Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 115.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

37 Продаж

Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchilarning hatti-harakati va tanlovi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Mavzu: Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchilarning hatti-harakati va tanlovi MUNDARIJA Kirish. 1. Talab va taklifning o‘zaro ta’siri va iste’molchi tanlovlari. 2. Iste’molchilarning tanlov jarayoni, ehtiyojlar, variantlar va qaror qabul qilish. 3. Bozor iqtisodiyotida iste’molchi xatti-harakatlarining o‘zgarishlari. 4. Iste’molchi xatti-harakatlarining iqtisodiy va ijtimoiy ta’sirlari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi : Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchilarning hatti-harakati va tanlovi mavzusi juda dolzarb hisoblanadi, chunki bu jarayonlar iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy barqarorlik va davlat siyosatini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu mavzuning dolzarbligi bir necha asosiy omillar bilan izohlanadi. Iste’molchilarning xatti-harakatlari va tanlovlari bozor talabini belgilaydi. Iqtisodiyotning o‘sishi uchun iste’molchilarning ehtiyojlarini to‘g‘ri tushunish va ularga mos m ahsulotlar taklif etish zarur. Bu jarayon, o‘z navbatida, ishlab chiqaruvchilarni va xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlarni rivojlantirishga yordam beradi.Bozor iqtisodiyotida iste’molchilar tanlovi ishlab chiqaruvchilar orasida raqobatni oshiradi. Raqobat esa sifatli va innovatsion mahsulotlar yaratishga olib keladi. Iste’molchilar yangi texnologiyalar va xizmatlardan foydalanishni xohlasa, ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini takomillashtirishga majbur bo‘ladi. Iste’molchilarning hatti-harakatlari va tanlovi davlat siyosatining ijtimoiy jihatini shakllantiradi. Ijtimoiy himoya va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish, ijtimoiy tenglikni ta’minlashga yordam beradi. Bu mavzuda o‘rganish, iste’molchilarni himoya qilish va ularning manfaatlarini ta’minlash uchun dolzarb tadbirlarni amalga oshirishga imkon beradi.Iste’molchilarning tanlovlari atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatadi. Ekologik toza mahsulotlar va xizmatlarga bo‘lgan talab, barqaror rivojlanish tamoyillarini rivojlantirishga yordam beradi. Iste’molchilar atrof-muhitni muhofaza qilishni xohlasa, ishlab chiqaruvchilar ushbu talabga mos ravishda ishlab chiqarishni o‘zgartirishga majbur bo‘lishadi.Bozor iqtisodiyotida globalizatsiya jarayoni kuchaymoqda. Iste’molchilarning tanlovlari nafaqat mahalliy, balki global bozorlarga ham ta’sir qiladi. Mahsulotlar va xizmatlar tanlovi, global madaniyat va iqtisodiy tendensiyalar bilan bog‘liqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchilarning hatti-harakati va tanlovi mavzusi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va ekologik jihatlarni ham o‘z ichiga oladi. Ushbu mavzu ustida olib boriladigan 3 tadqiqotlar, iste’molchilarning xatti-harakatlari va tanlovlarini chuqur tahlil qilish orqali bozorni yanada samarali boshqarishga imkon beradi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchilarning hatti-harakati va tanlovi jarayonini chuqur o‘rganish, bu jarayonlarning iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik ta'sirlarini tahlil qilish va iste’molchilarni himoya qilish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Vazifalari: 1. Nazariy asoslarni o‘rganish : o Iste’molchi hatti-harakatlari va tanlovlarining iqtisodiy nazariyalarini tahlil qilish. o Talab va taklif qonunlarini iste’molchilar xatti-harakatlariga qanday ta'sir etishini aniqlash. 2. Iste’molchilar tanlovi jarayonini tahlil qilish : o Iste’molchilarning ehtiyojlari va xohishlarini o‘rganish. o Tanlov jarayonida psixologik, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni aniqlash. 3. Bozor sharoitidagi o‘zgarishlarni o‘rganish : o O‘zbekiston bozoridagi o‘zgarishlar va iste’molchilar hatti-harakatlariga ta'sirini tahlil qilish. o Innovatsiyalar va raqamli texnologiyalar iste’molchilar tanloviga qanday ta'sir ko‘rsatishini o‘rganish. 4. Iqtisodiy va ijtimoiy ta'sirlarni baholash : o Iste’molchilarning xatti-harakatlari va tanlovlari iqtisodiy rivojlanishga, ijtimoiy adolatga va atrof-muhitga qanday ta'sir ko‘rsatishini tahlil qilish. o Iste’molchilar himoyasi va davlat siyosatining ahamiyatini baholash. 5. Tavsiyalar ishlab chiqish : 4 o Olingan natijalar asosida iste’molchilarni himoya qilish va bozorni samarali boshqarish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. o Iste’molchilarning xatti-harakatlarini yaxshilashga yordam beradigan strategiyalarni ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining obekti va predmeti : Iste’molchilar hatti-harakatlari va tanlovi — bu bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchilarning mahsulot va xizmatlarga bo‘lgan munosabati, tanlov jarayoni va iste’mol qilish odatlari. Ob'ekt iste’molchilarning iqtisodiy faoliyati va ularning qaror qabul qilish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Iste’molchilarning xatti-harakatlari va tanlovlarining iqtisodiy va ijtimoiy ta'siri — bu predmet iste’molchilarning tanlov jarayonidagi xatti-harakatlarini, ularning iqtisodiy sharoitlarda qanday qarorlar qabul qilishini va bu jarayonlarning ijtimoiy va ekologik jihatlarini o‘rganadi. Ushbu predmet orqali iste’molchilarning ehtiyojlari, xohishlari, ijtimoiy va iqtisodiy omillar ta’sirida qanday o‘zgarishlar yuz berishini tahlil qilish maqsad qilinadi. Kurs ishi tuzilmasining tavsifi . Kirish, 4 ta reja, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 1. Talab va taklifning o‘zaro ta’siri va iste’molchi tanlovlari. Bozor iqtisodiyotining amal qilishida talab va taklif qonunlari muhim o‘rin tutadi. Talab va taklif narxni shakllantiradi, shu bilan birga narx talab va taklif o‘rtasidagi nisbatni aniqlab beradi. Bu mavzuda birinchi navbatda talab va taklifga narx ta’sirining ahamiyatini qarab chiqamiz. Keyin talab va taklif ta’sirida muvozanatli narxning o‘rnatilishi tushuntirib beriladi. Bu yerda talab va taklif qonunlari, ularning miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni, ular o‘rtasidagi mutanosiblikni tushuntirishga alohida e’tibor beriladi. Shuningdek, mavzuning yakunida talabning shakllanishi va amal qilishi, unga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganishda iqtisodiyot nazariyasida muhim yo‘nalishlardan biriga aylangan iste’molchi hatti-harakati nazariyasi bilan tanishib chiqamiz. Kishilarning ehtiyoji ilmiy va hayotiy tushuncha bo’lib, iqtisodiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida amal qilib kelmoqda, chunki bu tushuncha kishilarning hayotiy vositalarga bo’lgan zaruriyatini bildiradi. Ehtiyojning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi ko’rinishi va amal qilishi talabdir. Lekin talab ehtiyojdan farq qiladi va mustaqil iqtisodiy kategoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. Uning farqi shundan iboratki, kishilarning ehtiyoji o’sib boraveradi, cheksizdir. U pul bilan ta‘minlansa va sotib olish kurbiga ega bo’lgan taqdirda talabga aylanadi. Demak, aytish mumkinki, talab – bu pul bilan ta‘minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj sotib olish uchun zarur bo’lgan pul bilan ta‘minlanmasa, u “xoxish”, “istak” bo’lib qolaveradi. Bozordagi narxlarni o’zgarib turish darajasida iste‘molchilarning tovar va xizmatlarning ma‘lum turlarini va ma‘lum miqdorlarini sotib olishga layoqati bo’lgan ehtiyoj talab deyiladi. Talablar turlicha bo’ladi. Bir xil tovar va xizmatga bo’lgan talabning ikki turi bor va ular bir-biridan farq qilinadi. Shu boisdan, yakka talab va bozor talabi bo’ladi. 6 Har bir iste‘molchining, ya‘ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning moddiy va nomoddiy ne‘matlarga bo’lgan talabi – bu yakka talab deyiladi. Bir qancha iste‘molchilarning tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talablari yig’indisi bozor talabi deyiladi. Misol keltiramiz. Bir kg kartoshkani narxi 600 so’m bo’lsa, talab 5 kg bo’ladi (bir oy davomida). 