotgan ta’rifini ko’rsatish hollari
uchramoqda. Turli mualliflar tomonidan yozilgan maqola va kitoblarda bozorga
turlicha ta’rif berilib, u qizg’in munozaralarga sabab bo’lmoqda. Ayrim mualliflar
bozorni sotuvchi va xaridorlar tartibsiz to’planib, juft-juft, to’p-to’p, guruh-guruh
bo’lib oldi-sotdi qiladigan joy deb hisoblasalar, ayrimlari uni kishilarga rizqu ro’z
ulashadigan fayzu barakali, sirli dasturxon deb ataydilar.
Boshqa bir guruh mualliflar esa bozorni ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarni,
ayniqsa sodda dehqonlarni aldash evaziga yashaydigan va boyiydigan, aldamasa
tura olmaydigan muttahamlar, tarozidan uradigan qalloblar, birga olib o’nga
sotadigan noinsof olib-sotarlar , firibgar vositachilar to’planadigan, kishilarni
aldashning turli hiyla-nayranglari ishlatiladigan bir nopokiza makon sifatida
ta’riflaydilar.
Bu ta’riflar ma’lum darajada bozorning ijobiy yoki salbiy tomonlarini
va uning oldi-sotdi qilish joyi ekanligini ifoda etsa-da, shu bilan birga unga tor
doirada bir tomonlama, yuzaki qarash natijasi bo’lib, uning haqiqiy ichki
mazmunini, vazifasini, tutgan o’rnini ochib bera olmaydi.
Bozor tovarlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash, pulning vujudga kelishi,
ularning rivojlanishi natijasida kelib chiqqan tarixiy tushuncha bo’lib, hozirgi
davrda keng tarqalgan obektiv iqtisodiy jarayondir.
Bozor ishlab chiqaruvchilar va istemolchilar, sotuvchilar va xaridorlar o’rtasida
pul orqali ayirboshlash (oldi-sotdi) jarayonida bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar
yig’indisidir. Bunda bozorning moddiy asosini joy emas, balki tovar va pulning
harakati tashkil etadi. Bozor tushunchasi iqtisodiyotning to’rtta fazasi (ishlab
11

chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va istemol jarayonlari) dan faqat ayirboshlash
jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni o’z ichiga oladi. Bozorda hech qanday
boylik yaratilmaydi, ishlab chiqarilmaydi, kishilarga baxt , rizqu ro’z ham
ulashilmaydi, lekin unda turli mamlakatlarda, jumladan O’zbekistonda mavjud
bo’lgan minglab korxonalarda ishlayotgan millionlab qo’li gul mehnatkashlar
tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlar, ko’chmas mulklar, iqtisodiy resurslar,
ishchi kuchi pulga sotiladi va sotib olinadi.
Unda oldi-sotdi jarayonidagi zarur bo’lgan xizmatlar bajariladi. Har bir jismoniy
shaxs yoki korxona o’zi ishlab chiqargan tovar yoki xizmat turini sotadi va o’ziga
kerakli bo’lgan yuzlab tovar turlarini sotib oladi. Bu oldi-sotdi jarayonida bozor
sub’ektlari, ya’ni oldi-sotdi qilayotgan kishilar bir-birini ko’rmasliklari,
tanimasliklari ham mumkin. Ular turli hujjatlar, shartnomalar, namunalarga binoan
vositachi tashkilotlar orqali savdo qilishlari mumkin. Respublikamizda ishlab
chiqarilayotgan paxta, pilla, oltin, mashina, traktor, stanok, samolyot, asbob-
uskuna, o’g’it, urug’ va boshqa yuzlab tovar va xizmatlarning o’z yaratilgan
joyidan shartnomalarga binoan to’g’ridan-to’g’ri istemolchilarga jo’natilishi
fikrimizning dalili bo’lib, bozor alohida savdo-sotiq qiladigan joy deb tushunish
to’g’ri emasligini ko’rsatadi.
Bozorga sotishga chiqarilgan tovar va xizmatlar talabga nisbatan kam bo’lsa
narxlar oshib ketadi, ayirboshlashning ekvivalentlik muvozanati buziladi, natijada
tovarni sotuvchi me’yoridan ortiqcha daromad olib, tez boyiydi yoki aksincha ,
bozorda tovarlar miqdori talab miqdoridan oshib ketsa, narxlar pasayib ketib,
sotuvchilar zarar ko’radilar. Buning ustiga ishlab chiqarish jarayonida sustkashlik,
nonoqlik va xo’jasizlik yuz berib, ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yilgan bo’lsa, zarar
yanada oshib ketadi, chunki bozor bunday ortiqcha behuda sarflarni hisobga
olmaydi.
Shunday qilib, bozorda katta foyda olish yoki xonavayron bo’lish sababini
tovarlarni ayirboshlash jarayonida kishilar o’rtasida yuz beradigan
12

munosabatlardan qidirib to’ish lozim ekan, savdo bo’layotgan joyda, bozor
maydonida hech qanaqa sir-asror yo’q ekan. Oziq-ovqat va qishloq xo’jalik
mahsulotlari do’koni, avtomobilga xizmat ko’rsatish stanstiyasi, benzin sotadigan
joy, sanoat tovarlari do’koni, tijoratchilarning savdo shaxobchalari, turli xil
supermarketlar, yirik savdo markazlar va savdo yarmarkalari, ijtimoiy, xususiy
ovqatlanish joylari bularning hammasi bozorning odatdagi ko’rinishlari bo’lib, u
erda ham yuqorida aytilgan munosabatlar sodir bo’ladi. Fond birjalari, chet el
valyutalari bozori , don birjalari va aukstionlar (kim oshdi savdosi) yuqori darajada
rivojlangan bozorlar bo’lib, ularda sotuvchi va xaridorlar bir-biri bilan akstiya,
obligastiya, milliy valyuta va qishloq xo’jalik mahsulotlari orqali bog’lanadi.
Bozorning ayrim turlari sotuvchi va xaridorlar o’rtasidagi shaxsiy aloqa bilan
farqlansa, boshqalarida ular hech qachon bir-birini ko’rmaydi yoki bilmaydi.
Shunga muvofiq bozor aloqalari bevosita va bilvosita aloqalarga bo’linadi.
Bularning har qanday turidan qatiy nazar uning ishtirokchilari (sub’ektlari)
fuqarolar (uy xo’jaliklari), turli xil korxonalar, firmalar va davlat tashkilotlaridir.
Bozor sub’ektlari ikki guruhga sotuvchi va xaridorlarga bo’linib, ular bozor
munosabatlarining turli vazifalarini bajaradi. Sotuvchilar bozorga tovar va
xizmatlarni taklif etadi, xaridorlar esa ularga talab bildiradi. Bozor o’z subektlari
manfaatini bir-biriga bog’lab, ularni muvofiqlashtiradi.
Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan tovar va
xizmatlarni, iqtisodiy resurslarni istemolchilarga etkazib berishdan iboratdir. Bu
erda bozor ishlab chiqarish bilan istemolni bir-biriga bog’laydi, ishlab chiqarilgan
tovar yoki xizmat o’z istemolchisini topadi. Bunda bozor vositachi bo’lib xizmat
qiladi. Bozorda qiymat shakllari almashadi. U qiymatni tovar shaklidan pul
shakliga aylantiradi. Individual mehnat sarflari sifatida chiqqan tovarlar bozor
tomonidan tan olinsa, ijtimoiy mehnat sarfini namoyon qiladi va tovarning bozor
qiymati hosil bo’ladi.
Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib
turishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish, yangidan boshlanishi uchun yaratilgan
13

tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa kerakli iqtisodiy resurslar
xarid qilinishi zarur. Bozor vositasida tovarni sotishdan tushgan mablag’lar
hisobiga, ishlab chiqaruvchilar resurslar sotib olish yo’li bilan sarflangan ishlab
chiqarish vositalari o’rnini qo’laydigan va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun
kerakli moddiy va mehnat resurslariga ega bo’ladilar. Bozor orqali resurslarning
erkin harakati ta’minlanadi va ularning tarmoqlar o’rtasida taqsimlanishi ro’y
beradi. Iste’molchilar bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan talabini bildiradi. Bozor
bu talabni ishlab chiqaruvchilar va resurslarni etkazib beruvchilarga uzatadi.
Resurslar talab bildirgan tarmoqlar va sohalar o’rtasida taqsimlanib turadi.
Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, taklif, raqobat va narxlar
yordamida bajaradi. U o’zida talab va taklifni jamlab , bu bilan nimani, qancha
miqdorda va qaysi vaqtda ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi. Bu
vazifalarni yaqqolroq tasavvur etish uchun ularni maxsus chizma ko’rinishida
ifodalash mumkin :
14Tartibga solish
Bozor sub`ektlarini
manfaatlarini ro`yobga
chiqarishTejamkorlik VositachilikAxborot berishIntegratsiyalashBozorning
vazifalari
Rag`batlantirish
Narxni tashkil
etish
Nazorat qilish
Iqtisodiyotni
sog`lomlashtirish

1. 3. Bozorning turlari va tuzilishi
Hozirgi davrdagi bozor murakkab tuzilishga egadir. Bozorninng ichki
tuzilishi murakkab bo`lganligi sababli uni turkumlashga har xil mezonlar asos qilib
olinadi. Bular bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot
turi, bozor sub`ektlari xususiyatlari, bozor miqyosi, iqtisodiy aloqalar tavsifi va
boshqalar. Bozorning yetuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, klassik
(erkin) bozor, hozirgi zamon riivojlangan bozorlarga bo`linadi. Rivojlanmagan,
shakllanayotgan bozor ko`proq, tasodifiy tavsifga ega bo`lib, unda tovarni tovarga
ayirboshlash usuli (barter) ko`proq qo`llanadi. Bozorning bu turi tarixan hali
haqiqiy pul kelib chiqmagan davrga to`g`ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham ayrim
mamlakatlarda pul inqirozga uchrab, ijyimoiy ishonchni yo`qotgan, bozor
iqtisodiyotiga o`tayotgan davrlarda ham bu bozor amal qilishi mumkin. Erkin
(klassik) bozor tovar va xizmatlarning har bir turi bo`yicha juda ko`p ishlab
chiqaruvchilar va iste`molchilar, ya`ni sotuvchilar va sotib oluvchilardan iborat
bo`lib, pul orqali ayirboshlash jarayonida ular o`rtasida erkin raqobat kelib chiqadi,
narxlar talab va taklif o`rtasidagi nisbatga qarab erkin shakillanadi, raqobatning
turli usullari qo`llaniladi, aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalanadi.
Hozirgi zamon rivojlangan bozori bunda davlat ham bozor ishtirokchisi bo`lib,
bozor ancha tartiblashtiriladi va boshqariladi, turli xil birjalar va boshqa oldi sotdi
jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar rivojlangan bo`ladi, raqobat kurashlari
aholining tabaqalashuvi yumshatilib, ularing daromadlari darajasi o`rtasidagi
farqlar kamayadi.
Bozor hududiy jihatdan ham turlicha bo`lishi mumkin. Bular mahalliy
bozorlar(Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bozori, London bozori, Nyu-
York bozori, Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar(O`zbekiston bozori,
Rossiya bozori, Ukraina bozori, Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va
boshqalar); hududiy bozorlar(Markaziy Osiyo yoki osiyo bozori, G`arbiy Yevropa
bozori) va nihoyat jahon bozori.
Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko`ra bozor quyidagi
turlarga bo`linadi: iste`mol tovarlari va xizmatlar bozori, ishlab chiqarish vositalari
15

va ishchi kuchi(resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy texnik
kashfiyot va ishlanmalar bozori.
Muomalaga chiqadigan sub`yektlarning xususiyatiga ko`ra ulgurji va chakana
savdo to`g`risida gap yuritiladi. Chakana savdoda asosan, sotib oluvchilar
fuqarolar hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do`konlar va
boshqalar wsa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda davlat tomonidan qishloq
xo`jalik mahsulotlarini xarid qilish alohida o`rin tutadi. Bunda asosiy xaridor
davlat, sotuvchilar esa dehqon va fermer xo`jaliklardir.
Shuningdek, dehqon bozori savdosi ham muhim o`rin tutadi. Dehqon bozorida
savdoni, alohida fuqarolar, jamoa va fermer xo`jaliklari hamda boshqalar amalga
oshiradi.
Tovar va xizmatlar bozori bozorning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu
borada xo`jalik sub`ektlarining barcha uchta turi qatnashadi. Ular :
1. Fuqarolar(uy xo`jaliklari)
2. Davlat
3. Korxonalar
Iste`mol tovarlari va xizmatlari bozorining maxsus turi intellectual tovarlar
bozoridir. Bu bozorda aqliy mehnat mahsuli bo`lgan tovarlar ilmiy g`oyalar,
texnikaviy yangiliklar, san`at va adabiyot asarlari, har xil axborotlar oldi sotdi
qilinadi. Intellektual bozor tarkibida ilmiy texnikaviy ishlanmalarni ayirboshlash
katta o`rin tutadi. U amalda patent, litsenziya va nou xao sotishdan iborat bo`lib,
bu bozorda, asosan innovatsiya firmalari ish ko`radi. Mazkur firmalar yangiliklarni
toppish, bozorda sotish va ishlab chiqarishga joriy etish bo`yicha xizmat
ko`rsaytadi.
Ishlab chiqarish vositalari(resurslar) bozorida tovar sifatidagi mehnat vositalari
va materiallari oldi – sotdi qilinadi. Bu bozorda mashina, asbob –uskuna, xom
ashyo, yoqilg`I va materiallar kabi ishlab chiqarish vositalari yirik hajmda
ko`tarasiga (ulgurji) sotiladi. Resurslar bozoridagi tovarlar shaxsiy iste`molga
emas, ishlab chiqarish iste`moliga xizmat qiladi, ya`ni ishlab chiqarish talabini
qondiradi.
16

