Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 96.6KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 19 May 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

60 Sotish

Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari

Sotib olish
 Mundarija
Kirish …………………………………………………………………… 3
 I BOB. BOZOR  MUNOSABATLARINI  SHAKLLANTIRISHI
1.1  Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari………… 4
1.2  Bozor tushunchasi va bozorning vazifalari………………………… 9
1.3  Bozorning turlari va tuzilishi………………………………………. 15
II BOB.   BOZOR IQTISODIYOTINING AFZALLIGI
2.1  Bozor iqtisodiyotining afzalliklari, ziddiyatlar va muammolari……. 19
2.2   Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari…………………………… 28
2.3  Ko’p tarmoqli tashqi savdo qilish…………………………………. 31
Xulosa ………………………………………………………………….. 32
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………… 34
2 Kirish
Bu   kurs   ishida   bozor   iqtisodiyotining   mazmunini   bayon   qilib   berish   bilan
boshlanib,   uning   asosiy   belgilari,   subyektlari   va   rivojlanish   bosqichlari   talqiniga
alohida   o`rin   ajratiladi.   Bozor     iqtisodiyotining   doimiy   va   asosiy   muammolari,
bunday iqtisodiyotning afzalliklari va ziddiyatlarini tahliliga ham o`rin beriladi.
Bozor   iqtisodiyotining   amal   qilish   mexanizmi   ko`plab   asrlar   davomida   tarkib
topib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi.
   Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini
tashkil   etdi.Bozor   iqtisodiyoti   erkin   tovar   pul   munosabatlariga   asoslanadi,   uning
negizida Tovar pul va pulning turlari shakllaridagi harakat yotadi.
    Mazkur   kurs   ishi   bozor   va   uning   turlari,   bozor   infra   tuzilmasi,   uning   tarkibiy
qisimlari hamda unsurlarini yoritib berish bilan yakunlanadi.
        Bozor   iqtisodiyoti     bu   tovar   ishlab   chiqarish,   ayirboshlash   va   pul
muomalasi qonun- qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy
tizimdir.   Bunday   iqtisodiyot   erkin   tovar     pul   munosabatlariga   asoslanadi.   Uning
negizida   Tovar   va   pulning   turli   shakillardagi   harakat   yotadi,   iqtisodiy
monopolizimni   inkor   etadi.   Hozirgi   zamon   iqtisodiy   nazariyalarida   bozor
iqtisodiyoti   deganda   bozor   xo`jaligin   subyektlari   iqtisodiy   hatti-   harakatlarining
erkin,   mustaqil   ravishda   yuz   berishi   va   ularning   tovar     pul   mexanizmi   orqali   bir
biriga   bog`lanib   muvofiqlashuvi   deb   baho   beradilar.   Bozor   iqtisodiyotida   bozor
aloqalari butun tizimini, uning hamma bosqichlarini ishlab chiqarish, ayriboshlash,
taqsimalsh   va   iste`mol   jarayonlarini   hamda   iqtisodiy   munosabatlarning   barcha
subyektlarini qamrab oladi.
Hozirgi   sharoitda   o`rta   rivojlangan   iqtisodiyotda   24   mln   dan   ortiq   turdagi
tovarlar   mavjud   bo`lib,   ularning   1/10   qismi   har   yili   yangilanib   turadi.   Bunday
sharoitda   ularning   turlari,   miqdor   bo`yicha   talab   va   taklifni   tartibga   solishni
bozorsiz   tasavvur   qilib   bo`lmaydi.   Bu   esa   bozorning   vazifasini   hech   qanday
markazlashtirilgan   rejalashtirish   idoralari   muvaffaqiyatli   bajara   olmasligining
yaqqol dalilidir. Bozor iqtisodiyoti esa eng samarali  va muammolarni tezlik bilan
hal eta oluvchi ijtimoiy  iqtisodiy tizim hissoblanadi.
3 I BOB. BOZOR  MUNOSABATLARINI  SHAKLLANTIRISHI
1.1 Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko`pchilik mamlakatlari uchun
xos bo`lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o`ziga xos xususiyatlar bilan
amal   qilmoqda   va   rivojlanmoqda.   Bozor   iqtisodiyotining   amal   qilish   mexanizmi
ko`plab  asrlar  davomida   tarkib  topib,  shakillanib,  hozirgi  davrda  madaniylashgan
shaklni   kasb   etdi   va   ko`pgina   mamlakatlarda   hukmron   iqtisodiy   tizimga   aylandi.
Mazkur   iqtisodiyotning   barqarorligi   shu   bilan   izohlanadiki,   uzoq   davrli   iqtisodiy
evolyutsiya   davomida   uning   amal   qilishining   asosiy   klassik   qoidalari   saqlanib
qoldi.
      Xususiy   mulkchilikning   paydo   bo`lishi   va   ijtimoiy   mehnat   taqsimotining   ro`y
berishi   bozor   iqtisodiyotining   ro`y   berishi   hamda   mavjud   bo`lishining   umumiy
sharoiti   hissoblanadi.   Xususiy   mulkchilik   va   mehnat   taqsimoti   ijtimoiy
xo`jalikning   tovar   shaklini   taqazo   qiladi.   Tovar   ishlab   chiqarishning   mavjud
bo`lishi   o`z-   o`zidan   pul   muammosi,   ayriboshlash,   taqsimlash   va   iste`molning
bozorga   oid   xususiyatlari   ko`zda   tutiladi.   Tovar   ishlab   chiqarishning   rivojlanishi
bozor iqtisodiyoti taraqqiyotini tashkil etadi.
   Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun muhim shartlardan biri, ishlab
chiqarishning   mustaqilligi,   tadbirkorning   erkinligi,   resurslarning   erkin
almashinuvidan   iborat.   Ishlab   chiqaruvchi   qanchalik   mustaqil   bo`lsa,   bozor   ham
shu   darajada   yaxshi   rivojlanadi.   Erkin   ayri   boshlash   ishlab   chiqaruvchiga   ular
faoliyatining nisbatan samarali yo`nalishlarini ko`rsatib beruvchi erkin narxlarning
shakillanishiga imkon yaratadi. 
    Bozor iqtisodiyoti sub`ektlari tarkibiga tadbirkorlar ham, o`z mehnatini sotuvchi
ishchilar   ham,   iste`molchilar   ham,   ssuda   kapitali   egalari   va   qimmatli   qog`oz
egalari   ham   kiradi.   Odatda,   bozor   xo`jaligining   barcha   asosiy   sub`ektlari   3   ta
guruhga bo`linadi:
1.  Uy xo`jalikliklari sub`ektlari
2. Korxonalar yoki Tadbirkorlik sektori sub`ektlari
3. Davlat sub`ektlari
4    Uy xo`jaliklari  iqtisodiyotning iste`mol sohasida faoliyat qiluvchi asosiy tarkibiy
birlik.   Uy   xo`jaliklari   doirasida   moddiy   ishlab   chiqarish   va   xizmat   ko`rsatish
sohalarida yaratilgan tovar va xizmatlar iste`mol qilinadi. Bozor iqtisodiyotida uy
xo`jaliklari   mulk   egasi   hamda   ishlab   chiqarish   omillarini   yetkazib   beruvchilar
hissoblanadi.   Iqtisodiy   resurslarni   sotishdan   olingan   pul   daromadlari   shaxsiy
ehtiyojni qondirish uchun sarflanadi.
    Tadbirkorlik sektori  bu daromad olish maqsadida amal qiluvchi iqtisodiyotning
birlamchi   bo`g`inlaridir.   U   ish   yuritish   uchun   o`z   kapitalini   yoki   qarz   olingan
kapitalni   ishga   solishni   taqozo   etadi,   bu   kapitaldan   olingan   daromad   ishlab
chiqarish faoliyatini kengaytirish uchun sarflanadi. Tadbirkorlar tovar   xo`jaligida
tovar va xizmatlarni yetkazib beradi.
          Davlat     foyda   olishni   maqsad   qilib   qo`ymagan,   asosan   iqtisodiyotni   tartibga
solish   vazifasini   amalga   oshiradigan,   har   xil   budjet   tashkilotlari   va   muassasalari
sifatida namoyon bo`ladi.
     Shuningdek, Ba`zi darslik va o`quv qo`llanmalarda bozor iqtisodiyotining yana
bir alohida, mustaqil subyekti sifatida banklar ajratib ko`rsatiladi.
         Bank   iqtisodiyotning me`yorida amal qilishi uchun zarur bo`lgan pul massasi
harakatini tartibga soluvchi moliya- kredit muassasasi.
              Shunday   qilib,   yuqorida   keltirib   o`tilgan   bozor   iqtisodiyoti   seb`ektlarining
o`zaro ta`siri va aloqasini quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin
    
 
Har qanday bozor iqtisodiyotini  tartibga solish  mexanizmi, asosan  to`rtta tarkibiy
qismidan  iborat  bo`ladi:
   1.Narx
5            Bank
      Uy xo`jaligi         Korxona                Davlat    2.Talab
   3.Taklif
   4.Raqobat
       Narxlar  nisbati  o`zgarib turadi, shuning uchun narx, ishlab  chiqaruvchi  uchun
ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi zarurligini aniqlashda yo`l ko`rsatkich bo`lib
xizmat   qiladi.   Talab   va   taklif   hamda   raqobatchilik   muhitidagi   o`zgarishlar,   o`z
navbatida, narxlardagi o`zgarishlarni keltirib chiqaradi.
     Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat:
- Turli   shakllardagi   mulkchilikning   muhim   va   umumiy   belgilari   quyidagilardan
iborat;
- Tadbirkorlik va tanlov erkinligi;
- Raqobat kurashining mavjudligi;
- Davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi;
- Korxona   va   firmalarning   ichki   va   tashqi   shart     sharoitlar   o`zgarishlariga
moslashuvchanligi.
     Bozor iqtisodiyotining bu belgilari uning hamma bosqichlari uchun umumiydir.
Lekin   bozor   iqtisodiyotining   mazmuni   va   belgilari   haqida   gap   borganda   bu
iqtisodiyotning   tarixda   tarkib   tobgan   ikki   turini   bir   -   biridan   farq   qila   bilish
zarurdir.   Uning   birinchi   ko`rinishi   uzoq   vaqt   davomida   shakillanib,   g`arbdagi
rivojlangan   mamlakatlarda   XIX   asrning   oxirlarigacha   davom   etib   keldi.   U
iqtisodiy   adabiyotlarda   klassik   yoki   sof   bozor   iqtisodiyoti   deb   nom   oldi.   Uning
asosiy   belgilari:a)xususiy   mulkchilikka   asoslangan   holda   iqtisodiy   faoliyat
yuritish; b) capital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi: v)
tadbirkorlar,   ishchilar,   ishlab   chiqaruvchi   va   iste`molchilarning   shaxsiy   erkinligi;
d)   iqtisodiyotning  talab   va   taklif,   erkin   bozor   narxi   va   raqobat   kurashlari   asosida
tartiblanish;   e)   aholining   ijtimoiy   himoya   qilinmasligi,   ishsizlikning   va   ahooli
ijtimoiy tabaqalashuvining kuchayishi.