500 so’m bo’lsa, 7 kg bo’ladi, 300 so’m bo’lsa, talab 10 kg chiqadi. Bozor talabi esa, 1 tonna, 2 tonna, 4 tonna va xaqozo bo’lishi mumkin. Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar miqdori o’zgarishi o’rtasida bo’ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog’liqlik talab qonuni deyiladi. Talab miqdori va hajmi faqat narxga bog’liq bo’lib qolmasdan, bir qator omillar ham ta‘sir qiladi: 1. Iste‘molchilarning didi, ya‘ni tovarlar va xizmatlarni sotib olishga yoki olmaslikka moyilligi yoki moyil emasligidir. 2. Bozor iste‘molchilarning soni. 3. Iste‘molchilarning daromadlari 4. Bir-biriga bog’liq tovarlarning narxi 5. Kelajakda narx va daromadlarning o’zgarishi ehtimoli. Ana shu omillar o’zgarishi talab hajmining o’zgarishiga qanday ta‘sir ko’rsatishga harakat qilamiz: 1. Biron-bir tovarga iste‘molchining didida ijobiy o’zgarish ro’y bersa, narxning tegishli darajasida unga bo’lgan talab ortadi va aksincha bo’ladi. 2. Bozorda iste‘molchilar soni ko’paysa, talab ortadi, iste‘molchilarning soni kamaysa talab qisqaradi. Masalan, aloqa vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini, undagi qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdi jarayonlarida ishtirok etuvchilar sonini mislsiz kamaytiradi hamda aktsiya va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga bo’lgan talabning o’sishiga olib keladi. Tug’ilish darajasining pasayishi bolalar bog’chasi va maktabga bo’lgan talabni kamaytiradi. 3. Pul daromadi o’zgarishining talab hajmiga ta‘siri boshqa omillarga qaraganda ancha murakkab. Daromad yuqori bo’lsa, iste‘molchilar yuqori sifatli 7 tovarlarni xarid qiladilar va aksincha. Masalan, non, kartoshka o’rnida go’sht, asal va sut maxsulotlari xarid qilinadi. Daromadning o’zgarishi bilan talab miqdori to’g’ri bog’liqlikda o’zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi. Daromadlar o’zgarishi bilan talab miqdori teskari bog’liqlikda o’zgaradigan tovarlar past toifali tovarlar deyiladi. Iste‘molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori o’rtasidagi bog’liqlik nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel (1821-1896) tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko’ra, iste‘molchi daromadi bilan u tomonidan sotib olinishi mumkin bo’lgan tovarlar miqdori o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik Engel qonuni deyiladi. Haqiqatan ham, aholi daromadlari o’sib borishi bilan tovarlar ko’proq xarid qilinadi, daromadlar pasaysa (kamaysa) xarid qilish ham pasayadi. Past toifali tovarlar uchun Engel egri chizig’i pasayuvchi ko’rinishda bo’lib, daromadlar oshib borishi bilan iste‘molchilar ularni kamroq miqdorda sotib oladilar. Agar tovarning iste‘moli daromad darajasiga bog’liq bo’lmasa, u xolda Engel egri chizig’i tik holda bo’ladi. Engel egri chizig’i 8 4. O’zaro bog’liq tovarlar narxi o’zgarishining talabga ta‘sirini o’rganishda ularning 2 guruhga ajratish maqsadida muvofiq bo’ladi: 1) o’zaro bir-birini almashtiruvchi yoki o’rinbosar tovarlar; 2) o’zaro bir-birini to’ldiruvchi tovarlar. Masalan, sariyog’ narxining oshishi margaringa bo’lgan talabning ortishiga olib keladi. Agar avtomobilning narxi oshsa benzindan bo’lgan talab qisqaradi va aksincha bo’ladi. 5. Kelgusida iste‘molchi daromadlari, tovar narxi o’zgarishining kutilishi va tovarlar miqdorining yetarli bo’lishi yoki bo’lmasligi kabi omillar talab hajmining o’zgartirishi mumkin. Kelgusida narxning nisbatan oshishining kutilishi, iste‘molchi jooriy talabining oshishiga olib keladi va aksincha bo’lishi mumkin. Bozor narxlarining amaldagi darajasida ma‘lum davr oralig’ida ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar tomonidan tovarlar va xizmatlarning belgilangan miqdorini bozorga chiqarilishi taklif deyiladi. Bozor narxining o’zgarishi bilan taklif ham o’zgaradi. Taklif narxlarning turli darajasida qancha miqdordagi mahsulotning sotishga chiqarilishini bildiradi. Masalan, 1 kg kartoshka 450 so’m bo’lsa, bir oy davomida uning yakka taklifi miqdori 60 kg bo’ladi, 1 kg 300 so’m bo’lsa, 50 kg taklif bo’ladi. Bir oy davomida uning bozor taklifi miqdori quyidagi bo’ladi: (tonna) 350 – 6,0; 300 – 5,0; 200 – 2,0 va 150 – 1,0 tn taklif qilinadi. Narxning o’zgarishi bilan taklif etilayotgan tovar miqdorining to’g’ri bog’liqlikdagi o’zgarishi taklif qonuni deyiladi. Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari boshqa bir qator omillar ham ta‘sir qiladi: 1. Resurslarning narxi; 2, Ishlab chiqarish texnologiyasi; 3. Soliq va subsidiyalar; 4. Boshqa tovarlarning narxi; 5. Narx o’zgarishining kutilishi; 6. Bozordagi sotuvchilarning soni; 9 7, Xaridorlarning daromadlari. Bu omillarni har birini tushuntirishga harakat qilamiz: - resurslarga sarf qilinadigan xarajatlar bilan taklif o’rtasida o’zaro bog’liqlik mavjud. Resurs narxi pasayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi. Natijada taklif qilinadigan tovarlar va xizmatlar ko’payadi va aksincha bo’ladi. Masalan, mineral o’g’itlar narxini oshib borishi g’alla taklifini kamaytiradi. - texnologiyalarni takomillashuvi mahsulot birligini ancha samarali ishlab chiqarishga imkon beradi. Masalan, paxta zararkunandalariga qarshi ancha samarali biologik usullarning yaratilishi paxta tolasining miqdorini va sifatini oshiradi, taklifni ko’payadi. - ko’pchilik soliqlar ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli soliqlarning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi uning taklifini qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chiqarish yoki biror sohaga subsidiya bersa, bu amalda xarajatlarni kamaytiradi va uning taklifini oshiradi. - boshqa tovarlar narxlarining o’zgarishi ham mazkur tovar taklifini o’zgartiradi. Masalan, qo’y go’shti narxining pasayishi mol go’shti taklifini oshiradi. Aksincha, mol go’shti narxining tushishi qo’y go’shti taklifini oshiradi. - kelgusida mahsulot narxining o’zgarishining kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib berish xohishiga ta‘sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi. - tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko’p bo’lsa, taklif qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko’p bo’ladi, chunki tovar ishlab chiqarish ko’payadi. Taklif hajmining o’zgarishiga tovarning saqlanish xususiyati, saqlash xarajatlari va tansport-tashish imkoniyatlari ham ta‘sir ko’rsatadi. Masalan, uzoq vaqt saqlab bo’lmaydigan qishloq xo’jalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif kamdan-kam o’zgaruvchan bo’ladi. Qishloq xo’jaligiga yaroqli bo’lgan yerlar cheklangan bo’lsa, uning narxi (renta) qanchalik oshmasin, yer taklifini oshirib bo’lmaydi. Ijodiy kasb soha xodimlarining (masaln, olimlar, shoirdar, yozuvchilar, 10 musavvirlar va boshqalar) mehnat mahsuli va noyob san‘at asarlarining taklifi ham noo’zgaruvchan bo’ladi. 2. Iste’molchilarning tanlov jarayoni, ehtiyojlar, variantlar va qaror qabul qilish. Iste molʼ — iqtisodiy ehtiyojlarni