Bozorning barcha sub`yektlari o`rtasidagi iqtisodiy aloqalar iste`mol tovarlari va
resurslar bozori orqali ancha to`liq va yorqin namoyon bo`ladi. Shu sabali
bozorning ikki turi va uning sub`yektlari o`rtasida amalga oshiriladigan oldi sotdi
bitimlarini ko`rgazmali tasnifini keltiramiz.resurslar
xarajatlar
Iste`molchilik sarflari
Tovar va xizmatlar
Chizmadan ko`rinib turibdiki, uy xo`jaliklari va davlat iqtisodiy resurslarga
egalik qilib, ularni resurslar bozoriga yetkazib beradi. Korxona resurslariga talab
bildiradi. Korxona resurslarini sotib olishga qilgan xarajatlari resurslarni yetkazib
beruvchilarning daromadlari (ish haqi, renta, foiz va foyda) oqimini tashkil qiladi.
Uy xo`jaliklari resurslarni sotishdan olinadigan pul daromadlarini sarflash
jarayonida son sanoqsiz ko`p tovar va xizmatlarga o`zlarining talabini bildiradi.
Bir vaqtda korxonalar aynan shu bozorda tovar va xizmatlarni taklif qiladi. Tovar
va xizmatlarga iste`molchilik sarflari oqimi korxonalarning pul tushumi yoki
daromadni tashkil qiladi.
Iqtisodiy resurslar bozorining tarkibiy qismini ishchi kuchi bozori tashkil qiladi.
Ishchi kuchi bozorida o`ziga xos xususiyatga ega bo`lgan iqtisodiy resursning oldi
sotdi bitimi amalga oshiriladi. Bu bozorda biznes tomonidan ishchi kuchiga
bo`lgan talab, uy xo`jaliklari tomonidan bildirlgan ish kuchi taklifi bilan to`qnash
keladi. Shunday ekan, ishchi kuchi bozorida iqtisodiy sub`yektlarning ikki turi
tadbirkorlar va yollanma ishchilar harakat qiladi. Ishchi kuchi insonning mehnat
qilish qobiliyati sifatida tovarga aylanadi, bu qobiliyat bozor orqali uning egasidan
17Davlat
Uy
xo`jaliklari Resurslar
bozori
Iste`mol
tovarlar bozori Firma
(korxona)

ajratib olinishini bildirmaydi. Ishchi kuchi bozorida insonning o`zi emas, uning
mehnat qilish qobiliyati ma`lum muddatga sotiladi.
Ishchi kuchi bozorining aniq nomoyon bo`lish shakllaridan eng muhimi mehnat
birjasidir. Mehnat birjasi ishchilar va tadbirkorlar o`rtasidagi ishchi kuchining,
oldi sotdi bitimini tuzishda vositachilikni amalga oshiruvchi va ishsizlarni
ro`yxatga oluvchi muassasa.
Moliya bozori. Bu bozor turli tuman va ko`p jihatli bo`lsa ham oldiv sotdi
obyekti bitta, ya`ni pul (pulga tenglashtirilgan qog`ozlar) hissoblanadi va turli xil
shakllarda bo`ladi. Ortiqcha mablag`larga ega bo`lgan xo`jalik sub`yektlari, bu
moliyaviy tesurslarni, mablag`lar kamyobligini sezgan sub`yektlarga taklif qiladi.
Moliyaviy bitimlarning harakatiga qarab, moliya bozorini turkumlash mumkin.
Bunda moliyaviy bozor ikkiga ajraladi: qarz majburiyatlari (iste`molni
qondiradigan pul) va kapital (mulk) bozori. Qarz majburiyatlari bozorida pul
vaqtincha qarz hisoblanadi va olingan pul shaxsiy iste`mol uchun ishlatiladi. Mulk
bozorida qo`yilogan puldan daromad olish huquqi sotiladi va sotib olinadi. Bu
bozorda mablag`lar capital bozorini ikkita bo`g`inga ajratish mumkin: ssuda
kapital bozori va qimmatli qog`ozlar bozori. Ssuda kapital bozori pul shaklidagi
kapitalining foiz to`lash sharti bilan qarzga berilishidir. Bu bozorda qisqa muddatli
majburiyatlar muamolada bo`ladi. Bular, asosan, davlat va banklarning
majburiyatlari hisoblanadi.
Qimmatli qog`ozlar bozorida aksiya, obligatsiya, veksel, chek, deposit kabilar
oldi sotdi qilinadi. Bular davlat tomonidan chiqarilgan uzoq muddatli
majburiyatlar hamda korporatsiyalarning aksiya va obligatsiyalaridan iboratdir. Bu
bozorda broker va dilerlar vositachilik qiladi. Mazkur bozor amalda fond birjalari,
auksionlar va banklardan iborat bo`ladi.
Qimmatli qog`ozlaning harakati xususiyati bo`yicha moliya bozori birlamchi va
ikkilamchi bozorlarga bo`linadi. Birlamchi bozorda yangi nusxadagi qog`ozlar
sotiladi va sotib olinadi, ikkilamchi bozorda oldin chiqarilgan qimmatli qog`ozlar
harakat qiladi. Birlamchi bozorda qimmatli qog`ozlar sotilsa, ikkilamchi bozorda
qayta sotiladi.
18