          Bozor   iqtisodiyotining   ikkinchi   ko`rinishi   hozirgi   zamon   rivojlangan   bozor
iqtisodiyoti  deb atalib, XIX asrning oxiri  va  XX asrning boshlaridan buyon amal
qiladi. Uning asosiy belgilari:
6 A) Mulkchilikning   turli   shakllariga,   ya`ni   xususiy,   davlat,   jamoa,   aralash   va
boshqa mulk shakllariga asoslaninb iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyati yuritilishi;
B) Kapital va ishlab chiqarishning yuqori darajada umumlashganligi, mulkning
bir   qismi   yirik   monopoliyalar   va   davlat   qo`lida   to`planib,   milliy   va   xalqaro
miqyosda umumlashganligi;
C) Iqtisodiyotni   tartibga   solishda   davlatning   faol   ishtiroki.   Bunda   davlat   fan
texnik   taraqqiyoti   va   boshqa   omillarni   hisobga   olib,   turli   iqtisodiy   tadbirlarni,
rivojlanish   istiqbolini   aniqlash,   turli   iqtisodiy   tadbirlarni,   rivojlanish   istiqbolini
aniqlash,   turli   sohalar   va   tarmoqlar   o`rtasidagi   nisbatlarni   tartibga   solish   chora
tadbirlarini belgilash vazifalarini bajaradi
D) Xo`jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayishi;
E) Ijtimoiy   sohaning   kuchayishi.   Bunda   davlatga,   jamoalar   va   xususiy
kishilarga   tegishli   turli   xil   ijtimoiy   ta`minot   va   ijtimoiy   sug`urta   fondlarining
vujudga kelishi.
          Bu   har   ikkala   turda   bozor   iqtisodiyotining     asosiy   belgilari   va   xususiyatlari
saqlanib   qoladi,   ularda   tovar   va   pulning   harakati,   ularning   qonun     qoidalari
rivojlanish uchun negiz vas hart  sharoit bo`lib xizmat qiladi.
            Hozirgi   zamon   bozor   xo`jaligi   iqtisodiyot   xususiy   va   davlat   sektorlarining
o`zaro   aloqasiga   asoslanadi.   Iqtisodiyotga   ta`sirning   intensevligi   darajasi   hamda
davlat   tomonidan   hal   etiluvchi   ustuvor   vazifalardan   kelib   chiqqan   holda,
zamonaviy bozor iqtisodiyotining  bir nechta modellari farqlanadi.
            Shu   o`rinda   ta`kidlash   lozimki,   ba`zi   bir   o`quv   adabiyotlarida   bozor
iqtisodiyotini   bosqichlarga   ajratishda   ma`lum   noaniqlik,   chalkashliklarga   yo`l
qo`yilgan. Jumladan, D.Tojiboyeva uning dastlabki erkin,kurtak, tartibga soluvchi
va deformatsiyalashgan bosqichlarini ajratib ko`rsatadi.
          Bozor   iqtisodiyotini   bunday   bosqichlarga   ajratilishi,   fikrimizcha,   quyidagi
mulohazalarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi:
          Birinchidan,   bozor   iqtisodiyoti   munosabatlarining   shakllanishi   turli
mamlakatlarda turli tarixiy davr va sharoitlarda turlicha kechgan. Natijada, alohida
bosqich   sifatidagi   dastlabki,   kurtak   bozor   iqtisodiyotining   umumiy   iqtisodiy
7 manzarasi   uning   amal   qilishining   nazariy   qoida   va   xususiyatlarini   aniq   tarzda
ajratish va ifodalash mushkul. Shunga ko`ra, mazkur bosqich o`zining mohiyatini
klassik bozor iqtisodiyoti bosqichida to`liq ifodalaydi, degan xulosa o`rinlidir. 
        Ikkinchidan,   deformatsiyalashgan   bozor   iqtisodiyoti   bosqichining   ajratib
ko`rsatilishi   mantiqqa   zid   hisoblanadi.   Chunki,   muallifning   o`zi   tomonidan
keltirilgan yorqin misol    ma`muriy buyruqbozlikka asoslangan  totalitar, markaziy
rejalashtiradigan   tizim     o`z   nomiga   ko`ra   hech   qanday   bozor   iqtisodiyoti   emas,
balki ma`muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdir.
     Bozor iqtisodiyotida yuqorida tilga olingan belgi va tartiblar bilan birga, barcha
hozirgi   zamon   iqtisodiy   tizimlarga  xos   bo`lgan   bir   qator   shart     sharoitlar   bo`lishi
taqozo qilinadi. Bular quyidagilar: ilg`or texnologiya va yangi texnik vositalardan
keng miqyosda foydalanish; ishlab chiqarishning ixtisoslashishi. 
8 1.2. Bozor tushunchasi va bozorning vazifalari
  Bozor   tushunchasi   bozor   iqtisodiyotining   markaziy   kategoriyasi   bo’lib,
iqtisodiyot   nazariyasida   ham,   xo’jalik   yuritish   amaliyotida   ham,   barcha
mamlakatlar   tajribasida   ham   qo’llaniladigan   ilmiy-amaliy   tushunchadir.   Eng
avvalo «bozor» va «bozor iqtisodiyoti» tushunchalarining bir-biridan farqlanishini
ta’kidlab o’tishimiz lozim. Chunki,  ko’incha bu ikki  tushunchani  bir  xil  ma’noda
tushunish,   ba’zi   adabiyotlarda   sinonim   so’zlar   sifatida   qo’llash   yoki   ularni
chalkashtirish  hollari  uchraydi. Bozor  jamiyatda  bozor   iqtisodiyoti  shakllangunga
qadar   mehnat   taqsimotining   ro’y   berishi   natijasida   vujudga   kelib,   ijtimoiy   takror
ishlab   chiqarishning   ayirboshlash   jarayonini   o’z   ichiga   oladi.   Bozor   iqtisodiyoti
esa   bozor   va   bozor   munosabatlarining   tarixan   uzoq   davr   mobaynida
rivojlanishining   natijasi   sifatida   paydo   bo’ladi   va   bozor   qonunlari   asosida   tashkil
etiluvchi va faoliyat ko’rsatuvchi iqtisodiy tizimni anglatadi.
    Bozor   iqtisodiyoti   takror   ishlab   chiqarishning   hamma   fazalarini:   ishlab
chiqarish,   ayirboshlash ,   taqsimlash   va   nihoyat   istemol   jarayonlarini   o’z   ichiga
oladi. Bozor esa faqat bitta fazani, ya’ni ayirboshlash fazasini o’z ichiga oladi.
      Bozor   tushunchasi   yuzaki   qaraganda   oddiy   tushunchaga   o’xshab   ko’rinadi,
ayrimlar   bozorni   tovarlar   sotiladigan   va   xarid   qilinadigan   joy   deb   o’ylashadi.
Lekin   uning   ichki   mazmuniga   e’tibor   berilsa,   u   ko’p     qirrali   bo’lib,   mazmuni
o’zgaruvchan   ekanligini,   turli   davrlarda   turli   ma’noni   anglatishini   bilib   olish
mumkin.   Bozor   tushunchasi   tovar   ayirboshlashning   kelib   chiqishi   va   rivojlanishi
bilan   bog’liq   bo’lib,   u   ibtidoiy   jamoa   tuzumining   oxirlarida   kelib   chiqqan   va
dastlab   tovar   almashuv,   tovar   ayirboshlash   joyi   yoki   maydoni   degan   mazmunni
anglatgan.
      Dastlab   bozor   ikki   yoki   bir   necha   qabilalarning   a’zolari   bir-birlari   bilan   tovar
almashuv joyi sifatida namoyon bo’lgan bo’lsa, hunarmandchilikning rivojlanishi,
shaharlarning   kelib   chiqishi   bilan   alohida   maydonlar   ajratilib,   «bozor   joyi»   deb
e’lon   qilingan   shu   maydonda   (joyda)   kishilar   oldi-sotdi   qilishgan.   Lekin   hali   u
9 davrlarda   tovar   ayirboshlash   T-T   ko’rinishida,   ya’ni   bir   tovarga   boshqa   tovarni
ayirboshlash   shaklida   bo’lib,   o’z   tovarini   boshqa   tovarga   ayirboshlashda   vaqt   va
masofa   bo’lmagan,   birdaniga   bir   vaqtning   o’zida   o’sha   joyda   ayirbosh   sodir
bo’lgan.   Lekin   tovar   ayirboshlash   rivojlanib   uning   ziddiyatlari   kuchayib   borishi
natijasida   ularning   kelib   chiqishi   bilan   sotish   va   sotib   olish   ikki   xil   jarayonga
bo’lingan va T- P-T ko’rinishida bo’la boshlagan. Endi tovarni sotish T-P va sotib
olishP-T  zamon va  makon  jihatdan  bir  bo’lmasligi  mumkin.  Chunki   sotuvchi   o’z
tovarini bir joyda sotib pul qilib, boshqa vaqtda boshqa joyda kerakli tovarni sotib
olishi   mumkin.   pulning   kelib   chiqishi   bilan   savdogarlar,   ya’ni   tovarlarni   ishlab
chiqaruvchidan   olib   iste’molchiga,   bir   joydan   olib   ikkinchi   joyga   sotish   bilan
shug’ullanadigan maxsus guruhlar paydo bo’ldi.