qondirish jarayonida moddiy va ma naviy ne matlardan foydalanish, takror ishlab chiqarish jarayonining oxirgi ʼ ʼ bosqichi. Iste mol turiga ko ra, ishlab chiqarish iste moli va noishlab chiqarish ʼ ʻ ʼ Iste mol ga bo linadi. Ishlab chiqarish iste moli ishlab chiqarish jarayonida xom ʼ ʻ ʼ ashyo, mashina, yoqilg i, yordamchi materiallar va b. ishlab chiqarish vositalarining ʻ hamda ishchi kuchi (jismoniy va ma naviy energiya)ning sarflanishini bildiradi. Shu ʼ sababli ishlab chiqarish iste molchi bevosita ishlab chiqarish jarayoniga kiradi. ʼ Noishlab chiqarish iste moli ishlab chiqarish doirasidan chetda yuz beradi. Bu ʼ jarayonda iste mol buyumlaridan foydalaniladi yoki ular tamomila Iste mol etiladi. ʼ ʼ Bunday Iste mol aholi Iste mol (yoki shaxsiy Iste mol) va ijtimoiy Iste mol (umumiy ʼ ʼ ʼ ʼ ijtimoiy Iste mol)ga bo linadi. Shaxsiy Iste mol jarayonida kishilarning oziq-ovqat, ʼ ʻ ʼ kiyim-kechak, uy-joy, dam olish, salomatlikni saqlash kabi bevosita shaxsiy ehtiyojlari qondiriladi. Umumiy ijtimoiy Iste mol ga boshkarish, fan, mudofaa va ʼ b.ga bo lgan ehtiyojlarni qondirish kiradi. ʻ Iste mol ning asosini moddiy ne matlarni ishlab chiqarish tashkil qiladi va ʼ ʼ ishlab chiqarish ning asosiy maqsadi Iste mol ga xizmat qilishdan iborat. O z ʼ ʻ navbatida Iste mol ham ishlab chiqarish ga ta sir ko rsatadi. Iste mol ch. bilan ʼ ʼ ʻ ʼ Iste mol o rtasidagi bog lanish taqsimot va ayirboshlash orqali amalga oshadi. U ʼ ʻ ʻ yoki bu mamlakatda, u yoki bu tarixiy davrlarda Iste mol ning umumiy darajasi, ʼ aholi farovonligining o sishi ishlab chikaruvchi kuchlarning rivojlanganlik darajasi ʻ bilan belgilanadi . Odatda cheklangan mablag`lar va vaqtni qanday taqsimlash to'g'risida har kuni son-sanoqsiz qarorlar qabul qilamiz. Biz ovqatlanish uchun palovmi yoki gamburger sotib olamizmi? Yangi mashina sotib olamizmi yoki eskisini tuzatganimiz 11 ma`qulmi? Daromadimizni bugun sarflaganimiz ma`qulmi yoki kelajakka jamg'arg`arishimiz? Biz talab va istaklarimizni muvozanatlashtirib, hayotimizni belgilaydigan tanlovlarni qabul qilamiz. Ushbu individual tanlov natijalari avvalgi boblarda uchragan talab egri chiziqlari va narxlarning egiluvchanligi asosida yotadi. Ushbu bobda iste'molchilar tanlovi va o'zini tutishining asosiy tamoyillari o'rganib chiqilgan. Bozor talabining shakllarini shaxslar o'zlarining eng afzal ko'rgan iste'mol tovarlari to'plamini izlash jarayoni bilan qanday izohlash mumkinligini ko'rib chiqamiz. Iste'molchilarning xatti-harakatlarini tushuntirishda iqtisodiyot odamlar eng yuqori baho beradigan tovar va xizmatlarni tanlashi haqidagi g`oyani ilgari suradi. Iste'molchilar turli xil iste'mol imkoniyatlarini tanlash usulini tavsiflash uchun bir asr oldin iqtisodchilar foydali dastur tushunchasini ishlab chiqdilar. 1854 yilda nashr etilgan "Ijtimoiy almashinish qonunlari va jamoat savdosining keyingi qoidalari" kitobida Gossen marginal foydalilik nazariyasining asosiy tamoyillarini matematik jihatdan asoslab berdi. U Leon Valras , Uilyam Jevons va boshqa matematik maktab vakillarining nazariy va matematik konstruktsiyalarini taxmin qiladigan Gossenning ikkita qonunini ishlab chiqdi. Gossenning ikkinchi qonuni: "Inson har qanday lazzat uchun sarf qilingan pulning oxirgi atomini bir xil miqdordagi zavq keltiradigan qilib har xil lazzatlanishlar o'rtasida ishlagan pulini taqsimlasa, u hayotdan maksimal darajada zavq oladi". U eng muhim iqtisodiy jarayonlarni maksimal foydali dastur g'oyasi nuqtai nazaridan tushuntirdi. Ushbu qonunlar iqtisodiy munosabatlarga matematik nuqtai nazardan qaradi. Yozish tilining murakkabligi va ko'plab formulalar haddan tashqari ko'pligi tufayli uning kitobi oz sonli nusxada saqlanib qoldi. Gossen nazariyasi Avstriya maktabi bilan ba'zi umumiy metodologik tamoyillar bilan bog'langan. Gossen va Menger marjinal foyda va marjinal qiymat mavjudligidan kelib chiqdilar. Biroq, Gossen narxlar nazariyasini marginal foydalilik asosida, Menger esa marjinal qiymat asosida barpo etdi, bu ularning iqtisodiy nazariyaga yondashuvlarini tubdan ajratib turadi. Iste'molchi tanlovi nazariyasida uch qoida (postulata) amal qiladi: 12  Iste'molchilar barcha ne`matlarni klassifikatsiya qiladi va bir-biri bilan solishtira oladi.ya`ni, ular bozorda mustaqil va xech kimga bog`liq emas.  Iste'molchi xohishi tranzitivdir (o`zgaruvchan). Agar iste`molchi A majmuani B ga nisbatan ko`proq xoxlasa va B majmuani C majmuadan ko`ra ko`proq xoxlasa, unda u A majmuani C majmuaga nisbatan ko`proq xoxlagan bo`ladi, ya`ni:  To`yinmaslik, Iste'molchi bozorda o‘z etiyojlarini to‘laroq qondirishga harakat qiladi, ya`ni, har doim ne`matning ko`proq qismini kamroq qismidan afzal ko`radi. Iste‘molchi o‘zining didi va ruhiyatiga ko‘ra turli xil tovarlar to‘plamini ma‘qul ko‘rishi mumkin. Bunda u tovarlarning ma‘lum bir to‘plamini boshqa biriga taqqoslab ko‘radi. Iste‘molchi tanlovini tushuntirishda befarqlik egri chizig‘i muhim rol o‘ynaydi. Muqobil tanlov quyidagi shartlarni keltirib chiqaradi: birinchidan, tanlov nuqtasining byudjet chizig‘ida yotishi. Iste‘molchi amalda barcha daromadini iste‘molga sarflamay, ma‘lum qismini kelgusidagi iste‘molga qoldirsa- da, nazariy jihatdan biz uni barchasi sarflanadi, deb faraz qilamiz. Agar nuqta byudjet chizig‘idan chapda yotsa – daromadining to‘liq sarflanmaganligini, o‘ngda yotsa – sarflar imkoniyat darajasidan chetga chiqilganligini tushunamiz; ikkinchidan, tanlangan iste‘mol tovarlari to‘plami eng ma‘qul ko‘rilgan kombinatsiyada bo‘lishi lozim. Chizmada uchta befarqlik egri chizig‘i ifodalangan bo‘lib, ular iste‘molchiga turli darajadagi qoniqish beradi: I3 – eng yuqori darajadagi qoniqish; I2 – o‘rtacha qoniqish; I1 – eng kam qoniqish. Har bir egri chiziqda iste‘molchi tanlovini ifodalovchi bittadan nuqta joylashgan: I1 da – C; I2 da – D; I3 da – F nuqtalar. C va D nuqtalar bir hil byudjet chizig‘ida joylashganligi uchun ikkala kombinatsiyaga ham bir hil byudjet sarflanadi. Iste‘molchining C nuqtani tanlashi oqilona emas, chunki D nuqta unga nisbatan ko‘proq ehtiyojni qondiradi; F nuqta ehtiyojni to‘laroq qondirishi mumkin, biroq u byudjet imkoniyatidan tashqariga chiqish hisoblanadi. D 13 nuqtada iste‘molchi ehtiyojlarining qondirilishi maksimumlashadi, chunki bu nuqta ehtiyojlarning yuqori darajada qondirilishini ta‘minlovchi tovar va xizmatlar to‘plami eng ko‘p qoniqish beruvchi befarqlik egri chizig‘ining byudjet chizig‘i bilan kesishgan joyida yotadi. D nuqta ayni paytda byudjet chizig‘ining va befarqlik egri chizig‘i joylashishining bir xil darajasini ko‘rsatadi. D nuqtada byudjet A va B tovarlar narxlari nisbatiga teng, befarqlik egri chizig‘ida esa A va B tovarlar so‘nggi qo‘shilgan nafliliklari nisbatiga teng.Bundan kelib chiqib quyidagi formulani keltirishimiz mumkin: A.Smit o‘z davrida ayrim real hayotimizdagi jumboqlarni yecha olmagan. Xususan bizning yashashimiz uchun muhim, demakki nafliligi juda baland bo‘lgan narsalarning narxi ancha past, aksincha biz uchun unchalik muhim bo‘lmagan, nafliligi kam bo‘lgan narsalarning narxi esa baland bo‘lishini tushuntirib bera olmagan. Masalan, suvning nafliligi juda baland ammo narxi past, brilliantning narxi juda baland lekin nafliligi juda past. Bu paradoksning yechimi shundaki , suv taklifi unga bo‘lgan talabga nisbatan ancha ko‘p, shuning uchun narxi past. Brilliantlarni ishlab chiqarish qiyin bo‘lganligi sababli uning taklifi unga bo‘lgan talabga nisbatan kam. Shuning uchun uning narxi baland. Suvning oxirgi birligining sunggi qo‘shilgan nafliligi juda