Bozor iqtisodiyoti ob'ektlari va sub'ektlari, iqtisodiy munosabatlar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	105.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Sherzodjon Kamoldinov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Sentyabr 2024

13 Sotish

Bozor iqtisodiyoti ob'ektlari va sub'ektlari, iqtisodiy munosabatlar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH .................................................................................................................................................. 2
I BOB. BOZOR IQTISODIYOTI OB'EKTLARI VA SUB'EKTLARI .................................................................. 4
1.1 Bozor ob'ektlarining o'zaro bog'liqligi va funksiyalari .................................................................... 4
1.2 Bozor iqtisodiyoti sub'ektlarning roli va o'zaro munosabatlari ...................................................... 9
II BOB. IQTISODIY MUNOSABATLAR TIZIMIDA MULKIY MUNOSABATLAR, ULARNING O'RNI VA RO'LI
........................................................................................................................................................... 15
2.1 Mulkiy munosabatlar va ularning tahlili ....................................................................................... 15
2.2 Mulkiy munosabatlarning iqtisodiyotni tashkil etishdagi roli ....................................................... 20
2.3 Mulkiy munosabatlarning rivojlanish yo‘llari ............................................................................... 25
XULOSA .............................................................................................................................................. 30
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ..................................................................................................... 33
1

KIRISH
Bozor iqtisodiyoti – zamonaviy iqtisodiy tizimning asosiy modeli bo'lib,
resurslar taqsimoti, ishlab chiqarish va iste'mol jarayonlarini boshqarishning
samarali yo'lidir. Bozor iqtisodiyotining ob'ektlari va sub'ektlari orasidagi o'zaro
munosabatlar, ishlab chiqarish va iste'mol jarayonining boshqarilishi orqali
jamiyatning iqtisodiy faoliyatini shakllantiradi. Shu bilan birga, mulkiy
munosabatlar tizimi bozorning asosiy faoliyatini tashkil etadi, ya'ni mulkni
yaratish, taqsimlash va undan foydalanish orqali iqtisodiy resurslar samarali
ravishda boshqariladi.
Mavzuning dolzarbligi shundaki, bozor iqtisodiyotining rivojlanishi va
muvaffaqiyati ko'plab omillarga, jumladan, iqtisodiy ob'ektlar va sub'ektlar
orasidagi samarali munosabatlarga, shuningdek, mulkiy munosabatlarning
shakllanishi va o'zgarishiga bog'liqdir. Xususan, bozor tizimida mulkni boshqarish
va unga tegishli munosabatlarni tashkil etish iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda
muhim rol o'ynaydi. Bozor iqtisodiyotida ishlab chiqaruvchilar, iste'molchilar va
davlat o'rtasidagi o'zaro munosabatlar, mulkiy munosabatlarning samaradorligi
bilan chambarchas bog'liqdir.
Kurs ishi maqsadi: Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi bozor
iqtisodiyotining ob'ektlari va sub'ektlari, shuningdek, mulkiy munosabatlar
tizimining iqtisodiy tizimdagi o'rni va rolini o'rganishdan iboratdir. Ishda bozor
iqtisodiyotining asosiy elementlari, mulkiy munosabatlarning turlari va ularning
iqtisodiy jarayonlar bilan o'zaro aloqasi chuqur tahlil qilinadi.
Kurs ishi vazifalari: Bozor ob'ektlari (tovarlar, xizmatlar, mehnat, kapital)
va sub'ektlari (iste'molchilar, ishlab chiqaruvchilar, davlat) o'rtasidagi o'zaro
munosabatlarni tahlil qilish. Xususiy mulk, davlat mulki va aralash mulk
shakllarini ko'rib chiqish, ularning iqtisodiy tizimdagi o'rnini tahlil qilish. Mulkiy
munosabatlar orqali resurslar taqsimoti va samaradorlikni baholash. Mulkiy
munosabatlarning iqtisodiy barqarorlik va rivojlanishga ta'sirini o'rganish. Bozor
2

iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun mulkiy munosabatlar tizimining muhim
jihatlarini o'rganish.
Mavzuning dolzarbligi: Bozor iqtisodiyoti so'ngi o'n yilliklarda global
miqyosda eng keng tarqalgan iqtisodiy tizimlardan biriga aylangan. Har bir davlat
o'z iqtisodiy tizimini bozor tamoyillariga asoslab rivojlantirishga harakat qilmoqda.
O'zbekistonning iqtisodiy rivojlanish strategiyasida ham bozor iqtisodiyotiga o'tish
jarayoni asosiy o'rin tutmoqda. Shunday ekan, bozor iqtisodiyotining ob'ektlari,
sub'ektlari va mulkiy munosabatlarning iqtisodiy tizimdagi o'rnini tahlil qilish,
ushbu sohada yuzaga kelayotgan muammolarni hal etishga yordam beradi.
Ayniqsa, xususiylashtirish jarayonlari, mulkni boshqarish va resurslarni
taqsimlashning samaradorligi iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga ta'sir etuvchi
asosiy omillardan biridir.
Kurs ishining ob'ekti: Kurs ishining ob'ekti bozor iqtisodiyoti tizimining
ob'ektlari, sub'ektlari va mulkiy munosabatlar tizimidir. Bunda bozor ob'ektlari va
sub'ektlari orasidagi o'zaro munosabatlar, mulkni boshqarish va iqtisodiy resurslar
taqsimotining samaradorligi ko'rib chiqiladi.
Kurs ishining predmeti: Kurs ishining predmetii bozor iqtisodiyoti
faoliyatini tashkil etuvchi iqtisodiy sub'ektlar (iste'molchilar, ishlab chiqaruvchilar,
davlat) va ularning mulkiy munosabatlar tizimida tutgan o'rni va roli bo'ladi.
Shuningdek, mulkiy munosabatlar tizimining rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillar
ham sub'ekt sifatida o'rganiladi.
Kurs ishining tartibi: Kirish, Asosiy bo'lim: 2 bob va 5 reja, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
3

I BOB. BOZOR IQTISODIYOTI OB'EKTLARI VA
SUB'EKTLARI
1.1 Bozor ob'ektlarining o'zaro bog'liqligi va funksiyalari
Bozor iqtisodiyoti tizimi o'z ichiga bir nechta ob'ektlarni oladi, ular o'zaro
bog'liq va muvofiqlashgan holda ishlaydi. Bozor ob'ektlari iqtisodiy jarayonlarni
tashkil etadi, resurslarni taqsimlaydi va ishlab chiqarish bilan iste'mol o'rtasidagi
aloqalarni ta'minlaydi. Ushbu ob'ektlar bir-biri bilan faol aloqada bo'lib, bozorning
samarali ishlashini ta'minlaydi.
Bozor ob'ektlari, asosan, tovarlar, xizmatlar, mehnat va kapitalni o'z ichiga
oladi. Ularning o'zaro bog'liqligi va funksiyalarini tushunish bozor tizimining
qanday ishlashini, iqtisodiy resurslarning qanday taqsimlanishini va ishlab
chiqarishning samaradorligini aniqlashda muhimdir.
1. Tovarlar
Tovarlar – bu iste'molchilar tomonidan foydalaniladigan, iqtisodiy
ehtiyojlarni qondirish uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlardir. Tovarlar bozorining
asosiy funksiyasi – resurslarni taqsimlash va iste'molchilar ehtiyojlarini
qondirishdir. Tovarlar o'rtasida raqobat, ishlab chiqaruvchilar tomonidan sifat va
narxni belgilash, bozorning samarali ishlashiga yordam beradi.
Iqtisodiy ehtiyojlarni qondirish: Tovarlar iste'molchilarni zaruriy mahsulotlar
bilan ta'minlaydi.
Raqobatni rag'batlantirish: Tovarlar bozorida turli ishlab chiqaruvchilar
o'rtasida raqobat bo'lishi ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
Narx shakllanishi: Tovarlar bozorida narxlar talab va taklifga asoslangan
holda shakllanadi.
2. Xizmatlar
Xizmatlar – bu tovarlardan farqli o'laroq, moddiy shaklga ega bo'lmagan,
lekin iqtisodiy ehtiyojlarni qondiradigan mahsulotlardir. Xizmatlar odatda ma'lum
vaqt davomida, biror jarayonni amalga oshirish orqali taqdim etiladi. Xizmatlar
4

bozorida ham iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar o'rtasida o'zaro aloqalar
mavjud.
Iste'molchilar ehtiyojlarini qondirish: Xizmatlar insonlar va tashkilotlarning
turli ehtiyojlarini qondiradi (masalan, tibbiy yordam, ta'lim, transport).
Raqobatni qo'llab-quvvatlash: Xizmatlar sohasida ham raqobat mavjud bo'lib,
bu xizmatlarni yanada yaxshilash va arzonlashtirishga undaydi.
Iqtisodiy samaradorlikni oshirish: Xizmatlar bozorida innovatsiyalar va yangi
xizmatlarning paydo bo'lishi iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshiradi.
3. Mehnat
Mehnat – bu ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan inson resursidir.
Mehnat bozorining funksiyasi ishchilarni samarali taqsimlash va ularning
mahoratini ishlab chiqarishga yo'naltirishdir. Ishchilar o'z malakasi va qobiliyatiga
qarab ish haqi olishadi.
Ishchi kuchini taqsimlash: Mehnat bozorida ishchilar o'z qobiliyatlari va
tajribalari asosida ishga joylashadi.
Ish haqi shakllanishi: Mehnat bozorida ish haqi talab va taklif asosida
shakllanadi.
Iqtisodiy samaradorlikni ta'minlash: Mehnatning samarali taqsimlanishi ishlab
chiqarishning samaradorligini oshiradi.
4. Kapital
Kapital – bu ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan vositalar (mashinalar,
asboblar, bino va inshootlar) va moliyaviy resurslar (pul, aksiyalar, obligatsiyalar)
hisoblanadi. Kapital bozorida ishlab chiqaruvchilar resurslarni jalb qiladi va ularni
ishlab chiqarish jarayonida foydalanadi.
Ishlab chiqarish jarayonini qo'llab-quvvatlash: Kapital ishlab chiqarishning
muhim vositasi bo'lib, ishlab chiqarishning kengayishiga xizmat qiladi.
Investitsiyalarni jalb qilish: Kapital bozorida pul mablag'larini to'plash va
sarflash orqali yangi ishlab chiqarish loyihalarini amalga oshirish mumkin.
Rivojlanish va innovatsiyalar: Kapital orqali yangi texnologiyalar va ishlab
chiqarish usullarini joriy qilish mumkin, bu esa iqtisodiy o'sishga yordam beradi.
5