      Mehnat   taqsimoti   chuqurlashib   yana   bir   soha,   savdo   sohasi   vujudga   keldi.   Bu
soha   tovar   pul   harakatini   tezlashtirish   imkonini   berib,   iste’molchi   bilan   ishlab
chiqaruvchini   bog’laydigan   vositaga   aylandi.   Bunda   ishlab   chiqaruvchi   bilan
iste’molchi ham bir-birlari bilan uchrashishi shart bo’lmay qoldi. Ular savdogarlar-
vositachilar   orqali   aloqa   qilishlari   mumkin   bo’lib   qoldi.   Endi   bozor
tushunchasining   mazmuni   o’zgarib,   yangi   ma’no   kasb   etadi,   ya’ni   tovar-pul
muomalasining   yangi   shakli   sifatida   namoyon   bo’la   boshladi.   Oldi-sotdi
jarayonida   yangi   o’ziga   xos   muhim   tovar     ishchi   kuchining   paydo   bo’lishi   bilan
bozor   umumiy   tus   olib,   uning   mazmuni   yanada   kengaydi.   Endilikda   ishlab
chiqarilgan tovar va xizmatlargina emas, balki ishlab chiqarish vositalari va ishchi
kuchi   ham   bozor   jarayoni   orqali   o’tib,   ishlab   chiqarishga   jalb   etila   boradigan
ularning   bir-biriga   o’zaro   ta’siri   to’g’ridan-to’g’ri   emas,   balki   bilvosita ,   bozor
orqali sodir bo’ladigan bo’ldi.
   Shunday qilib, hozirgi davrda bozor ishlab chiqaruvchilar bilan istemolchilarning
ko’p   qirrali   murakkab   aloqalarini,   ularning   o’zaro   bir-birlariga   bo’lgan   ta’sirini
bog’laydigan   bo’g’in,   jamiyat   taraqqiyotida   modda   almashuvini   ta’minlaydigan
jarayon sifatida shakllandi.
10       Bozorning   asosiy   belgilari   sotuvchi   va   xaridorlarning   o’zaro   kelishuvi,
ekvivalentlilik   prinstipi   asosida   ayirboshlash,   sotuvchilarning   xarajatlari   qo’lanib,
foyda   olishi   va   pul   to’loviga   qodir   bo’lgan   xaridorlarning   talabini   qondirish   va
raqobatchilikdan   iboratdir.   Bozor   iqtisodiyotiga   o’tayotgan   boshqa   hamma
mamlakatlardagi kabi bizning mamlakatimizda ham o’tish davri suronlarida ayrim
adabiyotlarda   bozor   tushunchasiga   yengil-yelpi   qarab   uning   almisoqdan   qolgan
eski,   bir   tomonlama,   hozir   ma’nosini   yo’qotgan   ta’rifini   ko’rsatish   hollari
uchramoqda.   Turli   mualliflar   tomonidan   yozilgan   maqola   va   kitoblarda   bozorga
turlicha ta’rif berilib, u qizg’in munozaralarga sabab bo’lmoqda. Ayrim mualliflar
bozorni   sotuvchi   va  xaridorlar  tartibsiz  to’planib,  juft-juft,  to’p-to’p,  guruh-guruh
bo’lib oldi-sotdi qiladigan joy deb hisoblasalar, ayrimlari uni kishilarga rizqu ro’z
ulashadigan fayzu barakali, sirli dasturxon deb ataydilar.
     Boshqa bir guruh mualliflar esa bozorni ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarni,
ayniqsa   sodda   dehqonlarni   aldash   evaziga   yashaydigan   va   boyiydigan,   aldamasa
tura   olmaydigan   muttahamlar,   tarozidan   uradigan   qalloblar,   birga   olib   o’nga
sotadigan   noinsof   olib-sotarlar ,   firibgar   vositachilar   to’planadigan,   kishilarni
aldashning   turli   hiyla-nayranglari   ishlatiladigan   bir   nopokiza   makon   sifatida
ta’riflaydilar.  
Bu ta’riflar ma’lum darajada bozorning ijobiy yoki salbiy tomonlarini
va   uning   oldi-sotdi   qilish   joyi   ekanligini   ifoda   etsa-da,   shu   bilan   birga   unga   tor
doirada   bir   tomonlama,   yuzaki   qarash   natijasi   bo’lib,   uning   haqiqiy   ichki
mazmunini, vazifasini, tutgan o’rnini ochib bera olmaydi.
      Bozor   tovarlarni   ishlab   chiqarish   va   ayirboshlash,   pulning   vujudga   kelishi,
ularning   rivojlanishi   natijasida   kelib   chiqqan   tarixiy   tushuncha   bo’lib,   hozirgi
davrda keng tarqalgan obektiv iqtisodiy jarayondir.
     Bozor ishlab chiqaruvchilar va istemolchilar, sotuvchilar va xaridorlar o’rtasida
pul   orqali   ayirboshlash   (oldi-sotdi)   jarayonida   bo’ladigan   iqtisodiy   munosabatlar
yig’indisidir.   Bunda   bozorning   moddiy   asosini   joy   emas,   balki   tovar   va   pulning
harakati   tashkil   etadi.   Bozor   tushunchasi   iqtisodiyotning   to’rtta   fazasi   (ishlab
11 chiqarish,  ayirboshlash,   taqsimlash   va  istemol  jarayonlari)  dan  faqat  ayirboshlash
jarayonidagi   iqtisodiy   munosabatlarni   o’z   ichiga   oladi.   Bozorda   hech   qanday
boylik   yaratilmaydi,   ishlab   chiqarilmaydi,   kishilarga   baxt ,   rizqu   ro’z   ham
ulashilmaydi,   lekin   unda   turli   mamlakatlarda,   jumladan   O’zbekistonda   mavjud
bo’lgan   minglab   korxonalarda   ishlayotgan   millionlab   qo’li   gul   mehnatkashlar
tomonidan   yaratilgan   tovar   va   xizmatlar,   ko’chmas   mulklar,   iqtisodiy   resurslar,
ishchi kuchi pulga sotiladi va sotib olinadi.
   Unda oldi-sotdi jarayonidagi zarur bo’lgan xizmatlar bajariladi. Har bir jismoniy
shaxs yoki korxona o’zi ishlab chiqargan tovar yoki xizmat turini sotadi va o’ziga
kerakli   bo’lgan   yuzlab   tovar   turlarini   sotib   oladi.   Bu   oldi-sotdi   jarayonida   bozor
sub’ektlari,   ya’ni   oldi-sotdi   qilayotgan   kishilar   bir-birini   ko’rmasliklari,
tanimasliklari ham mumkin. Ular turli hujjatlar, shartnomalar, namunalarga binoan
vositachi   tashkilotlar   orqali   savdo   qilishlari   mumkin.   Respublikamizda   ishlab
chiqarilayotgan   paxta,   pilla,   oltin,   mashina,   traktor,   stanok,   samolyot,   asbob-
uskuna,   o’g’it,   urug’   va   boshqa   yuzlab   tovar   va   xizmatlarning   o’z   yaratilgan
joyidan   shartnomalarga   binoan   to’g’ridan-to’g’ri   istemolchilarga   jo’natilishi
fikrimizning   dalili   bo’lib,   bozor   alohida   savdo-sotiq   qiladigan   joy   deb   tushunish
to’g’ri emasligini ko’rsatadi.
      Bozorga   sotishga   chiqarilgan   tovar   va   xizmatlar   talabga   nisbatan   kam   bo’lsa
narxlar oshib ketadi, ayirboshlashning ekvivalentlik muvozanati  buziladi, natijada
tovarni   sotuvchi   me’yoridan   ortiqcha   daromad   olib,   tez   boyiydi   yoki   aksincha ,
bozorda   tovarlar   miqdori   talab   miqdoridan   oshib   ketsa,   narxlar   pasayib   ketib,
sotuvchilar zarar ko’radilar. Buning ustiga ishlab chiqarish jarayonida sustkashlik,
nonoqlik va xo’jasizlik yuz berib, ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yilgan bo’lsa, zarar
yanada   oshib   ketadi,   chunki   bozor   bunday   ortiqcha   behuda   sarflarni   hisobga
olmaydi.
      Shunday   qilib,   bozorda   katta   foyda   olish   yoki   xonavayron   bo’lish   sababini
tovarlarni   ayirboshlash   jarayonida   kishilar   o’rtasida   yuz   beradigan
12 munosabatlardan   qidirib   to’ish   lozim   ekan,   savdo   bo’layotgan   joyda,   bozor
maydonida   hech   qanaqa   sir-asror   yo’q   ekan.   Oziq-ovqat   va   qishloq   xo’jalik
mahsulotlari  do’koni, avtomobilga xizmat  ko’rsatish  stanstiyasi,  benzin sotadigan
joy,   sanoat   tovarlari   do’koni,   tijoratchilarning   savdo   shaxobchalari,   turli   xil
supermarketlar,   yirik   savdo   markazlar   va   savdo   yarmarkalari,   ijtimoiy,   xususiy
ovqatlanish   joylari   bularning   hammasi   bozorning   odatdagi   ko’rinishlari   bo’lib,   u
erda   ham   yuqorida   aytilgan   munosabatlar   sodir   bo’ladi.   Fond   birjalari,   chet   el
valyutalari bozori ,  don birjalari va aukstionlar (kim oshdi savdosi) yuqori darajada
rivojlangan   bozorlar   bo’lib,   ularda   sotuvchi   va   xaridorlar   bir-biri   bilan   akstiya,
obligastiya,   milliy   valyuta   va   qishloq   xo’jalik   mahsulotlari   orqali   bog’lanadi.
Bozorning   ayrim   turlari   sotuvchi   va   xaridorlar   o’rtasidagi   shaxsiy   aloqa   bilan
farqlansa,   boshqalarida   ular   hech   qachon   bir-birini   ko’rmaydi   yoki   bilmaydi.
Shunga   muvofiq   bozor   aloqalari   bevosita   va   bilvosita   aloqalarga   bo’linadi.
Bularning   har   qanday   turidan   qatiy   nazar   uning   ishtirokchilari   (sub’ektlari)
fuqarolar   (uy   xo’jaliklari),   turli   xil   korxonalar,   firmalar   va   davlat   tashkilotlaridir.
Bozor   sub’ektlari   ikki   guruhga     sotuvchi   va   xaridorlarga   bo’linib,   ular   bozor
munosabatlarining   turli   vazifalarini   bajaradi.   Sotuvchilar   bozorga   tovar   va
xizmatlarni  taklif   etadi,  xaridorlar  esa   ularga  talab  bildiradi.  Bozor  o’z  subektlari
manfaatini bir-biriga bog’lab, ularni muvofiqlashtiradi.
      Bozorning   asosiy   vazifasi   ishlab   chiqaruvchilar   tomonidan   yaratilgan   tovar   va
xizmatlarni,   iqtisodiy   resurslarni   istemolchilarga   etkazib   berishdan   iboratdir.   Bu
erda bozor ishlab chiqarish bilan istemolni bir-biriga bog’laydi, ishlab chiqarilgan
tovar   yoki   xizmat   o’z  istemolchisini   topadi.   Bunda   bozor   vositachi   bo’lib  xizmat
qiladi.   Bozorda   qiymat   shakllari   almashadi.   U   qiymatni   tovar   shaklidan   pul
shakliga   aylantiradi.   Individual   mehnat   sarflari   sifatida   chiqqan   tovarlar   bozor
tomonidan tan  olinsa,  ijtimoiy  mehnat  sarfini   namoyon qiladi   va tovarning bozor
qiymati hosil bo’ladi.
   Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib
turishiga   yordam   beradi.   Ishlab   chiqarish,   yangidan   boshlanishi   uchun   yaratilgan
13 tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa kerakli iqtisodiy resurslar
xarid   qilinishi   zarur.   Bozor   vositasida   tovarni   sotishdan   tushgan   mablag’lar
hisobiga,   ishlab   chiqaruvchilar   resurslar   sotib   olish   yo’li   bilan   sarflangan   ishlab
chiqarish   vositalari   o’rnini   qo’laydigan   va   ishlab   chiqarishni   kengaytirish   uchun
kerakli   moddiy   va   mehnat   resurslariga   ega   bo’ladilar.   Bozor   orqali   resurslarning
erkin   harakati   ta’minlanadi   va   ularning   tarmoqlar   o’rtasida   taqsimlanishi   ro’y
beradi. Iste’molchilar bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan talabini bildiradi. Bozor
bu   talabni   ishlab   chiqaruvchilar   va   resurslarni   etkazib   beruvchilarga   uzatadi.
Resurslar talab bildirgan tarmoqlar va sohalar o’rtasida taqsimlanib turadi.
   Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, taklif, raqobat va narxlar
yordamida   bajaradi.   U   o’zida   talab   va   taklifni   jamlab ,   bu   bilan   nimani,   qancha
miqdorda   va   qaysi   vaqtda   ishlab   chiqarish   kerakligini   aniqlab   beradi.   Bu
vazifalarni   yaqqolroq   tasavvur   etish   uchun   ularni   maxsus   chizma   ko’rinishida
ifodalash mumkin :
14Tartibga solish
Bozor sub`ektlarini
manfaatlarini  ro`yobga
chiqarishTejamkorlik VositachilikAxborot berishIntegratsiyalashBozorning
vazifalari
Rag`batlantirish
Narxni tashkil
etish
Nazorat qilish
Iqtisodiyotni
sog`lomlashtirish 1. 3. Bozorning turlari va tuzilishi
  Hozirgi   davrdagi   bozor   murakkab   tuzilishga   egadir.   Bozorninng   ichki
tuzilishi murakkab bo`lganligi sababli uni turkumlashga har xil mezonlar asos qilib
olinadi. Bular bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot
turi,   bozor   sub`ektlari   xususiyatlari,   bozor   miqyosi,   iqtisodiy   aloqalar   tavsifi   va
boshqalar.   Bozorning   yetuklik   darajasiga   qarab   rivojlanmagan   bozor,   klassik
(erkin)   bozor,   hozirgi   zamon   riivojlangan   bozorlarga   bo`linadi.   Rivojlanmagan,
shakllanayotgan bozor ko`proq, tasodifiy tavsifga ega bo`lib, unda tovarni tovarga
ayirboshlash   usuli   (barter)   ko`proq   qo`llanadi.   Bozorning   bu   turi   tarixan   hali
haqiqiy pul kelib chiqmagan davrga to`g`ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham ayrim
mamlakatlarda   pul   inqirozga   uchrab,   ijyimoiy   ishonchni   yo`qotgan,   bozor
iqtisodiyotiga   o`tayotgan   davrlarda   ham   bu   bozor   amal   qilishi   mumkin.   Erkin
(klassik)   bozor     tovar   va   xizmatlarning   har   bir   turi   bo`yicha   juda   ko`p   ishlab
chiqaruvchilar   va   iste`molchilar,   ya`ni   sotuvchilar   va   sotib   oluvchilardan   iborat
bo`lib, pul orqali ayirboshlash jarayonida ular o`rtasida erkin raqobat kelib chiqadi,
narxlar   talab   va   taklif   o`rtasidagi   nisbatga   qarab   erkin   shakillanadi,   raqobatning
turli   usullari   qo`llaniladi,   aholi   va   ishlab   chiqaruvchilar   keskin   tabaqalanadi.
Hozirgi   zamon   rivojlangan   bozori     bunda   davlat   ham   bozor   ishtirokchisi   bo`lib,
bozor ancha tartiblashtiriladi va boshqariladi, turli xil birjalar va boshqa oldi  sotdi
jarayoniga   xizmat   qiluvchi   sohalar   rivojlangan   bo`ladi,   raqobat   kurashlari
aholining   tabaqalashuvi   yumshatilib,   ularing   daromadlari   darajasi   o`rtasidagi
farqlar kamayadi.
      Bozor   hududiy   jihatdan   ham   turlicha   bo`lishi   mumkin.   Bular   mahalliy
bozorlar(Toshkent  bozori, Samarqand bozori, Urgut  bozori, London bozori, Nyu-
York   bozori,   Pekin   bozori   va   boshqalar);   milliy   bozorlar(O`zbekiston   bozori,
Rossiya bozori, Ukraina bozori, Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va
boshqalar); hududiy bozorlar(Markaziy Osiyo yoki osiyo bozori, G`arbiy Yevropa
bozori) va nihoyat jahon bozori.
        Sotiladigan   va   sotib   olinadigan   tovar,   xizmat   turiga   ko`ra   bozor   quyidagi
turlarga bo`linadi: iste`mol tovarlari va xizmatlar bozori, ishlab chiqarish vositalari
15 va   ishchi   kuchi(resurslar)   bozori,   valyuta   bozori   va   fond   birjalari,   ilmiy   texnik
kashfiyot va ishlanmalar bozori.
      Muomalaga   chiqadigan   sub`yektlarning   xususiyatiga   ko`ra   ulgurji   va   chakana
savdo   to`g`risida   gap   yuritiladi.   Chakana   savdoda   asosan,   sotib   oluvchilar
fuqarolar   hisoblanadi.   Turli   shakldagi   korxonalar,   firmalar,   xususiy   do`konlar   va
boshqalar   wsa   sotuvchi   hisoblanadi.   Ulgurji   savdoda   davlat   tomonidan   qishloq
xo`jalik   mahsulotlarini   xarid   qilish   alohida   o`rin   tutadi.   Bunda   asosiy   xaridor
davlat, sotuvchilar esa dehqon va fermer xo`jaliklardir.
     Shuningdek, dehqon bozori  savdosi  ham  muhim  o`rin tutadi. Dehqon bozorida
savdoni,   alohida   fuqarolar,  jamoa   va  fermer   xo`jaliklari   hamda   boshqalar   amalga
oshiradi.
      Tovar   va   xizmatlar   bozori   bozorning   asosiy   tarkibiy   qismi   hisoblanadi.   Bu
borada xo`jalik sub`ektlarining barcha uchta turi qatnashadi. Ular :
1. Fuqarolar(uy xo`jaliklari)
2. Davlat
3. Korxonalar
    Iste`mol   tovarlari   va   xizmatlari   bozorining   maxsus   turi   intellectual   tovarlar
bozoridir.   Bu   bozorda   aqliy   mehnat   mahsuli   bo`lgan   tovarlar     ilmiy   g`oyalar,
texnikaviy   yangiliklar,   san`at   va   adabiyot   asarlari,   har   xil   axborotlar   oldi     sotdi
qilinadi.  Intellektual   bozor   tarkibida   ilmiy     texnikaviy   ishlanmalarni   ayirboshlash
katta o`rin tutadi. U amalda patent, litsenziya va nou   xao sotishdan iborat bo`lib,
bu bozorda, asosan innovatsiya firmalari ish ko`radi. Mazkur firmalar yangiliklarni
toppish,   bozorda   sotish   va   ishlab   chiqarishga   joriy   etish   bo`yicha   xizmat
ko`rsaytadi.
     Ishlab chiqarish vositalari(resurslar)  bozorida tovar  sifatidagi  mehnat  vositalari
va   materiallari   oldi   –   sotdi   qilinadi.   Bu   bozorda   mashina,   asbob   –uskuna,   xom
ashyo,   yoqilg`I   va   materiallar   kabi   ishlab   chiqarish   vositalari   yirik   hajmda
ko`tarasiga   (ulgurji)   sotiladi.   Resurslar   bozoridagi   tovarlar   shaxsiy   iste`molga
emas,   ishlab   chiqarish   iste`moliga   xizmat   qiladi,   ya`ni   ishlab   chiqarish   talabini
qondiradi.
16    Bozorning barcha sub`yektlari o`rtasidagi iqtisodiy aloqalar iste`mol tovarlari va
resurslar   bozori   orqali   ancha   to`liq   va   yorqin   namoyon   bo`ladi.   Shu   sabali
bozorning ikki turi va uning sub`yektlari o`rtasida amalga oshiriladigan oldi  sotdi
bitimlarini ko`rgazmali tasnifini keltiramiz.resurslar
                                                xarajatlar
Iste`molchilik sarflari
Tovar va xizmatlar
      Chizmadan   ko`rinib   turibdiki,   uy   xo`jaliklari   va   davlat   iqtisodiy   resurslarga
egalik   qilib,   ularni   resurslar   bozoriga   yetkazib   beradi.   Korxona   resurslariga   talab
bildiradi. Korxona resurslarini sotib olishga qilgan xarajatlari  resurslarni  yetkazib
beruvchilarning daromadlari (ish haqi, renta, foiz va foyda) oqimini tashkil qiladi.
      Uy   xo`jaliklari   resurslarni   sotishdan   olinadigan   pul   daromadlarini   sarflash
jarayonida   son     sanoqsiz   ko`p   tovar   va   xizmatlarga   o`zlarining   talabini   bildiradi.
Bir vaqtda korxonalar aynan shu bozorda tovar va xizmatlarni taklif qiladi. Tovar
va   xizmatlarga   iste`molchilik   sarflari   oqimi   korxonalarning   pul   tushumi   yoki
daromadni tashkil qiladi.
    Iqtisodiy resurslar bozorining tarkibiy qismini ishchi kuchi bozori tashkil qiladi.