ham past. Brilliantniki esa baland. Ammo bu uning umumiy nafliliklari ham shu nisbatda bo‘ladi degani emas. Aslida, suvning umumiy nafliligi biz uchun juda ham baland, faqatgina uni ko‘p miqdorda iste‘mol qilganimiz uchungina uning so‘nggi qo‘shilgan nafliligi brilliantnikidan pastga tushib ketadi. Brilliantning narxi baland bo‘lganligi sababli uni kam iste‘mol qilamiz va shuning uchun uning umumiy nafliligi kam. Iste’molchining bozordagi hatti-harakati so‘nggi qo‘shilgan naflilik nazariyasi hamda iste’molchi tanlovi nazariyasi orqali izohlanadi. Bu nazariya yordamida iste’molchining manfaati nuqtai-nazaridan uning afzal ko‘rishi qoidalari bayon etiladi. Agar naflilikka iste’molchi o‘lchami bilan qaralsa, u iste’molchining biron-bir 14 ne’matni iste’mol qilishidan olinadigan qoniqishni anglatadi. Iste’molchi tomonidan o‘zi uchun turli tovarlarning naflilik darajasining baholanishi iste’molchining afzal ko‘rishi deyiladi. Iste'molchilarning xatti-harakatlariga xulq-atvor yondashuvlari.Bozor vaziyatining o‘zgarishini iste‘molchi nuqtai nazaridan qarab chiqilsa aynan olingan tovarga talab qanday shakllanadi, uning xulqi nimadan iborat, iste‘molchi tanlovi qanday tartibda amalga oshiriladi kabi savollarga mantiqiy javob topish mumkin bo‘ladi.Iste‘molchi hulqi bu ularning turli xil tovar va xizmatlarga talabning shakllanish jarayonidir. Iste‘molchi hulqi quyidagi mantiq asosiga quriladi: 1. Iste‘molchi imkoniyati cheklangan sharoitda harakat qiladi, shu sababli uning qarori tovarlarning mavjud muqobil variantlaridan birini tanlashga qaratiladi. 2. Iste‘molchi maqsadi – tovarlarni iste‘mol qilish natijasida maksimal qoniqish olishdir. 3. Iste‘molchi hulqi oqilona, ya‘ni u barcha cheklanishlarni baholaydi va o‘z maqsadiga yetishishning eng yaxshi variantini tanlaydi. Iste‘molchi xulqini miqdoriy aniqlashda keyingi naflilik nazariyasi va befarqlik egri chizig‘i usuli yordamida amalga oshiriladi. Naflilik – sub‘ektiv qoniqish ya‘ni tovar (xizmat) ni iste‘mol qilishdan ko‘riladigan naf. Umumiy tarzda naflilik tovarning inson ehtiyojini qondira olish qobiliyati deb ta‘riflashimiz mumkin Naflilik funksiyasi ma’lum miqdordagi tovarlarga boshqa bir miqdordagi taqqoslashni bildiradi. Naflilikni mutloq ko‘rsatkichlarda o‘lchashning ahamiyati bo‘lmay, iste’molchi tanlovini naflilik darajasining ketma-ket joylashuvi bilan izohlash mumkin. Bir to‘plamdagi tovarlar nafliligi boshqasidan qay darajada afzalligini ko‘rsatib berish mumkin emas. Naflilik va narx o‘rtasidagi bog‘liqlikni ilk bor ingliz iqtisodchi olimi U.Djevons (1835-1882) ko‘rsatib, keyingi naflilik kontseptsiyasini ilgari suradi va aynan u bozor narxida o‘z o‘rniga ega bo‘lishini isbotlaydi. Naflilikni miqdoriy aniqlash ancha qiyin, chunki u sub‘ektiv tushuncha. Ayni vaqtda iqtisodiyot fanida naflilikni aniqlashda ikkita yondashuv qaror topgan:Kardinalistik yondashuvda naflilik miqdorini mutloq aniq hisoblash talab qilinadi. Bunda uni aniqlashning sharti 15 birligi ―yutil (inglizcha – utility – naflilik) dan foydalaniladi. Yutil-naflilik‖ o`lchovi birligi hisoblanib, iste`molchi qaror qabul qilishda, mavjud imkoniyat doirasida maksimal darajada o`z ehtiyojini qondirishga , turmush farovonligi darajasini oshirishga harakat qiladi. Ushbu ehtiyojni qondirish darajasi naflilik (utility) deyiladi. Ordinalistik yondashuvda qator tovarlarni afzal ko‘rish tartibi bo‘yicha joylashtirishda naflilikning ma‘lum ketma-ketligiga yo‘l qo‘yiladi. Bunda iste‘molchi tovarning bir-biriga qiyosan muhimlilik darajasi bo‘yicha xulosa chiqarish mumkin. Masalan, birinchi tovar ikkinchisiga, ikkinchisi uchunchisiga nisbatan afzal ko‘riladi va h.k Iste‘molchi uchun naflilikning ikki turi: umumiy va keyingi naflilik muhim. Keyingi naflilik (marginal utility) – muayyan ne’matning navbatdagi birligini iste’mol qilishdan olingan qo’shimcha naflilikdir.Keyingi naflilik umumiy naflilikning o‘sgan qismidan iborat bo‘lib, u naflilik funktsiyasining natijasi hisoblanadi. Muayyan ehtiyojni qondiruvchi har bir navbatdagi ne‘mat oldingisiga qaraganda kamroq naflilikka ega bo‘ladi. Ne‘matlarning cheklangan miqdori sharoitida esa doimo ehtiyojni eng kam darajada qondiruvchi «so‘nggi nusxasi» mavjud bo‘ladi.So‘nggi qo‘shilgan naflilik pasayib borish tamoyiliga ega bo‘lib, bu iqtisodiy tamoyil sifatida ifoda etiladi. Uning mohiyati shundan iboratki, agar alohida olingan iste‘molchining holatidan kelib chiqilsa, ne‘matlarni iste‘mol qilish hajmining ko‘payib borishi bilan, ma‘lum vaqtdan boshlab, muayyan ne‘matning navbatdagi birligini iste‘mol qilishdan olingan qo‘shimcha naflilik oldingisiga nisbatan kamayib boradi. Kishi qanchalik ko‘p miqdordagi tovarni iste‘mol qilsa, u shunchalik ko‘p umumiy naflilikka ega bo‘ladi.Umumiy naflilik (total utility) so’nggi qo’shilgan naflilik ko’rsatkichlarini jamlash orqali aniqlanadi.Agar iste‘molchi kamayib boruvchi keyingi qo‘shilgan naflilikka ega bo‘lsa, u holda yalpi naflilik kamayadi. Keyingi qo‘shilgan naflilikning pasayib borish qonunini iste‘mol qilingan muzqaymoq misolida ifodalash mumkin. Iste‘molchi o‘zining didi va ruhiyatiga ko‘ra turli xil tovarlar to‘plamini ma‘qul ko‘rishi mumkin. Bunda u tovarlarning ma‘lum bir 16 to‘plamini boshqa biriga taqqoslab ko‘radi. Iste‘molchi tanlovini tushuntirishda befarqlik egri chizig‘i muhim rol o‘ynaydi. Muqobil tanlov quyidagi shartlarni keltirib chiqaradi:  birinchidan, tanlov nuqtasining byudjet chizig‘ida yotishi. Iste‘molchi amalda barcha daromadini iste‘molga sarflamay, ma‘lum qismini kelgusidagi iste‘molga qoldirsa-da, nazariy jihatdan biz uni barchasi sarflanadi, deb faraz qilamiz. Agar nuqta byudjet chizig‘idan chapda yotsa – daromadining to‘liq sarflanmaganligini, o‘ngda yotsa – sarflar imkoniyat darajasidan chetga chiqilganligini tushunamiz;  ikkinchidan, tanlangan iste‘mol tovarlari to‘plami eng ma‘qul ko‘rilgan kombinatsiyada bo‘lishi lozim.Keyingi qo‘shilgan naflilikning grafik tasviri iste‘molchi aynan olingan bir tovarning qo‘shimcha birligidan kamayib boruvchi naflilikka ega bo‘lishini aniq ko‘rsatadi. Umumiy naflilik (TU) egri chizig‘i bir turdagi tovarning eng oxirgi birligidan ‘molchi salbiy samarali naf ko‘rishi oqibatida bu turdagi naflilik ham pasayib borishini ko‘rgazmali aks ettiradi. Iste‘molchi biron bir tovarning keyingi iste‘mol qilingan birligidan kamroq qo‘shimcha nafga ega bo‘lishi sababli, u aynan shu tovarning navbatdagisini narxi tushgan taqdirdagina sotib oladi. Bu esa naflilik egri chizig‘ining pasayib borish tavsifiga ega bo‘lishini bildiradi. Biron-bir tovarning (x) keyingi qo‘shilgan naflilik () ni miqdoriy jihatdan quyidagicha ifodalash mumkin: Iste‘molchi qandaydir tovarning navbatdagi birligini (portsiya, qismi, kg, dona va h.k.) iste‘mol qila borib, har bir navbatdagi birligidan kamayib boruvchi qoniqish oladi. Buning sababi shuki iste‘molchi aynan bir tovarga asta-sekin to‘yinib, pirovardida uning qoniqishi o‘zining oxirgi chegarasiga etadi. Boshqacha aytganda mazkur tovarning keyingi nafliligi uni iste‘mol qilish hajmi ortib borishi bilan kamayib borish tamoyiliga ega bo‘ladi. Bu keyingi (qo‘shilgan) naflilikning pasayib borish qonuni deb nom olgan. Agar iste‘molchiga tamadi qilingan biror ovqatning birinchisi 10 «yutil (naflilik o`lchovi)» naf keltirsa, ikkinchisi -7, uchinchisi -4 va to‘rtinchisi faqat 1 ga teng shunday naf keltiradi.Iste‘molchi uchun har bir keyingi iste‘mol qilinadigan tovardan kamroq qo‘shimcha naflilik olishi sababli u aynan shu 17 tovarning navbatdagi birligini narxi tushsagina sotib