Moliya bozori - bu moliyaviy aktivlarni sotish sohasi va ushbu aktivlarni
sotuvchilar va sotib oluvchilar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar. Korxonalarning
moliyaviy faoliyati moliya bozorining faoliyati, uning turlari va segmentlarining
rivojlanishi va uning konyunkturasining holati bilan uzviy bog'liqdir. Moliya
bozori o'zining eng umumiy ko'rinishida bozor bo'lib, unda turli xil moliyaviy
vositalar va moliyaviy xizmatlar sotib olish va sotish ob'ekti hisoblanadi.
Bozor ob'ektlari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik va ularning funksiyalari
bozorning samarali ishlashiga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, ishlab chiqaruvchi
tovarlarni ishlab chiqarish uchun mehnat va kapitalni ishlatadi, iste'molchilar esa
bu tovarlarni sotib olish orqali ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy faoliyatini
rag'batlantiradi. Tovar va xizmatlar bozoridagi talab va taklif, mehnat bozorida
ishchilar va ish beruvchilar o'rtasidagi o'zaro aloqalar orqali shakllanadi. Kapital
bozorida esa ishlab chiqarishga investitsiyalar jalb qilinadi, bu ishlab chiqarish
jarayonini kengaytirishga yordam beradi.
"Moliya bozori" tushunchasi 1
ma'lum darajada kollektiv,
umumlashtirilgan. Haqiqiy amaliyotda u moliyaviy bozorlarning alohida
turlarining keng qamrovli tizimini tavsiflaydi, ularning har biri o'zaro bog'liq
bo'lgan har xil segmentlarga ega.
Albatta, moliya bozori umuman bozorning eng muhim tarkibiy qismlaridan
biri hisoblanadi. Shuning uchun kontseptsiya bozorni shunday ta'riflash uchun
xarakterli bo'lgan noaniqlikka duch keladi. Endi moliya bozorining mohiyati ,
uning tuzilishi to'g'risida yagona fikr yo'q, ya'ni bu haqda umuman qabul qilingan
tushuncha yo'q.
Moliya bozorining ta'riflari eng umumiy, xususan, ma'lum bir hodisaga
bog'liq va shu sababli kontseptsiya doirasini toraytiradi.
Aksariyat mualliflarning fikriga ko'ra, moliya bozorining mohiyati iqtisodiy
munosabatlar va ularga xizmat ko'rsatuvchi institutlarning yig'indisidan iborat
bo'lib, moliyaviy vositalar orqali pulning kapitalga aylanishini ta'minlaydi.
1
uz.wikipedia.org/wiki/Moliya_bozori
6

Boshqa har qanday kabi, moliya bozori moliyaviy resurslarni sotib oluvchilar
va sotuvchilar o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqalarni o'rnatish uchun
mo'ljallangan.Moliya bozori har xil turdagi bozorlarni birlashtirgan ancha
murakkab tuzilma bo'lib, ularning har biri o'z segmentlariga ega.
Moliya bozorining mohiyatini ochib berish uchun biz uning tarkibiy qismlarini
tavsiflaymiz. Moliya bozorlarining faoliyati tahlili muayyan segmentatsiya,
ajratish va ularning qoidalariga muvofiq ishlaydigan alohida bozorlarni ajratishni
o'z ichiga oladi. Moliya bozorlarini tasniflashga turli xil yondashuvlar mavjud.
Tasniflash - moliyaviy aktivlarning (vositalarning) muomalasi davri
bo'yicha. Moliyaviy bozorlarning quyidagi turlari ajratiladi: pul bozori va kapital
bozori.
Pul bozorida bozor moliya vositalari va muomala muddati bir yilgacha
bo'lgan barcha ko'rib chiqilgan moliya bozorlarining moliyaviy xizmatlari sotiladi
va sotib olinadi. Moliya bozorlaridagi ushbu qisqa muddatli sektorning faoliyati
korxonalarga joriy to'lov qobiliyatini va vaqtincha bo'sh turgan balansidan samarali
foydalanishni ta'minlash uchun pul mablag'lari taqchilligini to'ldirish bilan bog'liq
muammolarni hal qilishga imkon beradi. Pul bozorida muomalada bo'ladigan
moliyaviy aktivlar eng likvid hisoblanadi; ular moliyaviy xavfning eng past
darajasiga ega va ular uchun narxlash tizimi nisbatan sodda.
Kapital bozorida bitimlar xuddi shu tarzda amalga oshiriladi , faqat muomala
muddati bir yildan oshadi. Kapital bozorining ishlashi korxonalarga real
investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun investitsiya resurslarini
shakllantirish va samarali moliyaviy investitsiyalar (uzoq muddatli moliyaviy
investitsiyalarni amalga oshirish) muammolarini hal qilishga imkon beradi. Kapital
bozorida muomalada bo'lgan moliyaviy aktivlar odatda kamroq likvid, ular eng
yuqori moliyaviy tavakkalchilikka ega va shunga mos ravishda daromadlilik
darajasi yuqori.
Moliyaviy bozorlarni tasniflash mintaqaviy asosda ham amalga oshirilishi
mumkin.Moliyaviy bozorlarni mintaqaviy xususiyat bo'yicha tasniflash. Moliya
bozorining asosiy tasnifi aylanma moliyaviy aktivlar (vositalar, xizmatlar) turlari
7

bo'yicha. Moliya bozorining quyidagi tarkibiy qismlari ajratilgan:
- kredit bozori;
- qimmatli qog'ozlar bozori (yoki fond bozori);
- valyuta bozori ;
- sug'urta bozori;
- qimmatbaho metallar bozori.
1-jadval
Moliya bozorining turlari 2
Moliya bozorining
turi Aniq xususiyatlar
Mahalliy asosan tijorat banklari, sug'urta kompaniyalari ,
uyushmagan uyushgan qimmatli qog'ozlar savdogarlari
va ularning kontragentlari - mahalliy xo'jalik yurituvchi
subyektlar va aholi bilan operatsiyalar;
Mintaqaviy mintaqa (respublika) miqyosida faoliyat yurituvchi
moliya bozorini tavsiflaydi va mahalliy uyushmagan
bozorlar bilan bir qatorda mintaqaviy fond va valyuta
birjalari tizimini o'z ichiga oladi:
Milliy mamlakat moliya bozorlarining butun tizimini, ularning
barcha turlari va tashkiliy shakllarini o'z ichiga oladi;
Dunyo Bu global moliyaviy tizimning ajralmas qismi bo'lib,
unda ochiq iqtisodiyotga ega davlatlarning milliy
moliyaviy bozorlari birlashtirilgan.
2
uzinterbiz.com/sarmoya-investitsiya-kiritish/moliya-bozori
8

Kredit bozori bu turli xil to'lov vositalariga talab va taklif mavjud bo'lgan
bozorlarning umumiy belgilaridir. Kredit operatsiyalari odatda qarz oladigan va
toraytiradigan kredit tashkilotlari yoki qimmatli qog'ozlar bozorida sotiladigan va
sotib olinadigan turli qarz vositalarining harakati bilan vositachilik qiladi. Shunday
qilib, kredit bozori korxonalarni tasarrufiga investitsiyalar kiritish uchun mablag'
beradi va aynan shu pullar iqtisodiyotning ushbu sektorlarida etishmayotgan
sektorlarga nisbatan ko'proq pul mablag'lari yo'naltirilganligi sababli amalga
oshiriladi. Kredit bozorida korxonalar o'z sarmoyalarini moliyalashtirish uchun pul
olishadi; ba'zan korxonalar kreditlar shaklida pul berishadi, lekin, qoida tariqasida,
ishlab chiqarish sektori berganidan ko'proq narsani oladi. Shu sababli, kredit
bozorining asosiy vazifalaridan biri, aholi mablag'lari va mavjud mablag'larni
investitsiyalar uchun vositachilarga yo'naltirish.
Kredit bozori ishlab chiqarish va savdoning o'sishiga, mamlakat
ichidagi kapitalning harakatlanishiga , pul mablag'larining tejalishini
investitsiyalarga aylantirishga, ilmiy-texnik inqilobni amalga oshirishga va asosiy
kapitalning yangilanishiga yordam beradi. Kredit bozorining iqtisodiy roli uning
kapitalni barcha kapitalizatsiyasi manfaatlariga ko'ra kichik, nomutanosib
mablag'larni birlashtirish qobiliyatidir. Bu bozorga ishlab chiqarish va kapitalning
kontsentratsiyasi va markazlashuviga faol ta'sir ko'rsatishga imkon beradi.
1.2 Bozor iqtisodiyoti sub'ektlarning roli va o'zaro munosabatlari
Bozor iqtisodiyoti tizimida sub'ektlar — bu iqtisodiy faoliyatni amalga
oshiradigan turli toifadagi ishtirokchilardir. Har bir sub'ekt o'zining aniq vazifalari
va manfaatlari bilan bozor jarayoniga qatnashadi. Bozor iqtisodiyotining samarali
ishlashi uchun sub'ektlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar ahamiyatlidir. Ushbu
munosabatlar talab va taklif, narxlar va resurslar taqsimoti kabi bozor
mexanizmlarini boshqarishga yordam beradi.
Bozor iqtisodiyotining asosiy sub'ektlari iste'molchilar (xaridorlar), ishlab
chiqaruvchilar (firmalar), davlat, moliyaviy institutlar va boshqa vositachilar.
9

Iste'molchilar bozor iqtisodiyotining muhim sub'ektlaridan biridir, chunki ular
tovarlar va xizmatlarga talab yaratadilar. Iste'molchilar o'z ehtiyojlarini qondirish
uchun bozorda turli mahsulotlar va xizmatlarni sotib olishadi. Iste'molchilar
bozorda talabni yaratadilar, bu esa ishlab chiqaruvchilarni ishlab chiqarish
jarayonini tashkil etishga undaydi. Talabning oshishi yoki kamayishi narxlarni va
ishlab chiqarishni shakllantiradi. Iste'molchilar o'z ehtiyojlarini qondirish uchun
tovar va xizmatlarga sarflagan mablag'lar orqali ishlab chiqaruvchilarga resurslarni
taqsimlashadi. Iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirishda ishlab chiqaruvchilar
o'rtasida raqobatni shakllantiradi, bu esa bozorning samaradorligini oshiradi.
Ishlab chiqaruvchilar – bu bozor iqtisodiyotining boshqa muhim sub'ekti
bo'lib, ular tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish orqali iqtisodiy resurslarni
taqsimlashadi. Ishlab chiqaruvchilar mahsulotlarni ishlab chiqarib, ular orqali
bozor talabini qondirishadi. Ishlab chiqaruvchilar bozor talabiga muvofiq tovarlar
va xizmatlar yaratadilar. Ularning faoliyati iqtisodiy o'sish va rivojlanishning
asosini tashkil etadi. Ishlab chiqaruvchilar o'z faoliyatlari uchun zarur bo'lgan
mehnat, kapital, yer va texnologiyalarni yig'ish, boshqarish va taqsimlashadi.
Ishlab chiqaruvchilar narxlar siyosatini belgilaydilar. Ular o'z xarajatlarini qoplash
va foyda olish uchun narxlarni belgilashadi, bu esa talab va taklifga ta'sir
ko'rsatadi. Ishlab chiqaruvchilar innovatsiyalarni joriy etish orqali mahsulotlarni
sifat jihatidan yaxshilash, ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish va
bozorni yangi mahsulotlar bilan boyitishadi.
Davlat bozor iqtisodiyotida muhim regulyator va sub'ektdir. U bozorni
boshqarish va nazorat qilish uchun turli siyosatlar va qonunlarni ishlab chiqadi.
Davlatning bozorga aralashuvi orqali iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga harakat
qilinadi. Davlat bozorda monopoliyalarni oldini olish, raqobatni ta'minlash va
iste'molchilarni himoya qilish uchun qonunlar va normativ hujjatlar yaratadi.
Davlat fiskal va monetar siyosatni amalga oshirish orqali iqtisodiy faollikni
boshqaradi. Masalan, soliq siyosati va pul-kredit siyosati orqali davlat iqtisodiy
o'sishni qo'llab-quvvatlashga intiladi. Davlat ijtimoiy xizmatlarni, sog'liqni saqlash,
10

ta'lim va boshqa sohalarni moliyalashtirish orqali iqtisodiy tizimdagi tengsizlikni
kamaytirishga harakat qiladi.
Moliyaviy institutlar (banklar, kredit tashkilotlari, sug'urta kompaniyalari) va
boshqa vositachilar bozor iqtisodiyotining muhim qismini tashkil etadi. Ular pul va
kapitalni taqsimlash, resurslarni samarali boshqarish va iqtisodiy sub'ektlar
o'rtasida vositachilik qilish orqali iqtisodiy jarayonlarni qo'llab-quvvatlaydi.
Moliyaviy institutlar resurslarni taqsimlash, investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy
sub'ektlar o'rtasida kapitalni samarali tarqatish orqali iqtisodiy o'sishni qo'llab-
quvvatlaydi. Sug'urta va boshqa moliyaviy xizmatlar orqali moliyaviy institutlar
iqtisodiy sub'ektlarga risklarni boshqarishda yordam beradi. Kreditlar va boshqa
moliyaviy vositalar orqali ishlab chiqaruvchilarga, shuningdek, boshqa iqtisodiy
sub'ektlarga kapitalni jalb qilish va loyihalarni moliyalashtirishga yordam beradi.
Bozor iqtisodiyoti sub'ektlari o'rtasidagi o'zaro munosabatlar talab va taklif,
narxlar, ishlab chiqarish va iste'mol jarayonlariga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Har bir
sub'ektning bozor jarayonida o'z o'rni va vazifasi mavjud, va ular bir-biri bilan
o'zaro aloqada bo'lib, iqtisodiy faoliyatni amalga oshiradi.
Iste'molchi va ishlab chiqaruvchi o'rtasidagi munosabatlar: Iste'molchilar
ishlab chiqaruvchilardan tovarlar va xizmatlarni sotib olishadi, ishlab
chiqaruvchilar esa iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot ishlab
chiqarishadi.
Ishlab chiqaruvchi va davlat o'rtasidagi munosabatlar: Ishlab chiqaruvchilar
davlat tomonidan belgilangan qonunlar va normativlarga amal qilishadi, davlat esa
ishlab chiqaruvchilarning faoliyatini tartibga solish uchun nazorat qiladi.
Iste'molchi va davlat o'rtasidagi munosabatlar: Davlat iste'molchilarni himoya
qilish uchun qonunlar ishlab chiqadi, masalan, iste'molchi huquqlarini himoya
qilish, narxlar barqarorligini ta'minlash va ijtimoiy yordamlar ko'rsatish.
Bozor iqtisodiyoti turli segmentlardan tashkil topgan bo'lib, har bir segmentda
o'zaro aloqada bo'lgan sub'ektlar mavjud. Ularning har biri o'z rolini bajaradi va
bozorning samarali ishlashini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Bozor
11

sub'ektlarining asosiy turlari — ishlab chiqaruvchilar , sotuvchilar va
iste'molchilar dir. Quyida ushbu sub'ektlar haqida batafsil ma'lumot beramiz.
Ishlab chiqaruvchilar bozorning eng muhim sub'ektlaridan biri bo'lib, ular
tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va taklif qilish bilan shug'ullanadi. Ishlab
chiqaruvchilar bozorni tovar va xizmatlar bilan ta'minlaydilar va ularning asosan
ikki asosiy funktsiyasi bu - ishlab chiqaruvchilar bozorda mavjud bo'lgan talabga
javob beradigan mahsulotlarni yaratadilar. Ular tovarlar va xizmatlarni ishlab
chiqarishda zarur resurslarni (mehnat, kapital, texnologiya) taqsimlaydilar. Ishlab
chiqaruvchilar mahsulotning narxini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Ular
ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olib, foyda olish uchun narx belgilaydilar.
Ishlab chiqaruvchilar yangi mahsulotlar va texnologiyalarni ishlab chiqish orqali
bozorni yangilashadi. Ular raqobatni kuchaytirish va ishlab chiqarishni samarali
qilishga harakat qiladilar. Tovarlar yoki xizmatlarni ishlab chiqaradigan korxonalar
(masalan, avtomobil ishlab chiqaruvchi kompaniya, qishloq xo'jaligi
mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi fermer xo'jaligi).
Sotuvchilar bozorning sub'ekti sifatida ishlab chiqaruvchilarning
mahsulotlarini iste'molchilarga etkazish va sotish bilan shug'ullanadi. Sotuvchilar
ko'pincha tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan sotib olib, iste'molchilarga sotishadi.
Sotuvchilar ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlarini iste'molchilarga yetkazib
berishadi. Ular bozorni kengaytirish, mahsulotlarni sotish va iste'molchilarga
etkazish uchun vositachilik rolini bajaradi. Sotuvchilar narx siyosatini ishlab
chiqaruvchilarning narxlariga va bozor talabiga qarab belgilaydilar. Ba'zan
sotuvchilar narxlarni pasaytirib yoki ko'tarib sotish orqali raqobatbardosh
ustunlikka ega bo'lishadi. Sotuvchilar iste'molchilar talabini tushunishlari va
ularning ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulotlarni taqdim etishlari kerak. Ular
iste'molchilarga eng yaxshi taklifni taqdim etishga intilishadi. Chakana sotuvchilar
(retailerlar) : Do'konlar, supermarketlar va boshqa sotuvchilar, masalan, kiyim-
kechak do'konlari, elektronika do'konlari, oziq-ovqat tarmoqlari.
12

Iste'molchilar bozor iqtisodiyotining boshqa asosiy sub'ekti bo'lib, ular ishlab
chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotib olishadi va
iste'mol qilishadi. Iste'molchilar bozor talabining shakllanishida muhim rol
o'ynaydi, chunki ular o'z ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulotlar va xizmatlarga
talab bildiradilar. Iste'molchilar bozor talabini tashkil etadi. Ular ma'lum bir tovar
yoki xizmatga ehtiyoj sezishadi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni o'z mahsulotlarini
ishlab chiqarishga undaydi. Iste'molchilarning talabiga asoslanib, narxlar va sifat
o'zgaradi. Agar iste'molchilar sifatli va arzon mahsulotlarni afzal ko'rsalar, ishlab
chiqaruvchilar bu talabni qondirishga intilishadi. Iste'molchilar turli xil ehtiyojlar
va istaklar bilan bozorda turli tovarlarga talabni yaratadilar. Bu ishlab
chiqaruvchilarga turli mahsulotlarni ishlab chiqarish va raqobatni kuchaytirishga
imkon beradi. Odamlar va iste'molchilar guruhlari : Barcha shaxslar, oilalar,
tashkilotlar va davlatlar bozorning iste'molchi sub'ekti hisoblanadi. Ular oziq-
ovqat, kiyim-kechak, transport xizmatlari, sog'liqni saqlash xizmatlari va boshqa
mahsulotlarni sotib olishadi.
Bozor iqtisodiyoti segmentlari o'rtasidagi o'zaro munosabatlar quyidagicha
bo'ladi:
 Ishlab chiqaruvchi va sotuvchi o'rtasidagi munosabatlar : Ishlab chiqaruvchi
mahsulotni sotuvchiga taqdim etadi, sotuvchi esa uni iste'molchilarga sotadi.
Sotuvchilar mahsulotni ishlab chiqaruvchilardan sotib olishadi va ular o'rtasidagi
shartnomalar orqali tovarlar almashiladi.
 Sotuvchi va iste'molchi o'rtasidagi munosabatlar : Sotuvchi tovarlarni
iste'molchilarga sotadi. Sotuvchilar iste'molchilar talabini hisobga olib,
mahsulotlarni taqdim etadilar va narxlarni belgilaydilar. Iste'molchilar sotuvchi
tomonidan taqdim etilgan mahsulotlarni xarid qilishadi.
 Ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasidagi munosabatlar : Iste'molchilar
ishlab chiqaruvchilardan mahsulotlarni sotib olishadi va ishlab chiqaruvchilar o'z
mahsulotlari orqali iste'molchilarning ehtiyojlarini qondiradilar.
13

Bozor iqtisodiyoti sub'ektlarining turli segmentlaridagi o'zaro munosabatlar
va ularning roli samarali bozor mexanizmining asosini tashkil etadi. Ishlab
chiqaruvchilar mahsulot yaratadi, sotuvchilar ularni iste'molchilarga etkazib
beradi, va iste'molchilar esa mahsulotlar va xizmatlarga talabni shakllantiradi. Har
bir sub'ektning o'z roli bo'lib, ular birgalikda bozorning samarali ishlashini
ta'minlaydi.
14

II BOB. IQTISODIY MUNOSABATLAR TIZIMIDA MULKIY
MUNOSABATLAR, ULARNING O'RNI VA RO'LI
2.1 Mulkiy munosabatlar va ularning tahlili
Davlat mulki – bu mulkka egalik qilish, foydalanish, o‘zlashtirish va tasarruf
qilish davlat ixtiyorida bo‘lgan barcha mulk ob‘ektlaridan iborat. Bu mulk asosan
ikki yo‘l bilan hosil bo‘ladi:
- birinchisi, xususiy mol-mulk milliylashtirilib , davlat ixtiyoriga o‘tkaziladi,
- ikkinchisi, davlat mablag’lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli
korxona va tashkilotlarga investitsiyalar kiritish.
Bunga misol qilib takror ishlab chiqarib bo‘lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik
inshoatlar va transport vositalari, yo‘llarni ko‘rsatish mumkin. O‘zbekiston
Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Respublika mulkidan va ma‘muriy-
xududiy (munitsipal) tuzilmalar mulkidan iborat bo‘ladi. Yer, yer osti boyliklari ,
suv, havo bo‘shlig’i, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar,
respublika hokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol mulki, davlatga qarashli
madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet mablag’lari, oltin zahirasi, valyuta fondi va
boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi. Ma‘muriy-xududiy
(munitsipal) tuzilmalar mulkidan davlat hokimiyati mahalliy organlar mol-mulki ,
mahalliy byudjet mablag’lari, munitsipal uy-joy fondi va kommunal xo‘jaligi
korxonalari va boshqa mulkiy majmualari, xalq ta‘limi, madaniyat, sog’liqni
saqlash muassasalari kabi mol-mulki bo‘ladi. Jamoa mulki – bu ixtiyoriy ravishda
jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma‘naviy boyliklarni yaratish va
uni hamjihatlik bilan o‘zlashtirilishidir. Jamoa mulki davlat mulkini korxona
jamoasi sotib olishi, badal to‘lab korxona qurishi, aksiya chiqarib uni sotish
yo‘llari bilan shakllanadi. Jamoa mulkiga kooperativlarning , ijara va jamoa
korxonalarining, aksionerlar jamiyatlari, xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlarning,
jamoa tashkilotlari va diniy tashkilotlarining mulki kiradi, bu mulkka ayrim
shaxslar emas , balki ma‘lum guruh, kishilar egalik qiladilar. Shaxsiy mulk - bu har
bir kishining mulki bo‘lib, bu mulkdan shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojni qondirish
15

uchun foydalaniladi va qonun bilan himoya qilinadi. Shaxsiy mulk har bir
kishining mehnat daromadlari evaziga hosil bo‘ladi va ko‘payib boradi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk aksiyadan kelgan dividend, bank foizlari,
xususiy tadbirkorlik daromadi, mulkini ijaraga berishdan kelgan daromad kabi
yangi manbalarga asoslanadi. Shaxsiy mulk ob‘ektlari – bu turar joylar, bog’-
hovli va uylar , transport vositalari, pul jamg’armalari, uy-ro‘zg’or va shaxsiy
iste‘mol buyumlari, yakka tartibda faoliyati uchun kerakli bo‘lgan ishlab chiqarish
vositalari hisoblanadi. Xususiy mulk – bu ayrim tadbirkolarga, sohibkorlarga,
ishbilarmonlarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va egasiga foyda
keltiruvchi mulkdir. O‘zbekiston Respublikasi “Mulkchilik to‘g’risida”gi
Qonunning 7-moddasi 3
da “Xususiy mulk o‘z mol-mulkiga xususiy egalik qilish ,
undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir” - deb ko‘rsatilgan va
qonunlar doirasida uning miqdori va qiymati cheklanmasligi ham qayd etilgan.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, turli shakldagi mulklarning qo‘shilishi natijasida
aralash mulk paydo bo‘ladi va bu mulkdan hosil bo‘lgan daromaddan har bir
sub‘ekt - mulk egasi - o‘zining ulushini oladi va bu mulkni rivojlanishidan
manfaatdor bo‘ladi.
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy
munosabatlaridan birini tashkil qilib , insoniyat taraqqiyotining mahsuli
hisoblanadi. Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab
chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o‘zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi.
Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish, foydalanish,
tasarruf etish va o‘zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy
munosabatlardir. Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo‘lida saqlanib turishini
bildiradi va yaratilgan moddiy boyliklarni o‘zlashtirishning ijtimoiy shaklini
ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan
holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo‘lida bo‘ladi. Bunga ijaraga
berilgan mol mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish – bu mol-
mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo‘llanilishidir.
3
O‘zbekiston Respublikasi qonuni, 31.10.1990 yildagi 152-XII-son
16

Mol-mulkni o‘zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy
ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish - bu mol-
mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros
qoldirish, hadya qilish , ijaraga berish kabi hollar orqali ro‘y beradi. Mulkchilik
munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik qilish,
foydalanish, o‘zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu munosabatlar
tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham
farqlanishi mumkin. Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy
munosabatlar mazmunini o‘zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy
mazmuni o‘zaro bog`liq va bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir
vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda , yuqorida
ko‘rsatilganidek, hal qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi.
Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqarilmasa, ya’ni o‘zlashtirilmasa, ishlab
chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u
«huquqiy» kategoriya sifatida qoladi. Mulkchilik xo‘jalik va tadbirkorlik
faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqariladi. Boshqa
tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat
bo‘ysinuvchi rol o‘ynamaydi. Bu shunda ko‘rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga
ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga
oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan
foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari (egalik qilish,
tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan
ko‘rinishi hisoblanadi. Xuquqiy normalar , bir tomondan, aynan mulkchilik
munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog`liq holda vujudga kelsa, boshqa
tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini
rivojlantirishda g`oyat muhim rol o‘ynaydi. Bu rol shunda ko‘rinadiki, tovar
xo‘jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida
qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo
vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo‘ladi. Shunday qilib,
mulkchilikning huquqiy normalari, - birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va
17

yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki
jismoniy) tegishli ekanligini , - ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan
qo‘riqlanadigan vakolatlarini, - uchinchidan, mol-mulkni himoya qilish usullarini
belgilab beradi. Mulk egasi, ya‘ni mulkdor mulkiy munosabatlarning faol tomoni
bo‘lib, mulkni egallash uchun xuquq va imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Mulk ob‘ekti
tabiatdagi narsalar, energiya, aqliy qobiliyat , buyumlar sub‘ektiga to‘la yoki
qisman tegishli bo‘lib, mulkiy munosabatlarning passiv tomoni xisoblanadi.
Mulkiy munosabat, mulkning o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatini qamrab oladi, ya‘ni
mulkiy ob‘ektning sub‘ektiv munosabatlarini ifodalaydi. Bu munosabatlar
iqtisodiy mazmunga ega bo‘lib, mulkdorlar o‘rtasida mahsulotlar,
daromadlar,boyliklar taqsimlanishini belgilab turadi. Mulkchilik o‘zlashtirish
borasidagi munosabat bo‘lar ekan, u egalik qilish, foydalanish va tasarruf etishning
yaxlitligini taqozo etadi. Mana shu uch jihat mulchilikning ajralmas unsurlaridir.
Zamonaviy mulk (ne‘mat mazmunidagi) tushunchasini keng ma‘noda naf,
foydalilik, manfaat, samara, mulkiy huquqlar nuqtayi nazarlaridan mulkdorga ,
huquqiy va iqtisodiy fantomlarga ega hamda shaffof axborot va huquqiy
himoyalanganlik xususiyatlari bilan xarakterlanuvchi ―ne‘mat-fantom-mulkdor
uchligi sifatida ifodalab tizimli o‘rganish maqsadga muvofiq. Mulkni bunday
ma‘noda ifodalanishi, avvalambor, uni tovar, kapital, turli munosabat vositasi
sifatida jalbdor va samarali bo‘lishini, unga bo‘lgan huquq va manfaatlarni to‘liq
himoyalanishini anglatadi.
Mulkchilik shakllari asosan quyidagi yo‘llar bilan vujudga keladi:
- ilohiy va omad faktorlari;
- ijtimoiy, siyosiy va huquqiy jarayonlar
- inson mehnati , yuridik shaxslar (jumladan, biznes subektlari) faoliyati;
- davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va milliylashtirish
(natsionalizatsiya).
Bunda davlat, mahalliy hokimiyatlar, yuridik va jismoniy shaxslar, alohida
jamoalar mulkdor subektlar sifatida qaraladi. Sotsium nuqtayi nazaridan mulkka
ijtimoiy manfaat va iqtisodiy manfaat manbayi sifatida qarash mumkin. Miqdoran
18

iqtisodiy naf, manfaat, qimmatlilik mulkning jamiyat subektlari uchun qiymat va
narx kategoriyalari asosida aniqlanadigan daromad (foyda) miqdori bilan
ifodalanadi. Mulkiy munosabatlarsiz ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni va bozor
faoliyati mazmunga ega bo‘lmaydi. Zero, yuqoridagi fikrga qo‘shimcha sifatida
aytilsa, mulkiy munosabatlar - bu jamiyatdagi boyliklarni bozor muomalasi va
o‘zlashtirish bilan bog‘liq ijtimoiy- iqtisodiy ,informatsion-huquqiy munosabatlar
bo‘lib, ularni amalga oshirilishi jarayonida huquq va majburiyat, mas‘uliyat va
javobgarlik, manfaat kategoriyalarining uzviy birligi muhim ahamiyatga ega. Bu
dunyoning jonli va jonsiz materiyasi benafs yaratilmagan, ularning nafsi birbiriga
bog‘liq yaratilgan! Inson nafsi nazariga vaqtinchalik tushmagan yoki undan yiroq
ne‘mat mulkdor nafi uchun mazmunga ega bo‘lmagan hech qanday qimmatga ega
bo‘lmagan materiyaligicha qoladi. Bunday materiya faqat inson nafsiga asoslangan
nafli (qiymat, narx, qimmat kategoriyalariga asoslangandagina) mulkiy
munosabatlar mavjud bo‘lganidagina ma‘noga ega bo‘ladi. Mulkdor o‘zining nafsi
va manfaatiga mos qiymatli va narxli ne‘matga ega (mulkdor) bo‘ladi degan
prinsip (tamoyil) o‘rinli. Bu tamoyil negizida o‘z-o‘zidan mulkdorning manfaatli
nafsi va unga mos manfaat beruvchi boylik sifatidagi ne‘mat(mulkiy huquq)ni
o‘zaro ekvivalent kategoriyalar deb qabul qilishimiz mumkin bo‘ladi. Zero, bunda
boylikning qimmati,qiymati va narxisiz manfaatni o‘lchab bo‘lmaydi. Mulkchilik
munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo‘lishini shart qilib qo‘yadi. Mulkka
aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob’ektlaridir. Mulk ob’ekti bo‘lib, inson
yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mehnat mahsuli ,
insonning mehnat qilishi qobiliyati - ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk
ob’ektida asosiy bo‘g`in - bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish hisoblanadi.
Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo‘lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot ham unga
tegishli bo‘ladi. Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi
turli xil, ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo‘shilishi
turli darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk
sub’ektlari vujudga keladi. Mulk sub’ekti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy
mavqeiga ega bo‘lgan, mulk ob’ektini o‘zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy
19

munosabatlar ishtirokchilari bo‘lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy
guruhlarga birlashgan bo‘ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik
sub’ekti bo‘lib chiqadi. Mulk ob’ektlari va sub’ektlari yordamida mulkchilik
munosabatlari va huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Mulkchilik
munosabatlari – bu mulk ob’ektini o‘zlashtirish bo‘yicha mulk sub’ektlari
o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Mulkchilik huquqlari esa mulk sub’ektining
mulk ob’ektiga nisbatan munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish
yuzasidan kelib chiquvchi huquqlar majmuidir: Mulk sub’ektlari ko‘p darajali
bo‘lib, shu sub’ektlardan birontasi o‘zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara
olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi.
2.2 Mulkiy munosabatlarning iqtisodiyotni tashkil etishdagi roli
M ulkiy munosabatlar iqtisodiy tizimning asosiy tarkibiy qismlaridan biri
bo'lib, iqtisodiy faoliyatning samarali va tartibli bo'lishini ta'minlashda muhim rol
o'ynaydi. Mulkiy munosabatlar iqtisodiyotdagi resurslarni taqsimlash, ishlab
chiqarish, savdo, investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish jarayonlarida asosiy omil
hisoblanadi. Bu munosabatlar jamiyatda iqtisodiy sub'ektlar o'rtasidagi mulkni
egalik qilish va undan foydalanish huquqlarini belgilab beradi.
Mulkiy munosabatlar — bu iqtisodiy tizimda mulkni egallash, undan
foydalanish va uni boshqarish bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy va iqtisodiy
munosabatlar majmuasidir. Bular, asosan, mulkni kimga tegishli ekanligini
aniqlash va mulkdan qanday foydalanish huquqlarini belgilashni o'z ichiga oladi.
Mulkning egaligi — bu mulkni kim egalik qiladi va uning ustidan qanday
huquqlar mavjudligi.
Foydalanish huquqi — bu mulkdan qanday maqsadlarda foydalanish
mumkinligi va qanday cheklovlar mavjudligi.
2-jadval
Mulkiy munosabatlarning iqtisodiyotni tashkil etishdagi roli 4
Resurslarni Mulkiy munosabatlar resurslarni taqsimlashda muhim rol o'ynaydi.
4
uzinterbiz.com/sarmoya-investitsiya-kiritish/moliya-bozori
20

samarali
taqsimlash : Mulkni egalik qilish va undan foydalanish huquqlari belgilangan
bo'lsa, resurslar oqilona va samarali tarzda taqsimlanadi. Misol uchun,
bozor iqtisodiyotida mulkni egalik qilish huquqi tovarlar va
xizmatlarni ishlab chiqarishda muhimdir, chunki mulkning egalari
uning eng yaxshi tarzda ishlatilishini ta'minlashga intilishadi.
Raqobatni
rag'batlant
irish Mulkiy munosabatlar raqobatni qo'llab-quvvatlaydi va
rag'batlantiradi. Raqobatning mavjudligi ishlab chiqaruvchilarni o'z
mahsulotlarini sifatli va samarali qilishga undaydi, bu esa iqtisodiy
o'sish va barqarorlikni ta'minlaydi. Shuningdek, mulkning egaligi va
uni boshqarish huquqlari kompaniyalarni yanada samarali ishlab
chiqarishga va innovatsiyalarni joriy etishga undaydi.
Xususiy
mulk
huquqi va
investitsiy
alar Xususiy mulk huquqi iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim rol
o'ynaydi, chunki u sarmoya kiritish uchun asos bo'ladi. Xususiy mulk
huquqi aniqlangan va himoyalangan bo'lsa, tadbirkorlar va investorlar
o'z kapitalini xavfsiz tarzda ishga solishlari mumkin. Bu esa iqtisodiy
o'sishni ta'minlaydi, yangi ish o'rinlarini yaratadi va ijtimoiy
farovonlikni oshiradi.
Iqtisodiy
barqarorli
kni
ta'minlash Mulkiy munosabatlar iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda ham muhim
rol o'ynaydi. Mulkni egalik qilish va undan foydalanish huquqlari
aniq belgilangan bo'lsa, iqtisodiy sub'ektlar o'rtasida ishonch va
huquqiy tizimda barqarorlik yuzaga keladi. Bu iqtisodiy sub'ektlarga
uzoq muddatli rejalar tuzishga va o'z faoliyatlarini samarali olib
borishga yordam beradi.
Sotsial
adolat va
mulkni
taqsimlash Mulkiy munosabatlar sotsial adolatni ta'minlashga ham xizmat qiladi.
Ular mulkni taqsimlashning adolatli va teng bo'lishini ta'minlaydi,
ayniqsa, jamiyatdagi zaif guruhlar uchun. Mulkiy huquqlarni himoya
qilish orqali davlat resurslarni tengroq taqsimlashga yordam beradi va
ijtimoiy tengsizliklarni kamaytiradi.
Sotsial
adolat va
mulkni
taqsimlash Mulkiy munosabatlar sotsial adolatni ta'minlashga ham xizmat qiladi.
Ular mulkni taqsimlashning adolatli va teng bo'lishini ta'minlaydi,
ayniqsa, jamiyatdagi zaif guruhlar uchun. Mulkiy huquqlarni himoya
qilish orqali davlat resurslarni tengroq taqsimlashga yordam beradi va
ijtimoiy tengsizliklarni kamaytiradi.
Iqtisodiy
samarador Mulkiy munosabatlar iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Agar mulkni
kim egalik qilishi aniq bo'lsa, ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar
21

lik o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar yanada samarali bo'ladi. Masalan,
mulkni egalik qilish va undan foydalanish huquqlari aniqlanganida,
tadbirkorlar o'z biznesini yanada samarali va foydali qilishga
intilishadi.
Ijtimoiy
barqarorli
k va
rivojlanish Mulkiy munosabatlar ijtimoiy barqarorlikni ham ta'minlaydi, chunki
mulkni egalik qilish va undan foydalanish huquqlari aniq belgilangan
bo'lsa, odamlar o'z huquqlarini hurmat qiladilar va jamiyatdagi
tartibni saqlashga harakat qilishadi. Buning natijasida iqtisodiy va
ijtimoiy tizimlar o'rtasidagi muvozanat saqlanadi.
Mulkiy munosabatlar va iqtisodiy tizimning turlari:
1. Xususiy mulk : Xususiy mulk, odatda, bozor iqtisodiyoti tizimlarida mavjud
bo'lib, u iqtisodiy sub'ektlarga (o'z xohishiga ko'ra) mulkni egalik qilish va undan
foydalanish huquqini beradi. Xususiy mulk iqtisodiyotni erkin va samarali
boshqarish imkonini yaratadi, chunki bu tizimda resurslar bozor mexanizmi orqali
taqsimlanadi.
2. Davlat mulki : Davlat mulki ijtimoiy rivojlanish va davlat boshqaruvi uchun
zarur bo'lgan resurslarni ta'minlashga xizmat qiladi. Davlat mulkini boshqarish
ko'pincha ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish, ta'lim, sog'liqni saqlash, infratuzilma va
boshqa jamoat xizmatlarini ko'rsatish bilan bog'liq bo'ladi.
3. Kooperativ mulk : Kooperativ mulk ham mulkni egalik qilishning bir shakli
bo'lib, bu tizimda mulkni bir guruh odamlar yoki tashkilotlar birgalikda
boshqaradilar. Kooperativ tizimi ko'pincha qishloq xo'jaligi va kichik bizneslarda
uchraydi, bu esa adolatli va samarali resurslarni taqsimlashga yordam beradi.
Mulkiy munosabatlar iqtisodiy tizimning asosini tashkil etadi va resurslarni
samarali taqsimlashda muhim rol o'ynaydi. Mulkiy munosabatlar bo'yicha
aniqlangan huquqlar, majburiyatlar va mulkdan foydalanish shartlari iqtisodiy
sub'ektlar o'rtasidagi resurslarni taqsimlash jarayonini boshqaradi. Bu jarayon esa
o'z navbatida resurslar samarali ishlatilishi va iqtisodiy o'sishning ta'minlanishiga
yordam beradi. Quyida mulkiy munosabatlar orqali resurslar taqsimoti va
samaradorlikni qanday ta'minlash mumkinligi haqida batafsil tushuntirib beramiz.
22

1. Mulkiy munosabatlar va resurslar taqsimoti
Resurslar taqsimoti — bu iqtisodiy resurslarning (mehnat, kapital, yer va
boshqalar) turli iqtisodiy sub'ektlar o'rtasida taqsimlanish jarayonidir. Mulkiy
munosabatlar bu jarayonni boshqaradi, chunki ular mulkni kim egalik qiladi, undan
qanday foydalanish huquqlari belgilanganligini aniqlaydi.
Mulkiy munosabatlar orqali resurslar taqsimotining asosiy jihatlari:
1. Mulkni egalik qilish huquqi : Mulkni kim egalik qilishi va undan qanday
foydalanishi, resurslarni taqsimlashni aniqlaydi. Agar mulk xususiy egalikda
bo'lsa, egalik qiluvchi shaxslar resurslarni o'z manfaatlari uchun samarali tarzda
taqsimlashadi, chunki ular foyda olishga intilishadi. Bu esa iqtisodiy
samaradorlikni oshiradi.
2. Bozor mexanizmi : Bozor iqtisodiyotida resurslar taqsimoti bozor
mexanizmi orqali amalga oshadi. Mulkni egalik qilish va undan foydalanish
huquqlari aniqlangan bo'lsa, bozor narxlari orqali resurslar samarali tarzda
taqsimlanadi. Narxlarning o'zgarishi talab va taklifni moslashtirib, resurslarning
qanday taqsimlanishini belgilaydi.
3. Resurslar va ishlab chiqarishdagi samaradorlik : Mulkiy munosabatlar
iqtisodiy resurslarni samarali ishlatishga olib keladi. Masalan, xususiy mulk egasi
tovar yoki xizmat ishlab chiqarishda resurslardan maksimal foyda olishga harakat
qiladi, chunki undan foydalanish orqali o'z foydasini oshiradi. Bu, o'z navbatida,
ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
2. Mulkiy munosabatlar orqali samaradorlik
Samaradorlik — bu iqtisodiy resurslardan maksimal darajada foyda olishning
darajasi bo'lib, mulkiy munosabatlar bu jarayonni ta'minlashga katta ta'sir
ko'rsatadi. Mulkiy munosabatlar orqali samaradorlikni ta'minlashning asosiy
yo'llari quyidagilardan iborat:
A) Xususiy mulk va shaxsiy manfaatlar
Xususiy mulk huquqi mulkni egalik qilishda yuqori darajadagi samaradorlikni
ta'minlaydi. Xususiy mulk egalari o'z resurslarini samarali ishlatishga intilishadi,
chunki ular o'z foydasini olishga harakat qiladilar. Bu jarayon, resurslarni samarali
23

taqsimlash va optimal tarzda ishlatish imkonini beradi. Xususiy mulkning eng
katta afzalliklaridan biri shundaki, mulk egasi ishlab chiqarishni va resurslarni
boshqarishni o'z manfaatlariga mos ravishda amalga oshiradi.
B) Raqobat va samaradorlik
Mulkiy munosabatlar raqobatni rag'batlantiradi. Raqobat mavjud bo'lganda, ishlab
chiqaruvchilar o'z mahsulotlari yoki xizmatlarini yanada sifatli va samarali qilishga
harakat qilishadi. Raqobatning mavjudligi narxlarni pasaytirishi va sifatni oshirishi
mumkin. Bu esa bozorni optimallashtiradi va resurslarning samarali ishlatilishini
ta'minlaydi.
C) Bozor narxlari va resurslar taqsimoti
Bozor narxlari resurslarning samarali taqsimlanishiga yordam beradi. Mulkiy
munosabatlar orqali yaratilgan bozor tizimi narxlarni belgilaydi va bu narxlar
resurslarning qayerga va qanday taqsimlanishini aniqlaydi. Agar biror mahsulotga
talab ko'paygan bo'lsa, narxlar oshadi va ishlab chiqaruvchilar bu mahsulotni
ko'proq ishlab chiqarishga intilishadi. Aksincha, talab pasaysa, narxlar tushadi va
ishlab chiqarish kamayadi. Bu bozor mexanizmi orqali resurslar o'z ehtiyojlariga
mos ravishda samarali taqsimlanadi.
D) Investitsiyalar va mulkni boshqarish
Mulkiy munosabatlar investitsiyalarni rag'batlantiradi, chunki xususiy mulk
egalariga o'z mulkidan foyda olish huquqi beriladi. Bu esa sarmoya kiritishga,
yangi texnologiyalarni joriy etishga va ishlab chiqarishni samarali qilishga yordam
beradi. Sarmoya kiritish jarayonida resurslar samarali taqsimlanadi va ishlab
chiqarish samaradorligi oshadi.
E) Ijtimoiy samaradorlik
Mulkiy munosabatlar orqali ijtimoiy samaradorlikka ham erishish mumkin.
Ijtimoiy samaradorlik resurslardan faqat iqtisodiy foyda olish bilan cheklanmaydi,
balki jamiyatning barcha qatlamlariga foyda keltirishni ham o'z ichiga oladi.
Mulkiy huquqlar aniq belgilangan bo'lsa, jamiyatning barcha a'zolari adolatli
tarzda resurslarga ega bo'lishlari mumkin. Bu esa iqtisodiy tenglikni ta'minlash va
umumiy farovonlikni oshirishga olib keladi.
24

3. Mulkiy munosabatlar va ijtimoiy muvozanat
Resurslarning samarali taqsimlanishi iqtisodiy o'sish va barqarorlikni ta'minlashda
asosiy omil hisoblanadi. Mulkiy munosabatlar bu o'sish va barqarorlikni saqlab
turadi, chunki ular ishlab chiqaruvchilar, iste'molchilar va boshqa iqtisodiy
sub'ektlar o'rtasidagi huquqlarni aniqlaydi. Shunday qilib, mulkiy munosabatlar
nafaqat iqtisodiy samaradorlikni ta'minlashga, balki ijtimoiy muvozanatni
saqlashga ham xizmat qiladi.
2.3 Mulkiy munosabatlarning rivojlanish yo‘llari
Mulkiy munosabatlar insoniyatning iqtisodiy faoliyatining asosiy
poydevorlaridan biridir va ular jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tizimlaridagi
o'zgarishlarga bog'liq ravishda tarixiy jarayonda rivojlanib kelgan. Mulkiy
munosabatlarning shakllanishi va ularning o'zgarishi iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy
omillar bilan chambarchas bog'liq bo'lib, turli ijtimoiy tizimlar va iqtisodiy
modellarni yaratdi.
Dastlabki jamiyatlarda mulkdan foydalanish va egalik qilish juda oddiy
tarzda, ayniqsa, tabiat resurslariga egalik qilish asosida shakllandi. Insoniyatning
dastlabki bosqichlarida mulkni egalik qilish ijtimoiy tartibga va jamiyatning
ehtiyojlariga qarab o'zgarib turdi. Qabilaviy jamiyatlarda mulk odatda bir necha
oila a'zolariga yoki butun qabila a'zolariga tegishli bo'lgan umumiy mulk sifatida
mavjud edi. Yer va boshqa resurslar hamma uchun umumiy bo'lib, bu yerlar va
resurslar qabilaning o'zaro taqsimlanishini ta'minlaydi. Ertaki dehqonchilik va
qo'riqlash tizimining rivojlanishi bilan ijtimoiy tengsizlikning dastlabki belgilari
paydo bo'ldi. Bir qator odamlar yer va boshqa mulklarni egallay boshladilar, bu esa
mulk va resurslarni taqsimlashda dastlabki ijtimoiy farqlarni yuzaga keltirdi.
Qadimgi davlatlarda mulkiy munosabatlar ko'proq mulkni markazlashgan
ravishda boshqarish va tartibga solish bilan bog'liq bo'ldi. Misr, Mesopotamiya,
Gretsiya va Rim kabi qadimgi tsivilizatsiyalar mulkni egalik qilishning turli
shakllarini ishlab chiqdi. Bu hududlarda mulkning asosiy shakllari davlat mulki
(qadimgi misrda faraonlarga tegishli yerlar), jamoat mulki va xususiy mulk bo'lib,
25

mulkni boshqarishda davlatning rolini kuchaytirish muhim ahamiyatga ega edi.
Mulkning o'zgarishi va boshqarilishida hukmdorlar va oliy tabaqa katta ta'sir
ko'rsatgan. Bu davrlarda mulk va egalik huquqlari ko'proq shaxsiy mulk sifatida
tan olinishi boshlandi. Ayniqsa, Rim imperiyasida mulkni huquqiy himoya qilish
tizimi rivojlandi va yerga egalik qilish, xususiy mulkni himoya qilish va uning
bo'linishi haqidagi qonunlar ishlab chiqildi. Rim huquqi o'z vaqtida mulkiy
munosabatlarni shakllantirishda muhim rol o'ynagan va uning ta'siri bugungi kunda
ham ko'p mamlakatlarda mavjud.
Feodalizm davrida mulkni taqsimlash, asosan, yerga egalik qilish huquqlari
bilan bog'liq edi. Bu tizimda yer feodal lordlar va ularga xizmat qiluvchi vassallar
o'rtasida taqsimlangan edi.Feodalizmda mulk va yer egaligi markaziy rol o'ynadi.
Lordlar yer egalari bo'lib, ular o'z mulklarini vassallarga ijaraga berishgan yoki
ularga xizmatlari evaziga berishgan. Bu yerlar qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishining asosiy manbai bo'lib, yerning egalik huquqi aristokratiya va diniy
tashkilotlarning qo'lida edi. Ijtimoiy tuzilma feodal sistema asosida tashkil topgan,
bu esa mulkni egalik qilish va undan foydalanish haqidagi munosabatlarni
ko'rsatadi.Feodal tizimda yer mulki ko'pincha turli darajalarda bo'linib ketgan va
mulk egalari o'rtasida qattiq ijtimoiy va iqtisodiy farqlar mavjud edi. Mulkning
ba'zi qismlari haqiqatan ham davlat va diniy tashkilotlarning qo'lida bo'lsa,
boshqalari xususiy mulk sifatida tasdiqlangan edi.
Kapitalizmning rivojlanishi bilan birga mulkiy munosabatlar yangi bosqichga
o'tdi. Boshqa iqtisodiy tizimlardan farqli o'laroq, kapitalizmda xususiy mulk va
bozor munosabatlari asosiy rol o'ynadi.Xususiy mulk huquqi kapitalizmning asosiy
printsiplaridan biridir. Yer, ishlab chiqarish vositalari, xizmatlar va boshqa
iqtisodiy resurslar xususiy shaxslar yoki korporatsiyalar tomonidan egalik qilinadi.
Xususiy mulk va erkin bozor iqtisodiyoti munosabatlari resurslarni samarali
taqsimlashga yordam beradi.Kapitalizmda ishlab chiqarish vositalari va boshqa
resurslar ko'pincha bir nechta yirik xususiy shaxslar yoki korporatsiyalar qo'lida
to'planadi. Bu jamiyatda o'zgarishlarga olib keladi va mulkiy munosabatlar ishlab
chiqarish tizimiga asoslanib o'zgaradi.
26

Sotsializm va kommunizm nazariyasiga ko'ra, mulkni egalik qilish davlat
yoki jamiyatning umumiy mulki bo'lishi kerak. Bu davrda mulkiy munosabatlar
to'liq davlat tomonidan boshqariladi va iqtisodiy resurslar ijtimoiy ehtiyojlarga
qarab taqsimlanadi.
Sotsializm: Sotsializmda mulkni davlatga tegishli qilish, yer va ishlab
chiqarish vositalarini jamoat mulki sifatida boshqarish amaliyoti keng tarqalgan
edi. Bunday tizimda mulkiy munosabatlar davlat boshqaruvi ostida, aholining
ijtimoiy ehtiyojlariga mos ravishda tashkil etilgan.
Kommunizm: Kommunizmda mulkni egalik qilish to'liq umumiy mulk va
jamoat mulki asosida tashkil etilgan bo'lib, bu tizimda mulkni taqsimlash va
boshqarish ijtimoiy ehtiyojlarga qarab amalga oshirilgan.Zamonaviy iqtisodiy
tizimda mulkiy munosabatlar bozor iqtisodiyotida xususiy mulk va davlat mulki
o'rtasidagi muvozanatni saqlashga asoslangan. Xususiy mulk, bozor mexanizmlari
va davlatning roli o'zaro uyg'unlashgan holda iqtisodiy tizimni tashkil etadi.
Shuningdek, zamonaviy jamiyatda mulkiy huquqlar va mulkdan foydalanishning
turli shakllari keng tarqalgan.
Mulkiy munosabatlar – bu jamiyatdagi iqtisodiy sub'ektlar o'rtasidagi mulkni
egalik qilish va undan foydalanish huquqlarini belgilovchi iqtisodiy
munosabatlardir. Ular jamiyatda ishlab chiqarish vositalari va boshqa resurslar
taqsimoti, shuningdek, iqtisodiy faoliyatni boshqarish asoslarini tashkil etadi.
Mulkiy munosabatlar odatda ikki asosiy shaklda mavjud: xususiy mulk va davlat
mulki , shuningdek, ommaviy mulk ham bo'lishi mumkin.Bu mulk turi alohida
shaxslar yoki korporatsiyalar tomonidan egalik qilinadi. Xususiy mulk iqtisodiy
samaradorlikni oshirishga, ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatishni samarali tashkil
etishga imkon beradi.Davlat yoki hukumat tomonidan egalik qilinadigan mulk. Bu
turdagi mulk, asosan, jamoat manfaatlarini ta'minlash uchun ishlatiladi va
ko'pincha davlatning ijtimoiy siyosatiga asoslanadi.Jamiyatning umumiy mulki
bo'lib, u ko'pincha jamiyatning o'zi tomonidan boshqariladi. Bu yerlar va resurslar,
odatda, barcha fuqarolar uchun teng foydalanishga asoslangan bo'ladi.
27

Mulkiy munosabatlar jamiyatning ijtimoiy tuzilmasini shakllantiradi va
ijtimoiy farovonlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Mulkiy
munosabatlarning ijtimoiy ahamiyatini quyidagi nuqtalarda ko'rish mumkin:
Mulkiy munosabatlar ijtimoiy tenglikni va adolatni ta'minlashda muhim rol
o'ynaydi. Mulkiy huquqlar va mulkdan foydalanishning adolatli taqsimoti ijtimoiy
qatlamlar o'rtasidagi farqlarni kamaytirishga, resurslarga teng huquqni taqdim
etishga yordam beradi. Masalan, yerga egalik qilish yoki ishlab chiqarish
vositalariga egalik qilishda adolatli tizim yaratish, barcha fuqarolarga teng
imkoniyatlar yaratadi. Bu, o'z navbatida, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga xizmat
qiladi.Mulkiy munosabatlar samarali resurslarni taqsimlashga yordam beradi. Agar
mulk huquqlari aniq belgilangan va himoya qilingan bo'lsa, iqtisodiy sub'ektlar
resurslarni samarali ishlatishga va ishlab chiqarishni ko'paytirishga intilishadi.
Samarali resurs taqsimoti esa ijtimoiy farovonlikni oshiradi, chunki ko'proq ishlab
chiqarish va yaxshilangan xizmatlar jamiyatning umumiy daromadini oshiradi.
Mulkiy munosabatlar orqali ijtimoiy muvozanatni saqlash mumkin. Masalan,
mulkiy huquqlarni himoya qilish, mulk egalari va ijarachilar o'rtasida o'zaro
huquqiy muvozanatni ta'minlash orqali, jamiyatda ijtimoiy tartibni saqlash
imkoniyatlari yaratiladi. Agar mulkdan foydalanish va egalik qilish bo'yicha
huquqlar va majburiyatlar aniq belgilangan bo'lsa, jamiyatda ishonch va
barqarorlik mavjud bo'ladi.Sotsializm va boshqa ijtimoiy tizimlarda mulkiy
munosabatlar davlat tomonidan tartibga solinadi va resurslar taqsimoti jamiyatning
umumiy manfaatlariga mos kelishi kerak. Bu tizimda ijtimoiy adolat va tenglikka
erishish uchun resurslar davlat tomonidan boshqariladi, va mulk egalik huquqi
ko'proq jamoat mulkini tashkil etadi. Bu ijtimoiy farovonlikni oshirish,
kambag'allikni kamaytirish va fuqarolar o'rtasida tenglikni ta'minlashga xizmat
qiladi.
Mulkiy munosabatlar siyosiy tizimlarning shakllanishi va siyosiy kuchlarning
taqsimlanishiga bevosita ta'sir qiladi. Mulkiy munosabatlarning siyosiy
ahamiyatini quyidagi jihatlarda ko'rish mumkin:
28

Mulkiy munosabatlar siyosiy hokimiyatning taqsimlanishiga ta'sir ko'rsatadi.
Odatda, mulk egalari siyosiy kuchga ega bo'lib, ular o'z mulklarini boshqarish va
jamiyatdagi ijtimoiy tartibni o'rnatishda muhim rol o'ynaydi. Masalan,
kapitalizmda xususiy mulk egalari ko'pincha siyosiy hokimiyatga ega bo'lgan
iqtisodiy elitalar hisoblanadi. Ularning siyosiy qarorlarga ta'siri iqtisodiy tizim va
jamiyatdagi o'zgarishlarga ta'sir ko'rsatadi. Davlat mulki va davlat boshqaruvi
mulkiy munosabatlar orqali amalga oshiriladi. Davlat iqtisodiy tizimni boshqarish
uchun mulkiy munosabatlarni tartibga solib, ijtimoiy va siyosiy siyosatlarni
shakllantiradi. Misol uchun, davlat tomonidan yer va boshqa ishlab chiqarish
vositalarining boshqarilishi, iqtisodiy o'sish va rivojlanishni ta'minlashda
muhimdir. Siyosiy qarorlar orqali davlat mulkni boshqarish tizimini shakllantirib,
iqtisodiy tizimni isloh qiladi va jamiyatning umumiy farovonligini oshiradi.
Mulkiy munosabatlar siyosiy barqarorlikni ta'minlashda ham muhimdir. Mulkni
egalik qilish huquqi va undan foydalanish adolatli tarzda taqsimlanishi siyosiy
barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Agar mulkdan foydalanish va egalik qilish
bo'yicha qonunlar aniq va adolatli bo'lsa, bu fuqarolar o'rtasida ishonchni oshiradi
va siyosiy tizimning barqarorligini ta'minlaydi. Aksincha, mulkiy
munosabatlardagi adolatsizlik siyosiy beqarorlikka olib kelishi mumkin.
Demokratik jamiyatda mulkiy huquqlar fuqarolarning asosiy huquqlaridan biridir.
Xususiy mulkni himoya qilish va undan foydalanish huquqi fuqarolarning
erkinligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Shuningdek, mulkiy huquqlar
fuqarolarga iqtisodiy erkinlik berish va ularning siyosiy ishtirokini kuchaytiradi.
Demokratik jamiyatda mulk egalari va boshqa sub'ektlar o'rtasidagi munosabatlar
muvozanatli bo'lishi kerak, bu esa siyosiy va ijtimoiy barqarorlikni saqlashga
yordam beradi.
29

XULOSA
Bozor iqtisodiyoti ob'ektlari va sub'ektlari, shuningdek, iqtisodiy
munosabatlar tizimidagi mulkiy munosabatlar uning asosiy tuzilmalari bo'lib,
ularning o'zaro aloqalari va roli iqtisodiyotning samarali ishlashi va rivojlanishini
ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Bozor iqtisodiyoti o'zining strukturasi va
funktsiyalari orqali resurslarni samarali taqsimlash, ishlab chiqarish va
iste'molning muvozanatini yaratish, shuningdek iqtisodiy o'sish va barqarorlikni
ta'minlash imkonini beradi. Bozorning ob'ektlari — bu ishlab chiqarish vositalari,
resurslar, mahsulotlar va xizmatlar bo'lib, ular bozorning asosiy shakllanishiga,
harakatlanishiga va taqsimlanishiga xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sub'ektlari
esa iqtisodiy faoliyatni amalga oshiruvchi barcha qatnashchilarni, ya'ni ishlab
chiqaruvchilar, iste'molchilar, davlat va moliyaviy institutlarni o'z ichiga oladi.
1. Bozorning ob'ektlari va sub'ektlari o'rtasidagi o'zaro aloqalar
iqtisodiyotning ishlash mexanizmini tushunishga yordam beradi. Ishlab
chiqaruvchilar o'z mahsulotlarini yaratish va sotish orqali bozorga ta'sir etadi,
iste'molchilar esa o'z ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot va xizmatlarni sotib
olishadi. Davlatning roli bu o'zaro munosabatlarni tartibga solish, iqtisodiy
siyosatni ishlab chiqish va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda ko'rsatiladi.
Moliyaviy institutlar esa pul va kredit oqimlarini boshqarib, iqtisodiy
jarayonlarning muvozanatini saqlashda yordam beradi.
2. Iqtisodiy munosabatlar tizimida mulkiy munosabatlarning o'rni va ro'li
bevosita bozorning samarali ishlashiga ta'sir qiladi. Mulkiy munosabatlar — bu
jamiyatda mulkni egalik qilish, undan foydalanish va taqsimlash huquqlari va
majburiyatlari o'rtasidagi munosabatlar bo'lib, ular ishlab chiqarish va iste'mol
jarayonlarida muhim rol o'ynaydi. Mulkiy munosabatlar tizimi bozor
iqtisodiyotining asosi sifatida iqtisodiy sub'ektlar o'rtasidagi iqtisodiy faoliyatni
boshqaradi va resurslarning taqsimlanishini belgilaydi. Ular orqali ishlab
chiqaruvchilar o'z resurslaridan samarali foydalanish, mahsulotlarni yaratish va
ulardan foyda olish imkoniyatiga ega bo'lishadi, iste'molchilar esa o'z ehtiyojlarini
30

qondirish uchun zarur resurslar bilan ta'minlanadi. Mulkiy munosabatlarning
adolatli va samarali bo'lishi iqtisodiy barqarorlikka olib keladi, shuningdek,
iqtisodiy o'sish va rivojlanishning asosiy omillaridan biriga aylanadi.
3. Mulkiy munosabatlar bozor iqtisodiyotida o'zgarishlarni rag'batlantiruvchi
kuch sifatida ishlaydi. Ular orqali kapitalning taqsimlanishi, ishchi kuchining
samarali ishlatilishi, texnologik innovatsiyalarni amalga oshirish va moliyaviy
resurslarni boshqarish tizimlari rivojlanadi. Shuningdek, mulkiy munosabatlarning
samarali tartibga solinishi iqtisodiyotda ijtimoiy tenglik va adolatni ta'minlashga
yordam beradi. Resurslar va mulkdan foydalanishning adolatli taqsimoti, shu
jumladan, mulk huquqlarining himoya qilinishi, barcha qatnashchilarga teng
imkoniyatlar yaratadi va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga xizmat qiladi. Bu, o'z
navbatida, jamiyatda ishonchni mustahkamlashga va iqtisodiy o'sishni ta'minlashga
yordam beradi.
4. Mulkiy munosabatlarning ijtimoiy va siyosiy ahamiyati ham katta. Mulkni
egalik qilish va undan foydalanish huquqlari faqat iqtisodiy jihatdan emas, balki
siyosiy va ijtimoiy masalalarda ham muhim o'rin tutadi. Masalan, mulkiy huquqlar
demokratik jamiyatlarda fuqarolarning erkinliklari va siyosiy ishtirokini
mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega. Xususiy mulk va xususiy mulk
huquqlari faqat iqtisodiy farovonlikni ta'minlamay, balki insonning siyosiy va
ijtimoiy erkinliklarini rivojlantirishga, shuningdek, mamlakatning siyosiy
tizimining barqarorligini ta'minlashga xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti ob'ektlari va sub'ektlari, shuningdek, mulkiy munosabatlar
tizimi o'zaro bog'liq holda ishlashini davom ettiradi va iqtisodiyotning samarali
rivojlanishini ta'minlaydi. Har bir iqtisodiy sub'ekt o'z faoliyatini amalga
oshirayotgan bozor tizimi sharoitida mulkiy munosabatlarning to'g'ri shakllanishi
va tartibga solinishi iqtisodiy barqarorlik va rivojlanishga olib keladi. Bozor
iqtisodiyoti doimo o'zgarib turadi, lekin mulkiy munosabatlar tizimining adolatli va
samarali ishlashi iqtisodiyotning rivojlanishini davom ettirish va jamiyatda
farovonlikni ta'minlash uchun muhim asos bo'lib qoladi.
31

Shu bilan birga, mulkiy munosabatlar va bozor tizimining doimiy islohoti va
yangilanishi ehtiyoji ortib bormoqda. Jamiyatning ijtimoiy va siyosiy ehtiyojlariga
mos ravishda bozor iqtisodiyoti ham o'zgaradi, bu esa ishlab chiqarish, taqsimot,
iste'mol va boshqa iqtisodiy faoliyatning samarali boshqarilishini ta'minlash uchun
zarur bo'lib qoladi. O'z navbatida, bunday o'zgarishlar mamlakatning iqtisodiy
o'sishiga, barqarorligiga va ijtimoiy farovonligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmon, qonun va farmoyishlari.
1.1 "O‘zbekiston Respublikasining mulkni boshqarish, xususiylashtirish va
jamoa mulkini rivojlantirishni rag‘batlantirish bo‘yicha yangi yondashuvlar
to‘g‘risida"gi farmon. 2022-yil.
1.2 "Davlat mulkini boshqarishning samaradorligini oshirish va
xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirish to‘g‘risida"gi qaror. 2022-yil.
1.3 "O‘zbekiston Respublikasining yer resurslaridan foydalanishni tartibga
solish, mulk huquqlarini tasdiqlash va yer uchastkalarini berishning tartib-
taomillarini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qaror. 2020-yil.
II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
2.1 Mirziyoev. SH. ”Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi
kerak.:T.:”O‘zbekiston” 2017 yil– 83 bet
2.2 Mirziyoev SH. Erkin va farovon,demokratik O‘zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz.T.:”O‘zbekiston”2017yil – 44 bet.
III. O ‘quv qo‘llanmalar
3.1 Tursunov O‘tkir - "Mikroiqtisodiyot: O‘zbekiston sharoitida" O‘quv
qo‘llanma. 2021 y.
3.2 Mirzaev Farrux - "Mikroiqtisodiyot: Bozor iqtisodiyoti asoslari" O‘quv
qo‘llanma 2019 y.
3.3 Shodmonov sh.sh., G‘afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). - Т.,
«Iqtisod-moliya» nashriyoti, 2019. - 646 b
3.4 O‘zbekiston moliya siyosati va uning istiqbollari" – D. Sh. Toshpulatov
2022. -322 b .
3.5 "Mikroiqtisodiy tahlil va amaliy qo‘llanma" – D. X. Maxmudov 2020. -
235 b.
3.6 Fayzullayev Akmal - " Mikroiqtisodiyot" O‘quv qo‘llanma. 2020 y. -113
b.
33

3.7 Djumayev Z.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma.- T.: «Innovatsion
rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2018. - 300 bet.
3.8 Mamatov Baxtiyor - "Mikroiqtisodiyot: Nazariy asoslar va amaliy
tavsiyalar" O‘quv qo‘llanma. 2020 y.
IV. Internet sahifalari
4.1 www.webofscience.com – Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi .
4.2 www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
4.3 www.ziyonet.uz
4.4 www.arxiv.uz
4.5 www.aim.uz
4.6 www.5 baho.uz
4.7 www.lex.uz
34

Bozor iqtisodiyoti ob'ektlari va sub'ektlari, iqtisodiy munosabatlar

Sotib olish