Ishchi kuchi bozorida  o`ziga xos xususiyatga ega bo`lgan iqtisodiy resursning oldi
sotdi   bitimi   amalga   oshiriladi.   Bu   bozorda   biznes   tomonidan   ishchi   kuchiga
bo`lgan talab, uy xo`jaliklari tomonidan bildirlgan ish kuchi taklifi bilan to`qnash
keladi.   Shunday   ekan,   ishchi   kuchi   bozorida   iqtisodiy   sub`yektlarning   ikki   turi
tadbirkorlar   va   yollanma   ishchilar   harakat   qiladi.   Ishchi   kuchi   insonning   mehnat
qilish qobiliyati sifatida tovarga aylanadi, bu qobiliyat bozor orqali uning egasidan
17Davlat
Uy
xo`jaliklari Resurslar
bozori
Iste`mol
tovarlar bozori Firma
(korxona) ajratib   olinishini   bildirmaydi.   Ishchi   kuchi   bozorida   insonning   o`zi   emas,   uning
mehnat qilish qobiliyati ma`lum muddatga sotiladi.
     Ishchi kuchi bozorining aniq nomoyon bo`lish shakllaridan eng muhimi mehnat
birjasidir.   Mehnat   birjasi     ishchilar   va   tadbirkorlar   o`rtasidagi   ishchi   kuchining,
oldi     sotdi   bitimini   tuzishda   vositachilikni   amalga   oshiruvchi   va   ishsizlarni
ro`yxatga oluvchi muassasa.
      Moliya   bozori.   Bu   bozor   turli     tuman   va   ko`p   jihatli   bo`lsa   ham   oldiv   sotdi
obyekti bitta, ya`ni  pul  (pulga tenglashtirilgan qog`ozlar)  hissoblanadi  va turli xil
shakllarda   bo`ladi.   Ortiqcha   mablag`larga   ega   bo`lgan   xo`jalik   sub`yektlari,   bu
moliyaviy tesurslarni, mablag`lar kamyobligini sezgan sub`yektlarga taklif qiladi.
     Moliyaviy bitimlarning harakatiga qarab, moliya bozorini turkumlash mumkin.
Bunda   moliyaviy   bozor   ikkiga   ajraladi:   qarz   majburiyatlari   (iste`molni
qondiradigan   pul)   va   kapital   (mulk)   bozori.   Qarz   majburiyatlari   bozorida   pul
vaqtincha qarz hisoblanadi va olingan pul shaxsiy iste`mol uchun ishlatiladi. Mulk
bozorida   qo`yilogan   puldan   daromad   olish   huquqi   sotiladi   va   sotib   olinadi.   Bu
bozorda   mablag`lar   capital   bozorini   ikkita   bo`g`inga   ajratish   mumkin:   ssuda
kapital  bozori  va qimmatli  qog`ozlar  bozori. Ssuda  kapital  bozori    pul  shaklidagi
kapitalining foiz to`lash sharti bilan qarzga berilishidir. Bu bozorda qisqa muddatli
majburiyatlar   muamolada   bo`ladi.   Bular,   asosan,   davlat   va   banklarning
majburiyatlari hisoblanadi.
      Qimmatli   qog`ozlar   bozorida   aksiya,   obligatsiya,   veksel,   chek,   deposit   kabilar
oldi     sotdi   qilinadi.   Bular   davlat   tomonidan   chiqarilgan   uzoq   muddatli
majburiyatlar hamda korporatsiyalarning aksiya va obligatsiyalaridan iboratdir. Bu
bozorda broker va dilerlar vositachilik qiladi. Mazkur bozor amalda fond birjalari,
auksionlar va banklardan iborat bo`ladi.
     Qimmatli qog`ozlaning harakati xususiyati bo`yicha moliya bozori birlamchi va
ikkilamchi   bozorlarga   bo`linadi.   Birlamchi   bozorda   yangi   nusxadagi   qog`ozlar
sotiladi va sotib olinadi, ikkilamchi bozorda oldin chiqarilgan qimmatli qog`ozlar
harakat   qiladi.   Birlamchi   bozorda   qimmatli   qog`ozlar   sotilsa,   ikkilamchi   bozorda
qayta sotiladi.
18 II BOB .  BOZOR IQTISODIYOTINING AFZALLIGI
2.1  Bozor iqtisodiyotining afzalliklari, ziddiyatlar va muammolari
Bozor   iqtisodiyotiga   yo`l   tutgan   har   qanday   mamlakat   bu   iqtisodiyotning
amal   qilishini   tushinib   olish   va   oldiga   qo`ygan   vazifalarini   muvaffaqiyatli   hal
qilish   uchun   iqtisodiyotning   umumiy   muammolari   bo`lgan   bir   qator   savollarga
javob toppish zarur.
Nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarur?
   Qanday texnika va texnalogiya bilan  ishlab chiqarish zarur?
      Kim   uchun   ishlab   chiqarish   zarur?     kabi   har   doim   bo’ladigan   umumiy
muammolar shular jumlasidandir.
      Agar   bu   savollarni   umumiy   ravishda   qo’yib,   unga   taraqqiyotning   hamma
bosqichlariga   xos   bo’lgan   umumiy   javobni   beradigan   bo’lsak   ularni   lo’nda   qilib
quyidagicha tushuntirish mumkin: 
- Aholi   ehtiyoji   uchun   zarur   turda   va   miqdorda   tovar   va   xizmat   ishlab
chiqarish;
- Mavjud   resurslardan   samarali   foydalanin,   yangi   texnika   va   texnalogiya
asosida ishlab chiqarish;
- Aholi   iste’moli   uchun   zarur   ne’matlarni   ishlab   chiqarish   deb   javob   berish
mumkin.
      Lekin   bozor   iqtisodiyoti   davrida   bu   savollarga   o’zgacha   javob   beriladi.   Bu
javoblar bozor iqtisodiyotining o’ziga xos tarixiy xususiyatidan, uning talablari va
qonun  qoidalaridan kelib chiqadi.
      Nima   va   qancha   miqdaorda   ishlab   chiqarish   zarurligi   bozor   iqtisodiyoti
sharoitida, eng avvalo, iqtisodiy resuslar bilan ta’minlash darajasiga, talab va taklif
nisbatiga   bog’liq.   Bunda   mavjud   bo’lgan   resurslar   qanday   hajmda   band   qilinishi
yoki   qaysi   qismi   ishlab   chiqarish   jarayonida   foydalanishi   ham   hisobga   olinishi
lozim.
      Nima   ishlab   chiqarish   zarur,   degan   savolga   javob   berishda   korxona   zarar
ko’rmaslik   va   foyda   olish   uchun   intilish   qoidasiga   amal   qilishni   hisobga   olib
xulosa chiqarishimiz zarur. Shu bilan birga tovar va xizmatlarning qanday to’plami
19 jamiyatning talablarini to’la qondirishi e’tiborga olinishi kerak. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida faqat  talabi  mavjud bo`gan,  binobarin foyda keltirishi  mumkin bo’lgan
tovarlar   ishlab   chiqariladi   va   xizmatlar   ko`rsatiladi,   zarar   keltiradigan   tovarlar   va
xizmatlar   ishlab   chiqarilmaydi.   Bunda   foyda   olish   yoki   olmaslikni   korxona   o`z
tovarini   sotishdan   oladigan   umumiy   pul   daromadi   va   uning   ishlab   chiqarishga
qilingan umumiy xarajati o`rtasidagi nisbat aniqlaydi. 
      Umumiy   daromad   tovar   narxini   sotilgan   tovar   miqdoriga   ko’paytirish   orqali
hisoblanadi.   Umumiy   xarajatlar   har   bir   resurs   narxini   uni   ishlab   chiqarishda
sarflangan resurs miqdoriga ko`paytirish va keyin har bir resurs sarflarini qo`shish
orqali hisoblanadi.
   Ishlab chiqarish uchun resurslarning zarur miqdorini sotib olish va o`z ixtiyorida
saqlash uchun qilinadigan xarajatlar iqtisodiy xarajatlar deyiladi. Bu resurslarning
har biriga xarajatlar, ya’ni resurslarning narxi resurslar bozorida talab va taklifning
nisbati   bilan   aniqlanadi.   Bu   yerda   shunu   alohida   takidlash   lozimki,   tadbirkorlik
layoqati  ham yer, ishchi kuchi va kapital kabi o`z narxiga ega. Shu sababli, ishlab
chiqarish xarajatlariga nafaqat ish haqi,  mukofot,  kapital uchun foiz va yer uchun
renta   to’lovlari,   balki   tadbirkorlarga   qandaydir   tovarni   ishlab   chiqarishni   taklif
qilish   va   bu   ishlab   chiqarish   jarayonida   barcha   boshqa   resurslarni   birlashtirish
vazifasini   bajargani   uchun   oladigan   foyda   ham   kiritilishi   kerak.   Tadbirkor   ushbu
vazifalarni   bajargani   uchun   oladigan   foyda   me’yoriy   foyda   deyiladi.   Demak,
mahsulot  shunday ishlab chiqariladiki, qachonki  uni sotishdan  keladigan umumiy
daromad   yetarli   darajada   yuqori   bo`lib,   ish   haqi,   foiz,   soliq,   renta   to`lash   va
me’yoriy   foyda   olish   uchun   yetarli   bo’lsin.   Agar   maxsulot   sotishdan   olinadigan
umumiy   daromad,   me’yoriy   foydani   ham   o’z   ichiga   oladigan   barcha   ishlab
chiqarish   xarajatlaridan   ortiq   bo`lsa,   bu   ortiqcha   summa   barcha   tahlikalarni   o`z
zimmasiga   olib   va   korxonada   ishlab     chiqarishning   bosh   tashkilotchisi   vazifasini
bajaruvchi   shaxs   rolida   chiquvchi   tadbirkor   qo`lida   to`planib   boradi.   Ko`rsatib
o`tilgan   umumiy   daromadning   barcha   ishlab   chiqarish   xarajatlaridan   ortiqcha
summasi   sof   yoki   iqtisodiy   foyda   deyladi.   U   iqtisodiy   xarajatlar   tarkibiga
20 kirmaydi,   chunki   korxona   uni   tadbirkorlik   qobiliyatini   sotib   olish   uchun
sarflamaydi.