II BOB . BOZOR IQTISODIYOTINING AFZALLIGI
2.1 Bozor iqtisodiyotining afzalliklari, ziddiyatlar va muammolari
Bozor iqtisodiyotiga yo`l tutgan har qanday mamlakat bu iqtisodiyotning
amal qilishini tushinib olish va oldiga qo`ygan vazifalarini muvaffaqiyatli hal
qilish uchun iqtisodiyotning umumiy muammolari bo`lgan bir qator savollarga
javob toppish zarur.
Nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarur?
Qanday texnika va texnalogiya bilan ishlab chiqarish zarur?
Kim uchun ishlab chiqarish zarur? kabi har doim bo’ladigan umumiy
muammolar shular jumlasidandir.
Agar bu savollarni umumiy ravishda qo’yib, unga taraqqiyotning hamma
bosqichlariga xos bo’lgan umumiy javobni beradigan bo’lsak ularni lo’nda qilib
quyidagicha tushuntirish mumkin:
- Aholi ehtiyoji uchun zarur turda va miqdorda tovar va xizmat ishlab
chiqarish;
- Mavjud resurslardan samarali foydalanin, yangi texnika va texnalogiya
asosida ishlab chiqarish;
- Aholi iste’moli uchun zarur ne’matlarni ishlab chiqarish deb javob berish
mumkin.
Lekin bozor iqtisodiyoti davrida bu savollarga o’zgacha javob beriladi. Bu
javoblar bozor iqtisodiyotining o’ziga xos tarixiy xususiyatidan, uning talablari va
qonun qoidalaridan kelib chiqadi.
Nima va qancha miqdaorda ishlab chiqarish zarurligi bozor iqtisodiyoti
sharoitida, eng avvalo, iqtisodiy resuslar bilan ta’minlash darajasiga, talab va taklif
nisbatiga bog’liq. Bunda mavjud bo’lgan resurslar qanday hajmda band qilinishi
yoki qaysi qismi ishlab chiqarish jarayonida foydalanishi ham hisobga olinishi
lozim.
Nima ishlab chiqarish zarur, degan savolga javob berishda korxona zarar
ko’rmaslik va foyda olish uchun intilish qoidasiga amal qilishni hisobga olib
xulosa chiqarishimiz zarur. Shu bilan birga tovar va xizmatlarning qanday to’plami
19

jamiyatning talablarini to’la qondirishi e’tiborga olinishi kerak. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida faqat talabi mavjud bo`gan, binobarin foyda keltirishi mumkin bo’lgan
tovarlar ishlab chiqariladi va xizmatlar ko`rsatiladi, zarar keltiradigan tovarlar va
xizmatlar ishlab chiqarilmaydi. Bunda foyda olish yoki olmaslikni korxona o`z
tovarini sotishdan oladigan umumiy pul daromadi va uning ishlab chiqarishga
qilingan umumiy xarajati o`rtasidagi nisbat aniqlaydi.
Umumiy daromad tovar narxini sotilgan tovar miqdoriga ko’paytirish orqali
hisoblanadi. Umumiy xarajatlar har bir resurs narxini uni ishlab chiqarishda
sarflangan resurs miqdoriga ko`paytirish va keyin har bir resurs sarflarini qo`shish
orqali hisoblanadi.
Ishlab chiqarish uchun resurslarning zarur miqdorini sotib olish va o`z ixtiyorida
saqlash uchun qilinadigan xarajatlar iqtisodiy xarajatlar deyiladi. Bu resurslarning
har biriga xarajatlar, ya’ni resurslarning narxi resurslar bozorida talab va taklifning
nisbati bilan aniqlanadi. Bu yerda shunu alohida takidlash lozimki, tadbirkorlik
layoqati ham yer, ishchi kuchi va kapital kabi o`z narxiga ega. Shu sababli, ishlab
chiqarish xarajatlariga nafaqat ish haqi, mukofot, kapital uchun foiz va yer uchun
renta to’lovlari, balki tadbirkorlarga qandaydir tovarni ishlab chiqarishni taklif
qilish va bu ishlab chiqarish jarayonida barcha boshqa resurslarni birlashtirish
vazifasini bajargani uchun oladigan foyda ham kiritilishi kerak. Tadbirkor ushbu
vazifalarni bajargani uchun oladigan foyda me’yoriy foyda deyiladi. Demak,
mahsulot shunday ishlab chiqariladiki, qachonki uni sotishdan keladigan umumiy
daromad yetarli darajada yuqori bo`lib, ish haqi, foiz, soliq, renta to`lash va
me’yoriy foyda olish uchun yetarli bo’lsin. Agar maxsulot sotishdan olinadigan
umumiy daromad, me’yoriy foydani ham o’z ichiga oladigan barcha ishlab
chiqarish xarajatlaridan ortiq bo`lsa, bu ortiqcha summa barcha tahlikalarni o`z
zimmasiga olib va korxonada ishlab chiqarishning bosh tashkilotchisi vazifasini
bajaruvchi shaxs rolida chiquvchi tadbirkor qo`lida to`planib boradi. Ko`rsatib
o`tilgan umumiy daromadning barcha ishlab chiqarish xarajatlaridan ortiqcha
summasi sof yoki iqtisodiy foyda deyladi. U iqtisodiy xarajatlar tarkibiga
20

kirmaydi, chunki korxona uni tadbirkorlik qobiliyatini sotib olish uchun
sarflamaydi.
Iqtisodiy foyda oluvchi tarmoqning kengayib boruvchi tarmoqqa aylanib borishi
tamoyili mavjud bo’ladi, chunki ortiqcha ustama foyda kam foydali tarmoqlardan
yangi korxonalarni jalb qiladi. Ammo, tarmoqda yangi ishlab chiqaruvchilarning
paydo bo’lishi o`z o`zini cheklovchi jarayon hisoblanadi. Chunki tarmoqqa yangi
korxonalarning kirib kelishi bilan uning maxsuloti taklifi bozor talabiga nisbatan
o`sadi. Bu asta - sekin mazkur mahsulotning bozor narxini pasaytiradi. Vaqt o`tishi
bilan narx o`z darajasiga yetmaydi va iqtisodiy foyda yo`qoladi. Boshqacha qilib
aytganda, raqobat bu foydani yo`qqa chiqaradi. Iqtisodiy foyda 0 ga teng
bo`lganda, bozor talabi va taklifining bunday nisbati, bu tarmoq mahsulotining
umumiy miqdorini aniqlaydi. Shu vaziyatda tarmoq o`zining ishlab chiqarish
muvozanatli hajmiga yetadi. Bozor talabi yoki taklifida yangi o`zgarishlar ro`y
bermaguncha bu muvozanat buzilmaydi. O`z o`zidan aniqki, tarmoq zarar
ko`rganda korxona bunday tarmoqda qatnashishga qiziqmaydi. Aksincha, vaqti
kelib tarmoqdagi mavjud bo`lgan korxona o`zining faoliyatini to`xtatkan yoki
ancha yuqori foyda keltiruvchi boshqa tarmoqqa o`tgan bo`lar edi. Ammo, bunday
holda, zarar ko`rgan tarmoq mahsulotining bozor taklifi bozor talabiga nisbatan
qisqaradi va shu bilan mahsulotning narxi zarar yo`qolguncha yana osha boshlaydi.
Natijada, tarmoq o`zining ishlab chiqarish hajmini qayta tiklaydi va
barqarorlashtiradi.
Ishlab chiqariladigan mahsulot turi va miqdorini aniqlashda iste’molchi
talabining alohida muhim rolini ta’kidlash lozim. Iste’molchilar pul daromadlarini
sarflash orqali tovarlar bozoriga talab bildiradi. Agar bunday talab bildirish yetarli
darajada ko`p miqdorda to`plansa, korxona shu maxsulotni ishlab chiqarishga
tayyor bo`ladi. Iste’molchilarning talabini ko`payishi, bu mahsulotni ishlab
chiqaruvchi tarmoq uchun iqtisodiy foyda keltiradi. Iste’molchi talabining
qisqarishi korxonaning zarar ko`rishiga va vaqti kelib qiyin ahvolga tushib qolgan
tarmoqning qisqarishiga olib keladi. Qisqasi, iste’molchining talabi korxonaning
21