oladi. Bu esa talab egri chizig‘ining pasayib boruvchi ko‘rinishda bo‘lishini taqozo etadi. Iste‘molchi narxlarning mavjud darajasida va mablag‘lari cheklanganligidan kelib chiqib tanlangan tovar (xizmat)laridan yuqori naf olishni hohlaydi. Iste‘molchi ratsional harakat qiladi, shu sababli u sub‘ektiv sezgilariga asoslanib xarid qilinadigan mahsulotlar to‘plamini naflilikning o‘sishini ta‘minlaydigan darajaga etgunicha o‘zgartiradi.Befarqlik egri chizig`i va iste'molchi budjetining cheklanganligi Iste’molchi tanlovini tushuntirishda befarqlik egri chizig‘i muhim rol o‘ynaydi.Befarqlik egri chizig‘i ehtiyojlarni bir xil darajada qondirilishini ta’minlovchi iste’mol to‘plamlari yig‘indisini namoyon etadi. ya’ni, iste’molchi uchun befarqlik egri chizig‘ida joylashgan tovarlar to‘plamini tanlashda farq mavjud bo‘lmaydi. Befarqlik egri chizig‘i iste’molchining afzal deb bilgan variantlarini ko‘rsatib bera oladi. Biz befarqlik egri chizigining to‘rtta afzalligini ko‘rib chiqamiz: 1. Yuqoriroq befarqlik egri chiziqlarini pastlariga qaraganda afzal ko‘rish. Odamlar, odatda, ko‘proq tovarlar xarid qilishga odatlanishgan. Katta hajmdagi eng munosib tanlov befarqlik egri chizig'ida o‘z ifodasini topadi. Yaxshiroq bo‘lgan befarqlik egri chizig‘i boshqalaridan ko‘ra ko‘proq ijobiy «xarakterga ega». Shuning uchun iste’molchi yaxshiroq variantga ega bo‘lishni xohlaydi. 2. Befarqlik egri chizig'i beqaror. Befarqlik egri chizig‘i iste’molchining bir variantdan boshqasini afzal ko‘rganda o‘zini namoyish etadi. Ko‘pincha, iste’molchiga ikkala mahsulot ham yoqadi. Shu sababli, agar birinchi mahsulot miqdori kamaysa, iste’molchini xursand qilish uchun ikkinchisiniki ortadi. Shu sababli, ko‘pincha befarqlik egri chizig'i o‘zgarib turadi. 3. Befarqlik egri chizig‘i kesishmaydi. 4. Befarqlik egri chizig‘i bu ichki rozilikdir. Kishilar o‘zlarida ortig` bilan bo‘lgan mahsulotlarni kamroq bo‘lganiga qaraganda sotib yuborishni ko‘proq xohlaydilar.Befarqlik egri chizig‘i bizga iste’molchining bir tovarni ikkinchi biriga almashtirmaslik xohishi haqida «ma’lumot beradi». Bir mahsulot o'rnini boshqasi bosa olsa, befarqlik egri chizig'i tanlash 18 osonlashadi, aks holat bolsa, aksincha, qiyinlashadi. Buning to‘g‘riligini ko‘rish uchun bir holni ko‘rib chiqamiz.Mutloq o‘rin bosuvchilar: tasavvur qiling , ki mdir sizga 10 sentlik tanga bilan nikel bolagi to‘plamini taklif qildi. Siz ushbu farqli narsalarni qanday baholar edingiz? Odatga ko‘ra, siz ikkalasining ham pulga chaqsa boladigan qiymati haqida o‘ylar edingiz. Agar shunday bolsa, siz to‘plamdagi nikel va pulning qanchaligini e’tiborga olmay ikkita nikel bolagini bitta o‘n sentlik tangaga ayirboshlardingiz. Sizning ushbu nikel va pul orasidagi o‘rin bosish qiymatingiz ikkiga bir bolar edi. O‘rin bosish qobiliyati o‘zgarmas bolgani sabab, befarqlik egri chizigl to‘g‘ri chiziq vazifasini otaydi. Bu to‘g‘ri befarqlik egri chizigl tufayli yuqoridagi ikki tovar bir-birining o'rnini mukammal bosa oladi.Mutloq bir- birini to‘ldiruvchilar. Tasavvur qiling, kimdir sizga oyoq kiyimlar to‘plamini tavsiya etdi. Ularning ba’zilari oyog‘ingizga mos tushdi, ba’zilari esa yo‘q. Siz ularni qanday baholar edingiz? Bu vaziyatda siz, albatta, o‘lchami mos kelganlarga e’libor qaratasiz. Boshqa so‘z bilan aytganda, siz faqat tanlab olgan oyoq kiyimlaringiz ustidan «hukm chiqarasiz». Beshta chap va yettita o‘ng poy oyoq kiyimidan faqat beshta juftlik olishingiz mumkin. Befarqlik egri chizig‘i pasayib boruvchi ko‘rinishda bo‘ladi. Befarqlik egri chizig‘ining pasayib borishi shu bilan izohlanadiki, tanlanishi lozim bo‘lgan har ikkala tovar ham iste’molchi uchun nafli hisoblanadi. Shunga ko‘ra, bir tovarlar to‘plami (masalan, A) dan boshqa bir tovarlar to‘plami (masalan, V ga) tomon harakat qilib, iste’molchi naflilik miqdorini oshiradi. Biroq, ayni paytda xuddi shuncha miqdordagi naflilikka ega bo‘lgan A tovardan voz kechadi. Qisqasi, V tovar qanchalik ko‘p bo‘lsa, A tovar shunchalik oz bo‘ladi, chunki A va V tovarlar o‘rtasida teskari aloqa mavjud. O‘zgaruvchilari o‘rtasida teskari aloqa mavjud bo‘lgan har qanday egri chiziq esa pasayib boruvchi ko‘rinishda bo‘ladi. 3. Bozor iqtisodiyotida iste’molchi xatti-harakatlarining o‘zgarishlari Milliy iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya’ni milliy daromad iste’mol va jamg‘arish maqsadlarida sarflanadi. Keng ma’noda iste’mol jamiyat 19 iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan foydalanishni bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste’mol farqlanadi. Unumli iste’mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lib, ishlab chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste’mol qilinishini, ya’ni ulardan ishlab chiqarish maqsadida foydalanish jarayonini anglatadi. Shaxsiy iste’mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro‘y berib, bunda iste’mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi. Iste’mol jarayonida turli xil moddiy va ma’naviy ne’matlardan foydalaniladi. Iste’mol qilinadigan ne’mat turiga bog‘liq ravishda moddiy hamda nomoddiy ne’mat va xizmatlarni iste’mol qilish farqlanadi. Yakka tartibdagi va jamoa bo‘lib iste’mol qilish ham farqlanadi. Alohida shaxsning o‘z ixtiyorida bo‘lgan ne’matlarni iste’mol qilishi yakka tartibdagi iste’molga, jamiyat a’zolari turli guruhlarining ne’matlardan birgalikda foydalanishi jamoa bo‘lib iste’mol qilishga kiradi. Milliy daromadning jamiyat a’zolarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga sarflanuvchi qismi iste’mol fondi deb ataladi. Iste’mol fondi barcha aholining shaxsiy iste’molini, aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek, ilmiy muassasalar va boshqarishdagi barcha sarflarni o‘z ichiga oladi. Iste’mol fondining shaxsiy daromad shaklida aholiga kelib tushadigan qismi iste’mol sarflari maqsadida ishlatiladi. Iste’mol sarflari-bu aholi joriy daromadlarining tirikchilik ne’matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan qismi. Aholi o‘z daromadini sarflar ekan, joriy iste’mol hamda kelgusidagi iste’mol hajmini oshirish o‘rtasida tanlovni amalga oshiradi. Kelgusida iste’mol hajmini oshirish imkoniyati joriy davrdagi jamg‘armaga ham bog‘liq bo‘ladi. Jamg‘arma-bu aholi, korxona va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida to‘planib borishi. Uning hajmi barcha xo‘jaliklar daromadidan iste’mol sarflarini ayirib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Daromad tarkibida iste’mol sarflari ulushi qanchalik yuqori bo‘lsa, jamg‘arma hajmi shunchalik kam bo‘ladi. Jamg‘armaning o‘sishi esa iqtisodiy ma’noda mablag‘larning iste’mol tovarlari xarid qilishdan investitsion tovarlar xarid qilishga yo‘naltirilishini bildiradi. Shunga ko‘ra, jamg‘arma-bu muddat jihatidan kechiktirilgan iste’molni anglatadi. Shu bilan birga joriy davrda amalga oshirilgan 20 jamg‘arma joriy iste’molning chegirilgan qismidir, chunki jamg‘arma aholi va korxonalar ixtiyordagi daromadning iste’molga sarflanmagan qismi hisoblanadi: Y  C  S bu yerda: Y-barcha xo‘jaliklar ixtiyoridagi daromad; C-iste’mol miqdori; S- jamg‘arma miqdori. Shu sababli daromad tarkibidagi iste’mol sarflari va jamg‘arma nisbatining o‘zgarishi bir qator, ba’zan qarama-qarshi oqibatlarga olib kelishi mumkin. Birinchidan, daromadlarning qandaydir qismini jamg‘armaga qo‘yish oqibatida u tovarlarda bo‘lgan talabda o‘z aksini topmaydi. Jamg‘arma, yuqorida ta’kidlanganidek, daromadlarning ma’lum bir qismini iste’mol qilishdan chegirib qo‘yishni bildirib, natijada iste’mol sarflari hajmi barcha ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni sotib olish uchun etarli bo‘lmay qoladi. Aholi daromadining jamg‘arilgan qismi o‘zining xususiy talabini vujudga keltirmaydi. Buning natijasida sotilmay qolgan tovarlarning ko‘payishi, ishlab chiqarishning qisqarishi, ishsizlik va daromadlarning pasayishi vujudga kelishi mumkin. Ikkinchidan, jamg‘arma talabning yetishmasligiga olib kelmasligi ham mumkin, chunki jamg‘arilgan mablag‘lar tadbirkorlar tomonidan investitsion maqsadlarda ishlatiladi. Bu jamg‘arma keltirib chiqaradigan iste’mol sarflaridagi har qanday yetishmaslikni to‘ldiradi. Uchinchidan, korxonalar ham o‘zining barcha mahsulotini yakuniy iste’molchilarga sotishni ko‘zda tutmaydi, balki uning bir qismidan o‘zining ishlab chiqarishida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, agar tadbirkorlar aholining jamg‘armalariga teng miqdordagi mablag‘larni investitsiyalarga qo‘yishni ko‘zda tutsa, ishlab chiqarish darajasi doimiy bo‘lib qoladi. Iste’mol va jamg‘arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy daromad hisoblanadi. Lekin milliy daromad tarkibida to‘g‘ri soliqlar ham mavjud bo‘ladi. Shu sababli soliqlar to‘langandan keyin aholida qoladigan daromad iste’mol sarflari va shaxsiy jamg‘arma yig‘indisiga teng bo‘ladi. Iste’mol va shaxsiy jamg‘armaning darajasi bevosita soliqlar to‘langandan keyingi qolgan daromad bilan aniqlanadi. Bu daromadni ixtiyordagi yoki sof daromad deb atash mumkin. Demak, bu daromad iste’molning va jamg‘armaning umumiy omili hisoblanadi. Chunki jamg‘arma daromadning iste’mol qilinmaydigan qismi hisoblansa, soliqlar to‘langandan keyingi daromad shaxsiy jamg‘armani aniqlab beradigan asosiy omil bo‘lib chiqadi. Har 21 yilgi haqiqiy iste’mol miqdori va soliqlar to‘langandan keyingi daromad o‘rtasidagi farq shu yildagi jamg‘arma miqdorini aniqlaydi. Iste’mol va jamg‘arma hajmi hamda unga ta’sir ko‘rsatuvchi omilar o‘rtasidagi bog‘liqlik iste’mol va jamg‘arma funksiyasi deyiladi. Bu funksiyalarni bayon etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai nazarlari farqlanadi. Klassik iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, kishilar o‘z mablag‘larini qo‘shimcha daromad keltirgan taqdirda jamg‘armaga yo‘naltirishga harakat qiladilar. Shunga ko‘ra, banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori bo‘lsa, ularning jamg‘armaga qiziqishlari shu qadar kuchli bo‘ladi, ya’ni jamg‘arma real foiz stavkasining o‘sib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. Aholi daromadlari iste’mol va jamg‘arma mablag‘larining yig‘indisidan iborat ekan, real foiz stavkasining o‘sishi bilan iste’mol kamayib, pasayishi bilan esa ko‘payib boradi. Boshqacha aytganda, klassik iqtisodchilar fikriga ko‘ra iste’mol real foiz stavkasining pasayib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. Har ikkala o‘q o‘rtasidan o‘tuvchi 0F to‘g‘ri chiziq iste’mol sarflari va ixtiyordagi sof daromadning miqdoran tengligini ifodalaydi. 0Y o‘qidagi har qanday daromad miqdorini ifodalovchi ushbu chiziqda joylashgan nuqta 0C 230 o‘qning tegishli miqdordagi iste’mol sarfiga teng bo‘ladi. Boshqacha aytganda, uy xo‘jaligi sof daromadning barcha hajmini to‘liq iste’molga sarflaydi. Biroq, bunday tenglik amalda doimo ham ro‘y beravermaydi. Iste’mol sarflari miqdori ba’zida joriy sof daromadlar miqdoridan past bo‘lishi, ba’zida esa oshib ketishi ham mumkin. Shuning uchun iste’mol egri chizig‘i C sof daromad 0F chizig‘iga mos tushmay, unga nisbatan ma’lum darajada og‘adi. Har ikkala chiziqning o‘zaro kesishgan B nuqtasi «0 darajadagi jamg‘arma»ni anglatadi. Bu nuqtaning chap tomonida iste’mol sarflari daromad miqdoridan yuqori bo‘lib, bu manfiy jamg‘arma deb ataladi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, real hayotda iste’molning ma’lum qismi daromad hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi. Masalan, biron-bir shaxsning daromadi kutilmaganda juda past darajaga tushib qolishi mumkin. Biroq, bu shaxs, daromadi bunga imkon bermagan taqdirda ham, ma’lum darajada ovqatlanish, kiyinish va boshqa zarur iste’mol xarajatlarini amalga oshirishga majbur. U mazkur sarflarni yo oldingi davrda jamg‘arilgan daromadlari hisobiga, yoki o‘zgalardan qarz olish hisobiga qoplashi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda 22 iste’mol sarflarining bu darajasi joriy sof daromaddan mustaqil holdagi iste’mol darajasi deyiladi. Bizning grafigimizda bu daraja C0 nuqtadan boshlanadi. Bozor iqtisodiyotiga o tishʻ – an anaviy va ʼ rejali buyruqbozlik tuzumidagi iqtisodiy munosabatlardan bozor munosabatlariga o tish jarayoni ʻ [ 1 ] . Bu jarayon iqtisodiy zarurat, chunki an anaviy yoki rejali buyruqbozlik tizimlari barqaror ʼ iqtisodiy taraqqiyotni va xalq farovonligini ta minlay olmay qoladi hamda Bozor ʼ iqtisodiyotiga o tish orqali iqtisodiy ravnaqqa erishish yo li tanlanadi. Tarixan bozor ʻ ʻ iqtisodiyotiga o tishning uch yo lini ko rsatish mumkin: 1) an anaviy natural ʻ ʻ ʻ ʼ xo jaligi iqtisodiyotidan Bozor iqtisodiyotiga o tish; 2) qoloq va mustamlaka ʻ ʻ xarakteridagi iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o tish; 3) rejali buyruqbozlik ʻ iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o tish. Shunga ko ra bozor iqtisodiyotiga o tish ʻ ʻ ʻ ning ilk klassik modeli; mustamlakachilik zulmidan ozod bo lgan ʻ Osiyo va Afrika mamlakatlari modeli; sobiq sotsialistik mamlakatlar modeli mavjud. Klassik model eng ko hna model sifatida ʻ Yevropa mamlakatlariga xos bo lgan. Bu yerda bozor iqtisodiyotiga o tish ko p bosqichli bo lib, asrlar davom ʻ ʻ ʻ ʻ etgan tabiiytarixiy jarayon shaklida kechgan. Dastlab an anaviy natural xo jalik ʼ ʻ mayda tovar xo jaligiga, bu esa o z navbatida asov bozor iqtisodiyomura aylangan. ʻ ʻ Bozor iqtisodiyotiga o tish ga xos bo lgan qonuniyatlar Yevropa mamlakatlarida ʻ ʻ dastlabki sinovdan o tgan. Osiyo va Afrika mamlakatlari modelini amalga oshirish ʻ to plangan tarixiy tajribaga tayandi: an anaviy xo jalikni bozor xo jaligiga ʻ ʼ ʻ ʻ aylantirish mustamlakachilik zulmi sharoitida metropoliyalar ta sirida boshlandi va ʼ ular manfaatiga xizmat qildi, bu jarayon sun iy ravishda to xtatilmay, aksincha ʼ ʻ mamlakatlar ozodlikka erishgan sharoitlarda ham davom etdi, bozor munosabatlari o z tabiatiga moye tushadigan iqtisodiy zamindan ʻ – xususiy mulkchilikdan o sib ʻ chikdi, chet elning moddiy va moliyaviy yordamiga tayandi. Bozor iqtisodiyotiga o tish jarayoni tarixiy sakrash shaklida, ya ni Yevropa uchun muqarrar bo lgan ʻ ʼ ʻ tarixiy bosqichlarni o tamay, ularni chetlagan holda an anaviy iqtisodiyot yoxud ʻ ʼ rivojlanmagan bozor xo jaligidan uning rivojlangan shakliga o tish sari bormoqda. ʻ ʻ 23 4. Iste’molchi xatti-harakatlarining iqtisodiy va ijtimoiy ta’sirlari Iste’molchilarning xatti-harakatini uch bosqichda ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Birinchi bosqichda iste’moldagi afzallik o‘r gani ladi. Bunda iste’molchi bir tovarni boshqasidan ortiq ko‘rishi me zon larini aniqlash mumkin. Ikkinchi bosqichda iste’molchilar byud je ti ning chegaralanishiga, ya’ni iste’mol tovarlarini xarid etishda chega rali daromadga duch kelishlari ko‘rib chiqiladi. Iste’molchilar daro madi turli tovarlar narxiga qarab ularga ma’lum chegarali to‘plamdagi tovarlar sotib olish imkonini beradi. Uchinchi bosqichda iste’molchi nimani afzal ko‘rishini byudjetning chegaralanishi bilan birga qo‘shib iste’molchi tanlovi aniqlanadi. Naflilik (Utility) – tovar va xizmatlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlar qondirilishini