    Iqtisodiy foyda oluvchi tarmoqning kengayib boruvchi tarmoqqa aylanib borishi
tamoyili mavjud bo’ladi, chunki ortiqcha ustama foyda kam foydali tarmoqlardan
yangi   korxonalarni   jalb   qiladi.   Ammo,   tarmoqda   yangi   ishlab   chiqaruvchilarning
paydo bo’lishi o`z   o`zini cheklovchi jarayon hisoblanadi. Chunki tarmoqqa yangi
korxonalarning   kirib   kelishi   bilan   uning   maxsuloti   taklifi   bozor   talabiga   nisbatan
o`sadi. Bu asta - sekin mazkur mahsulotning bozor narxini pasaytiradi. Vaqt o`tishi
bilan narx  o`z  darajasiga  yetmaydi  va  iqtisodiy  foyda  yo`qoladi. Boshqacha  qilib
aytganda,   raqobat   bu   foydani   yo`qqa   chiqaradi.   Iqtisodiy   foyda   0   ga   teng
bo`lganda,   bozor   talabi   va   taklifining   bunday   nisbati,   bu   tarmoq   mahsulotining
umumiy   miqdorini   aniqlaydi.   Shu   vaziyatda   tarmoq   o`zining   ishlab   chiqarish
muvozanatli   hajmiga   yetadi.   Bozor   talabi   yoki   taklifida   yangi   o`zgarishlar   ro`y
bermaguncha     bu   muvozanat   buzilmaydi.   O`z     o`zidan   aniqki,   tarmoq   zarar
ko`rganda   korxona   bunday   tarmoqda   qatnashishga   qiziqmaydi.   Aksincha,   vaqti
kelib   tarmoqdagi   mavjud     bo`lgan   korxona   o`zining   faoliyatini   to`xtatkan   yoki
ancha yuqori foyda keltiruvchi boshqa tarmoqqa o`tgan bo`lar edi. Ammo, bunday
holda,   zarar   ko`rgan   tarmoq   mahsulotining   bozor   taklifi   bozor   talabiga   nisbatan
qisqaradi va shu bilan mahsulotning narxi zarar yo`qolguncha yana osha boshlaydi.
Natijada,   tarmoq   o`zining   ishlab   chiqarish   hajmini   qayta   tiklaydi   va
barqarorlashtiradi.
      Ishlab   chiqariladigan   mahsulot   turi   va   miqdorini   aniqlashda   iste’molchi
talabining alohida muhim rolini ta’kidlash lozim.  Iste’molchilar pul daromadlarini
sarflash orqali tovarlar bozoriga talab bildiradi. Agar bunday talab bildirish yetarli
darajada   ko`p   miqdorda   to`plansa,   korxona   shu   maxsulotni   ishlab   chiqarishga
tayyor   bo`ladi.     Iste’molchilarning   talabini   ko`payishi,     bu     mahsulotni   ishlab
chiqaruvchi     tarmoq   uchun   iqtisodiy   foyda   keltiradi.     Iste’molchi   talabining
qisqarishi korxonaning  zarar ko`rishiga va vaqti kelib qiyin ahvolga tushib qolgan
tarmoqning   qisqarishiga   olib  keladi.   Qisqasi,     iste’molchining  talabi   korxonaning
21 qaysi   mahsuloti   foyda   keltiruvchi   ishlab   chiqarish   bo`lib   qolishi   masalasini   hal
qilishida muhim rol o`ynaydi.
      Bir   mahsulotning   foyda   va   boshqarishning   zarar   keltirishini   taqazo   qiluvchi
talabni   iste’molchi   hal   qiladi,   bu   korxonaning   nima   ishlab   chiqarish   masalasini
erkin tanlashini cheklaydi.
    Korxona ishlab chiqarish uchun mahsulot tanlashda iste’molchi talabini hisobga
olishi zarur.   Bu aytilganlar ko`p darajada resurslarni yetkazib beruvchilarga   ham
taalluqli.   Resurslarga   talab     bu   hosila   talab,   ya’ni   ishlab   chiqarish   resurslarini
taqozo   qiluvchi   tovarlar   va   xizmatlarga   talabdan   kelib   chiqadi.   Resurslarni
yetkazib   beruvchi   o`zoning   mehnat   va   moddiy   resurslarini   sotishdan   oladigan
daromadlarini   yuqori   darajaga   yetkazishga     intilishida   bozor   tizimining   talabidan
kelib chiqishi shubhasiz. Faqat istemolchi talablariga mos bo`lgan tovarlarni ishlab
chiqaruvchi   korxonalar     foyda   olib   ishlashi   mumkin     va     shu     korxonaning
resurslariga bo`lgan talabi kuchayadi.
      Qisqacha   qilib   aytganda,   iste’molchi   o’zining   maqbul   ko`rinishini   mahsulotlar
bozoriga   bildiriladigan   talab   shaklida   namoyon   qiladi.   Ishlab   chiqaruvchilar     va
resurslarni   yetkazib   beruvchilar   o`zlarining   manfaatlarini   ta’minlash   uchun   shu
talabga mos ravishda, ya;ni yuqori foyda olish pul to`lash qobiliyatiga ega bo’lgan
iste’molchilarga   zarur   bo`lgan   miqdorda       va     turda   tovarlar   ishlab   chiqaradi     va
resurslarni yetkazib beradi.
   Bozor tizimi puldor iste’molchining xoxishini, korxonalar talabini hisobga oladi,
ular   uchun   ishlab   chiqaradi     va     bu   qarorni   resurslarni   yetkazib   beruvchilarga
uzatadi hamda ulardan tegishli javob olishga erishadi.
     Tovarlar qanday ishlab chiqariladi yoki ishlab chiqarish qanday tashkil qilinadi,
degan savolga ham bozor iqtisodiyoti sharoitida o`ziga xos javob bo`ladi. Bunda 3
ta uzviy bogliq masalaga e’tibor beriladi:
1. Alohida tarmoqlar o`rtasida resurslar qanday taqsimlanishiga;
2. Ishlab chiqarishni qanday korxonalar amalga oshira olishiga;
3. Har bir korxona resurslarining qanday uyg`unlashuvini va qanday  texnalogiyani
tanlashiga.
22      Bozor tizimi, resurslarni, avvalo mahsulotlariga iste’molchi   ancha yuqori talab
bildiradigan   va   bu   mahsulotlarni   ishlab   chiqarish   foyda   keltiradigan   tarmoqlarga
yo`naltiradi.  Foyda bermaydigan tarmoqlar resurslardan mahrum bo`ladi.
     Bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarishni qanday korxonalar amalga oshira oladi?
Qaysi   korxona   ishlab   chiqarishga   iqtisodiy   jihatdan   eng   zamonavit   tehnalogiyani
qo`llashga   intilsa     va     shunga   layoqatli   bo`lsa.   Zamonaviy   texnologiya   iqtisodiy
samaradorlik bilan tavsiflanadi.   Iqtisodiy samaradorlik quyidagilar  bilan bog`liq;
mavjud   texnologiyaga,   ya’ni   mahsulot   ishlab   chiqarishni   ta`minlovchi
resurslarning   muqobil   uyg`unlashuviga   yoki   ishlab   chiqarish   omillariga,
resusrslarning   narxiga.   Boshqach   aytganda,   iqtisodiy   samaradorlik
mahsulotning ,mavjud hajmini resurslardan eng kam xarajat qilib olishni bildiradi. 
      Bozor   iqtisodiyoti   o`zgaruvchan   bo`ladi:   u   iste`molchilar,   ishlab   chiqarish
texnologiyasi,   yetkazib   beriladigan   resurslar   tarkibi   o`zgarishiga   mos   ravishda
o`zgaradi.   Resurslarni   taqsimlashni   bugingi   kunda   ancha   samarali   bo`lgan   tizimi,
vaqt   o`tishi   bilan   iste`molchi   didining   o`zgarishi,   ishlab   chiqarish   yangi
texnologiyasining yaratilishi va taklif qilingan reurslar tarkibining qayta o`zgarishi
oqibatida   eskirishi   va   samarasiz   bo`lib   qolishi   mumkin.   Bozor   iqtisodiyoti   bu
o`zgarishlarga moslashishga layoqatlimi?
      Iste`molchi   dididagi   o`zgarishlarning   mahsulot   narxi   va   foydaga   ta`siri,   bir
tarmoqni   qiaqartirish   va   boshqasini   kengaytirishni   taqozo   qiladi.   Bu   o`zgartirish
resurslar   bozori   orqali   amalga   oshiriladi,   chunki   kengayib   boruvchi   tarmoq
resurslarga   ko`proq   talab   bildirsa,   qisqarib   boruvchi   tarmoq   ularga   talabni
kamaytiradi.   Buning   natijasida   vujudga   keluvchi   resurs   narxlarining   o`zgarishi,
resurslarning   qisqaruvchi   tarmoqlardan   kengayuvchi   tarmoqlarga   qayta
taqsimlaydi.
      Demak,   bozor   tizimi   texnologiyaning   o`zgarishi   va   har   xil   resurslarga   taklif
tarkibidagi o`zgarishlarga moslashadi.
      Bozor   iqtisodiyoti   so`zsiz   texnika   taraqqiyoti   uchun   rag`bat   yaratadi.   Ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keluvchi texnologiyani birinchi qo`llash,
korxonaning   o`z   raqobatchilari   oldidagi   vaqtinchalik   ustunligini   ta`minlaydi.
23 Ishlab   chiqarish   xarajatlarining   pasayishi   korxonaning   iqtisodiy   foyda   olishni
bildiradi. Bundan tashqari, bozor tizimi yangi texnologiyaning tez tarqalishi uchun
sharoit ham  yaratadi. Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti  sharoitida har  bir  korxona
yuqori   foyda   berishi   mumkin   bo`lgan   texnika   va   texnologiya   yordamida   ishlab
chiqarishni amalga oshiradi.
   Qisqacha xulosa qilib aytadigan bo`lsak, bozor iqtisodiyoti sharoitida:
a) Foyda beradigan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqariladi;
b) Puli   bor,   yuqori   foyda   olish   imkonini   beradigan   xaridorlar   uchun   ishlab
chiqariladi;
c) Yuqori   foyda   olishni   ta`minlaydigan,   tejash   imkonini   beradigan   texnika   va
texnologiya yordamida ishlab chiqariladi.
     Bozor iqtisodiyotining afzalliklari bizning oldingi bayon qilgan tahlillarimizdan
va fikrlarimizdan ma’lum.  Bu tahlillardan uchtasi ayniqsa e’tiborga loyiq.
    1)     Resurslarni   taqsimlashning   samaradorligi.     Bozor   tizimi   resurslarni   samarali
taqsimlashga   yordam   beradi.     Buning   mazmuni   shuki ,   raqobatli   bozor   tizimi
resurslarni   jamiyatga   eng   zarur   bo’lgan   tovarlar   va   xizmatlar   ishlab   chiqarishga
yo’naltiradi.   U   ishlab   chiqarish   uchun   resurslarni   uyg’unlashtirishning   ancha
samarali   usullarini   va   ishlab   chiqarishga   yangi,   ancha   samarali   texnologiyani
qo’llashni   taqozo   etadi.   Qisqasi,   bozor   tizimi   shaxsiy   manfaatni   shunday   tartibda
boshqaradiki,   u   jamiyat   uchun   mavjud   resurslardan   zarur   tovarlarni   talab
darajasidagi miqdorda ishlab chiqarishni ta’minlaydi.