qaysi mahsuloti foyda keltiruvchi ishlab chiqarish bo`lib qolishi masalasini hal
qilishida muhim rol o`ynaydi.
Bir mahsulotning foyda va boshqarishning zarar keltirishini taqazo qiluvchi
talabni iste’molchi hal qiladi, bu korxonaning nima ishlab chiqarish masalasini
erkin tanlashini cheklaydi.
Korxona ishlab chiqarish uchun mahsulot tanlashda iste’molchi talabini hisobga
olishi zarur. Bu aytilganlar ko`p darajada resurslarni yetkazib beruvchilarga ham
taalluqli. Resurslarga talab bu hosila talab, ya’ni ishlab chiqarish resurslarini
taqozo qiluvchi tovarlar va xizmatlarga talabdan kelib chiqadi. Resurslarni
yetkazib beruvchi o`zoning mehnat va moddiy resurslarini sotishdan oladigan
daromadlarini yuqori darajaga yetkazishga intilishida bozor tizimining talabidan
kelib chiqishi shubhasiz. Faqat istemolchi talablariga mos bo`lgan tovarlarni ishlab
chiqaruvchi korxonalar foyda olib ishlashi mumkin va shu korxonaning
resurslariga bo`lgan talabi kuchayadi.
Qisqacha qilib aytganda, iste’molchi o’zining maqbul ko`rinishini mahsulotlar
bozoriga bildiriladigan talab shaklida namoyon qiladi. Ishlab chiqaruvchilar va
resurslarni yetkazib beruvchilar o`zlarining manfaatlarini ta’minlash uchun shu
talabga mos ravishda, ya;ni yuqori foyda olish pul to`lash qobiliyatiga ega bo’lgan
iste’molchilarga zarur bo`lgan miqdorda va turda tovarlar ishlab chiqaradi va
resurslarni yetkazib beradi.
Bozor tizimi puldor iste’molchining xoxishini, korxonalar talabini hisobga oladi,
ular uchun ishlab chiqaradi va bu qarorni resurslarni yetkazib beruvchilarga
uzatadi hamda ulardan tegishli javob olishga erishadi.
Tovarlar qanday ishlab chiqariladi yoki ishlab chiqarish qanday tashkil qilinadi,
degan savolga ham bozor iqtisodiyoti sharoitida o`ziga xos javob bo`ladi. Bunda 3
ta uzviy bogliq masalaga e’tibor beriladi:
1. Alohida tarmoqlar o`rtasida resurslar qanday taqsimlanishiga;
2. Ishlab chiqarishni qanday korxonalar amalga oshira olishiga;
3. Har bir korxona resurslarining qanday uyg`unlashuvini va qanday texnalogiyani
tanlashiga.
22

Bozor tizimi, resurslarni, avvalo mahsulotlariga iste’molchi ancha yuqori talab
bildiradigan va bu mahsulotlarni ishlab chiqarish foyda keltiradigan tarmoqlarga
yo`naltiradi. Foyda bermaydigan tarmoqlar resurslardan mahrum bo`ladi.
Bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarishni qanday korxonalar amalga oshira oladi?
Qaysi korxona ishlab chiqarishga iqtisodiy jihatdan eng zamonavit tehnalogiyani
qo`llashga intilsa va shunga layoqatli bo`lsa. Zamonaviy texnologiya iqtisodiy
samaradorlik bilan tavsiflanadi. Iqtisodiy samaradorlik quyidagilar bilan bog`liq;
mavjud texnologiyaga, ya’ni mahsulot ishlab chiqarishni ta`minlovchi
resurslarning muqobil uyg`unlashuviga yoki ishlab chiqarish omillariga,
resusrslarning narxiga. Boshqach aytganda, iqtisodiy samaradorlik
mahsulotning ,mavjud hajmini resurslardan eng kam xarajat qilib olishni bildiradi.
Bozor iqtisodiyoti o`zgaruvchan bo`ladi: u iste`molchilar, ishlab chiqarish
texnologiyasi, yetkazib beriladigan resurslar tarkibi o`zgarishiga mos ravishda
o`zgaradi. Resurslarni taqsimlashni bugingi kunda ancha samarali bo`lgan tizimi,
vaqt o`tishi bilan iste`molchi didining o`zgarishi, ishlab chiqarish yangi
texnologiyasining yaratilishi va taklif qilingan reurslar tarkibining qayta o`zgarishi
oqibatida eskirishi va samarasiz bo`lib qolishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti bu
o`zgarishlarga moslashishga layoqatlimi?
Iste`molchi dididagi o`zgarishlarning mahsulot narxi va foydaga ta`siri, bir
tarmoqni qiaqartirish va boshqasini kengaytirishni taqozo qiladi. Bu o`zgartirish
resurslar bozori orqali amalga oshiriladi, chunki kengayib boruvchi tarmoq
resurslarga ko`proq talab bildirsa, qisqarib boruvchi tarmoq ularga talabni
kamaytiradi. Buning natijasida vujudga keluvchi resurs narxlarining o`zgarishi,
resurslarning qisqaruvchi tarmoqlardan kengayuvchi tarmoqlarga qayta
taqsimlaydi.
Demak, bozor tizimi texnologiyaning o`zgarishi va har xil resurslarga taklif
tarkibidagi o`zgarishlarga moslashadi.
Bozor iqtisodiyoti so`zsiz texnika taraqqiyoti uchun rag`bat yaratadi. Ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keluvchi texnologiyani birinchi qo`llash,
korxonaning o`z raqobatchilari oldidagi vaqtinchalik ustunligini ta`minlaydi.
23