ta’minlash, ya’ni ularning qanoatlantirish manbai bo‘lish xususiyati hisoblanadi. Naflilik – jamiyat yoki biror bir shaxsni ehtiyojlarini qondira olish qobiliyatidir. Tovar va xizmatlarning nafliligi ularning sifati bilan bog‘ liq. Sifat ko‘rsatkichlariga quyidagilarni kiritish mumkin: sog‘liqqa foydali ligi, dizaynining estetik chiroyi, foydalanish osonligi, uzoq mud datliligi, qulayligi, individualligi, xavfsizligi, yuqori statusga ega ekanligi va b. Bozordagi iste’molchilarning xatti-xarakatiga qarab naflilikni ikki xil tahlil qilish mumkin. Bu o‘z navbatida ikki xil yondashuv ni kelib chiqishiga ham sabab bo‘lgan. Birinchisi, naflilikni son jihatdan o‘l chab tahlil qilish, ikkinchisi, naflilikni son jihatdan o‘lchab emas, bal ki tabaqalashtirish orqali, ya’ni yuqori va quyi naflilik, eng yaxshi va eng yomon naflilik va x.k. Ma’lumki, iste’molchi bozorga chiqar ekan, u bir qancha turdagi tovar va xizmatlarga duch keladi. Yalpi naflilik (Total utility) – ma’lum bir vaqtda, ma’lum bir to var yoki xizmatni iste’mol qilish natijasida olinadigan yalpi qondirish. Naflilik funksiyasi – iste’molchining individual istagini aniqlab beruvchi iste’mol xajmi va yalpi naflilik o‘rtasidagi son jihatdan bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Naflilik funksiyasi iste’molchining iste’mol qiladigan ne’matlar xajmi bilan, u ushbu ne’matlarni iste’mol qilish natijasida oladigan naflilik darajasini ifodalaydi. 24 Naflilik funksiyasi orqali nafaqat umu miy naflilikni ifodalash mumkin balki, ketma- ket ne’matdan qo‘shim cha bir birlik iste’mol qilish natijasida oladigan qo‘shimcha o‘sgan naf miqdorini ifodalovchi, chekli nafni ham aniqlash mumkin. Chekli naflilik (Mariginal utility) – bir birlik qo‘shimcha iste’ mol natijasida olinadigan qo‘shimcha naflilikdir. Iste’molchilik tanlovining to‘g‘rilik tamoyili bu yalpi va me’yoriy naf lilik emas, balki, bir so‘m xarajatga to‘g‘ri keladigan me’yoiy naf lilikdir. 3. Befarqlik egri chizig‘i Befarqlik egri chizig‘i – iste’molni bir xil darajada qondiruvchi yaroqli, foydali tovar tanlovlari yig‘indisini tashkil etadi. Befarqlik egri chizig‘i iste’molchi uchun bir xil naf beruvchi ne’matlar kombi natsiyalarini ifodalaydi. Demak, chizmaning nuqtalar orqali keltirilgan tovar tanlovlariga iste’molchi befarq bo‘ladi. Iste’mol tovarlarining turli xil assortimenti Turli xil tovarlar to‘plami Oziq-ovqat mahsuloti turlarining miqdori Kiyim turlarining miqdori A 20 30 B 10 55 C 40 20 D 30 45 E 10 20 F 10 45 25Ba Aa aa a aa aa aa aa aOziq-ovqat ( F ) ( F ) Капитал К Kiyim ( C )0 B To’plam 2 To’plam 1 To’plam 3 7 - rasm. Turli iste’mol tovarlari va xizmatlar to‘plamlari Befarqlik egri chizig‘i turli guruhdagi tovarlar va xizmatlarga nisbatan shaxsiy afzal ko‘rish darajasini tasvirlab beradi. Ammo afzal ko‘rishning o‘zi iste’molchi xatti-xarakatini to‘liq tushuntirib bermay di. Iste’molchining individual tanloviga byudjetning chegaralanganligi ham ta’sir etadi, chunki bu turli tovarlar va xizmatlarning narxiga ko‘ra kishilarning iste’molini cheklab qo‘yadi. Byudjet chegarasi – ma’lum qiymatdagi tovar miqdorini xarid qilish uchun umumiy xarajatlarning daromadga teng bo‘lishini ko‘r satadi. Byudjet chegarasi iste’molchi uchun qaysi tovarlar guruhi ko‘proq nafliroq ekanligini ko‘rsatadi. Iste’molchi nimani afzal ko‘rishi va byudjet chegaralanishini ko‘ rib chiqildi, endi ayrim iste’molchilar har bir tovar turidan qanchasini xarid etish uchun ularni tanlab olishini ko‘rishimiz mumkin. Iste’ molchilar o‘z tanlovini oqilona bajaradilar deb taxmin qilamiz. Bu bilan iste’molchilar mavjud va chegarali byudjetiga qarab tovarlarni o‘z ehtiyojlarini maksimal ravishda qondira oladigan qilib tanlaydilar. Iste’mol tovarlari va xizmatlar to‘plamining optimal tanlovi ikki talab ga javob berishi lozim. Birinchidan, tanlov byudjet chizig‘ida bo‘lishi bo‘lishi mumkin. Ikkinchi muhim sharti, iste’mol tovarlari va xizmat larning optimal to‘plami imte’molchilarga ular eng ma’qul ko‘rgan kombinatsiyada yetkazib berilishi lozim. Iste’molchilik xatti-harakati qoidasi – bir tovarga sarflangan pul qiymati hisob-kitobining yuqori foydaliligi, boshqa tovarga sarflangan pul qiymatining yuqori foydaliligiga teng bo‘lsa optimumga intiladi. Iste’molchilik muvozanati iste’molchining byudjet harajatlari tarkibi, unga xarid qilingan jami iste’mol ne’matlari to‘plamidan katta umumiy foydalilikni ta’minlovchi holatdir. Iste’molchining yalpi nafliligini maksimallashtiruvchi tovarlar yig‘imi iste’molchining optimal nuqtasi hisoblanadi. Ideal rasional iste’molchi – Homo economicus (tejamkor kishi) – shaxsiy afzalliklari tizimini mutlaqo aniq biladigan, barcha muqo billarni hisobga oladigan va 26 o‘zi uchun maksimal foyda olish tamo yiliga muvofiq holda qaror qabul qiladigan kishi. Ma’lumki, tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash jarayonlarining rivojlanishi natijasida pulning kelib chiqishi tovar-pul munosabatlarining shakllanishiga va ishlab chiqarishning rivojlanishiga turtki berdi, shuning bilan bir qatorda bozoriqtisodiyotini vudujga kelishiga shart-sharoit yaratib berdi. Bozor iqtisodiyotining kelib chiqishi va mavjud bo’lishining umumiy sharoitlari, birinchidan , xususiy mulkchilikning paydo bo’lishi, ikkinchidan , ijtimoiy mehnat taqsimoti hisoblanadi. Bu ikkala shart ijtimoiy xo’jalikning tovar shaklini vujudga keltiradi. Tovar ishlab chiqarishning mavjud bo’lishi pul muomalasi, ayirboshlash, taqsimlash va iste‘molning bozor orqali hal bo’lishini bildiradi. Bozor iqtisodiyoti – bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. Bozor iqtisodiyotining asosida tovar-pul munosabatlari yotadi. Bozor iqtisodiyotining ob‘ekti va sub‘ekti bo’ladi. Obyekt - bu moddiy narsalardir. Subyekti esa moddiy narsalarga egalik qiluvchi kishilardir, ya‘ni yollanma ishchilar, tadbirkorlar, ssuda kapitali egalari, qimmatli qog’ozlar egalari va barcha iste‘molchilar. Bozor xo’jaliginig barcha asosiy subyektlari uchta guruhga bo’linadi: 1. Uy xo’jaliklari; 2. Korxonalar (tadbirkorlik sektori); 3. Davlat. Uy xo’jaliklari - iste‘molchilar bo’lib, ular ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni iste‘mol qiladilar. Ular mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini Har qanday iqtisodiy tizim singari bozor iqtisodiyoti ham iqtisodiyotnig umumiy muammolarini ifoda etuvchi qo’yidagi savollarga javob topishi zarur: ya‘ni, nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarur? Qanday texnika va texnalogiya bilan ishlab chiqarish zarur? Kim uchun ishlab chiqarish zarur? Bozor iqtisodiyoti sharoitida: 1. Ko’proq foyda beradigan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqariladi; 2. Puli bor, tovarlarni yuqori foyda olish imkonini beradigan narxlarda sotib olish layoqatiga ega xaridorlar uchun ishlab chiqariladi; 27 3. Yuqori foyda olishni ta‘minlaydigan, tejash imkonini beradigan texnika va texnologiya yordamida ishlab chiqariladi. Umuman olganda: aholi ehtiyoji uchun zarur miqdor va turdagi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish; mavjud resurslardan samarali foydalanib, yangi texnika va texnologiyaar asosida ishlab chiqarish; aholi iste‘moli uchun zarur ne‘matlarni ishlab chiqarish kerak deyish mumkin. Bozor iqtisodiyotining quyidagi afzalliklari mavjud: 1. Resurslarning taqsimlashni samaradorligi . Bozor iqtisodiyoti raqobatli bo’lgani sababli, resusrlarni jamiyatga eng zarur bo’lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga yo’naltiriladi. Ishlab chiqarishda yangi texnika va texnologiyalar qo’llaniladi. 