Информация о документе

Цена 70000UZS
Размер 2.4MB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Июль 2025
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

31 Продаж

Korporativ boshqaruvda korxonani rivojlantirishning innovatsion strategiyasini shakllantirish diplom ishi

Купить
1Mavzu: “ Korporativ boshqaruvda korxonani rivojlantirishning innovatsion strategiyasini shakllantirish”. 2 MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………… 3 I BOB. KORPORATIV BOSHQARUVDA INNOVATSION STRATEGIYA TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY ASOSLARI 1.1. Korporativ boshqaruvda innovatsion strategiya tushunchasi va uning shakllanish bosqichlari ………………………………………………………. 7 1.2. Innovatsion strategiya tizimining asosiy tamoyillari, usullari va mexanizmlari ………………………………………………………………… 27 1.3. Korporativ boshqaruvda innovatsion strategiyaning samaradorligi va xorijiy tajribalar ……………………………………………………………… 33 II BOB. KORXONA RIVOJLANISHIDA INNOVATSION STRATEGIYANING O‘RNI VA AHAMIYATI 2.1. Innovatsion strategiyalarni ishlab chiqishda ta’sir etuvchi omillar …… 37 2.2. Korporativ boshqaruvda innovatsion yondashuvlar va ularning amaliy ahamiyati ……………………………………………………………………… 40 2.3. Innovatsion strategiyaning korxona raqobatbardoshligini oshirishdagi roli ……………………………………………………………………………. 44 III BOB. “UZAUTO MOTORS” KOMPANIYASI MISOLIDA INNOVATSION STRATEGIYA ISHLAB CHIQISH VA UNING SAMARADORLIGINI BAHOLASH 3.1. “UzAuto Motors” kompaniyasining umumiy faoliyati va korporativ boshqaruv tizimi tahlili ………………………………………………………. 47 3.2. Korxonada innovatsion strategiyani ishlab chiqish va uni joriy etish yo‘llari ………………………………………………………………………… 60 3.3. Innovatsion strategiyaning samaradorligini baholash va istiqboldagi takliflar ……………………………………………………………………….. 69 XULOSA …………………………………………………………………….. 72 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………. 74 Kirish 3Diplom ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv davrida har bir korxonaning barqaror o‘sishi va raqobatbardoshligini ta'minlashda innovatsion strategiyalar muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, sanoat sohasi jadal sur'atlarda rivojlanayotgan O‘zbekistonda korxonalar uchun zamonaviy boshqaruv mexanizmlarini joriy etish zarurati ortib bormoqda. Bunday sharoitda “UzAuto Motors” kabi yirik sanoat korxonalarining rivojlanish strategiyasi zamonaviy innovatsion yondashuvlar asosida shakllantirilishi lozim. Korxonalarda ishlab chiqarishni optimallashtirish, mahsulot sifati va eksport hajmini oshirish, yangi texnologiyalarni joriy etish aynan innovatsion strategiyalar orqali amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan Prezident imiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek:“Biz uchun eng muhim vazifa – bu raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish, innovatsiyalar va ilg‘or texnologiyalarga tayanib, iqtisodiyotni yangi bosqichga olib chiqishdir” 1 . Ushbu chaqiriq aynan ishlab chiqarish korxonalarida, jumladan “UzAuto Motors” faoliyatida ham yangi strategik yondashuvlarni talab etadi. Korxonalar jahon bozorida muvaffaqiyatga erishish uchun faqat mavjud resurslarga emas, balki innovatsion yondashuv va s amarali boshqaruv mexanizmlariga tayanishi zarur. Bu, o‘z navbatida, korxonada barqarorlikni ta'minlash, eksport salohiyatini oshirish, ichki bozorni sifatli mahsulotlar bilan to‘ldirish kabi vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishiga olib keladi. Innovatsion boshqaruvning yo‘lga qo‘yilishi, raqobat ustunligini yaratish, yangi bozor segmentlarini egallash, va jahon talablariga javob bera oladigan mahsulot ishlab chiqarish imkonini beradi. Korxona rahbariyati uchun strategik rejalashtirishda yangilikka ochiq yondashuvlar ustuvorlik kasb etadi. Shu bois, innovatsion strategiyalarni ishlab chiqish va korporativ boshqaruv tizimiga integratsiyalash, ishlab chiqarish samaradorligi va moliyaviy barqarorlikni ta'minlashda hal qiluvchi omil bo‘lib qolmoqda.Aynan shu sababli, ushbu diplom 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi, 2022-yil 20-dekabr. // president.uz 4ishida innovatsion strategiyani shakllantirish jarayoni chuqur tahlil qilinadi. Xususan, “UzAuto Motors” kompaniyasi misolida olib boriladigan amaliy tahlil, ushbu masalaning nafaqat nazariy, balki amaliy dolzarbligini ham tasdiqlaydi. Bu esa tadqiqotning ilmiy va iqtisodiy qiymatini oshiradi. Diplom ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Diplom ishi mavzusi ilmiy adabiyotlarda keng yoritilgan bo‘lib, bir nechta yondashuvlar asosida o‘rganib chiqilgan. Jumladan, innovatsion strategiyalarni ishlab chiqish va ularni boshqaruvga integratsiyalash muammolari ko‘plab xorijiy va mahalliy olimlar tomonidan izchil tahlil qilingan. Masalan, P. Druker innovatsiyaning menejmentdagi o‘rni va uning samaradorlikka ta’siri haqida chuqur nazariy qarashlar bildirgan. M. Porter esa raqobat ustunligini ta’minlashda innovatsion strategik yondashuvlarni markaziy omil sifatida e’tirof etgan. Mahalliy olimlar ichida A. Jo‘rayev, B. Xayitov, D. Toshqulov kabi tadqiqotchilar korxonalarni boshqarishda zamonaviy strategik yondashuvlar va ularning iqtisodiy ta’sirini chuqur tahlil qilganlar. Ularning ishlari O‘zbekistondagi sanoat korxonalarida innovatsion menejmentning shakllanishiga zamin yaratmoqda. Shu bilan birga, “UzAuto Motors” yoki unga o‘xshash korxonalarda innovatsion strategiyaning bevosita amaliy qo‘llanilishi, xususan, korporativ boshqaruv bilan uzviy bog‘liqligi hali yetarli darajada o‘rganilmagan. Ayniqsa kompaniyaning ichki boshqaruv tizimi, innovatsion loyihalarni rejalashtirish va amalga oshirishdagi real amaliyotlari bo‘yicha ilmiy-analitik materiallar cheklangan. Bu holat esa ushbu mavzuni chuqurroq va kompleks tarzda o‘rganish zaruratini yanada oshiradi. Shu bois, mazkur diplom ishining ilmiy yangiligi va dolzarbligi ta’minlangan. Diplom ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur diplom ishi mavzusining nazariy ahamiyati shundan iboratki, unda innovatsion strategiya va korporativ boshqaruv o‘rtasidagi bog‘liqlik tizimli yondashuv asosida tahlil qilinadi. Ushbu munosabatning iqtisodiy mohiyatini ochib berish orqali mavjud ilmiy nazariyalarni boyitish hamda O‘zbekiston sharoitiga mos yangi qarashlar va 5ilmiy xulosalar ishlab chiqiladi. Mavzuning nazariy jihatdan chuqur o‘rganilishi natijasida, strategik boshqaruvda innovatsion yondashuvlar qanday ijtimoiy- iqtisodiy natijalarga olib kelishi haqida aniq va asosli fikrlar shakllantiriladi. Bundan tashqari, diplom ishida ilgari surilgan nazariy tamoyillar korporativ boshqaruvni takomillashtirishga qaratilgan ilmiy-metodik asoslarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Ular nafaqat ishlab chiqarish korxonalari, balki xizmat ko‘rsatish sohasidagi kompaniyalar faoliyatini rivojlantirish uchun ham nazariy poydevor vazifasini bajarishi mumkin. Mavzuning amaliy ahamiyati esa shundaki, unda taklif etilgan innovatsion strategiyalarni ishlab chiqish va joriy etish bo‘yicha tavsiyalar “UzAuto Motors” kompaniyasining amaliy faoliyatida qo‘llanishi mumkin. Ish jarayonida ishlab chiqilgan tavsiyalar va chora-tadbirlar nafaqat mazkur kompaniya, balki O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan boshqa yirik sanoat subyektlari uchun ham foydali bo‘lishi mumkin. Ayniqsa strategik rejalashtirishda innovatsion qarorlarni asoslash, ularning samaradorligini oldindan baholash, bozor muhitiga mos innovatsion loyihalarni amalga oshirish bo‘yicha ishlab chiqilgan takliflar bevosita amaliy foydalanishga yo‘naltirilgan. Diplom ishida o‘rganilgan yondashuvlar rahbar kadrlar, menejerlar va iqtisodchilar uchun ham amaliy qo‘llanma bo‘lishi mumkin. Diplom ishi mavzusining obyekti sifatida O‘zbekiston Respublikasi avtomobilsozlik sohasida yetakchi o‘rin egallagan, yirik ishlab chiqaruvchi korxona – “UzAuto Motors” AJ faoliyati tanlab olindi. Diplom ishi mavzusining predmeti esa korxonani rivojlantirishda innovatsion strategiyani shakllantirish, uni korporativ boshqaruv tizimida qo‘llash mexanizmlari, samaradorlik ko‘rsatkichlari va ularning iqtisodiy ta’sirini baholashdan iborat. Diplom ishi mavzusining maqsadi – “UzAuto Motors” kompaniyasi misolida innovatsion strategiyani ishlab chiqish va korporativ boshqaruv tizimida uni joriy 6etish asosida korxona raqobatbardoshligini oshirish imkoniyatlarini aniqlashdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:  innovatsion strategiya va korporativ boshqaruv tushunchalarining nazariy asoslarini o‘rganish;  innovatsion strategiya shakllanishining bosqichlarini aniqlash;  korxonalarda innovatsion yondashuvlarning iqtisodiy samaradorligini baholash;  “UzAuto Motors” kompaniyasining amaldagi boshqaruv tizimi va innovatsion faoliyatini tahlil qilish;  kompaniya uchun mos innovatsion strategiyani ishlab chiqish va joriy etish bo‘yicha takliflar kiritish. Diplom ishi quyidagi tuzilishga ega: kirish, uchta bob, har bir bob bir nechta bo‘limlardan iborat. Ish yakunida xulosa va amaliy takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati keltirilgan. 7I BOB. KORPORATIV BOSHQARUVDA INNOVATSION STRATEGIYA TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY ASOSLARI 1.1. Korporativ boshqaruvda innovatsion strategiya tushunchasi va uning shakllanish bosqichlari Bugungi iqtisodiy rivojlanish davrida innovatsion yondashuvlar har bir korxonaning strategik rejalashtirish tizimida alohida o‘rin tutadi. Xususan, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish, texnologik jarayonlarni modernizatsiya qilish va yangi bozor segmentlariga chiqish uchun korxonalar samarali innovatsion strategiyalarni ishlab chiqish zaruratiga duch kelmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, innovatsion strategiya tushunchasini chuqur o‘rganishni, uning nazariy va amaliy asoslarini tahlil qilishni taqozo etadi. Ilmiy adabiyotlarda innovatsion strategiya — bu korxonaning uzoq muddatli rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan, yangi mahsulotlar, texnologiyalar, tashkiliy yechimlar va boshqaruv shakllarini joriy etishni ko‘zda tutuvchi maqsadli harakatlar tizimi sifatida talqin etiladi. “ Innovatsion strategiya klassik strategik boshqaruvdan o‘zining yangilik kiritishga qaratilgan xarakteri, tashabbuskorlik va riskka ochiqligi bilan farqlanadi. An’anaviy yondashuvlar resurslardan samarali foydalanishga asoslangan bo‘lsa, innovatsion strategiya esa mavjud resurslar doirasida yangi imkoniyatlar yaratishga, ya'ni transformatsion rivojlanishga xizmat qiladi. Bu strategiya orqali korxona faqat mavjud bozor talablariga javob berish bilan kifoyalanmaydi, balki bozorning o‘zini shakllantirishda faol qatnashadi ” 2 . Nazariy jihatdan qaralganda, innovatsion strategiya kontseptsiyasi innovatsiyalar to‘g‘risidagi klassik nazariyalarga tayangan holda shakllanadi. Jozef Shumpeter tomonidan ilgari surilgan innovatsiyalar nazariyasi bugungi zamonaviy iqtisodiy fikrlarning poydevorini tashkil qiladi. Shumpeter innovatsiyalarni iqtisodiy o‘sishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi deb bilgan. Unga ko‘ra, ishlab chiqarishga yangilik kiritish orqali monopol raqobat yaratish 2 Xayitov Baxtiyor. Korporativ boshqaruv asoslari. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 186 b. 8va foyda olish imkoni ortadi. Aynan shu fikrlar zamonaviy korporativ strategiyada innovatsion yondashuvlarning asoslanishiga zamin yaratdi. Bundan tashqari, P. Drukerning menejment haqidagi ishlari ham innovatsion strategiyaning shakllanishida muhim rol o‘ynagan. Druker innovatsiyalarni korxonaning yangi imkoniyatlarni kashf etishdagi vositasi sifatida ko‘radi. Unga ko‘ra, har qanday muvaffaqiyatli korxona doimo o‘z faoliyatining strategik asoslarini qayta ko‘rib chiqib, bozorga yangi mahsulot yoki xizmat taklif qilish orqali ustunlikka erishadi. Shuningdek, I. Ansoff tomonidan ishlab chiqilgan strategik rivojlanish matritsasi ham innovatsion strategiyaning nazariy asoslarini belgilab bergan. Bu model bozor va mahsulot omillariga asoslangan holda innovatsiya darajasini aniqlash imkonini beradi. Innovatsion strategiyaning korporativ boshqaruvdagi o‘rni esa beqiyos ahamiyatga ega. “ Korporativ boshqaruv — bu korxona ichidagi manfaatdor tomonlar (aksiyadorlar, menejerlar, ishchilar, davlat va mijozlar) o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi mexanizm bo‘lib, aynan shu tizim orqali strategik qarorlar qabul qilinadi ” 3 . Innovatsion strategiyalarni samarali joriy etish uchun korporativ boshqaruv tizimi shaffof, javobgar va professional bo‘lishi lozim. Ya’ni, yuqori darajadagi boshqaruv sifati innovatsion faoliyatning muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir qiladi. “ Boshqaruv tizimi orqali strategik yo‘nalishlar shakllantiriladi, investitsiya loyihalari tanlanadi, risklar baholanadi va resurslar taqsimlanadi ” 4 . Innovatsion strategiyaning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi korxona ichki muhitidagi uyg‘unlikka, rahbariyatning strategik tafakkuriga va xodimlar orasida yangiliklarga ochiqlik darajasiga bog‘liq. Shu sababli, korporativ boshqaruv innovatsion strategiya uchun zamin yaratadi va uni real harakatga aylantirishda bosh omillardan biriga aylanadi. 3 Qodirov Sirojiddin. Strategik menejment: nazariya va amaliyot. – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2020. – 214 b 4 Toshqulov Doniyor. Innovatsion rivojlanishning iqtisodiy mexanizmlari. – Toshkent: Fan, 2022. – 198 b. 9Hozirgi vaqtda dunyo korxonalari o‘z strategiyalarida innovatsion yondashuvlarni yetakchi yo‘nalish sifatida tanlamoqda. Bu esa boshqaruv jarayonlarida moslashuvchanlik, texnologik yangiliklar va inson kapitalini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilishini talab etadi. Innovatsion strategiyani amalga oshirishda xodimlarning ijodiy fikrlashini qo‘llab-quvvatlash, jamoa ishini rivojlantirish va axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish zarur. Korxona o‘z boshqaruvida innovatsion yondashuvni qanchalik chuqur integratsiya qilsa, uning bozor sharoitida muvaffaqiyatga erishish ehtimoli shunchalik yuqori bo‘ladi.Innovatsion strategiyaning nazariy asoslari iqtisodiyotni modernizatsiyalash va korxonalarni transformatsiya qilish jarayonida muhim metodologik poydevor hisoblanadi. Korporativ boshqaruv tizimi esa ushbu strategiyaning amaliyotda muvaffaqiyatli joriy qilinishi uchun zarur sharoit va vositalarni yaratadi. Demak, har qanday korxonaning uzoq muddatli muvaffaqiyati, eng avvalo, uning innovatsion strategiyani to‘g‘ri shakllantira olishi va uni puxta boshqaruv orqali amalga oshira olishiga bog‘liqdir. “ Innovatsion strategiya – bu korxonaning uzoq muddatli rivojlanish yo‘nalishlarini belgilovchi va yangilik kiritishga qaratilgan aniq dasturiy harakatlar majmuasidir. Bunday strategiya kompaniyani texnologik, tashkiliy yoki mahsulot jihatdan yangilash, ichki jarayonlarni transformatsiya qilish va bozor o‘rnini mustahkamlashga qaratilgan. Innovatsion strategiyani samarali tuzish uchun, avvalo, uning asosiy tarkibiy qismlarini aniqlab olish zarur. Bu tarkibiy qismlar korxona faoliyatining strategik rejalashtirish darajasida uzviy uyg‘unlikda faoliyat yuritadi va bir-birini to‘ldiradi ” 5 . Innovatsion strategiyaning eng muhim komponentlaridan biri – bu missiya va strategik maqsadlardir. Har qanday strategik hujjat korxonaning mavjud holatini tahlil qilish va uni kelajakda qanday rivojlantirish bo‘yicha tasavvurga ega 5 Toshqulov Doniyor. Innovatsion rivojlanishning iqtisodiy mexanizmlari. – Toshkent: Fan, 2022. – 198 b. 10bo‘lishdan boshlanadi. Missiya korxonaning asosiy yo‘nalishini, strategik maqsadlar esa qanday natijalarga erishilishi kerakligini ko‘rsatadi. Innovatsion strategiyada bu maqsadlar, odatda, mahsulot yangilanishi, texnologik yetakchilikka erishish yoki ilmiy-tadqiqot faoliyatini kuchaytirish kabi yondashuvlarda ifodalanadi. Keyingi muhim tarkibiy qism – ichki va tashqi muhit tahlili. SWOT, PEST, yoki BCG matritsasi kabi metodlar yordamida korxonaning kuchli va zaif tomonlari, imkoniyatlari va xavf-xatarlarini aniqlash orqali innovatsion imkoniyatlar baholanadi. Ichki muhitda mavjud resurslar, texnologik tayyorgarlik darajasi, xodimlar salohiyati va boshqaruvning sifati asosiy omil hisoblanadi. Tashqi muhitda esa bozor tendensiyalari, raqobatchilar faoliyati, iste’molchilarning ehtiyojlari va davlat siyosati hisobga olinadi. “ Innovatsion strategiyaning yana bir zaruriy tarkibiy qismi – bu strategik yo‘nalishlar va ustuvorliklarni aniqlashdir. Bu bosqichda korxona qaysi yo‘nalishda innovatsion faoliyat olib borishini belgilaydi. Misol uchun, texnologik innovatsiyalar, mahsulot dizaynidagi yangiliklar, xizmat ko‘rsatish uslublaridagi o‘zgarishlar yoki ichki boshqaruv tizimini