Ishlab chiqarish xarajatlarining pasayishi korxonaning iqtisodiy foyda olishni
bildiradi. Bundan tashqari, bozor tizimi yangi texnologiyaning tez tarqalishi uchun
sharoit ham yaratadi. Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona
yuqori foyda berishi mumkin bo`lgan texnika va texnologiya yordamida ishlab
chiqarishni amalga oshiradi.
Qisqacha xulosa qilib aytadigan bo`lsak, bozor iqtisodiyoti sharoitida:
a) Foyda beradigan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqariladi;
b) Puli bor, yuqori foyda olish imkonini beradigan xaridorlar uchun ishlab
chiqariladi;
c) Yuqori foyda olishni ta`minlaydigan, tejash imkonini beradigan texnika va
texnologiya yordamida ishlab chiqariladi.
Bozor iqtisodiyotining afzalliklari bizning oldingi bayon qilgan tahlillarimizdan
va fikrlarimizdan ma’lum. Bu tahlillardan uchtasi ayniqsa e’tiborga loyiq.
1) Resurslarni taqsimlashning samaradorligi. Bozor tizimi resurslarni samarali
taqsimlashga yordam beradi. Buning mazmuni shuki , raqobatli bozor tizimi
resurslarni jamiyatga eng zarur bo’lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga
yo’naltiradi. U ishlab chiqarish uchun resurslarni uyg’unlashtirishning ancha
samarali usullarini va ishlab chiqarishga yangi, ancha samarali texnologiyani
qo’llashni taqozo etadi. Qisqasi, bozor tizimi shaxsiy manfaatni shunday tartibda
boshqaradiki, u jamiyat uchun mavjud resurslardan zarur tovarlarni talab
darajasidagi miqdorda ishlab chiqarishni ta’minlaydi.
2) Erkinlik bozor iqtisodiyoti tizimining muhim afzalliklaridan biri shundaki, u
shaxsiy erkinlik roliga ustivorlik beradi. Ko’ p lab ayrim shaxslar va korxonalar
iqtisodiy faoliyatini uyg’unlashtirish tashkil qilishning asosiy muammolaridan
biridir. Bunday uyg’unlashtirishni amalga oshirishning ikki usuli mavjud. Biri
markazdan boshqarish va majbur qilish tadbirlarini qo’llash; ikkinchisi bozor
tizimi vositasi orqali ixtiyoriy hamkorlik. Faqat bozor tizimigina iqtisodiy
faoliyatni majbur qilmasdan uyg ’ unlashtirishga layoqatlidir. Bozor iqtisodiyoti
24

tadbirkorlik va tanlash erkinligini namoyish qiladi, xususan shu asosda u
muvaffaqiyatga erishadi.
3) Bozor iqtisodiyotining yana bir afzalligi shundaki, bunda har bir shaxs,
korxona, firma va kor p orastiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bo’lishadi.
Chunki xo’jasizlik, susqashlik, beg’amlik har qanday xo’jalik tizimini xonavayron
qilishga olib keladi. Jismoniy va yuridik shaxslar raqobatga bardosh berish, doimiy
ravishda foyda olishni ta’minlash uchun kurashadi. Natijada bozor iqtisodiyoti
million-million kishilarni xarakatga soladi, ularni boqimandalik kayfiyatidan
qutqaradi.
Bozor iqtisodiyotning yuqorida ko’rib chiqilgan aosiy afzalliklari bilan bir
qatorda boshqa ko’plab ijobiy jihatlarini ham sanab o’tish mumkin. Jumladan:
- uning ishlab chiqarishning o’zgaruvchan sharoitlariga moslashuvi va
ko’nikishining yuqori darajasi ;
 fan va texnika yutuqlaridan foydalanish, ularni ishlab chiqarishga joriy
etishning jadal sur’ati;
 turli-tuman ehtiyojlarni qondirish, mahsulot sifatini oshirish qobiliyati;
 buzilgan muvozanatni nisbatan tezlik bilan qayta tiklash;
 cheklangan axborot turli resusrlarning narx darajasi va ularning sarflanish
darajasiga yonalgan holda bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli amal qila olish
imkoniyati.
Bozor iqtisodiyotining ziddiyatlari shundaki, bozor iqtisodiyoti o’zining bosh
nazorat mexanizmi raqobatning kuchsizlanishiga yo’l qo’yadi va hatto buni
rag’batlantiradi. Bunday iqtisodiyotda raqobat kuchsizlanishining ikkita asosiy
manbai mavjud.
1) Bozor iqtisodiyotidagi erkin muhitda tadbirkorlar foyda ketidan quvib va o’z
iqtisodiy mavqeini yaxshilashga intilib, raqobatning cheklangan yo’lidan ozod
25

bo’lishga harakat qiladilar. Firmalarning qo’shilib ketishi, kompaniyalarning
xufyona kelishuvi, shafqatsiz raqobat bularning hammasi raqobatning
kuchsizlanishi va uning tartibga soluvchilik ta’sirining pasayib borishiga olib
keladi.
2) Bozor tizimi rag’batlantiradigan texnika taraqqiyoti ham raqobatning
zaiflashishiga olib keladi. Eng yangi texnologiya, odatda: a) juda katta miqdordagi
real kapitaldan foydalanishni; b) yirik bozorlar bo’lishini; v) kompleksli,
markazlashgan va qat’iyan bir butun bo’lib birlashgan bozorning tarkib topishi; g)
boy va ishonchli xom-ashyo manbalarini talab qiladi. Bunday texnologiya
bozorning hajmiga nisbatan keng miqyosdagi hisoblanuvchi ishlab chiqaruvchilar
mavjud bo’lishi zarurligini bildiradi. Boshqacha aytganda, eng yangi
texnologiyani qo’llash asosida ishlab chiqarishning eng yuqori samaradorligiga
erishish, aksariyat hollarda ko`p miqdordagi mayda firmalar emas , uncha ko`p
bo’lmagan yirik ishlab chiqaruvchilar mavjud bo’lishini taqozo qiladi.
Bozor tizimi jamiyatni ehtiyoji yuqori bo’lgan tovarlar bilan ta’minlashiga ham
kafolat bermaydi. Raqobatning kuchsizlanib borishi iste’molchining erkinligiga
ham putur yetkazadi. Bozor tizimi o’zining istemolchining xohishiga ancha mos
keluvchi resurslarni taqsimlash layoqatini ham yo’qotib borishi mumkin.
Bozor iqtisodiyotning navbatdagi ziddiyati jamiyat a’zolari daromadlaridagi
tengsizlikning kuchayib borishi va aholining tabaqalanishi bilan bog’liq. Bunday
iqtisodiyot har qanday yuksak darajada rivojlanmasin daromadlar tengsizligini
bartaraf qila olmaydi, faqat uni ma’lum darajada yumshatish mumkin.
Bozor iqtisodiyotining umumiy e’tirof qilingan kamchiliklaridan biri - shundan
iboratki, u ijtimoiy iste’mol qilinadigan ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqarib
bozorga taklif qilishga qodir emas. Shu sababli jamiyat a’zolarini bunday
ne’matlar va xizmatlar bilan ta’minlash davlat zimmasida bo’ladi.
26

Tovarlar hajmi bilan pul massasi o’rtasidagi ro’y berib turadigan nomuvofiqlikni
bartaraf eta olmasligi ham bozor iqtisodiyotining ziddiyati hisoblanadi va bu -
pulning qadrsizlanishi - inflyatsiya bilan birga boradi.
Bozor iqtisodiyotining asosiy ziddiyatlari bilan bir qatorda quyidagi kamchilik
yoki salbiy jihatlari ham mavjud:
- atrof muhitni ishlab chiqarish va boshqa faoliyat turlari ta’siridan muhofaza
qilish mexanizmining mavjud emasligi;
- resurslarning qayta tiklanmaydigan turlarini saklash imkoniyatining yo’qligi;
- mehnat qilish bilan bog’liq kafolatlarning mavjud emasligi;
- fanda fundamental va amaliy tadqiqotlarning rivojlanishiga ko’maklashuvning
yo’qligi;
- rivojlanishning beqarorligi hamda ishlab chiqarishning pasayishi va inflyastiya
jarayonlarining mavjudligi.
27

2.2. Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari
Bozor infratuzilmasi - bu bozor aloqalarini o’rnatish va ularning bir
maromda amal qilishga xizmat korsatuvchi muassasalar tizimidir. Unga ombor
xo’jaligi, transport, aloqa xizmatlari ko’rsatuvchi korxonalar, tovar va xizmatlar
muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (birjalar, aukstionlar, savdo uylari,
savdo-sotiq idoralari va agentliklari kabilar), moliya - kredit munosabatlariga
xizmat qiluvchi muassasalar (bank turidagi muassasalar, kreditlash idoralari,
sug’urta va moliya kom’aniyalari, soliq idoralari) va ijtimoiy sohaga xizmat
ko’rsatuvchi muassasalar (uy - joy va kommunal xizmat idoralari, aholini ishga
joylashtirish firmalari) kiradi. Axborot xizmati idoralari ham bozor
infratuzilmasining alohida bo’g’inini tashkil qilib, ularga ma’lumotlarni to’plash,
umumlashtirish va sotish bilan shug’ullanuvchi kompaniya va firmalar kiradi.
Bozor infratuzilmasining bu barcha unsurlari ishlab chiqaruvchilarning savdo-
sotiq, moliya-kredit ishlariga, sherik topishiga, ish kuchini yollashiga
ko’maklashadi, davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi tadbirlarini amalga
oshiradi, ishlab chiqaruvchilar o’rtasida aloqa o’rnatishga yordam beradi. Ularning
bir qismi davlat mulkchiligida joylashsa, boshqalari mustaqil muassasa va
uyushmalardan iborat bo’lib, ko’rsatgan xizmatlari uchun haq oladi.
Bozor infratuzilmasida tovar (xizmat)lar muomalasiga xizmat ko’rsatuvchi
muassasalar muhim o’rin tutishi sababli ularning asosiylarining qisqacha tavsifini
beramiz.
Birja - namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam savdo
- sotiq ishlarini o’tkazuvchi tijorat muassasalaridir. Tovar birjalaridan farq qilib,
fond birjasida qimmatbaxo qog’ozlar va chet el valyutalarining oldi-sotdisi amalga
oshsa, mehnat birjasi ishchi kuchi egasi bilan uni yollovchi korxona o’rtasida turib,
unga bo’lgan talab va taklifni bir-biriga bog’laydi.
28

Birjaning barcha shakllarida kelishuvning xarakterli belgisi tovar, akstiya va
valyuta kurslariga, narxning tebranib turishiga chayqov yo’li bilan ta’sir qilishdir.
Birjada uning qatnashchilari ayirboshlash to’g’risida bitim tuzadi , lekin
tovarni etkazib berish va uning haqini to’lash birjadan tashqarida yuz beradi.
Bunda tovar egasi va xaridorlar qatnashishi shart emas. Ular nomidan ishni
brokerlar (dallollar) yuritadi. Broker (makler)lar - bu tovar, fond va valyuta
birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus
firma. Ular odatda mijozlar toshirig’iga ko’ra va uning hisobiga ish yuritadi,
kafolat beruvchi hisobiga o’z nomidan savdo bitimlari tuzishi ham mumkin.
Birjaning yana bir xususiyati shundaki, bu erda hali ishlab chiqarilmagan, lekin
tayyorlanishi aniq bo’lgan, oldin sotib olinib, egasi ixtiyoriga kelib tushmagan
tovarlar ham sotiladi.
Birjalar ixtisoslashgan yoki universal bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan birjalarda
ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, universal birjalarda har xil tovarlar sotiladi.
Auksionlar - alohida xususiyatlarga ega bo’lgan tovarlarni sotish uchun muayyan
joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi. Auksionda savdo
tovarlarning nisbatan cheklangan royxati bo’yicha, ommaviy sotuvga qo’yish yo’li
bilan o’tkaziladi. Auksion e’lon qilingan vaqtda va ma’lum davrda o’tkaziladi.
Bunda tovarlarning bozorga kelib tushish mavsumi va hajmi hisobga olinadi.
Auksion savdosida namuna tovarlar ro’yxatda ko’rsatilgan tartibda savdoga
qo’yiladi, xaridorlar orasida eng yuqori narxni taklif qilgan kishi tovarni sotib
oladi.
Aukstionlarda san’at asarlari, noyob buyumlar, kollekstiyalar ham sotilishi
mumkin. Savdo yarmarkalari ma’lum vaqtda o’tkazilib, bu erda tovarlar ulgurji
ravishda oldi-sotdi qilinadi. Tovar savdosi uning egasi bilan savdo firmasi
o’rtasida yuz berib, unda bevosita iste’molchi qatnashmaydi.
29