2. Erkinlik. Bozor iqtisodiyoti tizimining muhim afzalliklaridan biri shundaki, u shaxsiy erkinlikka imkoniyat yaratib beradi. Bozor iqtisodiyoti tadbirkorlik va tanlash erkinligini yaratadi. 3. Harakatchanlik . Bozor iqtisodiyoti har bir shaxs, korxona, firma va korparatsiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bo’ladi. Chunki, xo’jasizlik, sustkashlik, beg’amlik har qanday xo’jalik tizimini xonavayron qilishga olib keladi. Bozor iqtisodiyoti million-million kishilarni harakatga soladi. Bozor iqtisodiyotining asosiy ziddiyati ham mavjud: raqobatning kuchsizlanishiga yo’l qo’yish va uni rag’batlantirish . Raqobat kuchsizlanishining ikkita asosiy manbai mavjud: Birinchisi , bozor iqtisodiyotidagi erkin muhitda tadbirkorlar foyda ketidan quvib va o’z iqtisodiy mavqeini yaxshilashga intilib, raqobatning cheklangan yo’lidan ozod bo’lishga harakat qiladilar. Firmalarning qo’shilib ketishi, kompaniyalarning xufyona kelishuvi, shavqatsiz raqobat - bularning hammasi raqobatning kuchsizlanishi va uning tatibga soluvchilik ta‘sirining pasayib borishiga olib keladi; Ik k inchisi , bozor tizimi rag’batlantiriladigan texnika taraqqiyoti ham raqobatning zaiflashuviga olib keladi. Eng yangi texnologiya: Juda katta miqdordagi real 28 kapitaldan foydalanishni, yirik bozorlar bo’lishini, kampleksli, markazlashgan va qatiyan bir butun bo’lib birlashgan bozorning tarkib topishi, boy va i shonchli xom- ashyo manbalarini talab qiladi. Jamiyat a‘zolari daromadlaridagi tengsizlikni kuchayib borishi va aholining tabaqalanishi - bozor iqt isodiy ot ining nav bat dagi ziddiy at idir. Ijtimoiy ne‘matlar va xizmatlarni ishab chiqarish, bozorga taklif qilishga qodir emasligi - bu umumiy e‘t irof qilingan ziddiy at laridan biridir . Tovarlar hajmi bilan pul massasi o’rtasidagi ro’y berib turadigan nomuvofiqlikni bartaraf etaolmasligi ham uning ziddiyatli tomonlarini bildiradi. Bozor tizimi jamiyatni ehtiyoji yuqori bo’lgan tovarlar bilan ta‘minlashga ham kafolat bermaydi. Raqobatning kuchsizlanib borishi iste‘molchining erkinligiga ham putur yetkazadi. Bozor tizimi o’zining iste‘molchining xohishiga ancha mos keluvchi resusrlarni taqsimlash layoqatini ham yo’qotib borishi mumkin. Xulosa Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchilarning hatti-harakati va tanlovi mavzusi, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik omillarni o‘z ichiga olgan muhim bir sohadir. Iste’molchilar bozorning asosiy elementlaridan biri sifatida, ularning qarorlari va xatti-harakatlari iqtisodiy jarayonlarni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu xulosa doirasida iste’molchilarning xatti-harakatlari va tanlovi, shuningdek, bu jarayonlarning o‘zaro ta’siri va iqtisodiyotga bo‘lgan ta’siri ko‘rib chiqiladi. Iste’molchilar, asosan, o'z ehtiyojlari va xohishlariga asoslanib harakat qilishadi. Ular o'zlarining tanlovlarini narx, sifat, brend va boshqa ko‘plab omillar bilan bog‘laydilar. Iste’molchilarning hatti-harakati ko‘plab omillarga ta'sir ko‘rsatadi. Masalan, daromad darajasi, iste’molchilarning madaniyati, ta'lim darajasi, shuningdek, iqtisodiy sharoitlar, bularning barchasi iste’molchilarning qaror qabul qilish jarayonida muhim rol o‘ynaydi.Iste’molchilarning tanlovi ko‘pincha ijtimoiy 29 omillar ta'sirida shakllanadi. Ijtimoiy guruhlar, do‘stlar, oila va jamiyat iste’molchilarni o‘z tanlovlarida muhim ravishda yo‘naltirishlari mumkin. Misol uchun, ijtimoiy qabul qilingan brendlar va mahsulotlar iste’molchilar uchun yanada jozibador bo‘lishi mumkin. Shuningdek, ijtimoiy omillar iste’molchilarning ekologik masalalarga bo‘lgan munosabatini ham belgilaydi. Bugungi kunda ko‘plab iste’molchilar ekologik toza mahsulotlarni tanlashga intilmoqda, bu esa ishlab chiqaruvchilarni barqaror ishlab chiqarish usullariga o‘tishga majbur qiladi.Bugungi kunda raqamli texnologiyalar iste’molchilarning hatti-harakatlarini sezilarli darajada o‘zgartirmoqda. Internet, ijtimoiy tarmoqlar va mobil ilovalar iste’molchilarga o‘z tanlovlarini yanada osonlashtirmoqda. Onlayn xarid qilish, mahsulotlarni taqqoslash va foydalanuvchi sharhlarini o‘rganish orqali iste’molchilar yanada informatsiyalangan va talabchan bo‘lib bormoqda. Bu jarayon, shuningdek, ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilar uchun yangi marketing strategiyalarini ishlab chiqish imkonini beradi.Iste’molchilarning xatti-harakatlari va tanlovi iqtisodiyotga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. Ularning tanlovlari ishlab chiqaruvchilar uchun talabni belgilaydi, shuningdek, bozor narxlarini shakllantiradi. Iste’molchilar yuqori sifatli va innovatsion mahsulotlarga bo‘lgan talabni oshirganda, ishlab chiqaruvchilar bu talabga javob berish uchun o‘z mahsulotlarini takomillashtirishga va yangi texnologiyalarni joriy etishga intiladilar. Bu jarayon iqtisodiy o‘sishni va yangi ish o‘rinlarini yaratishni rag‘batlantiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchilarning hatti-harakati va tanlovi, iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy adolat va atrof-muhitni muhofaza qilishda muhim ahamiyatga ega. Iste’molchilar o‘z ehtiyojlari va xohishlariga mos ravishda harakat qiladilar, tanlov jarayonida esa ko‘plab omillarni hisobga olishadi. Raqamli texnologiyalar va innovatsiyalar esa iste’molchilarning xatti-harakatlarini o‘zgartirayotgani ortidan, bozor muvozanatini saqlash va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash uchun ishlab chiqaruvchilar yangi strategiyalarni ishlab chiqishga majburdir. O‘zbekiston misolida iste’molchilar hatti- harakatlari va tanlovi, davlat siyosati va iqtisodiy sharoitlar bilan bog‘liq holda rivojlanmoqda, bu esa iste’molchilarni himoya qilish va ularning ehtiyojlarini qondirishda muhim omil hisoblanadi. 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi . (2023). "O‘zbekiston iqtisodiyoti: statistik ma'lumotlar va tahlillar". [Onlayn resurs]. 2. O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi . (2022). "Kichik biznes va tadbirkorlik: 2021-yilga oid statistik hisobot". Tashkent: Davlat statistika qo‘mitasi nashri. 3. G‘ofurov, A. (2021). "Iste’molchilar xatti-harakatlari va bozor iqtisodiyoti". Tashkent: Iqtisodiyot va tadbirkorlik fakulteti nashri. 4. Mamatov, B. (2020). "Narxlar siyosati va iste’molchilar tanlovi". Tashkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashri. 5. Mustafayev, S. (2021). "Kichik biznes va iste’molchilar: iqtisodiy tahlil". Iqtisodiyot va moliya jurnali, 6(4), 15-30. 6. Kuchkarov, O. (2020). "Iste’molchilar va bozor: tendensiyalar va istiqbollar". Tashkent: O‘zbekiston Davlat Iqtisodiyot Universiteti nashri. 7. Toshmurodov, D. (2022). "Iste’molchilar hatti-harakatlari va ularning iqtisodiy ta’siri". Tashkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti va moliyasi jurnali, 4(2), 45-60. 8. Xalilov, D. (2021). "Raqamli texnologiyalar va iste’molchilar tanlovi: O‘zbekistondagi amaliyot". Tashkent: O‘zbekiston Davlat Jahon Tillari Universiteti nashri. 31 32

Bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchilarning  hatti-harakati va tanlovi

                                              MUNDARIJA

Kirish.

1. Talab va taklifning o‘zaro ta’siri va iste’molchi tanlovlari.

2. Iste’molchilarning tanlov jarayoni, ehtiyojlar, variantlar va qaror qabul qilish.

3. Bozor iqtisodiyotida iste’molchi xatti-harakatlarining o‘zgarishlari.

4. Iste’molchi xatti-harakatlarining iqtisodiy va ijtimoiy ta’sirlari.

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.

 

Купить