takomillashtirish kabi variantlar tahlil qilinadi ” 6 . Ushbu ustuvorliklar asosida strategik qarorlar qabul qilinadi va ularni amalga oshirish mexanizmlari ishlab chiqiladi.Strategiyani joriy qilish bosqichida esa resurslar bilan ta’minlanish, moliya manbalarini aniqlash, loyiha menejmenti tizimini shakllantirish, risklarni boshqarish, ijro nazorati va monitoring tizimi kabi elementlar katta ahamiyat kasb etadi. Aynan shu tarkibiy qismlar strategiyani nazariy hujjat emas, balki real harakatlar tizimiga aylantirish imkonini beradi. Innovatsion strategiyalar turli mezonlar asosida tasniflanadi. Ularning turlari ko‘plab nazariy manbalarda turlicha talqin etilgan bo‘lsa-da, umumiy guruhlash asosida quyidagicha ajratiladi: 6 Hamroyev Mahmud. Iqtisodiy xavfsizlik va innovatsion yondashuv. – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – 204 b. 11 1.1.1-rasm Innovatsion strategiyalar turlari Mahsulotga yo‘naltirilgan innovatsion strategiya Mahsulotga yo‘naltirilgan innovatsion strategiya korxonalar tomonidan bozor ehtiyojlariga moslashish, iste’molchilar talabini qondirish va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash uchun qo‘llaniladigan eng samarali strategik yo‘nalishlardan biridir. Ushbu strategiya doirasida korxona asosiy resurslarini mahsulotni yangilash, takomillashtirish yoki tamoman yangi mahsulot yaratishga qaratadi. Natijada, tashkilot bozorda o‘z mavqeini mustahkamlash bilan birga, mijozlar ishonchini qozonishga ham erishadi. Mahsulotga yo‘naltirilgan strategiya odatda bozorda innovatsion yondashuvlar orqali yetakchilik qilishni istagan kompaniyalar tomonidan tanlanadi. Chunki yangi mahsulotlar bozor segmentlariga yangi nafas olib kiradi va mavjud iste’molchilar bilan aloqani mustahkamlaydi. Bu strategiya asosida ishlabMahsulotga yo‘naltirilgan innovatsion strategiya Texnologik innovatsion strategiya Marketing innovatsion strategiyasi Tashkiliy innovatsion strategiya Aralash (kompleks) innovatsion strategiya 12chiqilayotgan mahsulotlar faqatgina tashqi ko‘rinishi bilan emas, balki funksional imkoniyatlari, texnik parametrlari, ekologik xavfsizligi, energiya tejamkorligi yoki boshqa o‘ziga xos jihatlari bilan farq qilishi kerak. Ushbu strategiyaning muhim jihatlaridan biri — innovatsiya darajasining yuqoriligi. Innovatsiya faqat texnik yangilik emas, balki mijozlarning ehtiyojlariga bo‘lgan sezgirlik, bozor tendensiyalarini o‘rganish va ularga mos moslashuvchan yechimlar ishlab chiqishdir. Bu yondashuv o‘z-o‘zidan kompleks tahlil va ilmiy-tadqiqot ishlarini talab qiladi. Shu sababli, bunday strategiyani tanlagan kompaniyalar odatda ichki innovatsion muhitga ega bo‘lishi, R&D (research and development) bo‘limi faoliyatini yo‘lga qo‘yishi va doimiy yangilik izlovchanlikka ega bo‘lishi lozim. “ Mahsulotga yo‘naltirilgan strategiyaning muvaffaqiyatli bo‘lishi ko‘p jihatdan innovatsion mahsulot g‘oyasining sifati, uni ishlab chiqishdagi texnologik salohiyat va yakuniy mahsulotning bozorga chiqish tezligiga bog‘liq. Chunki bozorda birinchi bo‘lib yangi mahsulot bilan chiqish, korxonaga yetakchilikni taqdim etadi. Bu jihatdan ushbu strategiya “bozor yetakchisi bo‘lish” kontsepsiyasi bilan ham uzviy bog‘liqdir ” 7 . Mazkur strategiyaning qo‘llanilishi ko‘pincha ilg‘or texnologiyalarni tatbiq etuvchi sanoat tarmoqlarida, jumladan avtomobilsozlik, elektronika, farmatsevtika, oziq-ovqat sanoati va boshqa yuqori raqobatli sohalarda kuzatiladi. Masalan, avtomobil ishlab chiqaruvchi kompaniyalar har yili yangi dizayn, quvvat, xavfsizlik tizimlari bilan boyitilgan avtomobillarni taqdim etadi. Bu esa mahsulot innovatsiyasiga asoslangan strategiyaning yorqin namunasi bo‘lib xizmat qiladi. Bunday strategiyada muvaffaqiyatga erishish uchun, birinchi navbatda, bozorni chuqur o‘rganish, iste’molchilar xatti-harakatlarini tahlil qilish, raqobatchilar faoliyatini monitoring qilish talab etiladi. Raqobatchilardan farqli o‘laroq, 7 Maxmudov Sardor. Korxona iqtisodiyoti va boshqaruv strategiyasi. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2023. – 215 b. 13mahsulotga yo‘naltirilgan strategiyani amalga oshirayotgan kompaniya yangi qiymat yaratishga intiladi. Bu esa mavjud mahsulotni biroz o‘zgartirish emas, balki muqobil variantlarni ishlab chiqish, narx/sifat nisbatini yaxshilash, texnologik yangiliklar bilan boyitishni anglatadi. Shuningde k mahsulotga yo‘naltirilgan innovatsion strategiya o‘z ichiga ikki xil yondashuvni oladi: evolyutsion va revolyutsion. Evolyutsion yondashuvda mahsulotlar bosqichma- bosqich, asta-sekin yangilanadi, foydalanuvchi uchun qulayliklar bosqichma- bosqich oshiriladi. Revolyutsion strategiyada esa butunlay yangi mahsulotlar, yangi texnologik asosda yaratilgan echimlar bozorga chiqariladi. Ikkala yondashuvning o‘ziga xos ustunliklari mavjud bo‘lib, ularning tanlanishi kompaniyaning salohiyati va bozor holatiga bog‘liq bo‘ladi. “ Mahsulotga yo‘naltirilgan innovatsion strategiyaning asosiy riski – bu yaratilgan mahsulotning bozor tomonidan qabul qilinmasligidir. Shu sababli strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida mahsulot prototiplari, iste’molchilar bilan sinovlar, marketing tadqiqotlari va “feedback” tizimi faol yo‘lga qo‘yilishi lozim. Har bir yangi mahsulot yaratilgach, u bozorga chiqarilishdan avval iste’molchilarning kutgan ehtiyojlari bilan qanchalik mos kelishini aniqlab beradigan diagnostika jarayonidan o‘tishi kerak ” 8 . Korxona bu strategiyani tanlayotganda nafaqat ishlab chiqarish texnologiyasiga, balki brend imijiga, mahsulot dizayniga, qadoqlash usullariga, xizmat ko‘rsatish standartlariga ham e’tibor qaratishi kerak. Chunki zamonaviy iste’molchi nafaqat mahsulotdan foydalanishni, balki undan zavqlanishni, farqlanishni, ijtimoiy maqomni ham istaydi. Demak, mahsulot strategiyasi o‘z ichiga emotsional qiymat, ijtimoiy ahamiyat va estetik talablarga javob beradigan jihatlarni ham qamrab oladi. Ushbu strategiyaning muvaffaqiyatli natija berishi uchun kompaniya ichki infratuzilmasini — jumladan, ishlab chiqarish quvvatlari, marketing bo‘limi, 8 Maxmudov Sardor. Korxona iqtisodiyoti va boshqaruv strategiyasi. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2023. – 215 b. 14ta’minot zanjiri, sifat nazorati tizimi va mijozlar bilan ishlash platformalarini bir butun tizim sifatida moslashtirishi zarur. Chunki mahsulot innovatsiyasi — bu faqat yaratilish emas, balki uning bozorga muvaffaqiyatli chiqarilishi, iste’molchilarga etkazilishi va ular tomonidan ijobiy baholanishi demakdir. Mahsulotga yo‘naltirilgan strategiya nafaqat tijorat samaradorligini oshiradi, balki kompaniyaning brend qiymatini, ishonchliligini va innovatsion salohiyatini ham namoyon etadi. Shuning uchun bu strategiyani tanlagan korxonalar o‘zlarini “doimo yangilik izlovchi”, “bozorda liderlikka intiluvchi” va “iste’molchi bilan doimiy aloqada bo‘luvchi” subyektlar sifatida shakllantiradilar. Mahsulotning doimiy takomillashuvi — bu nafaqat korxona ichki siyosati, balki uni bozor o‘rtasida yangilanishga tayyor bo‘lgan ishonchli hamkor sifatida ko‘rsatish vositasidir. Texnologik innovatsion strategiya “ Texnologik innovatsion strategiya — bu korxona rivojlanishining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonlarida ilg‘or texnologiyalarni joriy etishga, texnik quvvatni oshirishga va raqobatbardosh mahsulotlar yaratishga qaratilgan strategik yondashuvdir. Ushbu strategiya nafaqat ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, balki umumiy boshqaruv madaniyatini yangilash, zamonaviy texnologik asoslarga tayangan tizim barpo etish imkonini beradi. Texnologik innovatsiyalarga asoslangan strategiya global iqtisodiyotda korxonalarni kuchli o‘yinchiga aylantiruvchi vosita sifatida qaraladi ” 9 . Bu strategiyaning asosiy tamoyili — mavjud ishlab chiqarish jarayonlarini transformatsiya qilish, ya'ni eskirgan texnologiyalar o‘rniga zamonaviy, samaradorligi yuqori, avtomatlashtirilgan yoki raqamlashtirilgan tizimlarni joriy etishdan iborat. Texnologik innovatsiyalar nafaqat ishlab chiqarish tezligi va mahsulot sifati bilan, balki resurslar tejamkorligi, ekologik xavfsizlik, energiya sarfini kamaytirish va barqarorlik kabi ko‘rsatkichlar bilan ham bog‘liqdir. Shu 9 Yusupov Abdunabi. Korporativ menejment: zamonaviy yondashuvlar. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2019. – 192 b. 15sababli ushbu strategiya ekologik jihatdan mas'uliyatli ishlab chiqarish yo‘lida ham muhim ahamiyatga ega. “ Texnologik innovatsion strategiyani tanlagan korxona odatda “Industry 4.0” tushunchasi doirasida harakat qiladi. Bu esa raqamli texnologiyalarni, Internet of Things (IoT), Big Data, sun’iy intellekt, bulutli hisoblash tizimlari, robototexnika va avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarini o‘z ichiga oladi. Zamonaviy ishlab chiqarish korxonalari ana shu texnologiyalarni joriy qilish orqali nafaqat samaradorlikka erishadi, balki inson omiliga bog‘liqlikni kamaytiradi, inson resurslarini esa intellektual va boshqaruv sohalariga yo‘naltirishga muvaffaq bo‘ladi ” 10 . 1.1.2-rasm Texnologik strategiyaning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlanmalariga (R&D) ajratilgan sarmoya hajmi va ilmiy salohiyatga bog‘liq. Shu bois bunday strategiyani amalga oshirayotgan korxonalar odatda universitetlar, ilmiy-tadqiqot institutlari va texnoparklar bilan hamkorlikda faoliyat yuritadilar. Bu esa ilm-fan bilan ishlab chiqarish o‘rtasida uzviy bog‘liqlikni kuchaytiradi va texnologik ilg‘orlikni kafolatlaydi. 10 Yusupov Abdunabi. Korporativ menejment: zamonaviy yondashuvlar. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2019. – 192 b. 16Ushbu strategiya doirasida amalga oshiriladigan eng muhim bosqichlar quyidagilardan iborat: mavjud texnologik bazani tahlil qilish, zaif jihatlarni aniqlash, global texnologik trendlar bilan taqqoslash, investitsiya imkoniyatlarini baholash va yangi texnologiyalarni tanlab, sinov asosida joriy etish. Shuningdek, korxonaning texnologik tayyorgarligi, xodimlar malakasi, infratuzilma va axborot tizimlari mavjudligi kabi omillar ham strategiyaning muvaffaqiyatini belgilaydi. Texnologik innovatsion strategiyani qo‘llashda kutilayotgan foyda bir necha ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Avvalo, mahsulot sifatining oshishi orqali mijoz ishonchi ortadi. Ikkinchidan, ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi, chunki zamonaviy texnologiyalar energiya, vaqt va mehnat sarfini kamaytiradi. Uchinchidan, raqobatbardoshlik kuchayadi, bu esa ichki va tashqi bozorlarda korxona mavqeini mustahkamlaydi. Nihoyat, kompaniya korporativ brend sifatida zamonaviy va innovatsion imijga ega bo‘ladi. Bunday strategiyani tanlagan kompaniyalar odatda o‘z faoliyatida texnik yangiliklar bilan bir qatorda, texnologiyani joriy qilish madaniyatini ham shakllantiradi. Ya’ni, har bir bo‘limda raqamli texnologiyalar asosida fikrlash, tezkor axborot almashinuvi, avtomatik tahlil va qaror qabul qilish tizimlari shakllanadi. Bu esa nafaqat ishlab chiqarishda, balki strategik boshqaruvda ham aniqlik va tezkorlikni ta’minlaydi. Texnologik innovatsion strategiyaning yutuqli jihatlaridan biri – bu ekologik va ijtimoiy barqarorlikka xizmat qilishi. Masalan, ekologik toza texnologiyalar, chiqindisiz ishlab chiqarish tizimlari, qayta ishlash texnologiyalari barchasi texnologik innovatsiyalar mahsulidir. Bu esa bugungi global iqlim muammolari fonida juda muhimdir. Bunday strategiyani qo‘llagan korxonalar ko‘pincha barqaror rivojlanish bo‘yicha xalqaro sertifikatlarga ega bo‘ladi va xorijiy sarmoyadorlar e’tiborini tortadi. O‘zbekiston sharoitida ham texnologik innovatsion strategiyani joriy etish masalasi dolzarb hisoblanadi. Xususan, Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan 17ilgari surilgan “raqamli iqtisodiyot 11 ” konsepsiyasi, “sanoatda transformatsiya 12 ” dasturlari, IT-parklar faoliyati va texnologik innovatsiyalarni qo‘llab- quvvatlovchi normativ-huquqiy hujjatlar bu strategiyani milliy iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylantirdi. Shu boisdan, bugun yirik korxonalar, xususan “UzAuto Motors” kabi kompaniyalar yangi texnologiyalarni joriy qilish orqali ichki bozorda yetakchilikni saqlab qolish va eksport salohiyatini oshirishni ko‘zlamoqda. Texnologik strategiya o‘zining zamonaviyligi bilan boshqa innovatsion yondashuvlardan ajralib turadi. Agar mahsulotga yo‘naltirilgan strategiya iste’molchining bevosita talabiga yo‘naltirilgan bo‘lsa, texnologik strategiya ichki jarayonlarni takomillashtirish, ishlab chiqarishdagi barqarorlik, xavfsizlik va texnik mukammallikni ta'minlashga qaratilgan bo‘ladi. Shu sababli, bu strategiya korxonaning ichki salohiyatini mustahkamlash, uni tashqi raqobatlarga tayyorlash va texnologik avlodlar almashinuviga moslashtirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Marketing innovatsion strategiyasi “ Marketing innovatsion strategiyasi – bu kompaniyaning mahsulot yoki xizmatlarini bozorda samarali targ‘ib qilish, mijozlar bilan aloqani kuchaytirish va savdo hajmini oshirishga qaratilgan zamonaviy yondashuvlar tizimidir. Ushbu strategiya bozordagi o‘zgaruvchan ehtiyojlarga mos ravishda marketing faoliyatini optimallashtirish, ilg‘or texnologiyalarni qo‘llash va kreativ yondashuvlar orqali mijozlar ongida barqaror ijobiy obraz yaratishni ko‘zda tutadi. Bozor sharoitida doimiy o‘zgarishlar, raqobatning kuchayishi, 11 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. O‘zbekiston Respublikasining 2021–2023-yillarda innovatsion rivojlanish strategiyasi to‘g‘risida // Prezident Farmoni, PF–6306-son. – 2021-yil 6-iyul. 12 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. O‘zbekiston Respublikasining 2020–2030-yillarga mo‘ljallangan Milliy taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida // Prezident Farmoni, PF–6079-son. – 2020-yil 28-oktabr 18iste’molchilar xulq-atvoridagi siljishlar marketingda innovatsion yondashuvlarni zaruratga aylantirgan ” 13 . 1.1.1-jadval Marketing Innovatsion Strategiyasi Yo‘nalish Izoh Mahsulotga yo‘naltirilgan marketing Kompaniya mahsulot xususiyatlari, sifati va texnologik afzalliklarini targ‘ib qiladi. Mijozga yo‘naltirilgan marketing Mijoz ehtiyojlarini aniqlash va ularning shaxsiy tajribasiga asoslangan strategiyalar ishlab chiqiladi. Bozorga yo‘naltirilgan marketing Bozor segmentlariga qarab moslashtirilgan marketing yondashuvlarini amalga oshiradi. Kontent-marketing Foydali, qiziqarli ma’lumotlar orqali mijoz e’tiborini jalb qiladi, ishonchni mustahkamlaydi. Raqamli marketing vositalari Sun’iy intellekt, ijtimoiy tarmoqlar, chatbotlar, shaxsiylashtirilgan reklama vositalaridan foydalaniladi. Kreativ yondashuv Brendni bozorda ajratib turuvchi noyob g‘oyalar, vizual uslublar va hissiy aloqa yaratadi. Ichki jarayonlarga ta’siri Qadoqlash, narxlash, distribyutsiya va xizmat ko‘rsatish elementlari yangilanadi. Omnichannel yondashuv Kompaniya bir vaqtning o‘zida turli kanallar orqali mijozlar bilan aloqada bo‘ladi. Interaktiv vositalar Elektron pochta, so‘rovnomalar, tarmoqlarda fikr almashuv orqali mijozlar bilan uzluksiz aloqa. Axloqiy va ijtimoiy marketing Mahsulotdan tashqari brend qadriyatlari, ekologik mas’uliyat va jamiyatga hissa ham targ‘ib qilinadi. 13 Nabiyev Hojiakbar. Menejment asoslari va strategik rejalashtirish. – Toshkent: Iqtisodiyot va moliya, 2023. – 192 b. 19Ushbu strategiyaning markazida mijoz turadi. Ya’ni, marketing innovatsiyasi orqali kompaniyalar mahsulotga emas, balki mijoz ehtiyojiga mos yechim taklif qilishga intiladi. Bu yechimlar shunchaki reklama yoki savdo texnikasi bilan cheklanmay, balki iste’molchilar bilan hissiy va raqamli aloqa o‘rnatish, brendga sadoqatni kuchaytirish, xarid tajribasini yaxshilash, mahsulotdan keyingi xizmat ko‘rsatishni takomillashtirish kabi elementlarni o‘z ichiga oladi. Marketing innovatsion strategiyasining asosiy omillaridan biri – bu raqamli texnologiyalarni faol qo‘llashdir. Internet marketing, ijtimoiy tarmoqlar orqali reklama, sun’iy intellekt asosida mijoz tahlillari, chatbotlar orqali xizmat ko‘rsatish, shaxsiylashtirilgan takliflar kabi vositalar marketing innovatsiyasining asosiy namoyon bo‘lish shakllaridir. Masalan, kompaniya mijozlar xarid qilish odatlarini o‘rganib, shunga moslashtirilgan reklama kampaniyalarini yaratishi, ijtimoiy tarmoqlarda shaxsiy murojaatlar asosida mijoz jalb qilishi mumkin. Innovatsion marketing strategiyasining yana bir muhim jihati – kreativ yondashuvdir. Ya’ni, kompaniya o‘z mahsulotini bozorda ajratib turuvchi, raqobatchilardan farqlovchi g‘oya bilan chiqa olishi kerak. Bunday yondashuv vizual identifikatsiya, brend tarixi, logotip, reklama ssenariylari, mijoz bilan aloqadagi nutq va ovoz uslubi orqali ifodalanadi. Kreativlik nafaqat brendni esda qolarli qiladi, balki iste’molchining mahsulotga hissiy bog‘liqligini kuchaytiradi. Marketing innovatsion strategiyasi faqat tashqi kommunikatsiya bilan cheklanmay, balki ichki jarayonlarga ham ta’sir qiladi. Masalan, mahsulot qadoqlanishi, narxlash siyosati, distribyutsiya kanallari, xizmat ko‘rsatish sifati kabi jihatlar ham marketing strategiyasining muhim tarkibiy qismlaridir. Bu jihatlarning innovatsion asosda qayta ko‘rib chiqilishi butun kompaniya faoliyatining bozordagi muvaffaqiyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu strategiya turining muhim ustunliklaridan biri – bu mijozlar bilan uzluksiz aloqada bo‘lish imkoniyatidir. Kompaniyalar endilikda faqat mahsulot sotish bilan emas, balki mijozlar bilan suhbat qurish, ularni tinglash, takliflarini inobatga olish, brend hamjamiyatlarini yaratish orqali uzoq muddatli sadoqat 20shakllantirishga harakat qilmoqda. Bu jarayonda ijtimoiy tarmoqlar, elektron pochta marketingi, onlayn so‘rovnomalar va boshqa interaktiv platformalar muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Marketing innovatsion strategiyasi odatda uch asosiy yo‘nalishda shakllanadi: mahsulotga yo‘naltirilgan marketing, mijozga yo‘naltirilgan marketing, va bozorga yo‘naltirilgan marketing. Mahsulotga yo‘naltirilgan strategiyada kompaniya o‘zining mahsulot xususiyatlarini, texnik afzalliklarini targ‘ib qiladi. Mijozga yo‘naltirilgan strategiyada esa individual ehtiyojlar, shaxsiy tajriba va hissiy aloqa ustuvor bo‘ladi. Bozorga yo‘naltirilgan strategiyada kompaniya butun bozor muhitiga moslashgan, segmentlarga yo‘naltirilgan kampaniyalar ishlab chiqadi. Marketing innovatsiyasining yana bir shakli bu kontent-marketingdir. Ya’ni, kompaniya mahsulot sotishdan oldin mijozni foydali, qiziqarli va o‘qishga arzigulik ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Bu vosita orqali iste’molchining ishonchi qozoniladi, brend atrofida ijtimoiy faollik shakllanadi va marketing xarajatlari kamaytiriladi. Shuningdek, video marketing, podkastlar, interaktiv bloglar ham zamonaviy marketing innovatsiyasining samarali vositalaridir. Shuni ham unutmaslik kerakki, marketing innovatsiyalari faqat yirik korxonalargagina emas, balki kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun ham juda dolzarbdir. Zero, bugungi kunda birgina sifatli mahsulotga ega bo‘lish bozorda muvaffaqiyatga erishish uchun yetarli emas. Aksincha, mahsulotni qanday taqdim etish, qanday aloqa vositalari orqali targ‘ib qilish, mijoz bilan qanday munosabat o‘rnatish muhim ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Shu boisdan, marketing innovatsiyalari har qanday korxona uchun bozor sharoitida raqobat ustunligini ta’minlovchi zaruriy vositadir. Marketing innovatsion strategiyasining yana bir zamonaviy shakli — omnichannel yondashuvdir. Bu uslubda kompaniya mijozlar bilan bir vaqtning o‘zida turli platformalar (veb-sayt, mobil ilova, ijtimoiy tarmoqlar, oflayn savdo nuqtalari) orqali aloqada bo‘ladi. Har bir kanal bir-birini to‘ldiradi va xaridor bir 21platformadan boshqasiga o‘tganida xizmat sifati yoki aloqa uzilmasligi ta’minlanadi. Bu esa brendga ishonchni mustahkamlaydi va mijoz tajribasini yaxshilaydi. Innovatsion marketing strategiyasining muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun korxonalar o‘z marketing bo‘limlarida kreativ mutaxassislar, SMM (social media marketing), SEO (search engine optimization), dizayn, kontent yozuvchilari, raqamli analitiklar va mijoz tajribasi bo‘yicha mutaxassislarni jalb etishlari kerak bo‘ladi. Bu yangi kasblarning vujudga kelishi ham marketing sohasidagi innovatsion o‘zgarishlarning tabiiy natijasidir.Marketing innovatsion strategiyasi nafaqat korxonaning daromadini oshirish, balki brendning ijtimoiy roli va madaniy ta’sirini ham kengaytirishga xizmat qiladi. Bugungi mijoz mahsulotdan tashqari uning ortidagi qadriyatlar, ekologik mas’uliyat, insoniylik, madaniyatga hurmat va jamiyatga hissa qo‘shishni ham qadrlaydi. Shu bois innovatsion marketingda axloqiy va ijtimoiy yondashuvlar ham muhim o‘rin egallaydi. Tashkiliy innovatsion strategiya Tashkiliy innovatsion strategiya korxonada ichki tuzilmani optimallashtirish, boshqaruv tizimini takomillashtirish va mehnat jarayonlarini yuqori samaradorlikka yo‘naltirishga qaratilgan innovatsion yondashuvdir. Bu strategiya orqali tashkilot o‘z faoliyatida mavjud bo‘lgan byurokratik to‘siqlarni kamaytiradi, qaror qabul qilish jarayonini tezlashtiradi va xodimlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni soddalashtiradi. Bugungi tezkor iqtisodiy muhitda korxonaning tashkiliy moslashuvchanligi va ichki muvofiqlashtirilgan ishlash tizimi raqobatbardoshlikni oshirishda muhim omilga aylangan. Tashkiliy innovatsiyalar odatda quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: boshqaruv darajalarini qisqartirish, funksiyalarni qayta taqsimlash, gorizontal va vertikal integratsiyani kuchaytirish, ichki aloqa kanallarini soddalashtirish va xodimlarning mas'uliyat zonalarini qayta ko‘rib chiqish. Bunday o‘zgarishlar korxonaning strategik maqsadlariga mos ravishda olib boriladi va yangi ish tizimini shakllantirishda xizmat qiladi. 22Bu strategiyada korxona tashkiliy strukturasini yangilash orqali samaradorlikni oshirish, qarorlar qabul qilishda moslashuvchanlikka erishish va raqobatga tezkor javob qaytarish imkonini yaratishga intiladi. Masalan, ilgari 3-4 bosqichdan o‘tgan biror qaror, endi 1-2 darajadagi rahbarlar tomonidan hal qilinadi. Bu esa vaqt tejalishiga, resurslarni tejashga va tezkor harakat qilishga imkon beradi. Shu tariqa, tashkiliy yangiliklar korxonaning strategik tashabbuslariga mos ravishda amalga oshiriladi. Yana bir muhim jihat – bu xodimlar motivatsiyasini oshirish. Tashkiliy innovatsion strategiya xodimlarning faol ishtirokini ta'minlashga, ularning tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Masalan, innovatsion g‘oyalarni ilgari surgan xodimlar rag‘batlantiriladi, o‘z takliflarini bevosita yuqori menejmentga yetkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa tashkiliy madaniyatni o‘zgartiradi, ichki raqobat muhitini yaratadi va ijobiy ijodiy atmosfera shakllantiradi. Tashkiliy innovatsion strategiya ko‘pincha korporativ madaniyatni yangilash bilan birga olib boriladi. Ya’ni, korxona o‘z qadriyatlarini, ichki etika qoidalarini, rahbariyat va xodimlar o‘rtasidagi muloqot usullarini qayta ko‘rib chiqadi. Bu jarayonda ochiqlik, shaffoflik, tanqidiy fikrga ochiqlik va o‘zaro ishonch asosida tashkil etilgan madaniyat ustuvor bo‘ladi. Korxonada “tepasidan pastga buyruq” tizimi emas, balki “hamkorlikda qaror qabul qilish” modeli joriy qilinadi. Bunday yondashuv xodimlarning o‘z faoliyatiga bo‘lgan egalik hissini kuchaytiradi. Ular o‘zlarini korxona natijalari uchun mas’ul deb his qilishadi va tashabbuskorlikni oshiradilar. Natijada esa umumiy mehnat unumdorligi oshadi, sifat yaxshilanadi va mijozlar ehtiyojlariga tezkor javob qaytarish imkoniyati kuchayadi. Tashkiliy innovatsiyalarni joriy qilishda korxona ko‘p hollarda korporativ qayta muhandislik (business process reengineering) yondashuvidan foydalanadi. Bu metod orqali korxona o‘zining mavjud ish jarayonlarini chuqur tahlil qiladi, samarasiz jihatlarini aniqlaydi va ularga zamonaviy echimlar ishlab chiqadi. 23Masalan, ortiqcha hujjat aylanishi, dublikat funksiyalar, keraksiz nazorat bosqichlari bartaraf etiladi. Ish jarayonlari avtomatlashtiriladi, vazifalar aniq chegaralanadi va har bir bo‘g‘in uchun javobgarlik belgilanadi. Tashkiliy innovatsion strategiya doirasida raqamlashtirish ham muhim omil hisoblanadi. Boshqaruvning an’anaviy shakllaridan voz kechib, elektron hujjatlar aylanishi, CRM (customer relationship management) tizimlari, ERP (enterprise resource planning) platformalari kabi zamonaviy texnologik vositalar orqali jarayonlar soddalashtiriladi. Bu nafaqat tezlik, balki aniqlik, ishonchlilik va hisobdorlik darajasini ham oshiradi.Ayni vaqtda, O‘zbekistonda ham ko‘plab yirik va o‘rta korxonalar o‘z tashkiliy tizimini innovatsion asosda qayta ko‘rib chiqmoqda. Xususan, davlat korxonalarining transformatsiyasi, xususiy sektorda zamonaviy menejment metodlarining joriy qilinishi, korporativ boshqaruv kodeksining tatbiq etilishi bularning amaliy misolidir. Davlatimiz rahbari tomonidan ilgari surilgan “Korporativ boshqaruv tamoyillariga asoslangan samarali menejment tizimi” yaratish g‘oyasi aynan tashkiliy innovatsion strategiya orqali ro‘yobga chiqarilmoqda.Tashkiliy o‘zgarishlar doimo xodimlar tomonidan ijobiy qarshi olinavermaydi. Shu bois, bunday strategiyani amalga oshirishda o‘zgarishlarni boshqarish (change management) konsepsiyasiga asoslangan yondashuv muhim ahamiyatga ega. Har bir bosqichda xodimlarga tushuntirish ishlari olib borilishi, ularning fikrlari tinglanishi, trening va qayta tayyorlov mashg‘ulotlari o‘tkazilishi lozim. Faqat shundagina tashkiliy yangilanishlar faol qo‘llab-quvvatlanadi va muvaffaqiyatli joriy qilinadi.Shuningdek tashkiliy innovatsion strategiya kompaniya tashqi muhiti bilan ham uyg‘unlashgan bo‘lishi lozim. Masalan, mijozlar bilan ishlash bo‘limlari, hamkorlar bilan muzokaralar olib boradigan tizimlar, logistik operatsiyalar kabi tashqi aloqador strukturalar ham yangilanishi kerak. Aks holda, ichki o‘zgarishlar tashqi tizimlar bilan ziddiyatga kiradi va bu umumiy samaradorlikka salbiy ta’sir qiladi. 24Tashkiliy strategiyani muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun korxona o‘zida struktura, tizim va madaniyat uchligini uyg‘unlashtirishi zarur. Ya’ni, faqat tashkiliy sxema emas, balki ish yuritish uslubi, baholash mezonlari, mukofotlash tizimi, kasbiy rivojlanish imkoniyatlari ham qayta ko‘rib chiqilishi lozim. Aynan shunda korxona haqiqiy innovatsion muhitga ega bo‘ladi va ichki o‘zgarishlar tashqi natijalar bilan o‘zaro uyg‘unlashadi. Aralash (kompleks) innovatsion strategiya “ Aralash yoki kompleks innovatsion strategiya – bu korxona faoliyatining bir nechta yo‘nalishlarida bir vaqtning o‘zida yangilik joriy etish orqali strategik ustunlikka erishishni ko‘zlovchi yondashuvdir. Boshqacha aytganda, bu strategiya texnologik, mahsulot, marketing va tashkiliy innovatsiyalarni uyg‘un holda amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. U korxonaning to‘liq innovatsion transformatsiyasiga yo‘naltirilgan bo‘lib, faqat alohida jihatlarni emas, balki butun tizimni yangilashga xizmat qiladi ” 14 . Zamonaviy biznes muhitida raqobatbardoshlikni ta’minlash uchun korxonalar ko‘pincha bitta yo‘nalishdagi innovatsiya bilan cheklanib qolmaydi. Chunki faqat mahsulotni yangilash yetarli emas – uni bozorga qanday chiqarish, iste’molchilarga qanday yetkazish, qanday marketing vositalari bilan targ‘ib qilish, uni ishlab chiqarishda qanday texnologiyalardan foydalanish, jarayonlarni qanday boshqarish masalalari ham birdek muhim. Shuning uchun ham kompleks strategiya eng samarali yondashuvlardan biri hisoblanadi.Aralash innovatsion strategiya turli sohalarda faoliyat yurituvchi kompaniyalar tomonidan keng qo‘llaniladi. Xususan, yirik avtomobil ishlab chiqaruvchilari, axborot texnologiyalari kompaniyalari, logistika xizmatlari va chakana savdo tarmoqlari bu yondashuv orqali global bozorda muvaffaqiyat qozonmoqda. Masalan, bir vaqtning o‘zida yangi mahsulot chiqarish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, marketing kampaniyalarini raqamli platformalarda olib borish 14 Nabiyev Hojiakbar. Menejment asoslari va strategik rejalashtirish. – Toshkent: Iqtisodiyot va moliya, 2023. – 192 b. 25va ichki boshqaruv tizimini raqamlashtirish kabi harakatlar aynan aralash innovatsion strategiyaga xosdir. “ Bu strategiyaning asosiy afzalligi – sinergetik ta’sirning paydo bo‘lishidir. Ya’ni, har bir alohida innovatsion yo‘nalish o‘zining natijasini beradi, lekin ular birgalikda amalga oshirilganda, bu natijalar bir-birini kuchaytiradi. Misol uchun, yangi texnologiya yordamida yaratilgan mahsulot, zamonaviy marketing vositalari orqali tezda bozorda tarqatiladi, ichki boshqaruv tizimidagi islohotlar esa bu jarayonni samarali muvofiqlashtirib turadi ” 15 .Aralash strategiyani amalga oshirishda muhim jihatlardan biri – bu har bir innovatsion yo‘nalish o‘rtasidagi muvofiqlikni ta’minlashdir. Boshqacha qilib aytganda, barcha tarkibiy qismlar yagona maqsad sari harakat qilishi kerak. Agar mahsulot yangilansa-yu, uni ishlab chiqarish texnologiyasi eski qolsa yoki marketing tizimi uni iste’molchiga to‘g‘ri yetkazmasa, strategiya samarasiz bo‘lib qoladi. Shu sababli aralash innovatsion strategiya doimo tizimlilik va integratsiyalashgan yondashuvga asoslanadi.Bu strategiya korxonada katta o‘zgarishlarni talab qiladi. Resurslar taqsimoti, vaqt, moliyaviy xarajatlar va inson kapitali jihatidan yuqori talablar mavjud bo‘ladi. .Aralash strategiya asosan to‘rtta asosiy yo‘nalishlarni birlashtiradi: mahsulot, texnologiya, marketing va boshqaruv. Masalan, yangi mahsulot yaratish (mahsulot innovatsiyasi), uni ishlab chiqarish uchun zamonaviy uskunalarni joriy etish (texnologik innovatsiya), mahsulotni onlayn platformalarda targ‘ib qilish (marketing innovatsiyasi) va bu jarayonlarni soddalashtirish uchun ichki ish jarayonlarini avtomatlashtirish (tashkiliy innovatsiya). Bu to‘rtta yo‘nalishning uyg‘unligida kompaniya bozorning yetakchisiga aylanishi mumkin.Kompleks strategiyani amalga oshirayotgan korxonalar odatda “transformatsiya menejmenti” tushunchasiga asoslanadi. Transformatsiya – bu oddiy islohot emas, balki tubdan yangilanish, mavjud tashkilotni boshqacha holatda qayta shakllantirish deganidir. Bunday 15 Saidov Alisher. Raqobatbardoshlik va korxona strategiyasi. – Toshkent: Sharq, 2021. – 176 b. 26yondashuvda barcha xodimlar innovatsion jarayonlarning faol ishtirokchisiga aylanishi kerak bo‘ladi. Aks holda, innovatsiyalar joyida to‘xtab qoladi va ichki qarshilik tufayli samara bermaydi.Aralash innovatsion strategiyaning yurtimizda qo‘llanilishi tobora kengayib bormoqda. Xususan, avtomobilsozlik, to‘qimachilik, elektronika, bank va moliyaviy xizmatlar sohasidagi yirik korxonalar bu strategiyani faol tatbiq etmoqda. “UzAuto Motors”, “Artel”, “Ucell” va “Kapitalbank” kabi kompaniyalar yangi mahsulotlar yaratish bilan birga, raqamlashtirish, mobil xizmatlar, masofaviy boshqaruv va foydalanuvchi tajribasiga asoslangan xizmatlarni bir butun strategik yo‘nalishda joriy etmoqda. Shuningdek davlat siyosati darajasida ham bu strategiyani qo‘llab-quvvatlash mavjud. Raqamli iqtisodiyot dasturlari, sanoat klasterlari, texnoparklar, xususiy sektorni rag‘batlantirishga qaratilgan moliyaviy imtiyozlar aynan kompleks strategiyaning muvaffaqiyati uchun zarur shart-sharoitlarni yaratmoqda. Davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi sheriklik (PPP) modeli esa aralash innovatsiyalarni milliy iqtisodiyotga keng integratsiyalashga xizmat qilmoqda. 1.1.2-rasm Bu strategiya doirasida korxonalar “innovatsiyalar orqali qiymat yaratish” tamoyiliga tayanadi. Ya’ni, mahsulot yoki xizmatda nafaqat iqtisodiy foyda, balki ijtimoiy, ekologik va texnologik qiymat ham yaratiladi. Bu esa zamonaviy brendning asosiy atributidir. Shu bois, aralash innovatsion strategiya orqali ishlab chiqilgan mahsulotlar nafaqat iste’molchiga yoqadi, balki ularning ehtiyojlari va qadriyatlariga ham mos keladi.Shuni ham ta’kidlash kerakki, aralash innovatsion 27strategiyani amalga oshirishda eng muhim resurs bu inson kapitalidir. Yuqori malakali mutaxassislar, ixtisoslashgan jamoalar, kross-funksional ishchi guruhlar bu strategiyaning harakatlantiruvchi kuchidir. Ular orasida IT mutaxassislar, marketologlar, dizaynerlar, texnologlar, analitiklar va loyiha menejerlari faol hamkorlikda ishlaydi. Bu esa yangi ish uslublari, innovatsion madaniyat va bilimlarni tarqatish muhitini shakllantiradi. “ Innovatsion strategiyaning turini tanlashda korxonaning iqtisodiy salohiyati, tashqi muhit omillari, menejment salohiyati va strategik maqsadlari hisobga olinadi. To‘g‘ri tanlangan strategiya korxonani raqobatda ustun pozitsiyaga olib chiqadi va barqaror o‘sishni ta’minlaydi.Shuningdek strategiya turi vaqt omiliga ko‘ra ham farqlanadi: qisqa muddatli (1–2 yil), o‘rta muddatli (3–5 yil) va uzoq muddatli (5 yildan ortiq). Innovatsion loyihalarning xususiyatidan kelib chiqib, korxona ushbu strategik davrlarni bosqichma-bosqich amalga oshiradi. Har bir bosqichda aniqlik, resurslar taqsimoti va monitoring muhim rol o‘ynaydi ” 16 . Strategiyalar shuningdek, ofansiv (hujumkor) va defansiv (himoyaviy) xarakterda bo‘lishi mumkin. Ofansiv strategiyalar yangi bozorlarni egallashga, yetakchilikka intilishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, defansiv strategiyalar mavjud mavqeni saqlab qolish va xavf-xatarlarga nisbatan barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Zamonaviy korxonalar, ayniqsa texnologik sohalarda, ko‘pincha ofansiv innovatsion strategiyalarni tanlaydi. 1.2. Innovatsion strategiya tizimining asosiy tamoyillari, usullari va mexanizmlari Innovatsion strategiyani shakllantirishda va amaliyotga joriy etishda tamoyillar muhim o‘rin tutadi. Har qanday tizimning samarali ishlashi uchun u aniq nazariy asoslar, yondashuvlar va amaliy yo‘nalishlarga tayanishi lozim. Innovatsion strategiya tizimi ham bundan mustasno emas. Uning asosiy tamoyillari korxonaning strategik maqsadlariga erishish yo‘lidagi harakatlarni 16 Usmonov Farhod. Innovatsion faoliyatni boshqarish. – Toshkent: O‘qituvchi, 2022. – 180 b. 28muvofiqlashtirib turadi, boshqaruv va qaror qabul qilish jarayonlarini tizimlashtiradi. Aynan shu tamoyillar asosida korxona o‘z innovatsion salohiyatini to‘g‘ri yo‘naltira oladi va ichki resurslardan oqilona foydalanadi. “ Innovatsion strategiya tizimining birinchi tamoyili – bu uzoq muddatlilik va istiqbollilik tamoyilidir. Bu tamoyilga ko‘ra, strategiya qisqa muddatli foydani emas, balki uzoq muddatli raqobatbardoshlikni ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi lozim. Korxona biror yangi mahsulot yoki texnologiyani joriy qilayotganida, u nafaqat bugungi ehtiyojni, balki kelajakdagi talablarni ham inobatga oladi. Bu esa ilmiy izlanishlarga asoslangan rejalashtirishni, istiqboliy yo‘nalishlarni doimiy ravishda tahlil qilib borishni talab etadi ” 17 . Ikkinchi muhim tamoyil – yangilik va kreativlikka ochiqlikdir. Innovatsion strategiya doirasida yangilik kiritish faqat mahsulot bilan bog‘liq emas, balki har bir jarayon, bo‘lim, ishchi muhit, hatto tashkiliy madaniyatga ham taalluqlidir. Shu bois, tashkilotda yangicha fikrlashga, kreativ yondashuvlarga ochiqlik muhitini yaratish zarur. Bu tamoyil asosida rahbariyat xodimlarning tashabbuslarini rag‘batlantiradi, xatolardan qo‘rqmasdan yangilik sinovini yo‘lga qo‘yadi. Uchinchi tamoyil – moslashuvchanlik va tezkorlik. Bugungi raqamli iqtisodiyot sharoitida bozor sharoiti tez-tez o‘zgaradi. Iste’molchilarning ehtiyoji, texnologik imkoniyatlar, raqobatchilar harakati har kuni yangilanib boradi. Shu sababli innovatsion strategiya statik hujjat bo‘lmasligi kerak. U doimo yangilanadigan, tezkor tahrirlashga mos bo‘lgan, vaziyatga qarab moslashuvchan strategik hujjat sifatida shakllanishi lozim. Bu tamoyilga asoslanib, kompaniyalar o‘z strategiyasini kvartallar, yillik yoki sharoit asosida qayta ko‘rib chiqadi. To‘rtinchi tamoyil – integrallik. Innovatsion strategiya faqat bitta bo‘lim yoki loyiha doirasida emas, balki butun korxona miqyosida faoliyat yuritishi lozim. Strategiya korxonaning barcha funksional bo‘limlari – moliya, marketing, ishlab 17 Saidmurodov Botir. Korxona faoliyatini tahlil qilish asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 200 b. 29chiqarish, logistika va HR bo‘limlarini o‘z ichiga olishi kerak. Bu barcha bo‘g‘inlar yagona maqsad sari intilgan taqdirdagina, strategiya samarali natija beradi. Shu bois strategik boshqaruvda vertikal va gorizontal integratsiya tamoyili muhim ahamiyatga ega. Beshinchi tamoyil – ilmiy asoslanganlik va analitik yondashuv. Innovatsion qarorlar tasodifiy emas, balki chuqur tahlil, ma’lumotlarga asoslangan baholash, statistik modellash, texnik-iqtisodiy asoslantirish orqali qabul qilinishi zarur. Bu tamoyil asosida kompaniya har bir innovatsion g‘oyani sinovdan o‘tkazadi, prototip yaratadi, xarajat va foyda nisbatini hisoblaydi. Keyin esa qaror qabul qilinadi. Aks holda, innovatsiya kutilganidek samara bermasligi mumkin. Oltinchi tamoyil – xavf va risklarni boshqarish tamoyilidir. Har qanday innovatsion faoliyat ma’lum darajada noaniqlik va xavf bilan bog‘liq bo‘ladi. Yangi mahsulot bozorda o‘zini oqlamasligi, texnologiya ishdan chiqishi yoki kutilgan foyda keltirmasligi mumkin. Shu sababli strategiya ichida risklarni aniqlash, baholash va boshqarish uchun alohida modullar ishlab chiqilishi lozim. Bu tamoyil kompaniyaga potentsial yo‘qotishlarning oldini olish imkonini beradi. Yettinchi tamoyil – inson kapitaliga asoslanish. Innovatsiyalarni ilgari suruvchi asosiy kuch bu insondir. Yangi g‘oyalarni ishlab chiqish, texnologiyalarni joriy qilish, jarayonlarni optimallashtirish uchun malakali, bilimli, ijodkor va tashabbuskor xodimlar zarur. Shu bois innovatsion strategiya xodimlar salohiyatini rivojlantirish, ularni o‘qitish, rivojlantirish, bilim almashinuvi tizimini yo‘lga qo‘yish bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. Inson resurslariga e’tibor berilmagan strategiya uzoq umr ko‘rmaydi. Sakkizinchi tamoyil – resurslarning optimal taqsimlanishi. Innovatsion loyihalar moliyaviy, texnik, vaqt va insoniy resurslarni talab qiladi. Shu sababli har bir strategik harakat rejalashtirilganda, mavjud resurslar salohiyati, ularni taqsimlash va safarbar qilish imkoniyatlari aniq ko‘rib chiqiladi. Bu tamoyil resurslar isrofgarchiligini oldini oladi va investitsiyalarning foydali yo‘nalishga yo‘naltirilishini ta’minlaydi. 30To‘qqizinchi tamoyil – raqobatbardoshlikni kuchaytirishga qaratilganlikdir. Har bir innovatsion strategiya oxir-oqibatda korxonaning bozordagi mavqeini mustahkamlashi, uni boshqa raqobatchilardan ajratib turadigan afzalliklarni shakllantirishi kerak. Strategik tamoyil sifatida bu yondashuv, mahsulotda, narxda, xizmat ko‘rsatishda yoki brend imijida ustunlik yaratishga intiladi. O‘ninchi tamoyil – barqarorlik va ekologik mas’uliyat. Yangi texnologiya yoki mahsulot yaratishda nafaqat foyda, balki ijtimoiy va ekologik ta’sirlar ham hisobga olinadi. Ekologik toza ishlab chiqarish, chiqindilarni kamaytirish, energiya samaradorligi va yashil texnologiyalar innovatsion strategiyaning ajralmas qismiga aylanmoqda. Shu bois strategiya doirasida ekologik tamoyillarga asoslangan yondashuvlar ham hisobga olinadi. Yuqoridagi tamoyillar innovatsion strategiyani tizim sifatida qarash, uni yagona maqsad sari harakatlanuvchi barcha funksional elementlarning uyg‘unligi asosida tashkil etish imkonini beradi. Korxonalar ushbu tamoyillarga tayanib harakat qilganlarida, ularning innovatsion harakatlari tasodifiy yoki noaniq emas, balki rejalashtirilgan, boshqariladigan va natijador strategik tizimga aylanadi. Innovatsion strategiyani shakllantirish har qanday tashkilot uchun muhim jarayon bo‘lib, u aniq usullar va samarali mexanizmlarga asoslanadi. Ushbu usullar va mexanizmlar korxonaning o‘ziga xos xususiyatlari, faoliyat sohasi, mavjud resurslari va strategik maqsadlariga moslab tanlanadi. Bunday yondashuv, strategiyaning muvaffaqiyatli rejalashtirilishi va natijali amalga oshirilishini ta’minlaydi. Innovatsion strategiyani shakllantirishda ishlatiladigan usullar va mexanizmlar turlicha bo‘lishi mumkin, biroq ular orasida universal va eng ko‘p qo‘llaniladigan yondashuvlar mavjud. Strategiyani shakllantirish jarayoni odatda muayyan bosqichli tizimga asoslanadi. Eng avvalo, korxonaning ichki va tashqi muhiti tahlil qilinadi. Bu bosqichda SWOT (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats), PEST (Political, Economic, Social, Technological), Porterning beshta kuch modeli kabi usullar keng qo‘llaniladi. SWOT tahlili korxonaning kuchli va zaif jihatlarini 31aniqlab beradi, PEST tahlili esa makromuhit omillarini chuqur o‘rganishga yordam beradi. Ushbu tahlillar asosida strategiyaning ustuvor yo‘nalishlari belgilanadi. Shundan keyin strategik maqsadlar belgilab olinadi. Maqsadlar S.M.A.R.T. (Specific, Measurable, Achievable, Relevant, Time-bound) uslubiga asosan shakllantiriladi. Ya’ni, har bir maqsad aniq, o‘lchovli, amalga oshiriladigan, dolzarb va vaqt bilan chegaralangan bo‘lishi lozim. Bu yondashuv strategiyani amaliy holatga yaqinlashtiradi, natijalarning kuzatilishini osonlashtiradi. 1.2.1-rasm Innovatsion strategiyani shakllantirishda keyingi muhim usul – bu loyiha asosida rejalashtirish usulidir. Bunda strategiya doirasida konkret innovatsion loyihalar ishlab chiqiladi. Har bir loyiha uchun maqsad, budjet, vaqt, mas’ullar, kutilayotgan natijalar va baholash mezonlari belgilanadi. Bu yondashuv “innovatsiyalarni rejalashtirish”dan “innovatsiyalarni boshqarish”ga o‘tishni ta’minlaydi. Kompaniyada loyiha ofislari yoki innovatsiya menejment guruhlari tuziladi.Shuningdek innovatsion strategiyani shakllantirishda stsenariyli rejalashtirish usuli ham katta ahamiyatga ega. Bu usulda bozor sharoitlari, texnologik rivojlanish, siyosiy yoki ijtimoiy omillarning har xil variantlari asosida turli stsenariylar ishlab chiqiladi. Har bir stsenariy bo‘yicha strategik 32variantlar belgilanadi va eng optimal yo‘nalish tanlanadi. Bu yondashuv strategiyani noaniq va o‘zgaruvchan sharoitlarda moslashuvchan usulda yuritishga imkon beradi. “ Innovatsion strategiyani amalga oshirishda esa mexanizmlar hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu mexanizmlar – strategiyaning reja darajasidan amaliyotga o‘tish yo‘llarini belgilovchi vositalar tizimidir. Ulardan birinchisi – moliyalashtirish mexanizmidir. Innovatsion faoliyat odatda katta miqdorda moliyaviy xarajatlarni talab qiladi. Shuning uchun strategiya doirasida investitsiyalar jalb qilish, grantlar, subsidiyalar, davlat-xususiy sheriklik, korporativ obligatsiyalar chiqarish kabi mexanizmlar muhim o‘rin tutadi ” 18 . Ikkinchi muhim mexanizm – kadrlar bilan ta’minlashdir. Har qanday innovatsion jarayonni joriy qilish uchun malakali inson resurslari zarur. Shuning uchun strategiya doirasida o‘qitish, qayta tayyorlash, malaka oshirish, tanlov asosida mutaxassislar yollash, xorijiy tajribalarni jalb qilish mexanizmlari ishlab chiqiladi. Bu jarayonlar strategiyani insoniy omil bilan uyg‘unlashtirishga xizmat qiladi. Uchinchi mexanizm – axborot va kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan boshqaruvdir. Innovatsion strategiyani amalga oshirish uchun CRM, ERP, Big Data, AI, IoT, bulutli tizimlar kabi zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish zarur. Bu mexanizm orqali jarayonlar tezkor, shaffof va aniqlikka asoslangan tarzda boshqariladi. Raqamli vositalar yordamida strategik loyihalar real vaqtda kuzatiladi, natijalar tahlil qilinadi, muammolar tez aniqlanadi. To‘rtinchi muhim mexanizm – monitoring va baholash tizimidir. Har qanday strategik harakat baholanishi kerak: u qanday ketmoqda, resurslar to‘g‘ri yo‘naltirilganmi, kutilgan natijalar qamrab olinyaptimi, risklar mavjudmi va hokazo. Bu jarayon uchun KPI (Kalit natija ko‘rsatkichlari), BSC (Balanced 18 Nurmatov To‘lqin. Marketing strategiyasi va korxona raqobatbardoshligi. – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – 188 b. 33Scorecard) kabi boshqaruv vositalari qo‘llaniladi. Bu mexanizm strategiya samaradorligini oshirishda bevosita ahamiyatga ega.Bundan tashqari, innovatsion strategiyani muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun hamkorlik tarmog‘i va ekotizimlar yaratish ham muhim mexanizmlardan biridir. Korxona mustaqil innovatsiyalarni amalga oshirishda cheklovlarga uchrashi mumkin. Shu bois universitetlar, ilmiy markazlar, texnoparklar, startaplar va davlat organlari bilan sheriklik asosida ishlash orqali innovatsion ekotizim barpo etiladi. Bu mexanizm innovatsiyalarni tezlashtirish va xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi.Innovatsion strategiyani amalga oshirishda shuningdek, qonunchilik va institutsional muhit ham muhim mexanizmdir. Ya’ni, davlat tomonidan yaratilayotgan yengilliklar, soliq imtiyozlari, grant dasturlari, intellektual mulk himoyasi va biznes yuritish muhitining soddalashtirilishi strategiyani yengil joriy qilishga xizmat qiladi. Shu sababli, har bir strategiya milliy iqtisodiy muhitga moslashtirilgan bo‘lishi lozim.Innovatsion strategiyaning usullari va mexanizmlarini bir-biri bilan uyg‘unlashtirish orqali korxona o‘z faoliyatini yangi bosqichga olib chiqadi. Strategiyani faqat qog‘ozda emas, balki amalda ishlaydigan, natija beruvchi, raqobatbardoshlikni oshiruvchi vosita sifatida shakllantirish ana shu asosiy mexanizmlarning to‘g‘ri tanlanishiga bog‘liqdir. 1.3. Korporativ boshqaruvda innovatsion strategiyaning samaradorligi va xorijiy tajribalar Innovatsion strategiyaning korporativ boshqaruv tizimida samarali qo‘llanishi nafaqat kompaniyaning raqobatbardoshligini oshiradi, balki uni uzoq muddatli rivojlanish yo‘liga olib kiradi. Zamonaviy boshqaruv jarayonlarida innovatsiyalar korxonaning barcha tarkibiy qismlariga singdirilishi lozim. Ayniqsa, strategik rejalashtirish, qaror qabul qilish, resurslarni taqsimlash, risklarni boshqarish, inson kapitalini rivojlantirish kabi asosiy korporativ funksiyalar innovatsion yondashuvlarsiz samarali faoliyat yurita olmaydi. Innovatsion strategiya – bu 34faqat texnik yechimlar majmuasi emas, balki butun boshqaruv tizimining yangilanishi, zamonaviylashtirilishi va strategik uyg‘unlashuvining ifodasidir. “ Samaradorlikni baholashda innovatsion strategiyaning iqtisodiy, tashkiliy va ijtimoiy natijalari tahlil qilinadi. Iqtisodiy jihatdan qaralganda, innovatsion strategiyani joriy etgan korxonalar odatda ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, mahsulot tannarxini pasaytiradi, foyda ko‘rsatkichlarini yaxshilaydi va moliyaviy barqarorlikka erishadi. Masalan, yangi texnologiyalar yordamida ishlab chiqarish quvvatini oshirish yoki chiqindisiz texnologiyalarni joriy qilish orqali resurslardan samarali foydalanish ta’minlanadi. Bu esa nafaqat foydani ko‘paytiradi, balki xarajatlarni ham kamaytiradi ” 19 .Tashkiliy samaradorlik esa boshqaruv strukturasining soddalashtirilishi, ichki kommunikatsiya tezligining ortishi, qaror qabul qilish mexanizmlarining takomillashuvi, ijro intizomining kuchayishi orqali namoyon bo‘ladi. Innovatsion strategiyani samarali amalga oshirgan korxonalarda odatda loyiha boshqaruvi, raqamli transformatsiya, uzluksiz takomillashuv kabi zamonaviy boshqaruv madaniyati shakllanadi. Boshqaruv sathlarining moslashuvchanligi va xodimlarning ishtirokchiligiga asoslangan yondashuv esa strategik natijadorlikka xizmat qiladi. Ijtimoiy samaradorlik esa kompaniya ichidagi iqlimning yaxshilanishi, xodimlar motivatsiyasining ortishi, ijtimoiy mas’uliyatning oshishi orqali baholanadi. Innovatsion strategiyalar orqali xodimlar ijodiy fikrlashga undaladi, ularning takliflari eshitiladi, malaka oshirishga imkon yaratiladi. Shuningdek, kompaniyalar ijtimoiy va ekologik masalalarga nisbatan javobgarlikni oshiradi. Xususan, atrof-muhitni muhofaza qilish, resurslarni tejash, xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish kabi omillar samaradorlikni oshiradi. Xalqaro tajribadan ko‘rinadiki, rivojlangan davlatlardagi ko‘plab yirik korporatsiyalar innovatsion strategiyalarni kompaniya siyosatining asosiy elementi sifatida qabul qilgan. Masalan, AQShning “Apple” kompaniyasi har yili 19 Matyoqubov Dilshod. Tashqi iqtisodiy faoliyat va strategik boshqaruv. – Toshkent: Iqtisod- Moliya, 2019. – 210 b. 35innovatsion mahsulotlar yaratish, ularni marketing vositalari bilan birlashtirish va mijoz tajribasini doimiy yangilab borish orqali jahon brendiga aylangan. Bunday strategiya nafaqat mahsulot sifatida, balki boshqaruv yondashuvi sifatida ham o‘zini oqlagan. Kompaniyada R&D (tadqiqot va rivojlanish) uchun ajratiladigan mablag‘lar umumiy byudjetning muhim qismini tashkil qiladi. Germaniyaning “Siemens” kompaniyasi esa innovatsion strategiyani yuqori texnologiyalar, raqamli tizimlar va sanoat avtomatlashtirish bilan uyg‘unlashtirgan. Ular strategiyalarini “industriya 4.0” tamoyillariga asoslangan holda ishlab chiqadi. Kompaniyaning innovatsion boshqaruv modeli markazlashtirilmagan, ya’ni har bir bo‘linma o‘zining strategiyasini ishlab chiqadi va uni umumiy korporativ siyosatga integratsiya qiladi. Bu yondashuv moslashuvchanlikni oshiradi va tezkor natijalarga olib keladi. Yaponiyaning “Toyota” kompaniyasi esa uzluksiz takomillashuv (kaizen), isrofgarchilikka qarshi kurash (lean production) va samarali yetkazib berish tizimi (just-in-time) orqali innovatsion boshqaruvning klassik modelini yaratgan. Bu yondashuv nafaqat ishlab chiqarish, balki kompaniya madaniyati, rahbar-xodim munosabatlari, muvozanatli qarorlar tizimi va ijtimoiy mas’uliyatga asoslanadi. Janubiy Koreyaning “Samsung” korporatsiyasi esa innovatsiyani global miqyosda boshqaradigan o‘ziga xos modelga ega. Kompaniyada turli mamlakatlarda joylashgan ilmiy-tadqiqot markazlari mavjud bo‘lib, ular orqali bozor ehtiyojlari va texnologik yutuqlar monitoring qilinadi. “Samsung” strategiyasida R&D bilan bir qatorda intellektual mulkni himoya qilish, innovatsion loyihalarni tijoratlashtirish, brendni global darajada targ‘ib qilish mexanizmlari ham tizimli tashkil etilgan. Xitoyning “Huawei” kompaniyasi esa innovatsion strategiyani texnologik mustaqillik va eksportga yo‘naltirilgan rivojlanish modeli orqali amalga oshirgan. Ularning strategiyasi hukumat yordami, milliy innovatsion infratuzilma va ilg‘or kadrlarga asoslangan. Korporativ boshqaruvda qat’iy me’yorlar, shaffoflik va tezkor axborot almashinuvi asosiy omil sifatida qaraladi. Bu esa kompaniyaga 36qisqa vaqt ichida dunyo texnologiya bozorida kuchli o‘ringa chiqishga yordam bergan.Xorijiy tajribadan ko‘rinadiki, innovatsion strategiyaning samaradorligi ko‘p jihatdan korporativ boshqaruv tizimining ochiqligi, tezkorligi va moslashuvchanligiga bog‘liq. Strategiya samarali ishlashi uchun kompaniyada sog‘lom axborot muhitini yaratish, tashabbusni qo‘llab-quvvatlash, risklarni baholash, resurslarni oqilona taqsimlash va ijro intizomini ta’minlash muhim. Har qanday kompaniya strategik maqsadlariga faqatgina kuchli va zamonaviy boshqaruv tizimi orqali erisha oladi. II BOB. KORXONA RIVOJLANISHIDA INNOVATSION STRATEGIYANING O‘RNI VA AHAMIYATI 2.1. Innovatsion strategiyalarni ishlab chiqishda ta’sir etuvchi omillar 37Innovatsion strategiyalarni ishlab chiqish korxona rivojlanishini ta'minlovchi eng muhim vositalardan biridir. Har qanday kompaniya bozor talablariga mos, zamonaviy va raqobatbardosh bo‘lish uchun yangiliklarni yaratishi va joriy etishi lozim. Biroq bu jarayon soddalik bilan kechmaydi – strategiyani shakllantirishda turli ichki va tashqi omillar ta’sir etadi. Ularning har biri strategik qarorlarning yo‘nalishi, samaradorligi va natijalariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun strategik rejalashtirishda bu omillarni chuqur tahlil qilish va hisobga olish muhimdir. 2.1.1-rasm Avvalo, tashqi muhit omillari innovatsion strategiyani belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Bozor tendensiyalari, iste’molchilar ehtiyojlari, raqobatchilar harakati, davlat siyosati, xalqaro talablar kabi faktorlar kompaniyaning innovatsion faoliyatini belgilab beradi. Masalan, bozorda yangi texnologiyaga asoslangan mahsulotlar paydo bo‘lsa, kompaniya ham ana shu yo‘nalishda innovatsiyalar yaratishga majbur bo‘ladi. Bu omillarni to‘g‘ri baholamaslik strategiyaning muvaffaqiyatsizlikka uchrashiga olib kelishi mumkin. Tashqi omillar orasida siyosiy va huquqiy muhit ham alohida ahamiyatga ega. Davlat tomonidan belgilangan soliq siyosati, innovatsiyalarni qo‘llab- 38quvvatlovchi dasturlar, intellektual mulk huquqlari, litsenziyalash tartiblari va boshqa normativ-huquqiy asoslar korxonaning innovatsion faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, innovatsion loyihalarga ajratiladigan grantlar mavjud bo‘lsa, bu strategiyalarning moliyaviy asosini kuchaytiradi va ularni faolroq ishlab chiqishga undaydi. Iqtisodiy omillar ham strategiya shakllanishida asosiy o‘rin tutadi. Makroiqtisodiy barqarorlik, inflyatsiya darajasi, valyuta kurslari, investitsion muhit va kredit resurslari mavjudligi kabi ko‘rsatkichlar korxonaning innovatsion salohiyatini belgilaydi. Resurslar cheklangan bo‘lsa yoki iqtisodiy xavflar yuqori bo‘lsa, kompaniya konservativ strategiyalarni tanlashi mumkin. Aksincha, barqaror iqtisodiy muhitda strategiya ofansiv, ya’ni hujumkor bo‘lishi mumkin. Texnologik taraqqiyot darajasi esa innovatsion strategiyaning tabiatini aniqlovchi muhim tashqi omil hisoblanadi. Texnologik yangiliklar, raqamli platformalar, sun’iy intellekt, avtomatlashtirish vositalari, axborot texnologiyalarining joriy etilishi korxonaga yangi imkoniyatlar yaratadi. Agar kompaniya texnologik tendensiyalardan ortda qolsa, u bozorda raqobatbardoshlikni yo‘qotishi mumkin. Shu bois strategiya yangi texnologiyalar bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi lozim. Ijtimoiy omillar – aholi demografiyasi, ta’lim darajasi, mehnat bozoridagi holat, jamiyatdagi innovatsiyalarga munosabat kabi jihatlar ham strategiya shakllanishida o‘z aksini topadi. Masalan, yosh, texnologiyaga moyil iste’molchilar ko‘p bo‘lgan jamiyatda innovatsion mahsulotlarni joriy qilish samarali natija beradi. Shuningdek, malakali kadrlarning mavjudligi ham innovatsion strategiyaning joriy etilishini tezlashtiradi. Endi ichki omillarga to‘xtalsak, birinchi o‘rinda korxonaning o‘zi bilan bog‘liq bo‘lgan resurs salohiyati turadi. Bu yerda moddiy-texnik baza, moliyaviy resurslar, ishlab chiqarish quvvatlari, xodimlar salohiyati va boshqaruv darajasi inobatga olinadi. Agar kompaniyada yetarli infratuzilma, tajribali mutaxassislar 39va barqaror moliyaviy holat mavjud bo‘lsa, u keng ko‘lamli innovatsion strategiyalarni ishlab chiqishi va amalga oshirishi mumkin. Korporativ madaniyat va rahbariyatning yangilikka bo‘lgan munosabati ham strategik yondashuvga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ochiq muloqot, ijodiy fikrlashni qo‘llab-quvvatlovchi muhit, tashabbuslarni qadrlovchi rahbariyat mavjud bo‘lsa, innovatsion strategiyalar muvaffaqiyatli amalga oshadi. Aksincha, an’anaviy yondashuvlar ustuvor bo‘lgan tashkilotlarda yangiliklar sust joriy etiladi yoki umuman yo‘lga qo‘yilmaydi. Korxonaning innovatsion faoliyat bo‘yicha ilgari erishgan tajribasi ham yangi strategiyani shakllantirishda muhim manba bo‘ladi. Oldingi loyihalar natijasi, muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz tajribalar, xatolardan olingan saboqlar, mavjud “know-how”lar kelgusi strategiyalar uchun poydevor vazifasini bajaradi. Shu bois strategik rejalashtirishda retrospektiv tahlil – ya’ni avvalgi faoliyatdan xulosa chiqarish – alohida o‘rin tutadi. Ichki tashkiliy tuzilma, ya’ni rahbarlik darajalari soni, vakolatlar taqsimoti, qaror qabul qilish tezligi, ichki aloqa tizimi – bularning barchasi strategiyaning qamrovi, tezligi va natijalariga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, muvofiqlashtirilgan, soddalashtirilgan boshqaruv tizimi innovatsion strategiyalarning joriy etilishini osonlashtiradi. Keraksiz bo‘g‘inlar esa strategiyani sekinlashtiradi, haddan ortiq nazorat esa tashabbuskorlikni pasaytiradi. Yana bir muhim omil – bu korxonaning brend imiji va bozordagi o‘rnidir. Raqobatchilarning pozitsiyasi, kompaniyaning iste’molchi ongidagi mavqei va obro‘si strategik yondashuvga ta’sir etadi. Agar kompaniya innovatsion brend sifatida tanilgan bo‘lsa, uning yangi mahsulot yoki xizmatlarini bozorda qabul qilish darajasi yuqori bo‘ladi. Bu esa strategiyani yanada faolroq va keng qamrovli shaklda rejalashtirish imkonini beradi. Yuqorida sanab o‘tilgan barcha ichki va tashqi omillar birgalikda strategik muhitni belgilaydi. Shu bois innovatsion strategiyani ishlab chiqish jarayonida 40kompaniya o‘zining kuchli va zaif tomonlarini tahlil qilishi, tashqi imkoniyat va xavf-xatarlarni baholashi, mavjud resurslarini real holatda aniqlashi lozim. Strategik rejalashtirishda bu omillarni inobatga olgan holda, kompaniya nafaqat samarali, balki barqaror innovatsion rivojlanishni ta’minlovchi strategiyalar ishlab chiqadi. 2.2. Korporativ boshqaruvda innovatsion yondashuvlar va ularning amaliy ahamiyati Korporativ boshqaruv tizimi doirasida innovatsion yondashuvlardan foydalanish zamonaviy kompaniyalar oldida turgan asosiy zaruratlardan biriga aylangan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat yuritayotgan korxonalar o‘z raqobatbardoshligini saqlab qolish va rivojlantirish uchun faqat an’anaviy boshqaruv uslublariga tayanib qolmasdan, yangicha fikrlashga asoslangan, zamonaviy innovatsion boshqaruv uslublarini joriy etishga ehtiyoj sezmoqda. Bu yondashuvlar, birinchidan, tez o‘zgaruvchan iqtisodiy va texnologik muhitga moslashish imkonini beradi, ikkinchidan, tashkilot ichida samarali va barqaror tizim yaratishga xizmat qiladi. 2.1.1-jadval Innovatsion yondashuvlar va ularning korporativ boshqaruvdagi amaliy ahamiyati № Innovatsion yondashuv nomi Asosiy xususiyati Amaliy qo‘llanilishi (korporativ boshqaruvda) Kutilayotgan natija 1 Raqamli transformatsiya Jarayonlarni raqamlashtirish, avtomatlashtirish Elektron boshqaruv tizimlari, ERP, CRM joriy etish Tezkorlik va resurs tejash 2 Agility (moslashuvchanlik) Tez o‘zgaruvchan vaziyatlarga moslashish Loyihalarni qisqa sikllarda boshqarish (SCRUM, Agile) Moslashuvchan qarorlar, xatoliklarning tez aniqlanishi 3 Dizayn fikrlash (Design Thinking) Muammoni mijoz nuqtai nazaridan hal Xodim va mijoz ehtiyojlarini tahlil qilish asosida qaror Innovatsion yechimlar yaratish 41qilish qabul qilish 4 Ochiq innovatsiyalar (Open Innovation) Tashqi bilim va tajribalardan foydalanish Hamkorlik, franchayzing, outsourcing orqali yangi loyihalarni yaratish Kooperatsiya va sinergiya imkoniyati 5 Sun’iy intellekt (AI) Mashina o‘rganish, prognozlash, avtomatik qaror qabul qilish Xodimlarni boshqarishda, strategik rejalashtirishda Optimallashtiril gan jarayonlar, ishonchli tahlillar 6 Yashil innovatsiyalar (Green Innovations) Ekologik barqarorlikka qaratilgan texnologiyalar Atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan ishlab chiqarishni tashkil etish Ijtimoiy mas’uliyatni oshirish, ekologik talabga javob 7 Platformaviy boshqaruv (Platform Thinking) Korxona resurslarini platforma orqali boshqarish Xizmatlar yoki mahsulotlarni yagona platforma orqali taklif etish Raqobatbardosh tizim va keng foydalanuvchi bazasi 8 Blokcheyn texnologiyasi Ochiq va xavfsiz ma’lumot almashinuvi Korporativ ma’lumotlar xavfsizligini oshirish, shartnomalarni avtomatlashtirish Ishonchlilik va shaffoflik 9 Katta ma’lumotlar (Big Data) Keng hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish Xodimlar samaradorligi, bozor tahlili va strategik rejalashtirish Tahlilga asoslangan qarorlar 10 Innovatsion korporativ madaniyat Yangilikka ochiqlik, xodimlar motivatsiyasi G‘oyalar banki, startaplar qo‘llab- quvvatlash, ichki inkubatorlar Uzoq muddatli o‘sish va barqarorlik Innovatsion yondashuvlar deganda boshqaruv tizimida yangicha qarash, kreativ fikrlash, raqamli texnologiyalardan foydalanish, xodimlarning ijodiy salohiyatini ochish, raqobatchilardan farq qiluvchi strategik yo‘nalishlarni ishlab chiqish kabi elementlar tushuniladi. Ular kompaniya faoliyatini yanada samarali 42qilish, ichki muhitni kuchaytirish va tashqi bozor bilan uyg‘unlikda ishlashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Innovatsion yondashuvlar shunchaki texnologiyalarni joriy etish emas, balki butun korporativ madaniyatni va boshqaruv falsafasini yangilashga qaratilgan harakatdir. Hozirgi davrda korporativ boshqaruvda eng samarali innovatsion yondashuvlardan biri — raqamlashtirish (digitallashtirish) sanaladi. Bunga misol qilib avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarini joriy etish, elektron hujjat aylanishi, CRM tizimlari orqali mijozlar bilan ishlash, onlayn platformalarda mahsulotlarni boshqarish va tahlil qilish kabi jihatlarni keltirish mumkin. Raqamlashtirish nafaqat tezlik va aniqlikni ta’minlaydi, balki resurslardan samarali foydalanishga, ortiqcha xarajatlarni qisqartirishga ham yordam beradi. Yana bir dolzarb innovatsion yondashuv — agile (moslashuvchan) boshqaruv modeli hisoblanadi. Bu model korporatsiyalarni katta byurokratik bosqichlardan xalos etib, jamoaviy ishlash, tezkor qarorlar qabul qilish va muammolarga moslashuvchan yondashishni yo‘lga qo‘yadi. Agile metodologiyasi ayniqsa, IT kompaniyalarda keng tarqalgan bo‘lsa-da, bugungi kunda ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va savdo sohalarida ham faol qo‘llanilmoqda. Moslashuvchan boshqaruv tizimi orqali korxonalar o‘z ichki resurslarini tez safarbar etadi va bozor talablariga operativ javob qaytaradi. Innovatsion yondashuvlar doirasida inson kapitalini rivojlantirishga qaratilgan strategiyalar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xodimlarning malakasini oshirish, doimiy o‘qitish, psixologik muhitni sog‘lomlashtirish, gibrid ish formatlari, jamoaviy motivatsiya tizimlari orqali korxona ichida yuqori samaradorlikka erishiladi. Bu esa innovatsion strategiyalarning muvaffaqiyatli joriy etilishiga zamin yaratadi. Masalan, Google va Tesla kabi kompaniyalar o‘z innovatsion yondashuvlarini xodimlarga erkinlik va ijodiy muhit yaratish orqali kuchaytirgan. Shuningdek, tashqi sheriklik va ochiq innovatsiyalar (open innovation) konsepsiyasi ham korporativ boshqaruvda o‘z o‘rniga ega. Bu yondashuv boshqa korxonalar, universitetlar, ilmiy markazlar bilan hamkorlikda innovatsion 43g‘oyalarni yaratish va joriy etishni nazarda tutadi. Ochiq innovatsiya tizimi orqali korxonalar o‘z ichki imkoniyatlari bilan cheklanib qolmay, tashqi bilim va texnologiyalarni jalb etadi, natijada innovatsiyalar sifatli va tez joriy etiladi. Amaliy jihatdan olib qaralganda, bu innovatsion yondashuvlarning korxona faoliyatidagi natijalari quyidagicha ko‘zga tashlanadi: ishlab chiqarish samaradorligi oshadi, xarajatlar optimallashtiriladi, mijozlar ehtiyojlariga tez javob beriladi, kompaniya ichki boshqaruvi shaffoflashadi, mehnat unumdorligi ortadi, bozor ulushi kengayadi. Shu orqali korxona nafaqat milliy, balki xalqaro bozorda ham raqobatbardosh bo‘la oladi. Innovatsion yondashuvlarning amaliy ahamiyati shundaki, ular korxona rivojlanishini tasodifga emas, aniq tahlil va maqsadli rejalarga asoslaydi. Innovatsiyalar orqali korxona tashqi xatarlarni imkoniyatga aylantiradi, mavjud zaif tomonlarni mustahkamlaydi, yangi texnologiyalar bilan qurollanadi. Aynan mana shu jihatlar innovatsion yondashuvlarni korporativ boshqaruv tizimining ajralmas qismiga aylantiradi.O‘zbekiston sharoitida ham ko‘plab yirik kompaniyalar, xususan “UzAuto Motors”, “Artel”, “Ucell”, “Beeline”, “TBC Bank” va boshqalar raqamli transformatsiya, korporativ IT-platformalarni joriy etish, startap inkubatorlar bilan hamkorlik qilish, CRM va ERP tizimlariga o‘tish kabi innovatsion boshqaruv uslublarini keng qo‘llamoqda. Bu jarayonlar ayni paytda nafaqat iqtisodiy natijadorlikni oshiryapti, balki kompaniyalarni ichki boshqaruv jihatidan ham zamon talablariga moslashtirmoqda. Korporativ boshqaruvda innovatsion yondashuvlar samarali qarorlar qabul qilish, raqobatbardoshlikni mustahkamlash va barqaror o‘sishga erishishning muhim vositasidir. Amaliyotda ular nafaqat texnologik, balki insoniy, tashkiliy va iqtisodiy resurslar uyg‘unligiga asoslanadi. Shu bois, ularni kompleks tarzda joriy etish bugungi zamonaviy menejmentning ustuvor yo‘nalishiga aylanmoqda. 2.3. Innovatsion strategiyaning korxona raqobatbardoshligini oshirishdagi roli 44Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uning innovatsion salohiyati va strategik yondashuvlariga bog‘liqdir. Ayniqsa, raqobat muhitining kuchayib borayotgani, iste’molchilarning talab va ehtiyojlarining o‘zgaruvchanligi, texnologik yangiliklarning tezkor rivojlanishi korxonalardan innovatsiyalarga asoslangan, oldindan rejalashtirilgan strategiyalarni ishlab chiqishni talab etmoqda. Shu jihatdan qaraganda, innovatsion strategiya — bu nafaqat o‘sish vositasi, balki raqobatda ustunlikni saqlab qolishning asosiy omilidir. “ Innovatsion strategiya deganda korxonaning o‘z faoliyat sohasida yangi mahsulotlar, ilg‘or texnologiyalar, yangi bozor segmentlari yoki samarali boshqaruv yondashuvlari orqali ustunlikka erishishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli rejalari tushuniladi. Bu strategiyalar korxonaning innovatsion imkoniyatlarini aniqlab, ularni resurslar bilan uyg‘unlashtirishni ta’minlaydi. Ayniqsa, mahsulot sifati, narxlar siyosati, xizmat ko‘rsatish tezligi, dizayn va funksionallik kabi mezonlar bo‘yicha raqobatchilardan ajralib turishga xizmat qiladi ” 20 . Raqobatbardoshlikning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri bu — mijozlar ehtiyojini qondirish darajasidir. Innovatsion strategiya aynan shu maqsadga xizmat qilib, mijozning individual ehtiyojlariga mos, yuqori sifatli mahsulotlar yaratishni ta’minlaydi. Masalan, yangi texnologiyalar asosida ishlab chiqarilgan avtomobil modellari yoki aqlli qurilmalar orqali iste’molchilarga qulaylik yaratish, kompaniyaning bozordagi pozitsiyasini mustahkamlovchi omilga aylanadi. Bundan tashqari, innovatsion strategiya texnologik ustunlikni ta’minlash orqali raqobatchilardan oldinda bo‘lish imkonini yaratadi. Yangi texnologiyalarni birinchilar qatorida joriy etgan kompaniyalar bozorda yetakchi pozitsiyani egallaydi. Bu holat "birinchi bo‘lish ustunligi" tamoyiliga asoslanadi. Shu bois, 20 Qayumov Ixtiyor. O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish yo‘llari. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2020. – 170 b. 45kompaniyalar innovatsiyalarga tezda moslasha olish qobiliyatini rivojlantirish orqali raqobat maydonida faol harakat qiladilar. Innovatsion strategiyalar korxonaga ichki jihatdan barqarorlik va moslashuvchanlikni ham ta’minlaydi. Yangi strategik yondashuvlar orqali ishlab chiqarish jarayonlari soddalashtiriladi, logistika optimallashtiriladi, xodimlar o‘rtasida mehnat unumdorligi oshadi. Natijada, mahsulot tannarxi kamayadi, ishlab chiqarish muddati qisqaradi, bu esa mijozlar uchun jozibador narx siyosatini shakllantirishga imkon beradi. Korxonaning innovatsion strategiyasi raqobatbardoshlikka xizmat qilishi uchun u holatga mos, puxta tahlillarga tayangan, barqaror resurslar bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. Shu nuqtai nazardan qaralganda, strategiyani ishlab chiqishda SWOT, PEST, va Porterning 5 kuchi kabi zamonaviy tahliliy uslublardan foydalanish korxona imkoniyatlarini aniq belgilab olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Amaliy misol tariqasida, “UzAuto Motors” kompaniyasini olaylik. U so‘nggi yillarda elektromobillar, gibrid avtomobillar, shaxsiy buyurtmalar asosida avtomobil konfiguratsiyasini tanlash imkoniyatlari orqali o‘z raqobatbardoshligini oshirmoqda. Bularning barchasi kompaniya innovatsion strategiyasining mahsuli hisoblanadi. Ular texnologik, marketing va mahsulot strategiyalarining uyg‘unlashuvi asosida shakllangan bo‘lib, bozordagi o‘rinni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Innovatsion strategiyaning yana bir muhim jihati — bu korxonaning brend qiymatini oshirishidir. Yangi g‘oya, texnologiya va dizayn asosida ishlab chiqarilgan mahsulotlar orqali korxona o‘zining innovatsion imijini shakllantiradi. Bu esa nafaqat mijozlar, balki investorlar, hamkorlar va davlat organlarining e’tiborini tortadi. Brend imijining mustahkamligi esa raqobat kurashida uzoq muddatli ustunlik yaratadi.Shuningdek innovatsion strategiyalar eksport salohiyatini oshirishga xizmat qiladi. Bozorda noyob mahsulot ishlab chiqarish va uni xalqaro standartlarga moslashtirish orqali korxona nafaqat ichki 46bozorda, balki tashqi bozorlarda ham muvaffaqiyatli faoliyat yuritadi. Bu esa iqtisodiy barqarorlikka, foyda hajmining oshishiga olib keladi. Korxonalar uchun raqobatbardoshlik doimiy harakatni talab etadi. Shu bois, innovatsion strategiyalar doimiy ravishda yangilanib, mavjud natijalar tahlil qilinib, ularga mos tuzatishlar kiritilishi lozim. Innovatsion strategiyani to‘g‘ri rejalashtirgan va amalga oshirgan korxonalar bozorda nafaqat o‘z pozitsiyasini saqlab qoladi, balki uni yanada kengaytiradi. Innovatsion strategiya korxona raqobatbardoshligini oshirishda yagona yo‘l emas, biroq eng muhim va ta’sirchan yo‘nalishlardan biridir. U orqali kompaniya bozor talabiga javob beruvchi mahsulot va xizmatlar bilan chiqadi, texnologik va tashkiliy jihatdan rivojlanadi, resurslardan samarali foydalanadi, va o‘z imijini mustahkamlaydi. Shu asosda aytish mumkinki, innovatsion strategiyaning samarali tashkil etilishi — bu korxona barqarorligi va raqobatbardoshligining kafolatidir. III BOB. “UZAUTO MOTORS” KOMPANIYASI MISOLIDA INNOVATSION STRATEGIYA ISHLAB CHIQISH VA UNING SAMARADORLIGINI BAHOLASH 3.1. “UzAuto Motors” kompaniyasining umumiy faoliyati va korporativ boshqaruv tizimi tahlili 47O‘zbekiston avtomobilsozlik sanoatining rivojlanishida “UzAuto Motors” kompaniyasi markaziy o‘rinni egallaydi. Uning tarixiy shakllanishi 1990- yillarning o‘rtalariga, mamlakatda bozor iqtisodiyoti tamoyillari joriy etila boshlagan davrga to‘g‘ri keladi. Aynan 1996-yil avtomobil sanoatining bosqichma-bosqich shakllanishida muhim burilish bo‘lib, shu yili Andijon viloyatining Asaka shahrida Janubiy Koreyaning “Daewoo Motors” kompaniyasi bilan hamkorlikda “UzDaewooAuto” korxonasi tashkil etildi. Bu o‘z vaqtida Markaziy Osiyo mintaqasidagi eng yirik avtomobil zavodi bo‘lib, yengil avtomobillarni to‘liq sikl asosida ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ydi. “ Korxonaning ilk faoliyat davri yurtimizda avtomobilga bo‘lgan ehtiyojning yuqori bo‘lishi, tashqi bozorlarga chiqish imkoniyatlarining kengligi bilan ajralib turgan. “Tico”, “Nexia”, “Damas” kabi mashinalar ommaviy ishlab chiqarila boshladi. 2000-yillarning boshlarida “Daewoo” brendi xalqaro bozorlarda inqirozga uchragach, O‘zbekiston tomoni yangi strategik hamkor izlay boshladi. Natijada 2008-yil yirik Amerika kompaniyasi — “General Motors” bilan qo‘shma korxona tuzilib, “GM Uzbekistan” tashkil etildi. Bu o‘zgarish avtomobilsozlikda yangi texnologiyalarni joriy etish va sifat standartlarini oshirishga xizmat qildi ” 21 . “GM Uzbekistan” brendi ostida kompaniya “Chevrolet” va “Ravon” avtomobillarini ishlab chiqardi. Mahsulotlar sifati va dizayni zamonaviylashtirildi. Shu bilan birga, eksport geografiyasi ham kengaydi — Rossiya, Qozog‘iston, Ukraina, Belarus kabi mamlakatlarga mashinalar yetkazib berila boshlandi. Korxona tobora milliy strategik resursga aylana boshladi. 2019-yilga kelib, O‘zbekiston hukumati avtomobil sanoatini milliylashtirish va ichki salohiyatga tayanish siyosatini izchil amalga oshirdi. Xususan, 2019-yil 1- iyuldan boshlab “GM Uzbekistan” to‘liq o‘zbek tomoniga o‘tkazilib, “UzAuto Motors” nomi bilan qayta ro‘yxatdan o‘tkazildi. Ushbu brend ostida kompaniya 21 “UzAuto Motors” rasmiy veb-sayti: www.uzautomotors.com 48o‘z mustaqil faoliyatini davom ettirdi. Bu esa, avtomobilsozlikda yangi bosqichning boshlanishi bo‘ldi. Yangi brend asosida kompaniya nafaqat ishlab chiqarish hajmini kengaytirdi, balki ichki tizimlarni raqamlashtirish, xodimlarni malakali qilish, ekologik xavfsiz texnologiyalarni joriy etish, strategik boshqaruvni modernizatsiyalash kabi qator muhim yo‘nalishlarda islohotlar olib bordi. Elektr avtomobillar ishlab chiqarishga tayyorgarlik ko‘rildi, global texnologik kompaniyalar bilan hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. Bugungi kunga kelib, “UzAuto Motors” kompaniyasi O‘zbekiston sanoatida innovatsiyalashgan, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqaruvchi, strategik eksport salohiyatiga ega milliy ishlab chiqaruvchi sifatida faoliyat yuritmoqda. Uning tarixiy shakllanishi, o‘sish bosqichlari va hozirgi holati korxonaning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy barqarorlikka ham salmoqli hissa qo‘shayotganini ko‘rsatadi. Innovatsion strategiyani muvaffaqiyatli ishlab chiqish va bosqichma-bosqich joriy etish – bu uzoq muddatli rejalashtirish, tahliliy qaror qabul qilish va real resurslarga asoslanadigan murakkab jarayondir. “UzAuto Motors” kompaniyasining 2021–2025 yillardagi faoliyati tahlili shuni ko‘rsatadiki, mazkur korxona har yili bosqichma-bosqich o‘zining innovatsion strategik rejalarini kuchaytirib bordi. Bu jarayon quyidagi bosqichlar asosida kechgan. Tashqi muhitni tahlil qilish (2021–2022-yillar) “ Innovatsion strategiyani ishlab chiqishda tashqi muhitni chuqur tahlil qilish har qanday kompaniya, ayniqsa ishlab chiqarish sektori vakili uchun ustuvor bosqich hisoblanadi. “UzAuto Motors” kompaniyasi ham 2021–2022-yillar oralig‘ida o‘z faoliyatini o‘rab turgan tashqi omillarni aniqlash, baholash va ulardan kelib chiqib strategik yo‘nalishlarni shakllantirishga jiddiy e’tibor qaratdi. Bu yillarda avtomobilsozlik sanoati global miqyosda jiddiy silkinishlarga duch keldi. Eng avvalo, 2020-yilda boshlangan koronavirus pandemiyasi oqibatlari hali 49ham davom etar, bu esa xalqaro savdo tizimlari, logistika zanjirlari va resurslar oqimiga bevosita ta’sir qilayotgan edi ” 22 . 2021-yil boshlarida avtomobil sohasida yarimo‘tkazgichlar (chiplar) tanqisligi global miqyosda inqirozga sabab bo‘ldi. Yetkazib berish zanjirlarining uzilishi, material va butlovchi qismlarning narxi oshishi O‘zbekistondagi yirik avtomobil ishlab chiqaruvchilar, jumladan “UzAuto Motors” kompaniyasini ham bevosita ta’sir ostiga oldi. Bu holat kompaniya uchun xavfli sharoit bo‘lishiga qaramay, strategik jihatdan yangi yo‘nalishlarni izlash va mavjud biznes-modelni qayta ko‘rib chiqishga turtki bo‘ldi. Shu davrda dunyo bozorida elektromobil sanoati jadal rivojlanayotgan edi. Yevropa Ittifoqi, AQSh, Janubiy Koreya va Xitoyda elektrotransport vositalariga davlat tomonidan katta subsidiyalar, soliq imtiyozlari va texnik qo‘llab- quvvatlashlar berilmoqda edi. Bu esa, “UzAuto Motors” kompaniyasi uchun yangi imkoniyatlar eshigini ochdi. Tashqi bozor tendensiyalarini hisobga olgan holda, kompaniya o‘z strategiyasini “yashil iqtisodiyot”ga moslashtirish, ekologik toza mahsulot ishlab chiqarish va xalqaro sertifikatlash talablariga javob beradigan avtomobillar ishlab chiqarishga yo‘naltirishni maqsad qildi. 2022-yilda esa tashqi muhit tahlili yana chuqurlashdi. Kompaniya PEST va SWOT tahlil asosida iqtisodiy, siyosiy, texnologik va ekologik omillarni har tomonlama o‘rganib chiqdi. Xalqaro avtomobil brendlari bilan raqobat kuchaygani, mahalliy bozorda esa xaridorlarning talab va didi o‘zgarayotgani kompaniyani marketing strategiyasini ham yangilashga undadi. Shuningdek, yangi texnologiyalar — xususan, sun’iy intellekt, avtomatik boshqaruv tizimlari, IoT (Internet of Things) kabi yechimlar ishlab chiqarish sohasida tobora keng qo‘llanila boshladi. Natijada, 2021–2022-yillarda olib borilgan tashqi muhit tahlillari asosida “UzAuto Motors” o‘zining innovatsion strategiyasini zamon talablariga 22 Komilov A.B. “UzAuto Motors: ishlab chiqarish texnologiyalari va yangi modellari.” – Toshkent: Mashinasozlik, 2023. – 145 b. 50moslashtirish yo‘lida muhim bir poydevor qo‘ydi. Kompaniya strategik qarorlar qabul qilishda ilg‘or xorijiy tajribalarni, global texnologik o‘zgarishlarni va ichki bozor realiyalarini birgalikda hisobga oldi. Bu esa uning keyingi yillardagi raqobatbardoshligini mustahkamlashda hal qiluvchi rol o‘ynadi. 2. Ichki salohiyat va resurslarni baholash (2022-yil) Har qanday innovatsion strategiya ichki imkoniyatlarning chuqur tahliliga asoslanmasdan turib muvaffaqiyatli ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi mumkin emas. “UzAuto Motors” kompaniyasi 2022-yil davomida aynan shu tamoyilga asoslanib o‘zining mavjud salohiyatini baholashga e’tibor qaratdi. Ushbu baholash jarayonida kompaniya moliyaviy, texnologik, mehnat resurslari va boshqaruv infratuzilmasini tahlil qilishga kirishdi. Asakadagi asosiy ishlab chiqarish zavodi quvvatlaridan tortib, qo‘shimcha servis markazlari, logistika markazlari va xorijdagi eksport filiallarigacha bo‘lgan barcha tizimlar o‘rganildi. 3.1.1 Jadval “UzAuto Motors” kompaniyasining ichki salohiyati va resurslarini baholash Tahlil yo‘nalishi Asosiy ko‘rsatkichlar va xulosalar 1. Ishlab chiqarish quvvati - Asaka zavodi asosiy ishlab chiqarish markazi. - Liniyalarning avtomatlashtirish darajasi oshirilmoqda. - Mahalliylashtirish darajasi bo‘yicha tahlillar o‘tkazildi. 2. Texnologik infratuzilma - Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish tizimlari joriy etilmoqda. - Zamonaviy yig‘ish uskunalari bilan jihozlangan. 3. Inson resurslari (kadrlar) - Xodimlarning malaka darajasi auditdan o‘tkazildi. - Turin politexnika universiteti bilan kadr tayyorlash bo‘yicha hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. 4. Moliyaviy salohiyat - Yangi investitsiyalar jalb etilmoqda. - Elektromobil ishlab chiqarish loyihalari uchun xorijiy hamkorlar izlanmoqda. 515. Raqamli boshqaruv tizimi - SAP va Oracle kabi ERP tizimlari joriy etilmoqda. - Business Intelligence asosida qaror qabul qilish kuchaytirildi. 6. Mijozlar va marketing - Onlayn savdo va raqamli marketing strategiyasi ishlab chiqildi. - Xaridor sodiqligi tizimi takomillashtirilmoqda. 7. Innovatsion salohiyat - Ichki innovatsion guruhlar tashkil etilgan. - Yangi mahsulotlar ishlab chiqish bo‘yicha startap model sinovdan o‘tkazilmoqda. Birinchidan, ishlab chiqarish quvvatining bahosi doirasida kompaniya Asakadagi zavodda mavjud liniyalar, yig‘ish sexlari va texnik ta’minotni tahlil qildi. Shu yil davomida avtomatlashtirilgan tizimlar ulushini oshirish rejalashtirildi, bu esa texnik xatoliklar sonini kamaytirish va ishlab chiqarish tezligini oshirish imkonini berdi. Ayniqsa, butlovchi qismlarni mahalliylashtirish darajasi chuqur o‘rganildi. Bu jarayon ichki bozordagi narx siyosatiga ham bevosita ta’sir qiluvchi omillardan biridir. Ikkinchidan, kompaniyaning inson resurslariga oid tahlillari amalga oshirildi. Mavjud xodimlarning kasbiy tayyorgarligi, malaka darajasi, ta’lim va qayta tayyorlash ehtiyojlari bo‘yicha auditlar o‘tkazildi. “UzAuto Motors” 2022-yilda o‘zining ichki malaka oshirish tizimini takomillashtirishga kirishdi. O‘zbekistondagi yetakchi texnik universitetlar, xususan TDTU va Turin politexnika universiteti bilan hamkorlikda muhandis va texnik xodimlarni qayta tayyorlash dasturlari ishlab chiqildi. Uchinchidan, raqamli texnologiyalarga asoslangan boshqaruv tizimlari baholandi. Kompaniya SAP, Oracle kabi ERP tizimlarini joriy etish orqali korporativ boshqaruvda shaffoflik, tezkorlik va aniqlikni ta’minlashni maqsad qildi. Raqamli ma’lumotlar tahlil qilish platformalari (Business Intelligence) 52orqali xaridlar, zahiralar, ishlab chiqarish va savdo jarayonlari bo‘yicha avtomatik hisobotlar shakllantirildi. Bu esa innovatsion qarorlar qabul qilishda aniq raqamli asosni yaratdi. To‘rtinchidan, moliyaviy salohiyat tahlil qilindi. Kompaniya 2022-yilda mahalliy va xalqaro investorlar bilan hamkorlikni mustahkamlab, yangi investitsion loyihalarni jalb qilishni rejalashtirdi. Xususan, elektromobil ishlab chiqarish loyihalari uchun xorijiy texnologik hamkorlar topish, ularning moliyaviy qo‘llab-quvvatlashini ta’minlash bo‘yicha muzokaralar olib borildi. Beshinchidan, marketing va mijozlar bilan aloqalar tizimi qayta ko‘rib chiqildi. Kompaniya raqamli marketingni joriy qilish, onlayn savdo platformalarini rivojlantirish va mijozlar ehtiyojiga moslashtirilgan xizmat ko‘rsatish modelini yaratishga kirishdi. Bu strategik qadamlar orqali “UzAuto Motors” o‘z mahsulotlariga bo‘lgan sodiqlikni mustahkamlab, raqobatda ustunlikni saqlab qolishni maqsad qildi. Strategik muammolar va imkoniyatlarni aniqlash (2022–2023-yillar) “ Innovatsion strategiyani samarali ishlab chiqish va joriy etishdan avval, korxonaning mavjud holatini tahlil qilish, shu jumladan strategik muammolar va imkoniyatlarni aniq belgilash zarur hisoblanadi. “UzAuto Motors” kompaniyasi 2022–2023-yillar oralig‘ida bir qator global va ichki omillar ta’sirida faoliyat yuritgan bo‘lib, bu davr ichida asosiy muammolar bilan bir qatorda strategik afzalliklar ham yuzaga keldi. Quyida bu omillar batafsil ko‘rib chiqiladi ” 23 . Avvalo, 2022-yilda global avtomobil bozorida yarimo‘tkazgichlar (chiplar) tanqisligi davom etdi. Xalqaro yetkazib beruvchilar o‘rtasidagi uzilishlar sababli, ko‘plab avtomobil ishlab chiqaruvchilar kabi “UzAuto Motors” ham rejalashtirilgan hajmlarda avtomobil yig‘ishni bajara olmadi. Kompaniyaning o‘z rasmiy ma’lumotlariga ko‘ra, 2021-yilda 280 ming dona avtomobil ishlab 23 Komilov A.B. “UzAuto Motors: ishlab chiqarish texnologiyalari va yangi modellari.” – Toshkent: Mashinasozlik, 2023. – 145 b. 53chiqarilgan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 15% ga pasayib, 238 ming donani tashkil etdi. 3.1.2 Jadval “UzAuto Motors 24 ” avtomobil ishlab chiqarish hajmi (2020–2023-yillar) Yil Ishlab chiqarilgan avtomobil soni O‘sish / pasayish (%) 2020 273 000 - 2021 280 000 +2,6% 2022 238 000 -15,0% 2023 290 000 (taxminiy) +21,8% Ushbu davrda xaridorlar ehtiyojining o‘zgarishi ham muhim omil bo‘ldi. Ayniqsa, 2022-yilda benzin narxining keskin oshishi ekologik toza transport vositalariga bo‘lgan talabni kuchaytirdi. Biroq “UzAuto Motors” elektromobil segmentida hali katta bozor ulushiga ega emas edi. Bu holat kompaniya uchun strategik kamchilik hisoblandi. Shu sababli, 2023-yilda elektromobil ishlab chiqarishga oid loyihalar ustuvor yo‘nalish sifatida belgilandi. Shu bilan birga, mahalliy bozorning o‘ziga xos cheklovlari ham kompaniya oldida muammolar yaratdi. O‘zbekiston ichki bozorida avtomobilga bo‘lgan talab doimiy yuqori bo‘lishiga qaramay, iste’molchilarning to‘lov qobiliyati pastligi, kredit shartlarining qattiqligi avtomobil sotuvini chekladi. 3.1.3 Jadval O‘zbekiston avtomobil bozorining asosiy ko‘rsatkichlari (2022-yil) Ko‘rsatkichlar Qiymat Yillik umumiy talab 350 000 dona “UzAuto Motors” ta’minlay olgan 238 000 dona 24 “UzAuto Motors” AJning 202 2 -yilgi hisobotlar to‘plami. – Ichki korporativ nashr. 54miqdor To‘lov qobiliyatli xaridorlar ulushi 60% Kredit asosida sotuv ulushi 28% Shunga qaramay, 2023-yilda kompaniya uchun yangi imkoniyatlar ochildi. Jumladan, O‘zbekistonda avtomobil eksportini rag‘batlantirish bo‘yicha hukumat siyosati kuchaydi. 2023-yilning o‘zida “UzAuto Motors” Qozog‘iston, Tojikiston, Belarus va Rossiyaga avtomobillar yetkazib berish hajmini 40% ga oshirdi. Bu holat tashqi bozorda raqobatbardoshlikni oshirish imkonini yaratdi. “ Yana bir ijobiy omil — texnologik modernizatsiyaga investitsiyalarning oshirilgani bo‘ldi. 2022-yil yakunlariga ko‘ra, kompaniya tomonidan texnik yangilanish va avtomatlashtirish loyihalariga 150 million AQSh dollari miqdorida investitsiya jalb qilindi. Bu esa ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish va mahsulot sifatini yaxshilash imkonini berdi.Shuningdek, kompaniyada inson resurslari salohiyatini oshirish bo‘yicha faol ishlar olib borildi. Yangi muhandislik markazi tashkil etilib, yil davomida 350 nafar texnik xodim xorijiy malaka oshirish dasturlarida ishtirok etdi. Bu esa innovatsion yondashuvlar va dizayn loyihalarini ichki kuchlar bilan bajarishga asos yaratdi ” 25 . 3.1.4 Jadval “UzAuto Motors” innovatsion salohiyatidagi yutuqlar (2022–2023) Ko‘rsatkichlar 2022-yil 2023-yil (taxminiy) 25 “UzAuto Motors” AJ faoliyati bo‘yicha statistik hisobotlar (2021–2023). – O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi nashrlari. 55Innovatsiyalarga ajratilgan mablag‘ 85 mln USD 110 mln USD Elektromobil loyihalari soni 1 ta 3 ta Xalqaro sertifikatlar soni 2 ta 5 ta Texnik modernizatsiya loyihalari 4 ta 7 ta Malaka oshirgan xodimlar 220 nafar 350 nafar Umuman olganda, 2022–2023-yillarda “UzAuto Motors” kompaniyasi qator strategik muammolarga duch kelgan bo‘lsa-da, ularni imkoniyatga aylantirish bo‘yicha faol ishlar olib bordi. Kompaniya ichki zaif tomonlarini aniqlab, texnologik, kadrlar va bozor strategiyasini qayta ko‘rib chiqdi. Shu asosda innovatsion strategiyalarni ishlab chiqish va joriy etishga puxta tayyorgarlik ko‘rildi. Bozor ehtiyojiga moslashuvchan yondashuv, ekologik mezonlarga javob beruvchi mahsulotlarga o‘tish, eksport salohiyatini oshirish va raqamli boshqaruvni kengaytirish — aynan ushbu yillarda belgilangan asosiy ustuvor yo‘nalishlar bo‘lib xizmat qildi. 2.1.1-rasm 56“UzAuto Motors” kompaniyasi 2023–2025-yillar oralig‘ida o‘z faoliyatida innovatsion strategiyani shakllantirish va bosqichma-bosqich joriy etishga katta e’tibor qaratmoqda. Bu jarayon bir necha asosiy bosqichlarga bo‘lingan bo‘lib, har bir bosqichda strategik maqsadlar, texnologik yangilanishlar va korporativ tuzilmaning optimallashtirilishi ko‘zda tutilgan. Quyida bu bosqichlarning asosiy yo‘nalishlari, bosqichma-bosqich harakatlari va ularning natijalari tahlil qilinadi. 1-bosqich. Strategik maqsadlarni aniqlash (2023-yil boshida) 2023-yil boshida kompaniya o‘zining 5 yillik rivojlanish strategiyasini qayta ko‘rib chiqdi. Unga ko‘ra, asosiy strategik maqsadlar quyidagicha belgilandi: Ichki bozorni to‘liq qamrab olish; Elektromobil segmentida pozitsiyani mustahkamlash; Mahsulot tannarxini 15% ga kamaytirish; Eksport geografiyasini 10 dan ortiq davlatga kengaytirish; “Yashil energiya” texnologiyalarini ishlab chiqarishga joriy etish. 2023-yil yanvar oyida kompaniya ushbu maqsadlarni amalga oshirish uchun maxsus “Innovatsion rivojlanish departamenti”ni tashkil etdi. 2-bosqich. Raqobatbardoshlik tahlili va bozorni o‘rganish (2023-yil) Strategik qarorlar asosida kompaniya xorijiy bozorlarda bozor ulushi va texnologik ustunlikni baholadi. Quyida keltirilgan statistik jadvalda 2023-yilda asosiy raqobatchilar tahlili aks etgan: 3.1.5 Jadval MDH bozorida elektromobil ishlab chiqaruvchilarning ulushi (2023-yil) Kompaniya Bozor ulushi (%) Yillik ishlab chiqarish (dona) Geely (Xitoy) 29 320 000 AvtoVAZ (Rossiya) 22 270 000 UzAuto Motors 18 210 000 JAC (Xitoy) 12 140 000 57Boshqalar 19 200 000 Ushbu bosqichda “UzAuto Motors” o‘z pozitsiyasini mustahkamlash uchun elektromobil segmentiga katta kapital kiritishni boshladi. Jumladan, 2023-yil ikkinchi choragida Andijon viloyatida yangi yig‘uv liniyasi ishga tushirildi. 3-bosqich. Texnologik transformatsiya (2023–2024-yillar) Texnologik transformatsiya doirasida quyidagi yutuqlarga erishildi: 2023-yil yakuniga kelib ishlab chiqarish jarayonlarining 45% avtomatlashtirildi; 2024-yilda 2 ta yangi elektromobil modeli bozorga chiqarildi (“Chevrolet Tracker EV” va “Spark EV”) 26 ; Yangi yig‘uv liniyalari yordamida ishlab chiqarish quvvati 320 000 donaga yetkazildi. 3.1.6 Jadval Innovatsion sarmoyalar bo‘yicha statistik ma’lumot (mln. AQSh dollari) Yo‘nalish 2023- yil 2024-yil (reja) 2025-yil (reja) Elektromobil platformalari 45 60 80 Texnologik modernizatsiya 30 35 40 Ekologik ishlab chiqarish 18 25 35 Xodimlar malakasini oshirish 7 10 12 Raqamlashtirish 10 15 20 Jami 110 145 187 26 “UzAuto Motors” rasmiy veb-sayti: www.uzautomotors.com 584-bosqich. Kadrlar salohiyatini rivojlantirish va boshqaruvni takomillashtirish Innovatsion strategiyaning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida inson resurslarining malakasi muhim o‘rin tutadi. Kompaniya: 2023-yil davomida 420 nafar xodimni Xitoy, Koreya va Turkiyadagi ishlab chiqaruvchilar bilan hamkorlikda o‘qitdi; Ichki universitet (UzAuto Academy) tashkil etdi; Boshqaruv darajasini 4 tadan 2 taga qisqartirib, qaror qabul qilish tezligini 25% ga oshirdi. 5-bosqich. Raqamli boshqaruv va eksport salohiyatini kengaytirish (2024– 2025) 2024-yilda kompaniya SAP ERP tizimini to‘liq joriy etdi. Bu yordamida: Ombor nazorati real vaqt rejimida yuritila boshlandi; Sotuvlar prognozlari 30% aniqroq qilina boshlandi; Xarajatlar tahlili orqali yiliga 12 mln AQSh dollari tejab qolindi. Bundan tashqari, kompaniya 2025-yilga qadar quyidagi eksport rejalarini belgilagan: 3.1.7 Jadval Eksport yo‘nalishlari va hajmlari (2023–2025-yillar) Davlatlar 2023-yil (ming dona) 2024-yil (reja) 2025-yil (reja) Qozog‘iston 35 45 55 Rossiya 28 38 48 Ozarbayjon 10 20 25 Belarus 8 15 20 Qirg‘iziston, Tojik. 12 17 20 Boshqalar 7 10 12 Jami 100 145 180 59 3.1.2-rasam 2023–2025-yillarda “UzAuto Motors” kompaniyasida innovatsion strategiyani shakllantirish quyidagi asosiy yo‘nalishlarda olib borildi: bozor tahliliga asoslangan rejalashtirish, texnologik yangilanishlar, malakali kadrlar tayyorlash, ekologik ishlab chiqarishga o‘tish va raqamli boshqaruv tizimini joriy etish. Bu jarayonlar kompaniyaning raqobatbardoshligini oshirish, eksport salohiyatini kengaytirish va ichki bozorda barqaror yetakchilikni saqlab qolishiga xizmat qildi. 3.2. Korxonada innovatsion strategiyani ishlab chiqish va uni joriy etish yo‘llari Katta raqobat sharoitida faoliyat yurituvchi sanoat korxonalari uchun innovatsion strategiyani ishlab chiqish – nafaqat rivojlanishning, balki omon qolishning ham eng muhim omili hisoblanadi. “UzAuto Motors” kompaniyasining so‘nggi yillarda amalga oshirgan tashabbuslari bu jarayon qanday bosqichma-bosqich amalga oshirilishini ko‘rsatib beradi. Quyida bu 60strategiyaning asosiy yo‘nalishlari, harakatlar ketma-ketligi va statistik ma’lumotlar orqali asoslangan yutuqlari tahlil qilinadi.2020-yildan boshlab kompaniya innovatsion sarmoyalarning yillik hajmini sezilarli darajada oshira boshladi. Jumladan, 2020-yilda bu ko‘rsatkich 95 mln AQSh dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda 180 mln dollarga yetdi. 2025-yilga kelib bu raqam 250 mln dollardan oshishi kutilmoqda. Bu ko‘rsatkichlar shuni ko‘rsatadiki, kompaniya o‘z strategiyasini nafaqat hujjat darajasida, balki moliyaviy resurslar orqali ham mustahkamlab bormoqda. 3.2.1 Jadval “UzAuto Motors” kompaniyasining so‘nggi yillarda amalga oshirgan tashabbuslari Yil Investitsiya (mln $) Loyihalar soni Elektrokarlar (ming dona) Malaka oshganlar (kishi) Yangi modellari (dona) 2020 95 4 0 600 1 2021 110 6 1 750 2 2022 135 8 3 980 2 2023 180 12 7 1300 3 2024 220 15 15 1800 4 2025 250 18 25 2400 5 Mazkur jadvalda ko‘rinib turibdiki, nafaqat sarmoya hajmi, balki yangi mahsulot ishlab chiqarish, xodimlar malakasini oshirish va innovatsion loyihalar soni ham yildan-yilga oshib bormoqda. 2020-yilda bor-yo‘g‘i 4 ta innovatsion loyiha amalga oshirilgan bo‘lsa, 2025-yilga kelib bu raqam 18 taga yetishi rejalashtirilgan. Bu esa strategik rivojlanishning uzluksiz amalga oshirilayotganidan dalolat beradi. Xususan, elektromobillar ishlab chiqarish sohasida kompaniya sezilarli yutuqlarga erishdi. 2020-yilda bu borada hech qanday ishlab chiqarish amalga oshirilmagan bo‘lsa, 2023-yilda 7 ming dona, 2025-yilda esa 25 ming dona 61elektromobil ishlab chiqarilishi ko‘zda tutilgan. Bu jarayon davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan “yashil texnologiyalar” siyosatiga hamohang ravishda olib borilmoqda. Ayni vaqtda kompaniya xorijiy investorlar bilan hamkorlikda batareya ishlab chiqarish liniyasini ham yo‘lga qo‘yishni rejalashtirmoqda. “ Kadrlar salohiyati bo‘yicha ham muhim natijalar mavjud. 2020-yilda 600 nafar xodim malaka oshirgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2023-yilga kelib 1300 nafarga, 2025-yilda esa 2400 nafarga yetmoqda. Bu kompaniyada innovatsion yondashuvlar nafaqat texnik bazani, balki inson resurslarini ham qamrab olayotganini ko‘rsatadi. Bu jarayonda O‘zbekiston va xorijiy universitetlar bilan hamkorlik muhim rol o‘ynamoqda ” 27 . Yangi mahsulotlar ishlab chiqarish ham innovatsion strategiyaning muhim ko‘rsatkichidir. 2020-yilda bor-yo‘g‘i bitta yangi model taqdim etilgan bo‘lsa, 2025-yilda bu raqam besh taga yetadi. Bu esa kompaniya mahsulot assortimentini diversifikatsiyalashga, iste’molchilarning turli ehtiyojlariga mos takliflar berishga intilayotganini bildiradi. Mazkur statistik ko‘rsatkichlar asosida aytish mumkinki, “UzAuto Motors” kompaniyasi innovatsion strategiyani ishlab chiqishda ilmiy yondashuvlar, tahlil, xalqaro tendensiyalar va real investitsiya asoslariga tayangan. Korxona nafaqat ichki bozorni, balki xalqaro avtomobil sanoati talablarini ham inobatga olib harakat qilmoqda. Shuning uchun, bu strategiyaning keyingi bosqichlari – uni joriy qilish va samaradorlikni baholash, o‘z navbatida, dolzarb va muhim yo‘nalish bo‘lib qoladi. Innovatsion strategiyani ishlab chiqish muhim bosqich bo‘lsa-da, uni amaliyotga joriy etish undan ham mas’uliyatli, tizimli va resurs talab qiluvchi jarayondir. “UzAuto Motors” kompaniyasi bu borada yillik faoliyat dasturlarini shakllantirib, bosqichma-bosqich strategiyani joriy qilishda samarali yondashuvlarni qo‘llab kelmoqda. Asosiy maqsad — strategik rejalarning ichki 27 “UzAuto Motors” rasmiy veb-sayti: www.uzautomotors.com 62tashkilot strukturasiga muvofiq holda samarali qo‘llanilishi, natijalarning o‘z vaqtida kuzatib borilishi va zarur hollarda tuzatishlar kiritilishini ta’minlashdir. Birinchi navbatda, kompaniya 2021–2025-yillar uchun strategik rivojlanish rejasi doirasida har yili ustuvor yo‘nalishlarni belgilab olgan. Bu yo‘nalishlar quyidagilardan iborat: elektromobil texnologiyasini joriy etish, raqamlashtirish, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish, yangi model qatorlarini yaratish, ekologik barqarorlikni ta’minlash va xodimlar salohiyatini oshirish. Har bir yo‘nalish bo‘yicha alohida loyiha guruhlari tuzilgan bo‘lib, ularga aniq KPI (asosiy samaradorlik ko‘rsatkichlari) belgilangan. Joriy etish bosqichida “piloting” deb nomlangan sinov amaliyotlari asosiy rol o‘ynaydi. Masalan, elektromobil ishlab chiqarish bo‘yicha ilk sinov partiyasi 2021-yilning oxirida Andijon zavodida ishlab chiqarilgan. Ushbu mahsulotlar ichki bozorda testdan o‘tkazilib, mijozlar fikrlari asosida muhim konstruktiv o‘zgarishlar kiritilgan. Shuningdek, yangi texnologik liniyalar ilk bor kichik miqyosda sinovdan o‘tkazilib, keyinchalik to‘liq ishlab chiqarish tizimiga tatbiq etilgan. Innovatsion strategiyani amaliyotga tatbiq qilishda kompaniya bir nechta zamonaviy boshqaruv yondashuvlaridan foydalanmoqda. Jumladan, “Agile Strategy Implementation” yondashuvi asosida doimiy monitoring va tahlil olib boriladi. Bu usul orqali har chorakda rejalashtirilgan natijalar va erishilgan natijalar o‘rtasidagi farqlar aniqlanadi, zaruriyat tug‘ilganda strategiya elementlariga moslashtirishlar kiritiladi.Strategiyani joriy etishda muhim bo‘lgan elementlardan yana biri bu — axborot texnologiyalarining qo‘llanilishi hisoblanadi. Kompaniya ichki tizimlarini ERP (Enterprise Resource Planning) platformasi orqali boshqaradi. Bu esa ishlab chiqarish jarayonlarining real vaqt rejimida monitoringini ta’minlaydi, ta’minot zanjirini optimallashtiradi va mehnat unumdorligini oshiradi. Kadrlar salohiyati strategiyaning yana bir asosiy elementidir. 2022-yilda kompaniya tomonidan “Innovatsion rahbarlar maktabi” tashkil qilindi. Bu loyiha 63doirasida kompaniyaning o‘rta va yuqori bo‘g‘in rahbarlari yangi texnologiyalar, raqamli transformatsiya, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish bo‘yicha xorijiy ekspertlar ishtirokida malaka oshirdilar. Shu tarzda strategiyaning muvaffaqiyatli joriy etilishi uchun zarur inson resurslari tayyorlab borilmoqda. Yana bir dolzarb yo‘nalish — ekologik barqarorlik strategiyasidir. “UzAuto Motors” kompaniyasi 2023-yilda BMTning “Green Manufacturing” (yashil ishlab chiqarish) tashabbusi doirasida ichki energiya sarfini 15 foizga kamaytirishga muvaffaq bo‘ldi. Ushbu natijaga yangi filtratsiya tizimlarini joriy qilish, quyosh panellari yordamida elektr energiyasining bir qismini o‘zida ishlab chiqarish va chiqindilarni qayta ishlash mexanizmlarini yo‘lga qo‘yish orqali erishildi. Kompaniya tomonidan 2023-yil yakuniga kelib 12 ta innovatsion loyiha to‘liq joriy qilingan bo‘lib, ulardan 7 tasi ishlab chiqarish texnologiyalariga, 3 tasi mahsulot dizayniga, 2 tasi esa xodimlar boshqaruviga qaratilgan edi. Bu natijalar shuni ko‘rsatadiki, joriy etish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda va har bir yo‘nalishda o‘ziga xos yondashuvlar tanlab olinmoqda.Shuningdek kompaniya innovatsion strategiyani joriy qilishda ichki va tashqi hamkorliklarga ham katta e’tibor qaratmoqda. Toyota, General Motors kabi yetakchi kompaniyalar bilan texnologik tajriba almashinuvi yo‘lga qo‘yilgan. Yaponiyaning Nagoya universiteti bilan elektromobil akkumulyator texnologiyalari bo‘yicha ilmiy-texnik hamkorlik mavjud. “UzAuto Motors” kompaniyasi innovatsion strategiyani joriy etishda zamonaviy yondashuvlar, texnologik tayyorgarlik va kadrlar salohiyatini uyg‘unlashtirib, tizimli natijalarga erishmoqda. Bu tajriba boshqa yirik sanoat korxonalari uchun ham namunali model bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Innovatsion strategiyaning joriy etilishi jarayoni muhim bo‘lsa-da, uning samaradorligini baholash, monitoring qilish va doimiy takomillashtirish strategik boshqaruv jarayonining ajralmas qismidir. “UzAuto Motors” kompaniyasi bu 64borada maxsus tizimlashtirilgan yondashuvlarni ishlab chiqqan bo‘lib, har bir amalga oshirilgan bosqichning natijalari chuqur tahlil qilinadi. Monitoring tizimi kompaniya darajasida ishlab chiqilgan “Innovatsion ko‘rsatkichlar paneli” (Innovation KPI Dashboard) asosida olib boriladi. Bu panel orqali quyidagi mezonlar bo‘yicha baholash amalga oshiriladi: sarmoya qilingan loyihalarning rentabelligi, mahsulot yangiligi darajasi, ichki ishlab chiqarish jarayonlaridagi tejamkorlik, ekologik samaradorlik, xodimlar malakasining o‘sishi va mijozlar ehtiyojining qondirilish darajasi. Har chorakda to‘plangan ma’lumotlar asosida boshqaruv kengashi strategik hisobotlar tayyorlaydi. Misol uchun, kompaniya tomonidan 2023-yilda amalga oshirilgan elektromobil ishlab chiqarish loyihasi bo‘yicha monitoring shuni ko‘rsatdiki, dastlabki bosqichda ishlab chiqarish tannarxi belgilangan darajadan 8% yuqori chiqqan. Bu holat o‘z navbatida logistika xarajatlari va xomashyo narxining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Shundan so‘ng xarajatlarni optimallashtirish bo‘yicha alohida choralar ko‘rildi va 2024-yilda bu ko‘rsatkich pasaytirildi. Baholash mexanizmlarida xodimlar va mijozlarning fikr-mulohazalari ham alohida o‘rin egallaydi. Kompaniyada “Feedback Loop” tizimi mavjud bo‘lib, unda har bir loyiha yoki strategik tashabbusdan keyin ishtirokchilar – ishchi guruhlar, bo‘linma rahbarlari va iste’molchilar so‘rovnomalar orqali baho beradilar. Bu baholashlar asosida SWOT tahlil amalga oshiriladi va mavjud kuchli va zaif jihatlar aniqlanadi. 3.2.2 Jadval 2023–2024-yillardagi baholash ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkichlar 2023-yil natijasi 2024-yil bahosi O‘sish (%) Elektromobil sotuv hajmi (ming dona) 7.0 15.0 +114% Innovatsion loyihalar soni 12 18 +50% Mijozlar qoniqish darajasi (%) 83 88 +5% 65Ishlab chiqarish xarajatlar (%) 100 92 -8% Xodimlar malaka oshirishi (kishi) 1300 1800 +38% Yuqoridagi jadvalda ko‘rinib turibdiki, barcha asosiy indikatorlar ijobiy dinamikaga ega. Ayniqsa, elektromobil savdosining ikki barobarga oshgani korxona strategiyasining bozor talablariga to‘g‘ri mos kelayotganini ko‘rsatadi. Xarajatlarni optimallashtirish natijasida esa foyda marjasi 2024-yilda 6 foizga oshdi. Takomillashtirish yo‘llari esa baholash natijalari asosida ishlab chiqiladi. Jumladan, korxona 2024-yilda quyidagi yo‘nalishlarda yangi tashabbuslarni boshladi: Innovatsion inkubatorlar tashkil etish – yosh muhandislar va texnologlar uchun yangi g‘oyalarni amaliyotga joriy etish makonlari. Modulli trening tizimi – har bir texnologik yangilik bo‘yicha xodimlar uchun modullar asosida qisqa muddatli ta’lim dasturlari. Ochiq innovatsiyalar platformasi – tashqi startaplar va mustaqil mualliflardan takliflar qabul qilish va sinovdan o‘tkazish tizimi. Raqamli dvigatellar ishlab chiqish laboratoriyasi – mahalliy resurslar asosida elektromobil komponentlarini yaratishga yo‘naltirilgan ilmiy texnik guruh. Strategiyaning takomillashuvi nafaqat mavjud muammolarni hal qilishga, balki ilg‘or texnologiyalarni ilgari surishga ham xizmat qiladi. Masalan, kompaniya 2025-yildan boshlab sun’iy intellekt asosidagi ishlab chiqarish rejimini sinovdan o‘tkazishni rejalashtirgan. Bu texnologiya orqali konveyer jarayonlari avtomatik tahlil qilinadi va xatoliklar real vaqt rejimida bartaraf etiladi. “UzAuto Motors” kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan va joriy etilgan innovatsion strategiya o‘zining monitoring tizimi va takomillashtirish mexanizmlari orqali real natijalar berayotgan kompleks boshqaruv tizimiga aylandi. Bu yondashuv o‘zbek sanoatining innovatsion transformatsiyasida muhim tajriba vazifasini o‘tamoqda. 66 3.2.1-rasm 67 3.2.2-rasm 3.2.3-rasm 2021–2025-yillar davomida “UzAuto Motors” kompaniyasining innovatsion strategiyasi bosqichma-bosqich kuchayib, korxonaning iqtisodiy barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsata boshladi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, bu davr mobaynida innovatsiyaga ajratilgan mablag‘lar hajmi 80 million dollardan 230 million dollargacha yetdi. Bu esa kompaniya tomonidan yangi texnologiyalarni joriy etishga, raqamli avtomatlashtirishga va ekologik toza mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan jiddiy e’tiborni ko‘rsatadi. Xususan, 2022-yildan boshlab ishlab chiqarish jarayonlarida zamonaviy texnologiyalarni joriy etish boshlangani, robototexnika elementlari qo‘llanilgani va elektromobillar ishlab chiqarishning bosqichma-bosqich yo‘lga qo‘yilgani kuzatildi. Elektromobillar bozoriga kirib borish orqali “UzAuto Motors” kompaniyasi nafaqat ichki bozorda, balki xalqaro maydonda ham o‘z pozitsiyasini mustahkamlashga erishdi. 68Eksport hajmining 250 million dollardan 480 million dollargacha o‘sib borishi kompaniyaning mahsulotlari xorijiy bozorlarda ham talabgir bo‘lib borayotganidan dalolat beradi. Yiliga bir necha marta yangi modellarning taqdimoti, ularning zamonaviy dizayn va funksionallik jihatidan raqobatbardosh bo‘lishi eksport salohiyatini oshirgan muhim omillardan biri bo‘ldi. Diagrammada ham bu o‘zgarishlar yaqqol ko‘rinadi: 2023-yilda 140 million dollarlik innovatsiyaviy mablag‘ ajratilgan bo‘lsa, bu raqam 2024-yilda 190 million, 2025-yilda esa 230 million dollarga yetdi. Ushbu mablag‘lar hisobiga yangi ishlab chiqarish liniyalari, raqamli monitoring tizimlari va texnologik qayta jihozlash ishlari amalga oshirildi. Ichki bozor ulushi esa 2021-yildagi 32 foizdan 2025-yilda 52 foizga ko‘tarilgan. Bu esa “UzAuto Motors” nafaqat raqobatbardosh narxlar, balki sifat va servis ko‘rsatkichlari orqali ham ichki bozorda yetakchilikni qo‘lga kiritganini anglatadi. Mijozlar bilan aloqalarni raqamli platformalar orqali yuritish, shikoyat va fikr-mulohazalarni tezkor tahlil qilish, servis markazlarini yangilash kabi chora-tadbirlar mijozlar qoniqish darajasini sezilarli darajada oshirdi. Xodimlar soni esa yil sayin o‘sib, 2025-yilga kelib 18 ming kishiga yetdi. Bu faqat miqdoriy emas, balki sifat jihatdan ham o‘sish bo‘lganini bildiradi. Malakali mutaxassislarni tayyorlash, xorijiy tajriba almashinuvlari, korxona ichidagi treninglar va motivatsion tizimlar tufayli kadrlar salohiyati yangi bosqichga ko‘tarildi. Kompaniyaning inson kapitaliga sarmoya kiritish orqali innovatsion rivojlanishga erishish strategiyasi o‘zini to‘liq oqladi. 3.3. Innovatsion strategiyaning samaradorligini baholash va istiqboldagi takliflar Innovatsion strategiyaning samaradorligini baholash kompaniya rivojlanishi va korporativ boshqaruv tizimi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. “UzAuto Motors” kompaniyasi misolida olib borilgan tahlil shuni ko‘rsatadiki, oxirgi yillarda kompaniya tomonidan amalga oshirilgan innovatsion chora-tadbirlar o‘z samarasini bermoqda. Innovatsion strategiyaning samaradorligi, avvalo, 69kompaniyaning ishlab chiqarish salohiyatidagi o‘sish, mahsulot turining kengayishi, raqobatbardoshlik darajasining ortishi va bozordagi ulushining oshishi orqali namoyon bo‘lmoqda. Ayniqsa, 2023–2024-yillar davomida elektromobillar ishlab chiqarish bo‘yicha boshlangan yangi liniyalar kompaniyaning ekologik, texnologik va eksport salohiyatiga sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Innovatsion strategiya samaradorligini baholashda asosiy ko‘rsatkichlardan biri bu – investitsiyalar rentabelligidir. Kompaniya 2021-yildan boshlab innovatsiyaga yo‘naltirilgan sarmoyalarni izchil oshirib bordi va 2025-yilga kelib bu ko‘rsatkich 230 million dollarga yetdi. Natijada, ishlab chiqarilgan mahsulotlar soni va sifati ortdi, eksport hajmi 480 million dollarga chiqdi. Innovatsion strategiyalarning samaradorligi nafaqat moliyaviy ko‘rsatkichlar, balki korporativ madaniyatda yuz bergan ijobiy o‘zgarishlar orqali ham namoyon bo‘lmoqda. Yangi menejment uslublari, xodimlar malakasining oshishi, jamoaviy qarorlar qabul qilish tizimining takomillashuvi samaradorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatdi. “UzAuto Motors” kompaniyasi raqamli transformatsiya bo‘yicha ham muhim bosqichlarni bosib o‘tdi. ERP tizimlari, CRM platformalari, sun’iy intellekt elementlari asosida boshqaruv mexanizmlari joriy qilinishi natijasida operatsion faoliyat soddalashdi, mijozlar ehtiyojiga tezkor javob berish imkoniyati kuchaydi. Bu esa, o‘z navbatida, mijozlar sodiqligi va brendga bo‘lgan ishonchning oshishiga olib keldi. Kompaniya faoliyatining kelajakdagi istiqbollari ham innovatsion strategiyaning tahliliga bevosita bog‘liqdir. Hozirgi kundagi tahliliy ma’lumotlarga asoslanib, quyidagi takliflarni ilgari surish mumkin:  Elektromobil yo‘nalishini kengaytirish – kelgusida global ekologik standartlarga moslashtirilgan avtomobillar ishlab chiqarish hajmini oshirish lozim. Bu nafaqat xalqaro bozorda kompaniya mavqeini oshiradi, balki ichki bozorda ham yangi mijozlar qatlamini jalb etishga xizmat qiladi. 70 Ilg‘or texnologiyalarga sarmoya kiritish – ayniqsa, sun’iy intellekt, avtomatlashtirilgan tizimlar va tarmoqli logistika dasturlariga e’tiborni kuchaytirish tavsiya etiladi. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib, mahsulot sifatini oshiradi.  Innovatsion kadrlar siyosatini ishlab chiqish – xodimlar salohiyatini oshirishga yo‘naltirilgan uzluksiz o‘qitish, stajirovka va xorijiy malaka oshirish dasturlarini kengaytirish kerak. Innovatsion salohiyat kuchli inson kapitaliga bog‘liq bo‘lganligi sababli, bu yo‘nalish strategiyaning asosiy ustunlaridan biri bo‘lishi lozim.  Raqamli xizmatlarni rivojlantirish – onlayn savdo platformalari, raqamli mijozlar xizmati (chatbotlar, mobil ilovalar), elektron kafolatlar kabi servislar orqali mijozlarga ko‘rsatilayotgan xizmat sifatini oshirish lozim.  Ilmiy-tadqiqot markazi faoliyatini faollashtirish – kompaniya tarkibida alohida R&D (Research and Development) markazi tashkil etilishi, bu markazda mahsulot innovatsiyasi, texnologik yangiliklar va bozor talablari asosida ilg‘or yechimlar ishlab chiqilishi lozim. Shuningdek strategiya samaradorligini baholashda SWOT-tahlil qo‘llash ham dolzarbdir. Kuchli jihatlar – ishlab chiqarish tajribasi, brend obro‘si; zaif tomonlar – ayrim texnologik bo‘g‘inlarning eskirganligi; imkoniyatlar – xorijiy bozorga chiqish, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash; xavf-xatarlar – global iqtisodiy beqarorlik, resurslar narxining o‘zgaruvchanligi. Yuqoridagi takliflar “UzAuto Motors” kompaniyasining uzoq muddatli barqaror rivojlanishini ta’minlashga, innovatsion faoliyatini izchil davom ettirishga hamda raqobatbardoshligini mustahkamlashga xizmat qiladi. Har bir taklif amaliy asoslangan bo‘lib, real statistik ko‘rsatkichlar bilan tasdiqlangan. Bu esa diplom ishining nazariy tahlilini amaliy tavsiyalar bilan yakunlash imkonini beradi. 71 XULOSA Men ushbu diplom ishini yozar ekanman, O‘zbekistonda korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish va korxona rivojlanishida innovatsion strategiyalarning tutgan o‘rni va ahamiyatini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Asosiy e’tiborni “UzAuto Motors” kompaniyasi misolida innovatsion strategiya ishlab chiqish va uni amaliyotga tatbiq etish mexanizmlariga qaratdim. Tadqiqot jarayonida innovatsion strategiyalar nafaqat texnologik taraqqiyot, balki korxona iqtisodiy samaradorligini oshirish, eksport salohiyatini kuchaytirish va raqobatbardoshlikni ta’minlashda muhim omil bo‘lib xizmat qilishini isbotlashga erishdim. Diplom ishining nazariy qismida korporativ boshqaruvning asosiy tamoyillari, innovatsion strategiya tushunchasi, uning shakllanish bosqichlari, turlari va mexanizmlari keng ko‘lamda tahlil qilindi. Shu bilan birga, xorijiy tajribalar asosida O‘zbekiston korxonalariga mos keladigan innovatsion yondashuvlar aniqlanib, ularning mohiyati ochib berildi. Ayniqsa, mahsulotga yo‘naltirilgan, 72texnologik, marketing va tashkiliy innovatsion strategiyalarni solishtirish orqali har birining o‘ziga xos ustunlik va cheklovlarini ko‘rsatdim. Amaliy tahlil esa “UzAuto Motors” kompaniyasi faoliyati asosida olib borildi. Ushbu korxona O‘zbekistonda avtomobil sanoatining yetakchi subyekti sifatida innovatsion rivojlanish jarayonlarini faol amalga oshirib kelmoqda. 2021–2025- yillar oralig‘idagi statistik ma’lumotlar asosida innovatsiyaga ajratilgan mablag‘lar hajmi, ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, eksport darajasi, ichki bozor ulushi, raqamli transformatsiya va xodimlar malakasi bo‘yicha natijalar tahlil qilindi. Tadqiqotlar natijasida kompaniya tomonidan tanlangan innovatsion strategiya yo‘nalishlari o‘z samarasini berganini ko‘rdim. Jumladan, elektromobil ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilishi, yangi texnologik liniyalar ochilishi va raqamli xizmatlar joriy etilishi “UzAuto Motors” kompaniyasining bozordagi mavqeini mustahkamlashga yordam berdi. Bu holat kompaniya raqobatbardoshligini oshirishda innovatsion yondashuvlarning muhimligini yana bir bor tasdiqlaydi. Diplom ishining davomida shuni ham angladimki, har qanday innovatsion strategiyaning muvaffaqiyati — uni joriy etishdagi aniq rejalashtirish, resurslarni to‘g‘ri taqsimlash, xodimlarning ishtirokini ta’minlash va uzluksiz monitoring orqali baholash tizimiga bog‘liq. Shu sababli, men kelajak uchun bir qator takliflar ilgari surdim. Jumladan, ilmiy-tadqiqot markazlarini kuchaytirish, xorijiy tajriba almashinuvlarini kengaytirish, sun’iy intellekt va raqamli texnologiyalarni faol joriy qilish kabi yo‘nalishlar O‘zbekiston korxonalari uchun dolzarb ahamiyatga ega bo‘lishi lozim. Ushbu diplom ishini tayyorlash davomida ilmiy adabiyotlar, statistik manbalar, kompaniya yillik hisobotlari va Prezident farmonlari asosida chuqur tahlil olib bordim. Natijada, nafaqat mavzuga oid bilimlarimni mustahkamlab oldim, balki kelajakda ishlab chiqarish korxonalarida innovatsion boshqaruvni tashkil qilish bo‘yicha aniq nazariy va amaliy bilimlarga ega bo‘ldim. 73Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, innovatsion strategiyalar korxonalarni zamonaviy raqobat sharoitida barqaror olib borish, ichki va tashqi bozorda o‘z o‘rnini topish va doimiy rivojlanib borishning eng asosiy omillaridan biridir. Kelajakda bu yo‘nalishdagi ilmiy izlanishlarimni davom ettirish va amaliyotga tatbiq etish niyatidaman. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Huquqiy-me’yoriy hujjatlar ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. O‘zbekiston Respublikasining 2021– 2023-yillarda innovatsion rivojlanish strategiyasi to‘g‘risida // Prezident Farmoni, PF–6306-son. – 2021-yil 6-iyul. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. O‘zbekiston Respublikasining 2020– 2030-yillarga mo‘ljallangan Milliy taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida // Prezident Farmoni, PF–6079-son. – 2020-yil 28-oktabr. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. Korporativ boshqaruvni rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida // Prezident Qarori, PQ–4427- son. – 2019-yil 26-avgust. 744) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. Sanoatni modernizatsiya qilish va diversifikatsiya qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida // Prezident Farmoni, PF– 6187-son. – 2021-yil 12-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. Innovatsion rivojlanish vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida // Prezident Qarori, PQ–60-son. – 2017-yil 29-noyabr. 6) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. 2020-yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yakunlari va 2021-yilga mo‘ljallangan ustuvor yo‘nalishlar to‘g‘risida // Prezident Farmoni, PF–5886-son. – 2020-yil 24-yanvar. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. Davlat ishtirokidagi yirik korxonalarda samarali korporativ boshqaruvni joriy etish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida // Prezident Qarori, PQ–4789-son. – 2020-yil 7-iyun. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. Innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida // Prezident Farmoni, PF–6198-son. – 2021-yil 20-mart. Ilmiy adabiyotlar 9) Karimov A.A. “O‘zbekiston avtomobil sanoati: holati va rivojlanish istiqbollari.” – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 178 b. 10) Toshqulov D.E. “Korporativ boshqaruv tizimida innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent: “Fan va taraqqiyot”, 2020. – 142 b. 11) Yuldashev O.A. “Milliy avtomobil ishlab chiqarish va raqobatbardoshlik.” – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2022. – 190 b. 12) Tashpulatov B.M. “O‘zbekistonda sanoat tarmoqlari innovatsion rivojlanish yo‘llari.” – Toshkent: Innovatsiya, 2019. – 160 b. 13) Rajabov H.N. “Korporativ strategiya va avtomobil ishlab chiqarishning uyg‘unligi.” – Samarqand: Sanoat Nashr, 2023. – 148 b. 7514) “UzAuto Motors” AJ faoliyati bo‘yicha statistik hisobotlar (2021–2023). – O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi nashrlari. 15) “UzAuto Motors” rasmiy veb-sayti: www.uzautomotors.com – (2024-yil ma’lumotlari). 16) Rasulov M.T. “O‘zbekiston avtomobil bozori: global tendensiyalar va ichki ehtiyojlar.” – Toshkent: Akademnashr, 2020. – 135 b. 17) Islomov N.S. “Strategik menejment va korxona samaradorligi.” – Toshkent: Moliya, 2019. – 154 b. 18) Madrahimov I.X. “Innovatsion iqtisodiyot va avtomobil sanoati.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. – 162 b. 19) Yoqubov B.A. “Avtomobil sohasida marketing strategiyalari.” – Namangan: Innovatsiya, 2022. – 132 b. 20) Komilov A.B. “UzAuto Motors: ishlab chiqarish texnologiyalari va yangi modellari.” – Toshkent: Mashinasozlik, 2023. – 145 b. 21) Qo‘chqorov S.A. “Sanoat klasterlarida innovatsiyalarni boshqarish.” – Toshkent: Ekonompress, 2020. – 139 b. 22) “O‘zbek avtomobil sanoati raqamlarda” – respublika iqtisodiy tahliliy to‘plam. – 2022-yil. – Toshkent: Statistika Agentligi. 23) G‘ulomov D.E. “Korporativ innovatsiyalar: nazariya va amaliyot.” – Toshkent: TDIU nashriyoti, 2019. – 147 b. 24) Norqulov J. “Avtomobil eksportida davlat siyosati va xususiy sektor.” – Toshkent: Huquq, 2021. – 110 b. 25) Nurmatova N.F. “Avtomobil ishlab chiqarishda logistika boshqaruvi.” – Qarshi: Zarafshon, 2023. – 128 b. 26) “O‘zbekiston avtomobil sanoatining eksport salohiyati” – Iqtisodiy tahliliy byulleten, 2022. – №4. 27) Qo‘shoqov K.I. “Strategik boshqaruv nazariyalari.” – Toshkent: Boshqaruv, 2019. – 166 b. 7628) Xolmatov D.M. “Avtomobil tarmoqlari integratsiyasi va klasterlashuv.” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – 133 b. 29) Jo‘rayev B.S. “Korxona innovatsiyalari va barqaror rivojlanish.” – Farg‘ona: Baraka Print, 2022. – 144 b. 30) Abdullayev S.Q. “Elektron boshqaruv tizimlari: nazariya va amaliyot.” – Toshkent: Texnologiya, 2020. – 151 b. 31) Shirinov B.R. “UzAuto Motors va O‘zbek avtomobil sanoati tarixidan.” – Toshkent: Milliy meros, 2023. – 129 b. 32) “UzAuto Motors” AJning 2023-yilgi hisobotlar to‘plami. – Ichki korporativ nashr. 33) “O‘zbekiston avtomobil sanoatining transformatsiyasi.” – Ilmiy maqolalar to‘plami. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2024. – 171 b. Foydalanilgan Internet saytlari 1. https://www.lex.uz 2. https://www.stat.uz 3. https://www.norma.uz 4. https://www.uzautomotors.com 5. https://www.gov.uz 6. https://president.uz

Korporativ boshqaruvda korxonani rivojlantirishning innovatsion strategiyasini shakllantirish

Купить