     2)   Erkinlik   bozor iqtisodiyoti  tizimining muhim  afzalliklaridan biri  shundaki, u
shaxsiy   erkinlik   roliga   ustivorlik   beradi.   Ko’ p lab   ayrim   shaxslar   va   korxonalar
iqtisodiy   faoliyatini   uyg’unlashtirish   tashkil   qilishning   asosiy   muammolaridan
biridir.   Bunday   uyg’unlashtirishni   amalga   oshirishning   ikki   usuli   mavjud.   Biri
markazdan   boshqarish   va   majbur   qilish   tadbirlarini   qo’llash;   ikkinchisi     bozor
tizimi   vositasi   orqali   ixtiyoriy   hamkorlik.   Faqat   bozor   tizimigina   iqtisodiy
faoliyatni   majbur   qilmasdan   uyg ’ unlashtirishga   layoqatlidir.   Bozor   iqtisodiyoti
24 tadbirkorlik   va   tanlash   erkinligini   namoyish   qiladi,   xususan   shu   asosda   u
muvaffaqiyatga erishadi.
      3)     Bozor   iqtisodiyotining   yana   bir   afzalligi   shundaki,   bunda   har   bir   shaxs,
korxona,   firma   va   kor p orastiyalar   tinimsiz   harakatda   va   izlanishda   bo’lishadi.
Chunki xo’jasizlik, susqashlik, beg’amlik har qanday xo’jalik tizimini xonavayron
qilishga olib keladi. Jismoniy va yuridik shaxslar raqobatga bardosh berish, doimiy
ravishda   foyda   olishni   ta’minlash   uchun   kurashadi.   Natijada   bozor   iqtisodiyoti
million-million   kishilarni   xarakatga   soladi,   ularni   boqimandalik   kayfiyatidan
qutqaradi.
      Bozor   iqtisodiyotning   yuqorida   ko’rib   chiqilgan   aosiy   afzalliklari   bilan   bir
qatorda boshqa ko’plab   ijobiy jihatlarini   ham sanab o’tish mumkin. Jumladan:
      -   uning   ishlab   chiqarishning   o’zgaruvchan   sharoitlariga   moslashuvi   va
ko’nikishining   yuqori darajasi ;
 fan   va   texnika   yutuqlaridan   foydalanish,   ularni   ishlab   chiqarishga   joriy
etishning jadal sur’ati;
 turli-tuman ehtiyojlarni qondirish, mahsulot sifatini oshirish qobiliyati;
 buzilgan muvozanatni nisbatan tezlik bilan qayta tiklash;
 cheklangan   axborot     turli   resusrlarning   narx   darajasi   va   ularning   sarflanish
darajasiga   yonalgan   holda   bozor   iqtisodiyotining   muvaffaqiyatli   amal   qila   olish
imkoniyati.
Bozor   iqtisodiyotining   ziddiyatlari   shundaki,   bozor   iqtisodiyoti   o’zining   bosh
nazorat   mexanizmi     raqobatning   kuchsizlanishiga   yo’l   qo’yadi   va   hatto   buni
rag’batlantiradi.   Bunday   iqtisodiyotda   raqobat   kuchsizlanishining   ikkita   asosiy
manbai mavjud.
     1) Bozor iqtisodiyotidagi erkin muhitda tadbirkorlar foyda ketidan quvib va o’z
iqtisodiy   mavqeini   yaxshilashga   intilib,   raqobatning   cheklangan   yo’lidan   ozod
25 bo’lishga   harakat   qiladilar.   Firmalarning   qo’shilib   ketishi,   kompaniyalarning
xufyona   kelishuvi,   shafqatsiz   raqobat     bularning   hammasi   raqobatning
kuchsizlanishi   va   uning   tartibga   soluvchilik   ta’sirining   pasayib   borishiga   olib
keladi.
      2)   Bozor   tizimi   rag’batlantiradigan   texnika   taraqqiyoti   ham   raqobatning
zaiflashishiga olib keladi. Eng yangi texnologiya, odatda: a)  juda katta miqdordagi
real   kapitaldan   foydalanishni;     b)   yirik   bozorlar   bo’lishini;     v)   kompleksli,
markazlashgan va qat’iyan bir butun bo’lib birlashgan bozorning tarkib topishi;  g)
boy   va   ishonchli   xom-ashyo   manbalarini   talab   qiladi.   Bunday   texnologiya
bozorning hajmiga nisbatan  keng miqyosdagi  hisoblanuvchi  ishlab chiqaruvchilar
mavjud   bo’lishi   zarurligini   bildiradi.   Boshqacha   aytganda,     eng   yangi
texnologiyani   qo’llash   asosida   ishlab   chiqarishning   eng   yuqori   samaradorligiga
erishish,   aksariyat   hollarda   ko`p     miqdordagi   mayda   firmalar   emas ,   uncha   ko`p
bo’lmagan yirik ishlab chiqaruvchilar mavjud bo’lishini taqozo qiladi.
     Bozor tizimi jamiyatni ehtiyoji yuqori bo’lgan tovarlar bilan ta’minlashiga ham
kafolat   bermaydi.   Raqobatning   kuchsizlanib   borishi   iste’molchining   erkinligiga
ham   putur   yetkazadi.   Bozor   tizimi   o’zining   istemolchining   xohishiga   ancha   mos
keluvchi resurslarni taqsimlash layoqatini ham yo’qotib borishi mumkin.
      Bozor   iqtisodiyotning   navbatdagi   ziddiyati   jamiyat   a’zolari   daromadlaridagi
tengsizlikning   kuchayib   borishi   va   aholining   tabaqalanishi   bilan   bog’liq.   Bunday
iqtisodiyot   har   qanday   yuksak   darajada   rivojlanmasin   daromadlar   tengsizligini
bartaraf qila olmaydi, faqat uni ma’lum darajada yumshatish mumkin.
     Bozor iqtisodiyotining umumiy e’tirof qilingan kamchiliklaridan biri - shundan
iboratki,   u   ijtimoiy   iste’mol   qilinadigan   ne’matlar   va   xizmatlarni   ishlab   chiqarib
bozorga   taklif   qilishga   qodir   emas.   Shu   sababli   jamiyat   a’zolarini   bunday
ne’matlar va xizmatlar bilan ta’minlash davlat zimmasida bo’ladi.
26    Tovarlar hajmi bilan pul massasi o’rtasidagi ro’y berib turadigan nomuvofiqlikni
bartaraf   eta   olmasligi   ham   bozor   iqtisodiyotining   ziddiyati   hisoblanadi   va   bu   -
pulning qadrsizlanishi - inflyatsiya bilan birga boradi.
      Bozor   iqtisodiyotining   asosiy   ziddiyatlari   bilan   bir   qatorda   quyidagi   kamchilik
yoki salbiy jihatlari   ham mavjud:
      -   atrof   muhitni   ishlab   chiqarish   va   boshqa   faoliyat   turlari   ta’siridan   muhofaza
qilish mexanizmining mavjud emasligi;
 - resurslarning qayta   tiklanmaydigan turlarini saklash imkoniyatining yo’qligi;
- mehnat qilish bilan bog’liq kafolatlarning mavjud emasligi;
-   fanda   fundamental   va   amaliy   tadqiqotlarning   rivojlanishiga   ko’maklashuvning
yo’qligi;
-   rivojlanishning   beqarorligi   hamda   ishlab   chiqarishning   pasayishi   va   inflyastiya
jarayonlarining mavjudligi.
27 2.2.  Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari
Bozor   infratuzilmasi   -   bu   bozor   aloqalarini   o’rnatish   va   ularning   bir
maromda   amal   qilishga   xizmat   korsatuvchi   muassasalar   tizimidir.     Unga   ombor
xo’jaligi,   transport,   aloqa   xizmatlari   ko’rsatuvchi   korxonalar,   tovar     va   xizmatlar
muomalasiga   xizmat   qiluvchi   muassasalar   (birjalar,   aukstionlar,   savdo   uylari,
savdo-sotiq   idoralari   va   agentliklari   kabilar),   moliya   -   kredit   munosabatlariga
xizmat   qiluvchi   muassasalar   (bank   turidagi   muassasalar,   kreditlash   idoralari,
sug’urta   va   moliya   kom’aniyalari,   soliq   idoralari)   va   ijtimoiy   sohaga   xizmat
ko’rsatuvchi   muassasalar   (uy   -   joy   va   kommunal   xizmat   idoralari,   aholini   ishga
joylashtirish   firmalari)   kiradi.   Axborot   xizmati   idoralari   ham   bozor
infratuzilmasining   alohida   bo’g’inini   tashkil   qilib,   ularga   ma’lumotlarni   to’plash,
umumlashtirish va sotish bilan shug’ullanuvchi kompaniya va firmalar kiradi.
      Bozor   infratuzilmasining   bu   barcha   unsurlari   ishlab   chiqaruvchilarning   savdo-
sotiq,   moliya-kredit   ishlariga,   sherik   topishiga,   ish   kuchini   yollashiga
ko’maklashadi,   davlatning   iqtisodiyotni   tartibga   soluvchi   tadbirlarini   amalga
oshiradi, ishlab chiqaruvchilar o’rtasida aloqa o’rnatishga yordam beradi. Ularning
bir   qismi   davlat   mulkchiligida   joylashsa,   boshqalari   mustaqil   muassasa   va
uyushmalardan iborat bo’lib, ko’rsatgan xizmatlari uchun haq oladi.
Bozor   infratuzilmasida   tovar   (xizmat)lar   muomalasiga   xizmat   ko’rsatuvchi
muassasalar  muhim  o’rin tutishi  sababli  ularning asosiylarining qisqacha  tavsifini
beramiz.
   Birja   - namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam savdo
-   sotiq   ishlarini   o’tkazuvchi   tijorat   muassasalaridir.   Tovar   birjalaridan   farq   qilib,
fond birjasida qimmatbaxo qog’ozlar va chet el valyutalarining oldi-sotdisi amalga
oshsa, mehnat birjasi ishchi kuchi egasi bilan uni yollovchi korxona o’rtasida turib,
unga bo’lgan talab va taklifni bir-biriga bog’laydi.
28       Birjaning   barcha   shakllarida   kelishuvning   xarakterli   belgisi   tovar,   akstiya   va
valyuta kurslariga, narxning tebranib turishiga chayqov yo’li bilan ta’sir qilishdir.