Savdo uylari - savdo muassasasining maxsus turi. U ixtisoslashgan yoki universal
bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar bilan (kiyim - kechak,
oyoq kiyim, gazlama va h.k.) universal savdo uyi har xil tovarlar bilan savdo
qiladi. Savdo uylari tarkibida savdo firmalari muhim o’rin tutadi. Ular tijorat ishini
yurituvchi va ixtisoslashgan savdo - sotiq korxonalaridir. Firmalar mustaqil yoki
yirik sanoat korporastiyalari tarkibida ish yuritib, ulgurji va chakana savdo bilan
shug’ullanadigan turlarga bo’linadi. Ayrim firmalar har ikkala savdo turi bilan ham
shug’ullanadi.
30

2.3 Ko’p tarmoqli tashqi savdo qilish
Ko’p tarmoqli tashqi savdo firmalari ham savdo uyi deb ataladi. Ular o’z
nomidan va ko’pincha o’zlari hisobidan eksport-import hamda boshqa savdo
aloqalarini olib boradi. Tashqi savdo uylari savdo korxonalarini sotib olish, jihoz
va uskunalarni ijaraga toshirish, kreditlar berish, sugurta xizmati ko’rsatish bilan
moliya va ishlab chiqarish xizmatida ham qatnashadi.
Infratuzilma tizimida moliya - kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi
muassasalar alohida o’ringa ega. Ular moliya bozori, uning asosi bolgan kapital
bozorini shakllantiradi va amal qilish tartib-qoidalarini o’rnatadi. Moliyaviy
muassasalardan ko’pchiligi o’ziga xos belgilarga ega bo’lsada, ularning barchasi
bitta umumiy belgiga ega. Ular o’zlarining majburiyatlarini bildiradi, ya’ni
mablag’lari ortiqcha bo’lgan subektlardan pul qarz oladi va o’z nomidan
mablag’lari etishmagan subektlarga pul qarz beradi.
Bozor infratuzilmasining banklar, sug’urta kompaniyalari, soliq va bojxona
idoralari kabi muassasalari moliya - kredit munosabatlarida alohida o’ziga xos
o’ringa ega. Ularning iqtisodiy faoliyati va moliyaviy munosabatlarda tutgan o’rni
bilan keyingi mavzularda batafsil tanishamiz.
Bozor iqtisodiyoti subpektlarini moliyaviy axborotlar bilan ta’minlash bozor
infratuzilmasining axborot xizmati idoralari, shu jumladan auditorlik firmalari
zimmasiga tushadi. Auditor firmalar - korxona, firma, kompaniyalar moliyaviy
xo’jalik faoliyatini tekshirib boruvchi, ular hisobotini ekspertizadan o’tkazuvchi
idora. Ular odatda aksioner jamiyat yoki kooperativ shaklda faoliyat ko’rsatadi va
to’liq mustaqillikga ega bo’ladi. Auditor firmalar o’z ishini har bir mamlakatda
yoki xalqaro miqyosda qabul qilingan hisob-kitob va taftish qoidalariga binoan
olib boradi. Auditor firma ishida qatnashuvchi taftishchilar auditorlar deb ataladi.
31

Xulosa
1. Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar va pul munosabatlarining rivoji natijasida
vujudga keladi.
2. Bozor munosabatlarining suektlari bir-biri bilan bog’liq va o’zaro aloqada
bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy hajmi kabi ijtimoiy ishlab
chikarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda boladigan daromadlar va
harajatlar oqimini shakllantiradi.
3. Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o’z maksad va manfaatlaridan
kelib chiqib mustaqil qaror qabul qiladi. Aynan xo’jalik yurituvchi subektlarning
iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi bozor ko’rinishidagi iqtisodiy munosabatlarni
vujudga keltiradi hamda o’z rivojlanishining tabiiy-evolyustion, dinamik
xususiyatini belgilab beradi.
4. Bozor iqtisodiyoti murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo’lib, birlashgan, o’zaro
boglangan va birgalikda harakatlanadigan bir qancha tarkibiy elementlarni o’z
ichiga oladi.
5. Bozor iqtisodiyotining normal amal qilishi uchun uning infratuzilmasi
shakllantiriladi. Bozor infratuzilmasi bu bozor munosabatlariga ko’mak berishga
qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir.
6. Bozor iktisodiyoti tizimining afzalligiga qaramay, shunday muammolar borki,
ularni bozor yordamida hal etish mumkin emas yoki ehtimoli kam. Ana shunday
muammolarni hal etish uchun davlat ularni oz zimmasiga olishi kerak yoki
bo’lmasa mavjud muammolarni hal etilishi uchun shart-sharoit yaratib berishi
kerak.
7. Bozor iqtisodiyoti tovar ishlab chiqarish , ayirboshlash va pul muomalasi qonun
qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir.
Bozor mexanizmi bozor iqtisodiyotining faoliyat qilishini tartibga solishni va
iqtisodiy jarayonlarni uyg’unlashtirishni ta’minlaydigan dastak va
vositalardir.Bozor ishlab chiqaruvchilar va istmolchilar (sotuvchilar va xaridorlar)
o’rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida bo’ladigan munosabatlar yig’indisidir.
32

Bozor ob’ekti bozorga, ayirboshlash munosabatlariga jalb qilingan iqtisodiy
faoliyatning natijalari va iqtisodiy resurslar, tovar, pul va unga tenglashtirilgan
moliyaviy aktivlardir. Bozor sub’ekti bozorning, ayirboshlash munosabatlarining
qatnashchilaridir. Bozor infratuzilmasi ayirboshlash munosabatlariga xizmat
qiluvchi muassasaviy tuzilmalardir.
Shunday qilib, bozor infratuzilmasi va uning qarab chiqilgan unsurlari
barcha bozor turlarining faoliyat ko’rsatishi, hamda davlatlararo iqtisodiy
munosabatlarni tartibga solishni ta’minlaydi.
33

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning “O’zbekiston
Respublikasining 2016 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va
davlat byudjeti parametrlari to’g’risida»gi qarori - 2015
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi
to’g’risida” gi Farmoni – 2017
3. Sh.Shodmonov, M.Raxmatov “Iqtisodiyot nazariyasi” fanining ikki chigal
tuguni va uning еchimi. Monografiya. Toshkеnt: Iqtisodiyot, 2019 yil
4 . Raxmatov M.A., B.Z.Zaripov. Klastеr – intеgratsiya, innovatsiya va
iqtisodiy o‘sish. T.: Zamin Nashr, 2019 y. 20 bеt.
5 . Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T.,«Fan
va texnologiya» nashriyoti, 2020. – 784 b.
34

34

Sotib olish