Birjada   uning   qatnashchilari   ayirboshlash   to’g’risida   bitim   tuzadi ,   lekin
tovarni   etkazib   berish   va   uning   haqini   to’lash   birjadan   tashqarida   yuz   beradi.
Bunda   tovar   egasi   va   xaridorlar   qatnashishi   shart   emas.   Ular   nomidan   ishni
brokerlar   (dallollar)   yuritadi.   Broker   (makler)lar   -   bu   tovar,   fond   va   valyuta
birjalarida oldi-sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus
firma.   Ular   odatda   mijozlar   toshirig’iga   ko’ra   va   uning   hisobiga   ish   yuritadi,
kafolat beruvchi hisobiga o’z nomidan savdo bitimlari tuzishi ham mumkin.
     Birjaning yana bir xususiyati shundaki, bu erda hali ishlab chiqarilmagan, lekin
tayyorlanishi   aniq   bo’lgan,   oldin   sotib   olinib,   egasi   ixtiyoriga   kelib   tushmagan
tovarlar ham sotiladi.
    Birjalar ixtisoslashgan yoki universal bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan birjalarda
ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, universal birjalarda har xil tovarlar sotiladi.
   Auksionlar   - alohida xususiyatlarga ega bo’lgan tovarlarni sotish uchun muayyan
joylarda   tashkil   qilingan   maxsus   kim   oshdi   savdo   muassasasi.   Auksionda   savdo
tovarlarning nisbatan cheklangan royxati bo’yicha, ommaviy sotuvga qo’yish yo’li
bilan   o’tkaziladi.   Auksion   e’lon   qilingan   vaqtda   va   ma’lum   davrda   o’tkaziladi.
Bunda   tovarlarning   bozorga   kelib   tushish   mavsumi   va   hajmi   hisobga   olinadi.
Auksion   savdosida   namuna   tovarlar     ro’yxatda   ko’rsatilgan   tartibda   savdoga
qo’yiladi,   xaridorlar   orasida   eng   yuqori   narxni   taklif   qilgan   kishi   tovarni   sotib
oladi.
      Aukstionlarda   san’at   asarlari,   noyob   buyumlar,   kollekstiyalar   ham   sotilishi
mumkin.   Savdo   yarmarkalari   ma’lum   vaqtda   o’tkazilib,   bu   erda   tovarlar   ulgurji
ravishda   oldi-sotdi   qilinadi.   Tovar   savdosi   uning   egasi   bilan   savdo   firmasi
o’rtasida yuz berib, unda bevosita  iste’molchi qatnashmaydi.
29 Savdo uylari   - savdo muassasasining maxsus turi. U ixtisoslashgan yoki universal
bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar bilan (kiyim - kechak,
oyoq kiyim, gazlama va h.k.) universal savdo uyi har xil tovarlar bilan savdo
qiladi. Savdo uylari tarkibida savdo firmalari muhim o’rin tutadi. Ular tijorat ishini
yurituvchi va ixtisoslashgan savdo - sotiq korxonalaridir. Firmalar mustaqil yoki
yirik sanoat korporastiyalari tarkibida ish yuritib, ulgurji va chakana savdo bilan
shug’ullanadigan turlarga bo’linadi. Ayrim firmalar har ikkala savdo turi bilan ham
shug’ullanadi.
30 2.3    Ko’p tarmoqli tashqi savdo qilish
Ko’p   tarmoqli   tashqi   savdo   firmalari   ham   savdo   uyi   deb   ataladi.   Ular   o’z
nomidan   va   ko’pincha   o’zlari   hisobidan   eksport-import   hamda   boshqa   savdo
aloqalarini  olib boradi. Tashqi  savdo  uylari  savdo  korxonalarini  sotib  olish,  jihoz
va   uskunalarni   ijaraga   toshirish,   kreditlar   berish,   sugurta   xizmati   ko’rsatish   bilan
moliya va ishlab chiqarish xizmatida ham qatnashadi.
Infratuzilma   tizimida   moliya   -   kredit   munosabatlariga   xizmat   qiluvchi
muassasalar   alohida   o’ringa   ega.   Ular   moliya   bozori,   uning   asosi   bolgan   kapital
bozorini   shakllantiradi   va   amal   qilish   tartib-qoidalarini   o’rnatadi.   Moliyaviy
muassasalardan   ko’pchiligi   o’ziga   xos   belgilarga   ega   bo’lsada,   ularning   barchasi
bitta   umumiy   belgiga   ega.   Ular   o’zlarining   majburiyatlarini   bildiradi,   ya’ni
mablag’lari   ortiqcha   bo’lgan   subektlardan   pul   qarz   oladi   va   o’z   nomidan
mablag’lari etishmagan subektlarga pul qarz beradi.
      Bozor   infratuzilmasining   banklar,   sug’urta   kompaniyalari,   soliq   va   bojxona
idoralari   kabi   muassasalari   moliya   -   kredit   munosabatlarida   alohida   o’ziga   xos
o’ringa ega. Ularning iqtisodiy faoliyati va moliyaviy munosabatlarda tutgan o’rni
bilan keyingi mavzularda batafsil tanishamiz.
      Bozor   iqtisodiyoti   subpektlarini   moliyaviy   axborotlar   bilan   ta’minlash   bozor
infratuzilmasining   axborot   xizmati   idoralari,   shu   jumladan   auditorlik   firmalari
zimmasiga   tushadi.   Auditor   firmalar   -   korxona,   firma,   kompaniyalar   moliyaviy
xo’jalik   faoliyatini   tekshirib   boruvchi,   ular   hisobotini   ekspertizadan   o’tkazuvchi
idora. Ular odatda aksioner jamiyat yoki kooperativ shaklda faoliyat ko’rsatadi va
to’liq   mustaqillikga   ega   bo’ladi.   Auditor   firmalar   o’z   ishini   har   bir   mamlakatda
yoki   xalqaro   miqyosda   qabul   qilingan   hisob-kitob   va   taftish   qoidalariga   binoan
olib boradi. Auditor firma ishida qatnashuvchi taftishchilar auditorlar deb ataladi.
31 Xulosa
1. Bozor   va   bozor   iqtisodiyoti   tovar   va   pul   munosabatlarining   rivoji   natijasida
vujudga keladi.
2. Bozor   munosabatlarining   suektlari   bir-biri   bilan   bog’liq   va   o’zaro   aloqada
bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy hajmi kabi ijtimoiy ishlab
chikarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda boladigan daromadlar va
harajatlar oqimini shakllantiradi.
3. Bozor   munosabatlarining   har   bir   ishtirokchisi   o’z   maksad   va   manfaatlaridan
kelib  chiqib   mustaqil   qaror   qabul   qiladi.  Aynan   xo’jalik  yurituvchi   subektlarning
iqtisodiy   erkinligi   va   mustaqilligi   bozor   ko’rinishidagi   iqtisodiy   munosabatlarni
vujudga   keltiradi   hamda   o’z   rivojlanishining   tabiiy-evolyustion,   dinamik
xususiyatini belgilab beradi.
4. Bozor iqtisodiyoti   murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo’lib, birlashgan, o’zaro
boglangan   va   birgalikda   harakatlanadigan   bir   qancha   tarkibiy   elementlarni   o’z
ichiga oladi.
5. Bozor   iqtisodiyotining   normal   amal   qilishi   uchun   uning   infratuzilmasi
shakllantiriladi. Bozor   infratuzilmasi     bu bozor  munosabatlariga  ko’mak berishga
qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir.
6. Bozor   iktisodiyoti   tizimining   afzalligiga   qaramay,   shunday   muammolar   borki,
ularni  bozor  yordamida  hal   etish  mumkin  emas   yoki   ehtimoli   kam.  Ana  shunday
muammolarni   hal   etish   uchun   davlat   ularni   oz   zimmasiga   olishi   kerak   yoki
bo’lmasa   mavjud   muammolarni   hal   etilishi   uchun   shart-sharoit   yaratib   berishi
kerak.
7. Bozor iqtisodiyoti    tovar ishlab chiqarish , ayirboshlash va pul muomalasi qonun
qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir.
      Bozor   mexanizmi   bozor   iqtisodiyotining   faoliyat   qilishini   tartibga   solishni   va
iqtisodiy   jarayonlarni   uyg’unlashtirishni   ta’minlaydigan   dastak   va
vositalardir.Bozor  ishlab chiqaruvchilar va istmolchilar (sotuvchilar va xaridorlar)
o’rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida bo’ladigan munosabatlar yig’indisidir.
32       Bozor   ob’ekti     bozorga,   ayirboshlash   munosabatlariga   jalb   qilingan   iqtisodiy
faoliyatning   natijalari   va   iqtisodiy   resurslar,   tovar,   pul   va   unga   tenglashtirilgan
moliyaviy aktivlardir. Bozor  sub’ekti    bozorning, ayirboshlash  munosabatlarining
qatnashchilaridir.   Bozor   infratuzilmasi     ayirboshlash   munosabatlariga   xizmat
qiluvchi muassasaviy tuzilmalardir.
Shunday   qilib,   bozor   infratuzilmasi   va   uning   qarab   chiqilgan   unsurlari
barcha   bozor   turlarining   faoliyat   ko’rsatishi,   hamda   davlatlararo   iqtisodiy
munosabatlarni tartibga solishni ta’minlaydi.
33 Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning “O’zbekiston 
Respublikasining  2016 yilgi  asosiy makroiqtisodiy  ko’rsatkichlari  prognozi va 
davlat byudjeti parametrlari to’g’risida»gi qarori - 2015
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev 
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi 
to’g’risida” gi Farmoni – 2017
3. Sh.Shodmonov, M.Raxmatov “Iqtisodiyot nazariyasi” fanining ikki chigal
tuguni va uning еchimi. Monografiya. Toshkеnt: Iqtisodiyot, 2019 yil
4 . Raxmatov M.A., B.Z.Zaripov. Klastеr – intеgratsiya, innovatsiya va
iqtisodiy o‘sish. T.: Zamin Nashr, 2019 y. 20 bеt.
5 . Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T.,«Fan
va texnologiya» nashriyoti, 2020. – 784 b. 
34

34

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Industrial tarmoqlarida kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish, tayyorlash va qayta tayyorlash
  • 2016-2023 yillarda O'zbekistonda asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar dinamikasi
  • Assotsiatsiya koeffitsienti
  • XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish
  • Xizmat sohasida yetakchi bo’lishning zamonaviy tamoyillari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский