Oʻzbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni moliyaviy jihatdan ta’minlash masalalari

1Mavzu:    O zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishniʻ
moliyaviy jihatdan ta’minlash masalalari                          
MUNDARIJA
 Kirish …………………………………………………………………….. 2
I   BOB.   Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   rivojlantirishning
nazariy asoslari
1.1.   Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   tushunchasi   va   iqtisodiy
mohiyati ………………………………………………………………….. 6
1.2. Kichik biznes va tadbirkorlikning milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va roli 13
1.3.Kichik   biznesni   moliyalashtirishning   asosiy   manbalari   va
mexanizmlari ………………………………………………………………. 28
II   BOB.   O‘zbekistonda   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni
moliyaviy jihatdan ta’minlash holati tahlili
2.1.O‘zbekistonda   kichik   biznes   subyektlarini   moliyaviy   qo‘llab-
quvvatlash dasturlari ………………………………………………………. 36
2.2. Tijorat banklari va moliyaviy institutlarning kichik biznesga ta’siri …. 49
2.3.   Kichik   tadbirkorlik   subyektlarining   moliyaviy   barqarorligi   va
muammolari ……………………………………………………………….. 57
III   BOB.   Kichik   biznesni   moliyaviy   qo‘llab-quvvatlashni
takomillashtirish yo‘nalishlari
3.1. Kichik biznes subyektlari uchun moliyaviy xizmatlar infratuzilmasini
rivojlantirish ………………………………………………………………. 59
3.2. Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish strategiyalari ………….. 65
3.3.O‘zbekistonda   kichik   biznesni   moliyalashtirish   tizimini
takomillashtirish bo‘yicha takliflar ………………………..………………. 68
Xulosa  …………………………………………………………………….. 71
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………… 73
Kirish 2Diplom   ishi   mavzusining   dolzarbligi   Zamonaviy   bozor   iqtisodiyoti
sharoitida   har   bir   davlatning   barqaror   iqtisodiy   rivojlanishi,   avvalo,   kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik sektorining qamrovi va faoliyat samaradorligiga
bog‘liq.   Xususan,   O‘zbekistonda   mustaqillikdan   keyin   bu   soha   iqtisodiy
islohotlarning   asosiy   ustuvor   yo‘nalishlaridan   biri   sifatida   belgilandi.   So‘nggi
yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka nisbatan davlat siyosati yanada
faollashdi,   yuridik-me’yoriy   asoslar   mustahkamlandi,   kreditlash   va   grant
mexanizmlari   kengaytirildi.   Kichik   biznes   nafaqat   yangi   ish   o‘rinlari
yaratuvchisi,   balki   innovatsiyalarni   joriy   etuvchi,   ijtimoiy   barqarorlikni
ta’minlovchi   muhim   iqtisodiy   kuchga   aylanmoqda.   Bu   sektor   O‘zbekiston
iqtisodiyotining diversifikatsiyalashuviga, eksport ko‘lamining kengayishiga va
soliq bazasining barqarorligiga xizmat qilmoqda.
Davlatimiz   rahbari   bu   borada   alohida   e’tibor   qaratgan   holda   shunday
ta’kidlagan edi: “Kichik biznes – bu nafaqat iqtisodiyotimizning tayanchi, balki
odamlar   hayotini   o‘zgartiradigan   eng   qudratli   kuchdir” 1
.     Ushbu   so‘zlar
sohaning  nafaqat  iqtisodiy,  balki   ijtimoiy  ahamiyatini  ham   ifodalaydi.   Kichik
va   xususiy   tadbirkorlik   subyektlarining   raqobatbardosh   bo‘lishi   uchun   esa
ularning   moliyaviy   ta’minoti,   resurslarga   erkin   kirish   imkoniyati   hal   qiluvchi
ahamiyatga   ega.   Shu   bois,   ularni   moliyalashtirish   tizimini   chuqur   o‘rganish,
mavjud   muammolarni   aniqlash   va   takomillashtirish   yo‘llarini   izlash   –   hozirgi
kunning dolzarb masalasi  hisoblanadi. Mavzuning  dolzarbligi  shundaki, ushbu
jarayonlar   iqtisodiy   barqarorlikni   ta’minlashda,   aholi   bandligini   oshirishda   va
tadbirkorlik muhitini yaxshilashda  bevosita rol o‘ynaydi. Diplom  ishida ushbu
yo‘nalishning   moliyaviy   jihatlari   tahlil   qilinadi,   shuningdek,   mavjud
mexanizmlar   samaradorligi,   ularni   takomillashtirish   bo‘yicha   aniq   takliflar
ilgari   suriladi.   Bu   esa   mavzuni   nafaqat   nazariy,   balki   amaliy   jihatdan   ham
dolzarb etadi.
1
  Mirziyoyev Sh.M. “Yangi O‘zbekiston strategiyasi” // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaati. 2021-yil 29-dekabr.
Rasmiy sayt:  https://president.uz/uz/lists/view/4756 3Diplom   ishi   mavzusining   o‘rganilganlik   darajasi     Kichik   biznes   va
xususiy   tadbirkorlikni   moliyaviy   qo‘llab-quvvatlash   masalasi   bugungi   kunga
kelib   keng   ko‘lamda   ilmiy   izlanishlar   obyekti   bo‘lib   kelmoqda.   Bu   borada
mahalliy   olimlar   qatori   xalqaro   ekspertlarning   tadqiqotlari   ham   alohida
e’tiborga   loyiqdir.   Jumladan,   O‘zbekistonda   A.   Vaxabov,   B.   Xodiev,   Sh.
Tursunov   kabi   olimlar   kichik   tadbirkorlikning   iqtisodiyotdagi   roli,   uni
rivojlantirishda  moliyaviy tizimning o‘rni   kabi   masalalarni  o‘rganib, o‘z ilmiy
g‘oyalarini ilgari surganlar. Xalqaro miqyosda esa Jahon banki, Xalqaro valyuta
jamg‘armasi,   Osiyo   taraqqiyot   banki   kabi   tashkilotlar   tomonidan   ham   kichik
biznesni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha konseptual yondashuvlar ishlab chiqilgan.
Yevropa Ittifoqi doirasida amalga oshirilgan kichik biznes dasturlari ham o‘ziga
xos model sifatida o‘rganilgan. O‘zbekiston sharoitida esa Prezident farmonlari,
Vazirlar   Mahkamasining   qarorlari,   Markaziy   bank   va   Tijorat   banklari
reglamentlari orqali kichik biznesni moliyalashtirish mexanizmlari izchil yoritib
kelinmoqda.   Shu   bilan   birga,   amaliyotda   uchrayotgan   moliyaviy   cheklovlar,
banklar   tomonidan   berilayotgan   kreditlarning   shartlari,   ularning   foydalanish
samaradorligi   borasida   hali   ham   chuqur   ilmiy   asoslangan   tahlillarga   ehtiyoj
mavjud.   Shuningdek,   pandemiya   davrida   kichik   biznesni   moliyaviy   qo‘llab-
quvvatlash   bo‘yicha   amalga   oshirilgan   chora-tadbirlar,   ularning   natijalari
hozirgi kunda yangi ilmiy izlanishlar mavzusi sifatida dolzarbligini yo‘qotgani
yo‘q.   Diplom   ishida   bu   boradagi   ilgari   o‘rganilgan   fikrlar   tahlil   qilinib,   yangi
sharoitda yangicha yondashuvlar ishlab chiqiladi.
Diplom ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati     Kichik biznes va
xususiy   tadbirkorlikni   moliyaviy   jihatdan   ta’minlash   masalasining   nazariy   va
amaliy ahamiyati nihoyatda keng va ko‘p qirrali. Nazariy jihatdan ushbu diplom
ishida   kichik   biznesning   iqtisodiy   mohiyati,   uning   jamiyatdagi   ijtimoiy-
iqtisodiy   vazifalari,   hamda   moliyaviy   ta’minot   vositalarining   turlari   va
mexanizmlari   chuqur   tahlil   qilinadi.   Bu   orqali   kichik   biznesni   qo‘llab-
quvvatlashga   oid   mavjud   konsepsiyalar,   iqtisodiy   maktablar   yondashuvi,   va 4bozor   mexanizmlarining   ishlash   tamoyillari   asoslab   beriladi.   Shu       o’rinda
moliyalashtirish   tizimida   ishtirok   etuvchi   subyektlarning   (banklar,   davlat
fondlari,  investitsiya   tashkilotlari)  o‘zaro  hamkorlik  mexanizmi   nazariy  nuqtai
nazardan izohlanadi.
Amaliy ahamiyati esa diplom ishining yana bir muhim jihatini tashkil etadi.
Chunki   unda   O‘zbekistonda   kichik   biznes   subyektlarini   moliyalashtirish
bo‘yicha   amalga   oshirilayotgan   chora-tadbirlar,   kreditlash   dasturlari,   grantlar,
kafilliklar   va   soliq   imtiyozlari   tahlil   qilinadi.   Amaliyotda   duch   kelinayotgan
muammolar   aniqlanib,   ularni   yechish   bo‘yicha   takliflar   ishlab   chiqiladi.   Bu
takliflar   real   iqtisodiy   sharoitga   mos,   iqtisodiy   samaradorlikni   oshirishga
qaratilgan   bo‘ladi.   Diplom   ishida   o‘rganilgan   natijalar   asosida   kichik   biznes
subyektlari   uchun   moliyaviy   xizmatlar   infratuzilmasini   rivojlantirish
yo‘nalishlari   aniqlanadi.   Ushbu   tahlillar   keyingi   ilmiy   izlanishlar   uchun   asos
bo‘lib   xizmat   qiladi,   shuningdek,   iqtisodiy   siyosatni   takomillashtirishga
qaratilgan   qarorlar   qabul   qilishda   amaliy   yordam   berishi   mumkin.   Shu   tariqa,
diplom ishi nafaqat nazariy bilimlarni mustahkamlaydi, balki amaliy yechimlar
ishlab chiqish orqali o‘zining dolzarbligini isbotlaydi.
Diplom   ishi   mavzusining   obyekti   –   O‘zbekiston   Respublikasi   hududida
faoliyat   yuritayotgan   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   subyektlari
hisoblanadi. Bu subyektlarning moliyaviy ahvoli, qo‘llab-quvvatlash  dasturlari
va amaliy faoliyati tadqiqot doirasiga kiradi.
Diplom   ishi   mavzusining   predmeti   –   kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlikni   moliyaviy   ta’minlashda   mavjud   bo‘lgan   moliyalashtirish
shakllari,   moliyaviy   mexanizmlar,   ularning   samaradorligi   va   ularni
takomillashtirish yo‘nalishlaridir.
Diplom   ishi   mavzusining   maqsadi     –   O‘zbekistonda   kichik   biznes   va
xususiy tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan ta’minlashning hozirgi holatini tahlil
qilish, amaldagi moliyaviy mexanizmlarni baholash va ularni takomillashtirish
bo‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqishdan iborat. 5Diplom ishi mavzusining vazifalari
 Quyidagi vazifalar mazkur maqsadga erishishga yo‘naltirilgan:
 Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tushunchasining iqtisodiy mohiyatini
yoritish;
 Ularning milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyatini ochib berish;
 Kichik biznesni moliyalashtirish manbalari va mexanizmlarini aniqlash;
 O‘zbekistonda moliyaviy ta’minot dasturlarining holatini tahlil qilish;
 Tijorat banklari va moliyaviy institutlarning rolini baholash;
 Moliyaviy   xizmatlar   infratuzilmasini   rivojlantirishga   oid   takliflar   ishlab
chiqish.
Diplom ishi mavzusining tuzilishi     Mazkur diplom ishi kirish qismi, uchta
bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan
adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat.   Har   bir   bo‘lim   mavzuning   muhim   jihatlarini
izchil ochib berishga xizmat qiladi.
I BOB. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning
nazariy asoslari 61.1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tushunchasi va iqtisodiy
mohiyati
Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   jamiyat
taraqqiyotining   muhim   harakatlantiruvchi   kuchlaridan   biri   hisoblanadi.   Ular
mamlakat   iqtisodiyotining   barqaror   o‘sishi,   aholi   bandligini   ta’minlash,
mahalliy   mahsulot   ishlab   chiqarish   hajmini   oshirish,   bozor   infratuzilmasini
rivojlantirish   va   xizmatlar   ko‘lamini   kengaytirishda   beqiyos   ahamiyatga   ega.
Bu soha ayniqsa, iqtisodiy islohotlar davrida muhim bo‘lib, ko‘plab rivojlangan
davlatlar   tajribasida   kichik   biznesni   qo‘llab-quvvatlash   milliy   iqtisodiy
siyosatning asosiy yo‘nalishi sifatida qaraladi.
“ Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik atamalari bugungi bozor iqtisodiyoti
sharoitida   nafaqat   iqtisodiy,   balki   ijtimoiy   hayotning   ajralmas   bir   qismiga
aylangan.   Ammo   bu   tushunchalarning   mohiyati,   shakllanish   tarixi   va
rivojlanish   dinamikasini   tahlil   qilish   ularning   hozirgi   kundagi   o‘rnini   chuqur
tushunishga   asos   bo‘ladi.   Ilk   bor   tadbirkorlik   faoliyati   jamiyatda   shaxsiy
tashabbus   va   foyda   olish   niyatida   amalga   oshirilgan   harakat   sifatida   paydo
bo‘lgan.   Yevropada   XVI–XVII   asrlarda   kapitalistik   munosabatlar   rivojlanib,
erkin   bozor   shakllana   boshlagan   pallada   mustaqil   ishlab   chiqaruvchilar   va
savdogarlar o‘z faoliyatini kichik miqyosda boshlaganlar. Bu faoliyat turi vaqt
o‘tishi bilan "kichik biznes" degan atama bilan atalgan. Aynan shunday tarixiy
ildizlarga   ega   kichik   tadbirkorlik   hozirgi   kunda   dunyoning   barcha   taraqqiy
topgan davlatlarida iqtisodiy barqarorlikning asosi sifatida tan olinadi ” 2
.
O‘zbekiston   sharoitida   esa   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik
tushunchalari   mustaqillikdan   so‘ng,   bozor   iqtisodiyoti   munosabatlarini
shakllantirish   jarayonida   asosiy   iqtisodiy   subyekt   sifatida   e’tirof   etildi.   1990-
yillarning   boshlarida   aholining   o‘zini   o‘zi   band   qilish,   yirik   korxonalar
faoliyatidagi   bo‘shliqlarni   to‘ldirish,   xizmatlar   sohasini   rivojlantirishda   kichik
2
  Vaxabov Abduvaxid Vaxabovich , Xodiev B.M. –  “Tadbirkorlik asoslari” , Toshkent: Fan 
va texnologiya, 2020. – 280 bet. 7tadbirkorlik   muhim   vosita   sifatida   ko‘rildi.   Bu   davrda   qonunchilik   asoslari
yaratilib,   turli   soliq   va   kredit   yengilliklari   taqdim   etildi.   Jumladan,   1992-yilgi
“ Tadbirkorlik   faoliyati   to‘g‘risida 3
” gi   Qonun   xususiy   biznesning   huquqiy
asosini  belgilab berdi. Bu bosqich bosqich rivojlanib, 2000-yillarda esa kichik
biznes O‘zbekiston iqtisodiyotining muhim sektori sifatida shakllandi.
Kichik   biznes   deganda,   asosan,   yirik   kapital   yoki   yuqori   sonli   ishchi
kuchiga   ega   bo‘lmagan,   lekin   iqtisodiy   jihatdan   mustaqil   faoliyat   yurituvchi,
yuridik  yoki  yakka  tartibdagi  tadbirkor   shaklidagi   subyektlar   tushuniladi.  Ular
asosan aholi iste’moli uchun mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, savdo
va   umumiy   ovqatlanish   kabi   tarmoqlarda   faoliyat   yuritadilar.   Xususiy
tadbirkorlik   esa   mustaqil   tashabbus   bilan   amalga   oshiriladigan,   mulk   shakliga
bog‘liq   bo‘lmagan,   daromad   olishga   qaratilgan   har   qanday   faoliyatdir.   Shu
sababli,   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   o‘rtasida   yaqinlik   bo‘lishiga
qaramay,   ular   ma’lum   darajada   farqlanadi.Iqtisodiy   adabiyotlarda   kichik
biznesga   turlicha   yondashuvlar   mavjud.   Ba’zi   olimlar   uni   biznes
subyektlarining  hajmi   bilan,  boshqalari   esa   moliyaviy   aylanishi   yoki   xodimlar
soni  bilan aniqlaydi. Masalan,  AQShda kichik biznesga  ega kompaniyada 500
nafargacha   xodim   bo‘lishi   mumkin   bo‘lsa,   Germaniyada   bu   ko‘rsatkich   250
kishi   bilan   chegaralanadi.   O‘zbekiston   qonunchiligida   esa   kichik   korxona   va
mikrofirma tasnifi har bir soha uchun alohida belgilanadi. Misol uchun, sanoat
sohasidagi   kichik   korxonalar   uchun   yillik   tushum   10   milliard   so‘mdan
oshmasligi kerak.
Yana   bir   e’tiborli   jihat   —   bu   subyektlarning   iqtisodiy   moslashuvchanligi.
Ular   yirik   biznes   subyektlariga   nisbatan   bozorga   tez   kirishadi,   yangiliklarni
tezroq   joriy   etadi   va   mijozlar   ehtiyojini   darhol   qondirishga   harakat   qiladi.
Shuningdek,   kichik   biznesning   rivojlanishi   ijtimoiy   barqarorlikni   ta’minlaydi,
3
  O‘zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni  – Qabul 
qilingan sana:  1992-yil 2-sentyabr , O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi.
 https://lex.uz/docs/10811 8chunki u aholining ko‘p qismini ish bilan ta’minlaydi. Aynan shu jihatlari bilan
kichik tadbirkorlik iqtisodiyotda barqarorlik kafolati hisoblanadi.
Davlatimiz   rahbari   Shavkat   Mirziyoyev   ta’kidlaganidek:   “Kichik   biznes   –
bu nafaqat iqtisodiyotimizning tayanchi, balki odamlar hayotini o‘zgartiradigan
eng qudratli  kuchdir.”  Ushbu  yondashuv  kichik  biznesning   faqatgina  daromad
manbai   emas,   balki   ijtimoiy   hayotda   muhim   o‘rin   tutuvchi   omil   ekanligini
anglatadi.   Shu   sababli,   kichik   tadbirkorlik   nafaqat   iqtisodiy   barqarorlik,   balki
jamiyatdagi   ijtimoiy   faollik,   innovatsion   fikrlash,   o‘zini   o‘zi   band   qilish   va
inson salohiyatining yuzaga chiqishi uchun asosiy platformadir.
1.1.1-rasm
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning asosiy funksiyalari:
Bandlikni ta’minlash funksiyasi
Mahalliy resurslardan samarali 
foydalanish funksiyasi
Ichki bozorni to‘ldirish funksiyasi
Hududiy iqtisodiy muvozanatni 
saqlash funksiyasi
Raqobat muhitini shakllantirish 
funksiyasi 9“ Kichik biznes zamonaviy iqtisodiy tuzumda ko‘plab funksional vazifalarni
bajarar   ekan,   u   iqtisodiyotning   harakatlantiruvchi   kuchlaridan   biri   sifatida
qaraladi.   Uning   iqtisodiyotdagi   o‘rni   faqatgina   ishlab   chiqarish   hajmi   yoki
foyda   ko‘rsatkichlari   bilan   emas,   balki   aholi   bandligini   ta’minlash,   yangi
mahsulotlar   va   xizmatlar   ishlab   chiqarish,   mahalliy   xomashyo   resurslaridan
unumli   foydalanish,   texnologik   yangiliklarni   tez   joriy   etish,   hududiy   iqtisodiy
muvozanatni saqlash kabi ko‘plab funksiyalar orqali namoyon bo‘ladi ” 4
.
Avvalo, kichik biznesning birinchi funksiyasi — bu bandlikni ta’minlashdir.
Katta sanoat korxonalari islohotlar jarayonida qisqarayotgan bir paytda, kichik
tadbirkorlik   yangi   ish   o‘rinlari   yaratishda   yetakchi   sektor   sifatida   namoyon
bo‘ladi.   Ayniqsa,   kam   ijtimoiy   himoyalangan   qatlamlar   —   ayollar,   yoshlarga
ish   o‘rinlari   yaratishda   bu   soha   eng   samarali   vositalardan   biridir.   Statistik
ma’lumotlarga   ko‘ra,   O‘zbekistonda   har   uchinchi   ishchi   aynan   kichik
tadbirkorlik   subyektlarida   faoliyat   yuritadi.   Bu   ko‘rsatkich   sohaning   ijtimoiy
barqarorlikdagi o‘rnini yaqqol ko‘rsatadi.
Ikkinchi asosiy vazifa — bu mahalliy resurslardan foydalanish orqali ichki
bozordagi   talabni   qondirish.   Kichik   biznes   ko‘pincha   katta   mablag‘   va
murakkab   texnologiyalarni   talab   qilmaydi,   lekin   u   hududiy   ehtiyojlarga   mos
ishlab   chiqarishni   tashkil   eta   oladi.   Shu   orqali   u   yirik   ishlab   chiqaruvchilarga
qaraganda   mahalliy   bozorning   muvozanatini   saqlashda   samaraliroq   harakat
qiladi. Hududlarda kichik sexlar, servis xizmatlari, hunarmandchilik faoliyati va
boshqa xizmatlar bozorni to‘ldirishda muhim o‘rin tutadi.
Uchinchi   funksiyasi   —   innovatsion   faoliyatni   tez   joriy   etish   imkoniyati.
Kichik   biznes   moslashuvchan   bo‘lgani   sababli   yangi   texnologiya,   xizmat   turi
yoki   marketing   usullarini   sinab   ko‘rish   va   hayotga   joriy   etishda   juda   chaqqon
bo‘ladi.   Yirik   korxonalarda   byurokratik   to‘siqlar,   ko‘p   bosqichli   qaror   qabul
qilish   jarayoni   mavjud   bo‘lsa,   kichik   tadbirkorlikda   bu   imkoniyatlar   ancha
4
  Sharipov Maxmud Qahramonovich  –  Kichik biznes va uning iqtisodiyotdagi o‘rni . 
Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. – 250 bet. 10erkin. Shu bois, innovatsiyalar birinchi bo‘lib aynan shu sektorda paydo bo‘ladi
va rivojlanadi.
Kichik biznesning yana bir muhim jihati — raqobat muhitini shakllantirish
funksiyasidir.   Ko‘plab   bir-biriga   raqib   kichik   subyektlar   bozorda   sog‘lom
raqobatni   vujudga   keltirib,   narxlarni   barqaror   saqlash,   sifatni   oshirish   va
mijozlar ehtiyojiga mos mahsulot ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Bu esa, o‘z
navbatida,   bozor   iqtisodiyotining   asosiy   prinsipi   bo‘lgan   talab   va   taklif
muvozanatini ta’minlaydi.
Bundan   tashqari,   kichik   biznes   orqali   hududiy   rivojlanish   muvozanatini
saqlash  imkoniyati  yuzaga keladi. Yirik sanoat  ob’yektlari  ko‘proq poytaxt  va
sanoat markazlarida joylashgan bo‘lsa, kichik biznes har qanday hududda, hatto
qishloq   joylarida   ham   tashkil   etilishi   mumkin.   Bu   esa   hududlar   o‘rtasidagi
iqtisodiy   tafovutni   kamaytiradi,   infratuzilmani   rivojlantiradi   va   ichki
migratsiyani tartibga soladi.
Kichik   biznesning   afzalliklaridan   yana   biri   —   kapital   aylanishining
tezligidir.   Kichik   korxonalar   kichik   hajmdagi   mablag‘   bilan   ish   boshlaydi,
mahsulot yoki xizmatni tezda sotadi va foydani qisqa muddatda ko‘radi. Bu esa
kapitalning   doimiy   aylanib   turishini   ta’minlaydi.   Aytish   mumkinki,   kichik
biznes “tez yuruvchi iqtisodiy tizim” vazifasini bajaradi. Shu bilan birga, soliq
bazasini kengaytiradi, davlat budjetiga tushumlarni barqarorlashtiradi.
“ Xalqaro   tajriba   ham   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   rivojlangan   davlatlarda
YIMning katta qismi aynan kichik va o‘rta biznes subyektlari hissasiga  to‘g‘ri
keladi.   Masalan,   AQShda   barcha   korxonalarning   99   foizdan   ortig‘i   kichik
biznesga tegishli. Germaniyada ham yuridik shaxslarning 95 foizdan ko‘prog‘i
kichik   va   o‘rta   kompaniyalar   hisoblanadi.   Ular   orqali   ko‘plab   yangi
texnologiyalar,   startaplar,   ijtimoiy   loyihalar   ishlab   chiqiladi ” 5
.O‘zbekistonda
ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy va ijtimoiy afzalliklari
5
  Tursunov Bahodir Xamidovich  –  Tadbirkorlik faoliyati va uni moliyalashtirish asoslari . 
Toshkent: Iqtisod-moliya, 2021. – 290 bet. 11tobora   ko‘paymoqda.   Hozirgi   vaqtda   davlat   bu   sohani   strategik   yo‘nalish
sifatida   ko‘rib,   soliq   imtiyozlari,   yengillashtirilgan   kreditlar,   erkin   iqtisodiy
zonalarda   qulay   sharoitlar   yaratmoqda.   Bu   esa   kichik   biznes   subyektlarining
raqobatbardoshligini   oshirish,   ularni   yirik   ishlab   chiqaruvchilarga   aylantirish
imkonini   bermoqda.   O‘z   navbatida,   bu   iqtisodiy   o‘sish   sur’atlarining   ichki
omilini mustahkamlovchi muhim vositadir.
“ Xususiy   tadbirkorlik   —   bu   fuqaroning   o‘z   mulkiga   asoslangan   holda,
mustaqil   tashabbus   ko‘rsatib,   foyda   olish   maqsadida   olib   boradigan   iqtisodiy
faoliyatidir.   Ushbu   faoliyat   shakli   bugungi   kunda   bozor   iqtisodiyoti   asoslari
ustida   barpo   etilayotgan   har   bir   davlatning   asosiy   drayverlaridan   biri   sifatida
qaralmoqda.   Xususiy   tadbirkorlik   insonning   iqtisodiy   erkinligi,
tashabbuskorligi, moliyaviy mustaqilligi va ijtimoiy faolligini amaliyotga tatbiq
etuvchi real vosita hisoblanadi ” 6
.
O‘zbekiston   sharoitida   xususiy   tadbirkorlik   so‘nggi   yillarda   yanada
rivojlandi.   Tadbirkorlik   faoliyati   erkinligi   konstitutsiyaviy   darajada
kafolatlangan.   Xususan,   O‘zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasining   53-
moddasida   “Xususiy   mulk   daxlsizdir   va   davlat   tomonidan   muhofaza   qilinadi”
deb belgilangan. Bu esa xususiy tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asosda erkin
va barqaror rivojlanishiga sharoit yaratadi.
Xususiy tadbirkorlikning asosiy shakllarini quyidagicha tasniflash mumkin:
yakka   tartibdagi   tadbirkorlik,   oilaviy   tadbirkorlik,   shirkat   yoki   jamoaviy
shakllar,   kichik   korxona   shaklida   faoliyat   yurituvchi   yuridik   shaxslar.   Yakka
tartibdagi   tadbirkorlik   eng   sodda   shakl   bo‘lib,   jismoniy   shaxs   sifatida
ro‘yxatdan   o‘tgan   fuqaro   o‘z   nomidan   ish   yuritadi.   Oilaviy   tadbirkorlikda   esa
bir   necha   oila   a’zolari   birgalikda   faoliyat   yuritadi.   Korporativ   shakllar   esa
ko‘proq   investitsiya   jalb   etish,   yirik   buyurtmalarni   bajarish,   ishlab   chiqarish
ko‘lamini kengaytirish imkonini beradi.
6
  Tursunov Bahodir Xamidovich  –  Tadbirkorlik faoliyati va uni moliyalashtirish asoslari . 
Toshkent: Iqtisod-moliya, 2021. – 2 95  bet. 12Xususiy   tadbirkorlik   iqtisodiyotda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Birinchidan,   u
iqtisodiy erkinlikni ta’minlab, inson salohiyatini to‘liq namoyon etishga yordam
beradi.   Har   bir   shaxs   o‘z   g‘oyasini,   mahoratini,   bilimini   ishga   solib,   daromad
topishi   mumkin.   Bu   esa   o‘z   navbatida   tashabbuskorlikni   kuchaytiradi.
Ikkinchidan, xususiy tadbirkorlik faoliyati  orqali ishlab chiqarish hajmi  ortadi,
xizmatlar bozori kengayadi, talab va taklif muvozanatga keladi. Shu bilan birga,
ichki bozorning barqarorligi saqlanib turadi.
Uchinchidan,   bu   faoliyat   shakli   fuqarolarning   ijtimoiy   faolligini   oshiradi.
Odamlar davlatga yoki boshqa manbaga qaram bo‘lmasdan, o‘z mehnati orqali
oila   byudjetini   mustahkamlashga   harakat   qiladi.   Bu   holat   jamiyatda   o‘zini
anglash,   mas’uliyat   hissi,   mulk   egalik   madaniyatini   shakllantiradi.
To‘rtinchidan,   xususiy   tadbirkorlik   jamiyatda   bandlik   darajasini   oshiradi,
ayniqsa,   chekka   hududlarda   ish   o‘rinlari   yaratish   orqali   ijtimoiy   tengsizlikni
kamaytiradi.
Shu boisdan  xususiy tadbirkorlikning makroiqtisodiy roli ham muhim. Soliq
tushumlarining   oshishi,   budjet   barqarorligi,   iqtisodiy   o‘sishning   ichki   omillari
xususiy   sektor   faolligiga   bevosita   bog‘liq.   Aynan   tadbirkorlik   faoliyati   orqali
davlat   ijtimoiy   dasturlarni   moliyalashtirish,   pensiya   va   ish   haqi   to‘lovlarini
amalga   oshirish   imkoniyatiga   ega   bo‘ladi.   Shuningdek,   davlat   bilan   xususiy
sektor   o‘rtasidagi   sheriklik   (PPP   –   public-private   partnership)   munosabatlari
ham bugungi kundagi zamonaviy yondashuvlardan biridir.
Ijtimoiy nuqtai nazardan qaraganda, xususiy tadbirkorlik aholining turmush
darajasini  oshiradi. Fuqarolar  moliyaviy barqarorlikka erishgani  sari jamiyatda
ijtimoiy   muhit   barqarorlashadi,   zo‘ravonlik   va   qashshoqlik   kamayadi.   Shu
o’rinda     xususiy   sektor   jamoat   infratuzilmasining   rivojlanishida   ham   faol
ishtirok   etadi   —   bu   yo‘lda   maktablar,   sog‘liqni   saqlash   muassasalari,   xayriya
loyihalari kabi ijtimoiy tashabbuslar paydo bo‘ladi.
“ O‘zbekistonda   xususiy   tadbirkorlikni   qo‘llab-quvvatlashga   doir   ko‘plab
dasturlar   mavjud.   “Tadbirkorlikni   rivojlantirish   jamg‘armasi”,   “Yoshlar 13biznesi”,   “Ayollar   daftari”   kabi   mexanizmlar   orqali   tadbirkorlar   uchun   yengil
shartli kreditlar, kafilliklar, soliq imtiyozlari, mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha
grantlar   taqdim   etilmoqda.   Bu   yondashuv   xususiy   sektorni   nafaqat   moliyaviy,
balki   tashkiliy,   huquqiy   va   institutsional   jihatdan   ham   qo‘llab-
quvvatlayotganini ko‘rsatadi ” 7
.
 Oxirgi yillarda elektron tijorat, xizmatlar sohasidagi startaplar, texnoparklar
va innovatsion bizneslar aynan xususiy sektor doirasida shakllanmoqda. Yangi
avlod   tadbirkorlarining   yuzaga   kelishi,   ayniqsa   yoshlar   orasida   IT,   dizayn,
konsalting, xizmat ko‘rsatish tarmoqlari orqali iqtisodiy faollikning oshayotgani
bu sohaning yangi bosqichga o‘tayotganini anglatadi.
1.2. Kichik biznes va tadbirkorlikning milliy iqtisodiyotdagi o‘rni va
roli
Milliy  iqtisodiyotda  kichik  biznes   va  xususiy  tadbirkorlik  muhim   strategik
yo‘nalish   sifatida   qaralmoqda.   Rivojlanayotgan   davlatlar   tajribasida   bu   soha
iqtisodiy   islohotlarning   asosi,   iqtisodiy   barqarorlikning   kafolati   va   ijtimoiy
muammolarning   hal   qilinishidagi   eng   muhim   vosita   sifatida   xizmat   qilmoqda.
Xususan, kichik biznesning ahamiyati shundaki, u yirik korxonalar singari katta
sarmoya   talab   qilmasdan,   qisqa   muddatda   faoliyatni   boshlash,   mahsulot   yoki
xizmat   bilan   ichki   bozorni   to‘ldirish,   ish   o‘rinlari   yaratish,   aholini   daromad
manbai bilan ta’minlashga xizmat qiladi.
Milliy   iqtisodiyotda   bu   sohaning   o‘rni   aynan   ijtimoiy-iqtisodiy   tenglik,
regional   rivojlanish,   iqtisodiy   muvozanatni   saqlashda   yaqqol   seziladi.   Yirik
sanoat korxonalari odatda markazlashgan holda faoliyat yuritadi, bu esa ba’zan
chekka   hududlarning   iqtisodiy   sustlashuviga   olib   keladi.   Biroq   kichik   biznes
tarmoqlari   butun   mamlakat   bo‘ylab   tarqalgan   bo‘lib,   aynan   mahalliy   resurslar
va imkoniyatlardan kelib chiqib, tarmoqlarni shakllantiradi. Natijada, iqtisodiy
o‘sish   faqat   markazlarda  emas,   balki   viloyatlar,  tumanlar,  hattoki   qishloqlarda
7
  O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi materiallari. –  www.mf.uz 14ham   yuz   beradi.   Bu   esa   ichki   bozorni   jonlantiradi,   tashqi   migratsiyani
kamaytiradi va hududlar o‘rtasida iqtisodiy tenglikni saqlashga xizmat qiladi.
Bundan   tashqari   kichik   biznes   subyektlari   milliy   iqtisodiyotga   kapital
aylanishining   tezlashuvi   orqali   ta’sir   qiladi.   Ular   ishlab   chiqarishni   tez   yo‘lga
qo‘yadi,   mahsulotni   bozorda   sotadi   va   foyda   olish   jarayonini   qisqa   muddatda
amalga   oshiradi.   Natijada,   bank-kredit   tizimi   ham   faol   aylanadi,   davlat
byudjetiga   soliq   tushumlari   barqarorlashadi,   iqtisodiy   tizimda   doimiy   pul
aylanishi   yuz   beradi.   Shu   sababli,   bu   soha   “tez   yuruvchi   iqtisodiy   vosita”
sifatida e’tirof etiladi.
“ Kichik biznes milliy iqtisodiyotga texnologik innovatsiyalarni olib kirishda
ham samarali vosita hisoblanadi. Yirik korxonalarda yangilikni joriy qilish ko‘p
vaqt   va   moliyaviy   resurs   talab   qilsa,   kichik   biznesda   bu   jarayon   ancha   yengil
kechadi.   Bu   esa   texnologik   yangilanishni,   mahsulot   turini   kengaytirishni,
raqobatbardoshlikni   oshirishni   ta’minlaydi.   O‘zbekiston   tajribasida   so‘nggi
yillarda   startap   loyihalar,   texnoparklar,   yosh   tadbirkorlar   uchun   inkubatorlar
aynan kichik biznes sektori orqali faol rivojlanmoqda ” 8
.
Xalqaro   moliya   institutlari   tomonidan   olib   borilgan   tadqiqotlarda,   kichik
biznes   sektori   yuqori   iqtisodiy   samaradorlik   va   past   kapital   sarmoya
koeffitsientiga   ega   bo‘lgan   soha   sifatida   qayd   etilgan.   Bu   esa   milliy
iqtisodiyotning   intensiv   rivojlanish   modeli   uchun   ayni   muddao   bo‘lib   xizmat
qiladi. Kichik biznesning ko‘p qirrali funksiyalari esa uni iqtisodiy siyosatning
doimiy   e’tiborida   bo‘lishini   ta’minlaydi.   Milliy   rivojlanish   dasturlarida   kichik
biznesga   berilayotgan   yengilliklar,   soliq   imtiyozlari,   kredit   resurslariga   erkin
kirish   imkoniyatlari   ham   aynan   bu   sohaga   strategik   yondashuv   borligining
isboti   hisoblanadi. Shu   o’rinda     bu   soha   o‘zgaruvchan   iqtisodiy   vaziyatlarda
ham   chidamlilik   ko‘rsatadi.   Masalan,   pandemiya   yillarida   ko‘plab   yirik
korxonalar   ishlab   chiqarishni   qisqartirishga   majbur   bo‘lgan   bo‘lsa,   kichik
8
  Yusupova Gulbahor  –  O‘zbekiston iqtisodiyotida kichik biznesning ahamiyati . Toshkent: 
IQTISOD, 2020. – 200 bet. 15tadbirkorlik sohasi moslashuvchanligi tufayli omon qoldi. Onlayn savdo, kichik
servis xizmatlari, yetkazib berish xizmati kabi xizmatlar tez sur’atda rivojlandi.
Bu   esa   kichik   biznesning   barqarorlikni   ta’minlashdagi   real   kuchga   ega
ekanligini   ko‘rsatdi.Demak   milliy   iqtisodiyotning   barqarorlik   darajasi   ko‘p
jihatdan   kichik   tadbirkorlik   subyektlarining   qamrovi,   raqobatbardoshligi,
moliyaviy   mustahkamligi   va   innovatsion   salohiyatiga   bog‘liq.   Shuning   uchun
ham   O‘zbekiston   Respublikasining   ijtimoiy-iqtisodiy   siyosatida   bu   soha   bosh
ustuvorliklardan biri sifatida e’tirof etilmoqda. 
“ Tadbirkorlik   faoliyati   milliy   iqtisodiyotning   asosiy   drayverlaridan   biri
bo‘lib,   uning   makroiqtisodiy   ko‘rsatkichlariga   bevosita   va   bilvosita   ta’siri
nihoyatda   katta.   Tadbirkorlikning   rivojlanishi   orqali   yalpi   ichki   mahsulot
(YaIM) hajmi ortadi, bandlik darajasi yuqorilaydi, aholi daromadlari ko‘payadi
va davlat  byudjeti   barqaror  tushum   bilan ta’minlanadi.  Ayniqsa,  kichik biznes
subyektlari   iqtisodiyotning   eng   faol   qatlamini   tashkil   qilib,   ko‘p   hollarda
resurslar yetishmovchiligi sharoitida ham iqtisodiy o‘sishni  ta’minlashga qodir
bo‘ladi ” 9
.
“ Makroiqtisodiy   ko‘rsatkichlar   orasida   YaIM   o‘sishi,   inflyatsiya   darajasi,
eksport-import   muvozanati,   investitsiyalar   hajmi,   davlat   byudjeti   daromadlari
va aholi bandligi kabi mezonlar eng asosiy hisoblanadi. Aynan kichik biznes va
xususiy   tadbirkorlik   ushbu   ko‘rsatkichlarning   har   biriga   sezilarli   ta’sir
ko‘rsatadi.   Misol   uchun,   O‘zbekistonda   2023-yil   yakunlariga   ko‘ra,   kichik
biznes   va   xususiy   tadbirkorlikning   yalpi   ichki   mahsulotdagi   ulushi   55   foizdan
oshdi.   Bu   natija   ushbu   sohaning   makroiqtisodiy   jarayonlardagi   ishtirokini
yaqqol   ifodalaydi.Tadbirkorlik   faoliyati   bandlik   darajasini   oshirish   orqali
aholining   umumiy   iqtisodiy   faolligini   kuchaytiradi.   Kichik   biznes   yirik
korxonalarga   nisbatan   ko‘proq   ishchi   o‘rni   yaratadi,   chunki   u   mehnatga
asoslangan faoliyatni olib boradi. Bu holat ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda,
9
  Djalilov Murod  –  Finansovaya podderjka MPS v stranax SNG . Finance & Economics 
Journal, 2020, №4. – 35 bet. 16ayniqsa   ishsizlik   darajasini   kamaytirishda   muhim   vosita   bo‘lib   xizmat   qiladi.
Tadbirkorlikning   bu   kabi   ko‘rinmas,   ammo   kuchli   ijtimoiy-iqtisodiy   ta’siri
makroiqtisodiy   barqarorlikda   muhim   omilga   aylanadi.   Xususiy   tadbirkorlik
investitsiyalar oqimining ichki bozorga kirib kelishini ta’minlaydi. Har bir faol
tadbirkor  —  bu yangi  loyiha,  yangi  mulkiy majmua,  yangi   texnologiya,  yangi
ishchi   o‘rinlari   demakdir.   Mahalliy   sarmoyadorlar   faoliyati   natijasida
iqtisodiyotda faol pul aylanishi vujudga keladi. Tashqi investitsiyalar esa kichik
biznes   uchun   yengillashtirilgan   tartibda   jalb   etilayotgani   tufayli,   bu   sektor
xorijiy   investorlar   uchun   ham   jozibador   bo‘lib   bormoqda.   Davlat   tomonidan
yaratilayotgan   qulay   huquqiy   va   moliyaviy   muhit   esa   bu   jarayonni   yanada
rag‘batlantiradi.Tadbirkorlik faoliyatining davlat moliyasiga ta’siri ham alohida
e’tiborga loyiqdir. Aynan xususiy sektor tomonidan to‘lanadigan soliqlar orqali
davlat byudjetining katta qismi  shakllanadi. Bu mablag‘lar ijtimoiy sohalar  —
ta’lim,   sog‘liqni   saqlash,   ijtimoiy   himoya   tizimlarining   moliyalashtirilishida
asosiy manba bo‘lib xizmat  qiladi. Bu orqali biz tadbirkorlik nafaqat  daromad
olish   manbai,   balki   ijtimoiy   infratuzilmalarni   saqlab   turuvchi   iqtisodiy
mexanizm ekanini ko‘ramiz ” 10
.
Tadbirkorlik faoliyatining milliy iqtisodiyotdagi ta’sirini yanada chuqurroq
tushunish   uchun   uning   rivojlanish   bosqichlarini   ko‘rib   chiqish   maqsadga
muvofiq. O‘zbekistonda ushbu jarayon quyidagi asosiy bosqichlarda rivojlanib
borgan:
10
  Qahhorov Ilhom Xamdamovich  –  Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirishning 
zamonaviy mexanizmlari . Samarqand: Zarafshon, 2023. – 230 bet. 17 1.2.1-rasm
O‘zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlik rivojlanishining asosiy
bosqichlari:
1-BOSQICH   (1991–2000   yillar):   Asos   solish   va   huquqiy   bazani
shakllantirish   –     O‘zbekiston   Respublikasida   mustaqillikning   dastlabki
yillarida bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni boshlangan bo‘lsa-da, iqtisodiyotni
tartibga   solishning   eng   muhim   vositalaridan   biri   sifatida   xususiy
tadbirkorlikning   huquqiy   asoslarini   yaratish   dolzarb   vazifa   edi.   Bu   davrda
xususiy mulkchilikni e’tirof etish, fuqarolarning mulkiy huquqlarini himoyalash
va   ularni   iqtisodiy   faoliyatga   jalb   qilish   bo‘yicha   ilk   qonunchilik   hujjatlari
ishlab chiqildi. 1992-yilda qabul qilingan “Tadbirkorlik faoliyati  to‘g‘risida”gi
Qonun   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   rivojlantirish   uchun   asosiy
yuridik   hujjat   bo‘ldi.   Ushbu   qonun   fuqarolarga   o‘z   tashabbuslarini   huquqiy
asosda   ro‘yxatdan   o‘tkazish   va   daromad   olish   imkonini   berdi.   Davlat   1.(1991–2000 yillar): Asos solish va 
huquqiy bazani shakllantirish
2.(2001–2010 yillar): Faol rag‘batlantirish 
va kredit tizimini rivojlantirish
3.(2011–2016 yillar): Tadbirkorlik 
muhitini liberallashtirish
4.(2017–hozirgi kungacha): Strategik 
qo‘llab-quvvatlash va institutsional 
islohotlar 18tomonidan   soliqlarda   yengilliklar   berildi,   ro‘yxatdan   o‘tish   tartiblari
soddalashtirildi.   Mahalliy   hokimiyat   organlari   orqali   kichik   sexlar,   ko‘p
tarmoqli   xizmat   ko‘rsatish   markazlari,   kichik   savdo   nuqtalari   faoliyat   yurita
boshladi. Xalq orasida  “bozor  iqtisodiyoti”  tushunchasi  asta-sekin  qaror  topdi.
Bu   bosqich,   avvalo,   o‘tish   davri   qiyinchiliklari,   yirik   korxonalar   tanazzulga
uchrashi   va   ishsizlik   ortish   fonida   kichik   biznesni   ijtimoiy-iqtisodiy
muvozanatni   ushlab   turuvchi   omilga   aylantirishga   xizmat   qildi.   Umuman
olganda,   bu   bosqich   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   rivojining   huquqiy,
ijtimoiy va tashkiliy poydevorini yaratib berdi.
2-BOSQICH   (2001–2010   yillar):   Faol   rag‘batlantirish   va   moliyaviy
qo‘llab-quvvatlash     “ 2000-yillarning   boshida   O‘zbekiston   iqtisodiyotida
nisbiy   barqarorlik   yuzaga   kelib,   kichik   biznes   subyektlarini   amaliy   qo‘llab-
quvvatlash   siyosati   boshlangan   davrga   aylandi.   Endi   asosiy   e’tibor   faqat
qonunchilik   yaratishga   emas,   balki   moliyaviy   va   tashkiliy   qo‘llab-quvvatlash
vositalarini   kengaytirishga   qaratildi.   Davlat   tomonidan   tadbirkorlikni
rivojlantirish   uchun   alohida   fondlar   tashkil   etildi,   masalan,   “Tadbirkorlikni
qo‘llab-quvvatlash   jamg‘armasi”,   “Kichik   biznes   kredit   kafolat   markazi”
singari   tuzilmalar   orqali   kafilliklar   va   kreditlar   ajratila   boshlandi.   Tijorat
banklari   orqali   kichik   biznes   subyektlariga   yengillik   asosida   kreditlar   berish
kengaytirildi ” 11
.   Aynan   shu   yillarda   O‘zbekiston   Respublikasining   Prezident
farmonlari   asosida   yuridik   shaxs   tashkil   qilmasdan   tadbirkorlik   qilish
imkoniyati   yaratildi.   Bu   esa   fuqarolarning   tadbirkorlik   faoliyatiga   bo‘lgan
ishonchini  oshirdi.  Hukumat  kichik  biznesni   aholi   bandligini   ta’minlash,   ichki
bozorni  to‘ldirish,  xizmatlar  sektorini  rivojlantirishning  asosiy  vositasi  sifatida
ko‘ra   boshladi.   Natijada   ushbu   sohada   faoliyat   yuritayotgan   subyektlar   soni
ortdi.   Hududlarda   kichik   korxonalar   sonining   oshishi   ishlab   chiqarish
hajmlarining   ortishiga,   budjetga   tushumlar   ko‘payishiga   olib   keldi.   Bu
11
  Yusupova Gulbahor  –  O‘zbekiston iqtisodiyotida kichik biznesning ahamiyati . Toshkent: 
IQTISOD, 2020. – 200 bet. 19bosqichda kichik biznes birlamchi “ehtiyojga asoslangan faoliyat”dan iqtisodiy
strategik qatlamga o‘ta boshladi.
  3-BOSQICH   (2011–2016   yillar):   Ruxsat   berish   va   nazorat   tizimini
soddalashtirish   –     2011–2016   yillar   oralig‘i   O‘zbekistonda   tadbirkorlik
faoliyatini   yanada   liberallashtirish,   ruxsat   berish   va   nazorat   tizimini
soddalashtirish   orqali   kichik   biznes   muhitini   yaxshilash   davri   sifatida   e’tirof
etiladi.   Bu   bosqichda   kichik   biznes   subyektlari   uchun   ortiqcha   byurokratik
to‘siqlarni   bartaraf   etish,   litsenziyalash   va   ro‘yxatdan   o‘tkazish   jarayonlarini
optimallashtirish   ustuvor   yo‘nalishga   aylandi.   Prezident   farmonlariga   binoan,
kichik   biznes   ustidan   amalga   oshiriladigan   tekshiruvlar   soni   keskin
kamaytirildi. Ko‘plab faoliyat turlari uchun litsenziya talabi bekor qilindi yoki
soddalashtirildi.   Soliq   tizimi   ham   isloh   qilinib,   yagona   soliq   stavkasi   asosida
faoliyat   yurituvchi   subyektlar   uchun   qulay   muhit   yaratildi.   Shu   bilan   birga,
kichik biznes uchun eksport imkoniyatlarini kengaytirishga ham alohida e’tibor
berildi.   “ Mahalliy   ishlab   chiqaruvchilarning   xorijiy   ko‘rgazma   va   savdo
yarmarkalarida   ishtiroki   davlat   tomonidan   moliyalashtirildi.   Bu   davrda   kichik
biznesni   nafaqat   ichki   bozorni   to‘ldiruvchi   vosita,   balki   eksportchi   subyekt
sifatida shakllantirishga urinishlar boshlandi. Ayollar va yoshlar tadbirkorligini
rivojlantirish   uchun   alohida   kredit   liniyalari   ochildi,   maslahat   markazlari
faoliyati   kuchaytirildi.   Umuman   olganda,   bu   bosqich   kichik   biznes   muhitini
sezilarli  darajada  erkinlashtirdi   va  tadbirkorlik  faolligini  oshirishda   muhim   rol
o‘ynadi ” 12
.
  4-BOSQICH   (2017–hozirgi   kungacha):   Strategik   rivojlanish   va
institutsional   islohotlar   –     2017-yildan   boshlab   O‘zbekiston   Respublikasi
Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev   rahbarligida   kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash strategik darajaga olib chiqildi. Bu davrda bu
soha   davlat   siyosatining   asosiy   ustuvor   yo‘nalishlaridan   biriga   aylandi.
Tadbirkorlikning   har   bir   turi   uchun   yondashuv   o‘zgarib,   "Har   bir   oila   –
12
  O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi materiallari. –  www.mf.uz 20tadbirkor",   "Ayollar   daftari",   "Yoshlar   –   kelajagimiz"   kabi   amaliy   dasturlar
orqali   moliyaviy,   tashkiliy   va   psixologik   qo‘llab-quvvatlash   mexanizmlari
kengaytirildi. Kredit olish mexanizmlari soddalashtirildi, raqamli texnologiyalar
joriy   etildi,   elektron   ro‘yxatdan   o‘tish,   soliq   hisobotlarini   onlayn   topshirish
imkoniyati   yaratildi.   Davlat-xususiy   sheriklik   (PPP)   asosida   hududiy
loyihalarga xususiy sektor jalb etilmoqda. Kichik biznesning eksport salohiyati
oshirilib,   yangi   logistika   yo‘nalishlari   ochildi.   Raqobat   muhitini   shakllantirish
uchun   Monopoliya   qarshi   kurashish   qo‘mitasi   faol   islohotlar   olib   bormoqda.
Endilikda   kichik   biznes   nafaqat   iqtisodiy   omil,   balki   ijtimoiy   o‘zgarishlar,
fuqarolik   jamiyatining   mustahkamlanishida   ham   faol   ishtirok   etmoqda.
Innovatsion   iqtisodiyot,   startaplar,   texnoparklar,   klasterlar   ham   aynan   xususiy
sektor doirasida faol shakllanmoqda. Bu bosqichda tadbirkorlik madaniyati ildiz
otmoqda va u davlatning muvozanatli taraqqiyotiga xizmat qilmoqda.
“ O‘zbekiston   Respublikasi   iqtisodiyotida   kichik   biznes   subyektlarining
eksport   faoliyatidagi   ulushi   yildan-yilga   ortib   bormoqda.   Rasmiy   statistika
ma’lumotlariga   ko‘ra,   2023-yil   yakunida   umumiy   tashqi   savdo   aylanmasida
kichik biznes subyektlarining ulushi 27 foizdan oshdi. Ushbu ko‘rsatkich 2020-
yilga nisbatan  5  foiz  punktga  yuqori   bo‘lib,  kichik korxonalar  tashqi  iqtisodiy
faoliyatda tobora faol ishtirok etayotganidan dalolat beradi ” 13
.
2023-yilda   O‘zbekiston   eksportining   umumiy   hajmi   23,8   milliard   AQSh
dollarini   tashkil   etdi.   Shundan   6,5   milliard   dollardan   ortig‘i   kichik   biznes   va
xususiy   tadbirkorlik   subyektlariga   to‘g‘ri   keldi.   Taqqoslash   uchun,   2018-yilda
bu   raqam   3,2   milliard   dollar   atrofida   bo‘lgan   edi.   Ushbu   ijobiy   dinamik
ko‘rsatkich   kichik   biznes   eksport   salohiyatining   yildan-yilga   ikki   baravarga
yaqin ortayotganini bildiradi.
Eksport   qilinayotgan   mahsulotlar   tarkibida   to‘qimachilik   va   tikuv-trikotaj
mahsulotlari yetakchi o‘rinni egallab, kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan
13
  Odilov Sirojiddin  –  Tadbirkorlikni rivojlantirishda davlat qo‘llab-quvvatlash 
mexanizmlari . Namangan: Ilm ziyo, 2021. – 240 bet. 21ushbu yo‘nalishda 2 milliard dollardan ortiq mahsulot eksport qilindi. Keyingi
o‘rinlarda   qurilish   materiallari,   poliz   va   bog‘dorchilik   mahsulotlari,   charm-
poyabzal   va   oziq-ovqat   mahsulotlari   turadi.   Ayniqsa,   qishloq   xo‘jaligi
mahsulotlarining eksporti sezilarli darajada oshdi – 2023-yilda bu ko‘rsatkich 1
milliard dollardan yuqori bo‘ldi.
Davlat   statistika   qo‘mitasi   ma’lumotlariga   ko‘ra,   kichik   biznes   eksport
qilayotgan korxonalar soni 2023-yilda 7400 dan oshdi. Bu 2022-yilga nisbatan
11 foizga ko‘p degani. Bunday o‘sish eksportni rag‘batlantirish bo‘yicha davlat
tomonidan   amalga   oshirilgan   chora-tadbirlar   samarasi   hisoblanadi.   “ Xususan,
“Yoshlar   –   kelajagimiz”,   “Ayollar   daftari”,   “Har   bir   oila   –   tadbirkor”   kabi
dasturlar   orqali   minglab   kichik  korxonalarga  eksportga   yo‘naltirilgan   kreditlar
ajratilgan ” 14
.
Eksport   geografiyasi   ham   kengaymoqda.   Agar   ilgari   kichik   tadbirkorlar
asosan   Rossiya,   Qozog‘iston   va   Qirg‘iziston   bozorlariga   mo‘ljallangan   bo‘lsa,
hozirda Turkiya, BAA, Xitoy, Koreya Respublikasi, Germaniya va Polsha kabi
davlatlarga   ham   eksport   amalga   oshirilmoqda.   Jumladan,   2023-yilda   Xitoyga
yo‘naltirilgan   kichik   biznes   eksporti   28   foizga   o‘sdi.   Shuningdek,   BAA   va
Turkiya bilan savdo hajmi ikki karra oshgan.
“ Tashqi   iqtisodiy   faoliyatda   kichik   biznesning   yetakchi   o‘rin   egallashiga
sabab   bo‘lgan   asosiy   omillardan   biri   —   davlat   tomonidan   yaratilayotgan
imtiyozli  sharoitlar.  Masalan,   “UzTrade”   va  “Export   Promotion  Agency”   kabi
tashkilotlar   orqali   kichik   eksportchilarga   bojxona,   sertifikatlashtirish   va   tashqi
ko‘rgazmalarda   qatnashish   bilan   bog‘liq   xarajatlar   qisman   qoplanmoqda.
Statistikaga   ko‘ra,   2023-yilda   2500   dan   ortiq   kichik   tadbirkorlik   subyekti
xalqaro ko‘rgazmalarda ishtirok etdi ” 15
.
Kichik biznes eksportida xizmatlar eksporti ham sezilarli  o‘sishni  namoyish
qilmoqda. Jumladan, dizayn, IT xizmatlari, tarjima, konsalting, onlayn servislar
14
  UzStat – O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi yillik byulletenlari. –  www.stat.uz
15
  Qo‘chqorov Miraziz  –  O‘zbekiston iqtisodiyotining modernizatsiyasi va kichik biznes . 
Toshkent: Universitet, 2023. – 210 bet. 22eksportining   umumiy   hajmi   so‘nggi   uch   yil   ichida   ikki   baravarga   yaqin
ko‘paygan.   Ayniqsa,   yoshlar   startaplari   xorijiy   mijozlarga   xizmat   ko‘rsatish
orqali   kichik   biznes   segmentida   valyuta   tushumining   barqaror   manbalaridan
biriga aylangan.
1.2.1-jadval
Kichik Biznes Eksport ko’rsatkichlari  (2018–2023)
Yil Umumiy   eksport
(mlrd.   AQSh
dollari) Kichik   biznes
eksporti   (mlrd.
AQSh dollari) Ulush (%)
2018.0 14.3 3.2 22.4
2019.0 17.5 3.9 22.3
2020.0 15.1 4.1 27.2
2021.0 16.6 4.8 28.9
2022.0 19.3 5.7 29.5
2023.0 23.8 6.5 27.3
2023-yilda   O‘zbekistonda   eksport   qilinayotgan   tayyor   mahsulotlar   hajmi
umumiy   eksportning   60   foizini   tashkil   qildi.   Ushbu   tayyor   mahsulotlarning
katta   qismini   kichik   biznes   subyektlari   yetkazib   berdi.   Bu   ko‘rsatkich   kichik
biznes   eksportining   sifat   jihatdan   ham   o‘sib   borayotganini,   ya’ni   xomashyo
emas, balki tayyor mahsulot bozoriga chiqayotganini ko‘rsatadi.
Tashqi   savdoda   faoliyat   yuritayotgan   kichik   biznes   korxonalarining
aksariyati qishloq joylarida yoki viloyat markazlarida joylashgan. Ularning faol
ishtiroki natijasida hududlar o‘rtasidagi iqtisodiy tengsizlik kamaymoqda. 2023-
yilda   qariyb   60   ta   tuman   va   shaharda   eksport   bilan   shug‘ullanuvchi   kichik
korxonalar   soni   ikki   barobarga   oshgan.   Bu   holat   nafaqat   iqtisodiy,   balki
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlovchi muhim omil sifatida e’tirof etiladi. 23 2.2.2-rasm
Eksport   faoliyatidagi   muammolar   ham   mavjud.   Jumladan,   mahsulotlarni
xalqaro   standartlarga   moslashtirish,   sertifikatlashtirish,   tashish   infratuzilmasi,
chegaralarda   yuklarni   tezkor   rasmiylashtirish,   to‘lov   tizimlari   va   bank
operatsiyalaridagi   kechikishlar   ayrim   kichik   eksportchilarga   to‘siq   bo‘lmoqda.
Davlat   bu   borada   2024-yildan   boshlab   “Eksportni   quvvatlash   jamg‘armasi”
orqali eksport oldi xarajatlarini kafillik asosida qoplashni boshlamoqda.
  Kichik  biznes  nafaqat   ichki  iqtisodiyotda,  balki  tashqi  savdo   sohasida  ham
barqaror   valyuta   tushumlari,   bandlik   va   raqobat   muhitini   shakllantirishda
yetakchi   o‘ringa   chiqmoqda.   2024–2025-yillar   uchun   belgilangan   yangi
strategik   yo‘nalishlar   kichik   eksportchilarning   ulushini   oshirishga   qaratilgan.
Ular   orqali   O‘zbekiston   eksport   strukturasini   diversifikatsiyalash,   yangi
mahsulotlar va yangi bozorlarga chiqish imkoniyati kengaymoqda.
2024–2025-yillar uchun belgilangan iqtisodiy strategik rejalar kichik va o‘rta
biznes subyektlarini tashqi savdoga faolroq jalb qilishni asosiy yo‘nalishlardan
biri   sifatida   belgilab   bergan.   Prezident   Shavkat   Mirziyoyev   tomonidan   ilgari
surilgan   tashabbuslarga   ko‘ra,   endilikda   kichik   eksportchilarga   yo‘naltirilgan 24soliq,   bojxona   va   kredit   yengilliklari   orqali   ularning   raqobatbardoshligini
oshirish, xalqaro bozorlarga chiqishini osonlashtirish va eksport geografiyasini
kengaytirish   choralari   ko‘rilmoqda.   Bu   esa   nafaqat   ichki   ishlab
chiqaruvchilarning global bozordagi ishtirokini kuchaytiradi, balki O‘zbekiston
eksport   strukturasini   diversifikatsiyalash,   ya’ni   bir   yoqlamalikdan   qutulish   va
turli yo‘nalishlarga kengaytirish imkonini ham beradi.
Yangi   mahsulot   turlari   ishlab   chiqarish   va   yangi   bozorlarga   chiqish
jarayonida   kichik   biznesning   moslashuvchanligi   alohida   ahamiyatga   ega.   Ular
katta   sanoat   korxonalariga   nisbatan   tezroq   harakatlanish,   innovatsion
yondashuvlarni   tatbiq   etish   va   individual   xaridor   ehtiyojlariga   moslashish
qobiliyatiga   ega.   Aynan   shu   jihatlar   sabab,   kichik   biznes   subyektlari   eksport
strategiyasida   samarali   vositaga   aylanmoqda.   Hukumat   tomonidan   ishlab
chiqilgan maxsus eksportni qo‘llab-quvvatlash fondlari, savdo vakolatxonalari,
logistika   markazlari   va   tashqi   bozorlar   bilan   aloqalarni   mustahkamlashga
xizmat   qiladigan   IT   platformalar   bu   jarayonni   tizimli   ravishda   qo‘llab-
quvvatlamoqda.Bularning   barchasi   natijasida,   kichik   biznes   subyektlarining
umumiy eksportdagi ulushi ortib bormoqda. Ayni paytda eksport faoliyati faqat
sanoat   mahsulotlari   bilan   cheklanmasdan,   xizmat   ko‘rsatish   sohasini   ham
qamrab   olmoqda.   Masalan,   IT,   marketing,   dizayn,   turizm   va   ta’lim   xizmatlari
eksporti   bo‘yicha   ham   kichik   tadbirkorlik   subyektlari   aniq   yutuqlarga
erishmoqda.   Bu   esa   O‘zbekiston   eksportining   sifati   va   tarkibiy   tuzilmasida
muhim o‘zgarishlarni yuzaga keltirmoqda.Zamonaviy iqtisodiyotda innovatsion
rivojlanish   nafaqat   texnologik   taraqqiyotning,   balki   umumiy   iqtisodiy
barqarorlik   va   raqobatbardoshlikning   asosiy   omiliga   aylangan.   O‘zbekiston
iqtisodiyotining   yangi   bosqichdagi   rivojlanishida   aynan   kichik   biznes
subyektlari   innovatsion   o‘zgarishlarning   “lokomotivi”   sifatida   ko‘rilmoqda.
Chunki ularning moslashuvchanligi, yangiliklarni tez o‘zlashtirish xususiyati va
bozor   talabiga   javob   beruvchi   mahsulotlar   ishlab   chiqarish   qobiliyati   bu
yo‘nalishda muhim ustunliklar beradi.Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yilda 25O‘zbekistonda   ro‘yxatdan   o‘tgan   kichik   tadbirkorlik   subyektlarining   28   foizi
innovatsion texnologiyalar asosida faoliyat yuritgan. Bu ko‘rsatkich 2021-yilga
nisbatan   qariyb   1,6   barobarga   oshgan.   Ayniqsa,   IT,   agrotexnologiya,   yengil
sanoat,   sog‘liqni   saqlash   va   elektron   xizmatlar   sohalarida   kichik   korxonalar
tomonidan   joriy   etilgan   innovatsion   echimlar   eksport   bozorlarida   ham   o‘z
o‘rnini   topmoqda.Masalan,   Innovatsion   rivojlanish   agentligining   2024-yil
hisobotida   ta’kidlanishicha,   aynan   kichik   biznes   subyektlari   tomonidan   joriy
etilgan   texnologik   yangiliklar   mahsulot   ishlab   chiqarish   samaradorligini   27
foizga,   resurs   tejamkorlik   ko‘rsatkichlarini   esa   19   foizga   oshirgan.   Bu   kabi
raqamlar  innovatsiyaning real iqtisodiy samaradorligini yaqqol ko‘rsatadi. Shu
bilan   birga,   texnologik   rivojlanish   bo‘yicha   hududlar   kesimida   ham   farqlar
mavjud:   Toshkent   shahri,   Samarqand,   Andijon   va   Farg‘ona   viloyatlari   kichik
biznesda innovatsiya darajasi bo‘yicha yetakchi hududlar sirasiga kiradi.Boshqa
tomondan,  Davlat   statistika   qo‘mitasi   ma’lumotlariga   ko‘ra,  2023-yilda  kichik
biznes subyektlari tomonidan innovatsion faoliyatga jalb qilingan investitsiyalar
hajmi  2,1 trillion so‘mdan oshgan.  Bu umumiy innovatsion investitsiyalarning
36   foizini   tashkil   etadi.   Bu   ko‘rsatkichlar   kichik   biznesning   innovatsion
salohiyatini   moliyalashtirish   borasidagi   davlat   siyosatining   ijobiy   natijalarini
ko‘rsatadi.Xorijiy   tajriba   ham   kichik   biznesning   innovatsion   iqtisodiyotdagi
rolini   tasdiqlaydi.   Masalan,   Germaniyada   “Mittelstand”   deb   ataluvchi   o‘rta   va
kichik   korxonalar   umumiy   innovatsiyalarning   70   foizdan   ortig‘ini   ishlab
chiqmoqda.   O‘zbekistonda   ham   shunday   modelni   bosqichma-bosqich   joriy
qilish   orqali   texnologik   rivojlanishni   mahalliy   korxonalar   asosida   yo‘lga
qo‘yish mumkin. Ayniqsa, eksportga yo‘naltirilgan kichik biznes subyektlariga
ilmiy-tadqiqot   institutlari   bilan   hamkorlikda   innovatsiyalarni   ishlab   chiqish
bo‘yicha imtiyozlar berilishi shu maqsadga xizmat qilmoqda.
Innovatsion   infratuzilma   –   texnoparklar,   startap   akseleratorlari,   innovatsion
markazlar   sonining   oshishi   kichik   biznesni   zamonaviy   iqtisodiyot   talablariga
tezroq   moslashtirishga   xizmat   qilmoqda.   2023-yilda   O‘zbekistonda   faoliyat 26yuritayotgan   texnoparklar   soni   21   taga   yetdi   va   ular   tarkibida   kichik   va   o‘rta
biznes   vakillari   ishtirokida   300   dan   ortiq   loyihalar   amalga   oshirildi.   Bu
loyihalar   iqtisodiyotning   real   sektorida   yuqori   samaradorlik
ko‘rsatmoqda.Bundan   tashqari,   “Digital   Uzbekistan   –   2030”   strategiyasiga
muvofiq,   kichik   biznes   subyektlarining   raqamli   xizmatlar   ko‘lamini
kengaytirish rejalashtirilgan. Jumladan, elektron savdo, onlayn to‘lov tizimlari,
raqamli   marketing   va   CRM   tizimlari   aynan   kichik   korxonalar   uchun   katta
imkoniyatlar   yaratmoqda.   2023-yil   yakunlariga   ko‘ra,   kichik   biznes   vakillari
tomonidan elektron tijorat  platformalaridagi   aylanma  hajmi  2,8  trillion so‘mni
tashkil etdi, bu 2021-yilga nisbatan 2 barobarga ko‘pdir.
1.  Kichik biznesning eksportdagi ulushi (%)
2021-yil:  27,1%
2022-yil:  28,2%
2023-yil:  29,6%
2024-yil (prognoz/avvalgi davr tahliliga asoslangan):  30,4%
Har yili kichik biznes subyektlarining eksportdagi ulushi barqaror o‘smoqda. 
Bu tendensiya davlat tomonidan kichik biznesga berilayotgan imtiyozlar, 
eksportga yo‘naltirilgan dasturlar samarasi bo‘lib, mahalliy mahsulotlarning 
tashqi bozorga chiqish imkoniyatlari kengayganini ko‘rsatadi.
2.  Eksport hajmi (mlrd. AQSh dollari)
2021-yil:  3,1 mlrd. $
2022-yil:  3,6 mlrd. $
2023-yil:  4,2 mlrd. $
2024-yil:  4,7 mlrd. $
Kichik biznes eksporti hajmi so‘nggi yillarda sezilarli darajada oshmoqda. 
Xususan, yengil sanoat, qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat mahsulotlari va 
to‘qimachilik mahsulotlari eksportining ulushi yuqori.
3.  Faoliyat yuritayotgan kichik biznes korxonalari soni (mingta)
2021-yil:  390 mingta 272022-yil:  430 mingta
2023-yil:  470 mingta
2024-yil:  500 mingta
 Kichik biznes subyektlari sonining yildan-yilga ko‘payib borayotgani 
O‘zbekistonda biznes yuritish muhitining yaxshilanayotganidan, ro‘yxatga olish
tizimlarining soddalashtirilganidan dalolat beradi.
4.  Kichik biznesning innovatsion investitsiyalari (trln so‘m)
2021-yil:  1,2 trln so‘m
2022-yil:  1,6 trln so‘m
2023-yil:  2,1 trln so‘m
2024-yil:  2,5 trln so‘m
1.2.3-rasm 16
16
  UzStat – O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi yillik byulletenlari). –  www.stat.uz 281.3. Kichik biznesni moliyalashtirishning asosiy manbalari va
mexanizmlari
Kichik   biznesning   rivojlanishi   uchun   barqaror   moliyaviy   ta'minot   hal
qiluvchi omil hisoblanadi. Bu borada moliyalashtirish manbalari ichki va tashqi
manbalarga   ajratiladi.   Ichki   manbalar   deganda,   korxonaning   o‘z   mablag‘lari,
sof   foyda,   amortizatsiya   ajratmalari,   kapital   jamg‘armalari   tushuniladi.   Tashqi
manbalarga   esa   bank   kreditlari,   investitsiyalar,   davlat   subsidiyalari,   grantlar,
fondlar,   lizing   va   sug‘urta   kabi   ko‘plab   moliyaviy   vositalar   kiradi.   Ichki
manbalar doimiylik va mustaqillikni ta'minlaydi, tashqi manbalar esa kengayish
va   modernizatsiyaga   yo‘naltiriladi.   Kichik   biznes   subyektlari   odatda   o‘z
faoliyatining   ilk   bosqichlarida   ichki   manbalarga   tayanadi,   biroq   iqtisodiy
o‘sishni ta'minlash uchun tashqi moliyalashtirish zarurati ortib boradi.
“ Bank   krediti   kichik   biznes   uchun   eng   keng   tarqalgan   tashqi   moliyaviy
manba   hisoblanadi.   O‘zbekistonda   tijorat   banklari   tomonidan   kichik
tadbirkorlikni   moliyalashtirishga   doir   turli   kredit   liniyalari   joriy   etilgan.
Jumladan,   aylanma   mablag‘larni   to‘ldirish,   ishlab   chiqarish   uchun   uskunalar
xaridi, eksport faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va xizmatlarni kengaytirish uchun
imtiyozli kreditlar taqdim etilmoqda. Bunday kreditlarning yillik foiz stavkalari
ham   muhim   ahamiyat   kasb   etadi,   chunki   u   tadbirkorning   moliyaviy   yukini
belgilaydi.   Shuningdek,   bank   kafolatlari,   kredit   liniyalari,   overdraftlar   ham
kichik biznes uchun asosiy moliyaviy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda ” 17
.
Moliyalashtirishning yana bir muhim manbai – xalqaro moliya institutlari va
donor   tashkilotlari   grantlari   hisoblanadi.   O‘zbekistonda   Yevropa   tiklanish   va
taraqqiyot   banki   (YTTB),   Osiyo   taraqqiyot   banki   (OTB),   Xalqaro   moliya
korporatsiyasi   (IFC)   singari   tashkilotlar   kichik   biznes   subyektlari   uchun
grantlar,   texnik   yordamlar   va   subsidiyalar   ajratib   kelmoqda.   Bu   moliyaviy
ko‘maklar ko‘pincha muayyan shartlar asosida beriladi: masalan, ekologik toza
17
  Odilov Sirojiddin  –  Tadbirkorlikni rivojlantirishda davlat qo‘llab-quvvatlash 
mexanizmlari . Namangan: Ilm ziyo, 2021. – 240 bet. 29texnologiyalarni   joriy   etish,   ayollar   tadbirkorligini   rivojlantirish,   yoshlar
innovatsiyasi   va   hududiy   biznesni   qo‘llab-quvvatlash.   Bunday   grantlar
qaytarilmaydigan   mablag‘lar   bo‘lib,   kichik   korxonalar   uchun   katta
imkoniyatdir.
“ Amortizatsiya   ajratmalari   ham   kichik   biznesni   moliyalashtirishda   muhim
ichki   manba   sifatida   ko‘riladi.   Bu   ajratmalar   mavjud   asosiy   vositalarni
yangilash, texnologiyalarni  modernizatsiya  qilish  yoki  yangi  uskunalarni  xarid
qilishda   ishlatiladi.   Foydaning   qayta   investitsiyalash   yo‘li   bilan   foydalanilishi
esa   korxona   moliyaviy   mustahkamligini   oshiradi   va   bank   kreditlariga   bo‘lgan
ehtiyojni   kamaytiradi.   Shu   bois,   kichik   biznes   rahbarlari   uchun   moliyaviy
rejalashtirish   va   resurslarni   samarali   taqsimlash   muhim   boshqaruv   ko‘nikmasi
hisoblanadi.Moliyalashtirish   mexanizmlari   kichik   biznes   subyektlariga
resurslarni   taqsimlash,   ularga   erkin   kirish   va   samarali   foydalanish   imkonini
beruvchi   vositalar   majmuasidir.   Ushbu   mexanizmlarga   bank   krediti,   lizing,
mikromoliya   tashkilotlari   orqali   kreditlash,   klaster   tizimi   doirasida
moliyalashtirish,   davlat   dasturlari   asosida   subsidiyalar   ajratish   kiradi.
O‘zbekistonda ayni paytda bu mexanizmlar tobora takomillashib bormoqda, bu
esa kichik biznesni yanada faollashtirmoqda ” 18
.
Lizing   moliyalashtirishning   qulay   va   amaliy   shakllaridan   biridir.   Kichik
tadbirkorlik   subyektlari   ko‘pincha   texnika,   transport   vositalari,   uskunalar
xaridida   lizing   xizmatidan   foydalanadi.   Lizing   bitimlari   orqali   mulkka   egalik
qilish   majburiy   bo‘lmagani   holda,   ishlab   chiqarish   uchun   zarur   vositalar
vaqtincha foydalanishga olinadi. Bu esa moliyaviy yukni kamaytiradi va ishlab
chiqarishni   tez   boshlashga   yordam   beradi.   Davlat   tomonidan   ham   lizing
kompaniyalariga soliq imtiyozlari berilishi bu sohani rag‘batlantirmoqda.
Mikromoliya tashkilotlari orqali kreditlash esa aholi qatlamlarining, ayniqsa
ayollar   va   yoshlarning   kichik   biznesga   kirishini   osonlashtiradi.   Mikromoliya
18
  Qo‘chqorov Miraziz  –  O‘zbekiston iqtisodiyotining modernizatsiyasi va kichik biznes . 
Toshkent: Universitet, 2023. – 210 bet. 30kompaniyalari   kichik   hajmdagi   kreditlarni   tezkorlik   bilan   va   oddiy   talablar
asosida taqdim etadi. Bu esa moliyaviy inklyuziya darajasini oshiradi. Xususan,
qishloq   hududlarida   faoliyat   yuritayotgan   tadbirkorlar   uchun   mikromoliya
xizmatlari yagona real moliyaviy manbaga aylanmoqda.
Kichik   biznesni   moliyalashtirish   mexanizmlarining   yana   bir   turi   —   klaster
asosidagi   yondashuv.   Klasterlar   doirasida   kichik   korxonalar   birgalikda
moliyalashtirish   loyihalarida   ishtirok   etadi,   hamkorlikda   bank   kreditlari   yoki
grantlar   olish   imkoniga   ega   bo‘ladi.   Masalan,   to‘qimachilik,   charm-poyabzal,
oziq-ovqat  mahsulotlari   ishlab  chiqarish  klasterlarida  kichik korxonalar  o‘zaro
kooperatsiya   asosida   texnika   xarid   qilish,   mahsulotni   eksport   qilish   yoki
xomashyo ta’minoti bo‘yicha birgalikda harakat qilish imkoniga ega.
Davlat dasturlari asosida moliyalashtirish mexanizmlari esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri
hukumat   tomonidan   boshqariladi.   Jumladan,   "Har   bir   oila   —   tadbirkor",
"Yoshlar — kelajagimiz", "Ayollar daftari" kabi  dasturlar orqali tadbirkorlikni
boshlash yoki kengaytirish uchun subsidiyalar, imtiyozli kreditlar, kafolatlar va
maslahat xizmatlari ko‘rsatilmoqda. Bu esa kichik biznesning ijtimoiy-iqtisodiy
ahamiyatini oshirib, ijtimoiy tenglikni ta’minlashga xizmat qilmoqda.
O‘zbekistonda   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   moliyaviy   qo‘llab-
quvvatlash   davlat   siyosatining   ustuvor   yo‘nalishiga   aylangan.   Ayni   paytda,
mamlakatda bu sohani rivojlantirishga qaratilgan keng ko‘lamli chora-tadbirlar
va  dasturlar   amalga   oshirilmoqda.   Davlat   rahbarining   "Tadbirkor   –   islohotchi,
tadbirkor – jamiyat tayanchi" degan g‘oyasi asosida kichik biznes subyektlariga
qulay   moliyaviy   sharoitlar   yaratish   bo‘yicha   islohotlar   bosqichma-bosqich
kengaytirilmoqda.   Bu   jarayonda,   ayniqsa,   moliyaviy   infratuzilmaning
takomillashuvi,   kredit   siyosatining   liberallashuvi   va   yangi   moliyalashtirish
vositalarining   joriy   etilishi   muhim   ahamiyat   kasb   etmoqda.Avvalo   so‘nggi
yillarda   kichik   biznesga   yo‘naltirilgan   bank   kreditlari   hajmining   ortib
borayotgani   ijobiy   tendensiyalardan   biridir.   2021-yilda   kichik   tadbirkorlik
subyektlariga tijorat  banklari  orqali  ajratilgan kredit hajmi  28,1 trillion so‘mni 31tashkil   qilgan   bo‘lsa,   bu   ko‘rsatkich   2023-yilda   45,6   trillion   so‘mga   yetdi.
Kredit ajratishning o‘sib borayotgani kichik biznes vakillarining bank tizimiga
ishonchi   ortayotganidan   dalolat   beradi.   Shu   bilan   birga,   Markaziy   bank   va
tijorat   banklari   tomonidan   foiz   stavkalarining   pasaytirilishi,   garovsiz   kredit
turlarining   joriy   qilinishi   ham   kichik   biznesni   qo‘llab-quvvatlashda   samarali
omil bo‘lmoqda.
“ O‘zbekistonning   moliyaviy   qo‘llab-quvvatlash   tajribasida   davlat   dasturlari
muhim   o‘rin   egallaydi.   Jumladan,   “Har   bir   oila   —   tadbirkor”,   “Yoshlar   —
kelajagimiz”, “Ayollar daftari”, “Temir daftar” kabi ijtimoiy dasturlar doirasida
minglab   fuqarolarga,   shu   jumladan,   kichik   tadbirkorlik   bilan
shug‘ullanuvchilarga   imtiyozli   kreditlar,   subsidiyalar   va   grantlar   ajratilmoqda.
Masalan,   2022-yil   davomida   “Yoshlar   —   kelajagimiz”   dasturi   doirasida   105
mingdan   ortiq   yosh   tadbirkorga   1,8   trillion   so‘mlik   moliyaviy   yordam
ko‘rsatildi.   Bu   esa   yoshlarning   biznesga   jalb   etilishi   va   ularning   ijtimoiy-
iqtisodiy   faolligini   kuchaytirish   imkonini   berdi ” 19
.Kichik   biznesni
moliyalashtirishda   xalqaro   moliyaviy   institutlar   bilan   hamkorlik   qilish   ham
O‘zbekiston   tajribasining   dolzarb   jihatlaridan   biridir.   Yevropa   tiklanish   va
taraqqiyot   banki   (YTTB),   Osiyo   taraqqiyot   banki   (OTB),   Xalqaro   moliya
korporatsiyasi (IFC) kabi tashkilotlar bilan hamkorlikda kichik va o‘rta biznesni
rivojlantirishga yo‘naltirilgan yirik grant va kredit liniyalari joriy etilgan. Ular
yordamida   nafaqat   moliyaviy   resurslar   jalb   qilinmoqda,   balki   konsalting
xizmatlari,   texnik   yordam   va   malaka   oshirish   dasturlari   ham   tadbirkorlar
xizmatiga   taqdim   etilmoqda.   Bu   esa   O‘zbekiston   kichik   biznesining   xalqaro
standartlar asosida rivojlanishiga xizmat qilmoqda.
  Innovatsion     bizneslarni   qo‘llab-quvvatlashga   qaratilgan   mexanizmlar   ham
bosqichma-bosqich   kengaytirilmoqda.   “Texnopark”lar,   “biznes-inkubator”lar
va   “startap   akselerator”lar   orqali   yangi   loyihalarga   subsidiyalar,   soliq
19
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3777-son qarori  –  Kichik biznesni 
qo‘llab-quvvatlashga doir qarorlar to‘plami ,  www.lex.uz 32imtiyozlari   va   infratuzilma   xizmatlari   taqdim   etilmoqda.   2023-yil   yakunlariga
ko‘ra,   respublika   bo‘yicha   15   dan   ortiq   texnoparkda   700   dan   ziyod   kichik   va
o‘rta   korxonalar   faoliyat   yuritdi.   Bu   korxonalar,   asosan,   IT,   biotexnologiya,
mashinasozlik,   qurilish   materiallari   ishlab   chiqarish   kabi   yuqori   daromadli
sohalarga   yo‘naltirilgan   bo‘lib,   ularning   eksport   salohiyati   yil   sayin   ortib
bormoqda.
Yana bir dolzarb jihat — bank xizmatlarining raqamlashtirilishi va moliyaviy
texnologiyalarning   joriy   etilishi   hisoblanadi.   Bu   jarayon   orqali   kichik
tadbirkorlar banklarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat qilmasdan turib onlayn kredit
olish,   to‘lovlarni   amalga   oshirish,   hisob-kitob   yuritish   imkoniyatiga   ega
bo‘ldilar.  Bu   esa   nafaqat   qulaylik   yaratdi,   balki   korrupsion   holatlarning  oldini
olishga, resurslardan shaffof foydalanishga xizmat qilmoqda.
“ Davlat tomonidan kafillik va sug‘urta mexanizmlarining joriy qilinayotgani
ham   kichik   biznesni   moliyaviy   qo‘llab-quvvatlashda   yangi   bosqichni   boshlab
berdi.   Jumladan,   “Kafolat”   jamg‘armasi   orqali   kichik   biznes   uchun
ajratilayotgan   kreditlarning   kafolat   qismi   qoplab   beriladi.   Bu   tadbirkorlarga
garov   ta’minotisiz   ham   kredit   olish   imkoniyatini   beradi.   2023-yilda   ushbu
jamg‘arma   tomonidan   35   mingdan   ortiq   loyihaga   1,1   trillion   so‘mlik   kafolat
berildi.   Bunday   mexanizmlar   ayniqsa,   moliyaviy   imkoniyati   cheklangan
hududlardagi kichik korxonalar uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda ” 20
.
Qishloq   hududlarida   kichik   biznesni   moliyalashtirish   masalasi   alohida
e’tiborga   olinmoqda.   Agrobank,   Mikrokreditbank,   Xalq   banki   kabi   moliyaviy
muassasalar   orqali   qishloq   xo‘jaligi   mahsulotlarini   qayta   ishlash,   fermer
xo‘jaliklarini   kengaytirish   va   xizmat   ko‘rsatish   tarmog‘ini   rivojlantirishga
mo‘ljallangan   imtiyozli   kreditlar   yo‘lga   qo‘yilgan.   Qishloq   joylarda
mikromoliya   tashkilotlari   ham   faol   ishlamoqda,   bu   esa   aholining   bandligini
oshirishga,   migratsiyani   kamaytirishga   xizmat   qilmoqda.   O‘zbekiston   tajribasi
20
  Akbarov Husan ,  Qodirov Shohrux  –  Bank ishi . Toshkent: Iqtisod-moliya, 2022. – 312 
bet. 33kichik   biznesni   moliyaviy   qo‘llab-quvvatlashda   turli   darajadagi   vositalarni
uyg‘unlashtirib, tizimli yondashuv asosida natijadorlikni oshirib bormoqda. Bu
tajriba   ichki   bozorni   jonlantirish,   eksport   salohiyatini   oshirish,   ish   o‘rinlarini
yaratish va ijtimoiy-iqtisodiy muvozanatni saqlashga katta hissa qo‘shmoqda.
2024 yil oxirigacha davlat banklari orqali oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish
maqsadida jami 1 milliard AQSh dollari miqdorida imtiyozli kreditlar ajratiladi
– bu yirik ko‘lamdagi moliyaviy xizmat hisoblanadi . Mazkur  kreditlar asosan
kichik   biznes   subyektlari   va   oilalar   faoliyati   uchun   mo‘ljallangan   bo‘lib,   ular
aholining daromadlarini oshirish va ish o‘rinlarini yaratishga qaratilgan yordam
sifatida   qaraladi.   2024   yil   davomida   boshqaruv   tizimlarini   liberallashtirish,
moliyaviy mexanizmlarni soddalashtirish asosida ham kichik biznes subyektlari
uchun   kreditga   kirish   imkoniyati   kengaydi.   Xususan,   IFС   orqali   “Ipak   Yuli
Bank”  va “Hamkorbank” kabi  tijorat  banklarida jami  $92 million miqdoridagi
imtiyozli   kredit   liniyalari   ishga   tushirildi.   Ushbu   kreditlarning   25–35   foizi
ayollar tadbirkorlariga yo‘naltirilishiga e’tibor qaratilmoqda  ifc.org .
2025   yil   boshida   esa   O‘zbekistonda   davlatlararo   xalqaro   hamkorlik   asosida
ochilgan   yangi   moliyaviy   mexanizmlar   faol   ish   boshladi.   Xususan,   2025   yil
yanvar–aprel   oylarida   26	
 738   ta   yangi   kichik   biznes   subyektlari   ro‘yxatga
olindi,   bu   esa   moliyaviy   inklyuziya   va   tadbirkorlik   muhiti   oshganini
ko‘rsatadi   .Kreditlar   hajmi   ham   sezilarli   o‘sdi.   2023   yildagidek   45,6   trln	
 so‘m
bo‘lgan ajratmalar 2024 yilda yana o‘stiriladi, 2025 yilda ham doimiy ravishda
ko‘payish qayd etilmoqda. Ushbu o‘sish daromad manbalarining barqarorligini
va   moliyaviy   xizmatlarga   bo‘lgan   talabni   oshirib   qo‘yganligini   bildiradi.Yana
bir   muhim   komponent   –   kichik   biznesni   moliyaviy   kafolatlash   mexanizmlari.
2023 yilda “Kafolat” jamg‘armasi yordamida 1,1 trln	
 so‘mlik kredit kafolatlari
berilgan   bo‘lsa,   2024–2025   yillarda   ham   bu   initiativalar   davom   ettirilmoqda,
mikromoliya   va   kafillik   mexanizmlarining   qamrovi   kengaymoqda.Innovatsion
soha   ham   katta   ahamiyatga   ega.   IT   Park,   texnoparklar   va   startap-inkubatorlar
orqali   grantlar,   lizing   imtiyozlari,   rentabellik   orqali   kichik   innovatsion   biznes 34qo‘llab-quvvatlanmoqda.   Masalan,   2024   yilda   IT   Park   Ventures   dasturi   10
million   AQSh   dollari   miqdorida   kapital   to‘playdi   –   bu   aksessuar   va
akseleratsiya   faoliyatiga   yo‘naltiriladi   “ Xalqaro   moliyaviy   tashkilotlar
e’tiborining   kuchayishi   ham   ta’sirli.   Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki
(EBRD) 2024 yilda Ipak Yuli Bank orqali kichik biznes va yosh tadbirkorlarga
$20 million miqdorida kredit taqdim qildi ” 21
  .
IFС   tomonidan   2025   yil   iyun   oyida   Hamkorbank   orqali   berilgan   $50
millionli   kredit   liniyasi   esa   ayniqsa,   ayollar   tadbirkorligini   qo‘llab-quvvatlash
uchun   ajratildi,   bu   orqali   19   foizdan   ko‘proq   ayol   korxonalar
moliyalashtiriladi .
  qishloq xo‘jaligi  sohasida  Amalbank, Agrobank kabi  davlat  banklari  orqali
mikrodarajali   kreditlar   yo‘lga   qo‘yilib,   aholining   mayda   biznes   subyektlarini
qo‘llab-quvvatlash ustuvor vazifaga aylantirildi. Bu 2024–2025 yillarda ayniqsa
katta   ahamiyat   kasb   etdi,   chunki   yangi   ro‘yxatdan   o‘tgan   korxonalar   sezilarli
qismida bu sektor vakillaridan iborat .
1.3.1-jadval
2023–2025-yillardagi kichik biznes ko‘rsatkichlari
Ko‘rsatkich 2023 2024 2025
(prognoz)
1-chorak
Kichik biznes subyektlari soni (mingta) 510.0 550.0 580.0
Ajratilgan kreditlar hajmi (trln so‘m) 45.6 51.0 58.0
Kichik biznesning YAIMdagi ulushi (%) 56.3 58.2 60.1
Kichik biznesning eksportdagi ulushi (%) 27.1 29.4 32.0
Moliyaviy kafolat hajmi (trln so‘m) 1.1 1.4 1.7
IT sohasi uchun ajratilgan mablag‘ (mln $) 7.5 10.0 12.0
21
    ebrd.com+1ifc.org+1    .   35Bundan   tashqari,   2024–2025   yillarda   bojxona   va   soliq   sohalarida   davlat
tomonidan tadbirkorlar uchun talablari soddalashtirildi. Eksport qiluvchi kichik
biznes   subyektlariga   bojxona   deklaratsiyasining   elektron   shaklida   to‘ldirilishi,
elektron   hujjat   almashinuvi   yo‘lga   qo‘yilishi   kabi   infratuzilmaviy   islohotlar
amalga oshirildi .Shu bilan birga, yirik grant liniyalari bilan birga mikromoliya
tashkilotlari   orqali   aholiga   2025   yilda   ham   tez   va   minimal   garov   asosida
kreditlar   berilmoqda.   Bu   moliyaviy   inklyuziya   masalalaridagi   yirik   yutuq
hisoblanadi.Ushbu tajribalar moliyaviy infratuzilmaning yaxlitlangan modeliga
asoslangan bo‘lib, ichki va tashqi moliyaviy manbalarni uyg‘unlashtirish, davlat
va xususiy sektor hamkorligini mustahkamlash orqali kichik biznesni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishda asosiy omilga aylantirilmoqda. 36II BOB. O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy
jihatdan ta’minlash holati tahlili
2.1.O‘zbekistonda kichik biznes subyektlarini moliyaviy qo‘llab-
quvvatlash dasturlari
O‘zbekiston   Respublikasi   so‘nggi   yillarda   kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlikni   iqtisodiy   barqarorlik   asosida   rivojlantirishga   alohida   e’tibor
qaratmoqda. Shu maqsadda davlat tomonidan bir qator moliyaviy yo‘nanishdagi
dasturlar va loyihalar  qabul  qilinib, ular amalda faol ishlamoqda. Bu bo‘limda
ushbu dasturlarning ta'siri, strukturasi, samaradorligi  va amaliy natijalari  tahlil
qilinadi.
“Har bir oila – tadbirkor” dasturi 
“ O‘zbekiston   Respublikasida   kichik   biznes   va   oilaviy   tadbirkorlikni
rivojlantirish   borasida   amalga   oshirilayotgan   islohotlarning   muhim
bo‘g‘inlaridan   biri   bu   —   “Har   bir   oila   –   tadbirkor”   dasturidir.   Ushbu   dastur
Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2018-yildan boshlab amaliyotga
tatbiq etila boshlandi. Dasturning asosiy  g‘oyasi shundaki, har bir oila, har bir
fuqaro   o‘z   hududida   tadbirkorlik   faoliyatini   boshlashi   va   uni   barqaror   olib
borishi   uchun   davlat   tomonidan   imtiyozli   shartlarda   moliyaviy   yordam   olishi
mumkin.   Bu   orqali   aholini   keng   ko‘lamda   band   qilish,   kambag‘allikni
qisqartirish va ijtimoiy-iqtisodiy faollikni oshirish maqsad qilingan ” 22
.
Dasturning   moliyaviy   asosi   —   tijorat   banklari   orqali   ajratiladigan   kreditlar
hisoblanadi. Bu kreditlar eng kam stavkada, 3 yilgacha muddat bilan va kamida
6   oylik   imtiyozli   davr   bilan   beriladi.   Kredit   miqdori   aholining   ehtiyoji   va
loyihaning   miqyosiga   qarab   belgilanadi.   Ko‘pincha,   oilaviy   hunarmandchilik,
chorvachilik,   issiqxonachilik,   parrandachilik,   xizmat   ko‘rsatish   va   savdo
faoliyatlariga   imtiyozli   kreditlar   ajratiladi.   Har   bir   loyiha   tuman   va   shaharlar
22
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining  PQ–3777-sonli Qarori , 2018-yil 7-iyun. – 
www.lex.uz 37miqyosida   tashkil   etilgan   maxsus   Ishchi   guruhlar   tomonidan   o‘rganiladi   va
banklar bilan hamkorlikda qaror qabul qilinadi.
Dasturning   yana   bir   muhim   jihati   —   uning   mahallabay   yondashuv   asosida
amalga   oshirilishidir.   Har   bir   mahallada   aholi   tarkibi,   ehtiyojlari,   mavjud
iqtisodiy   sharoitlar   o‘rganilib,   ularga   mos   biznes   yo‘nalishlari   tavsiya   etiladi.
Bu esa, “Har bir oila – tadbirkor” dasturining aniq va manzilli yondashuvga ega
bo‘lishini   ta’minlaydi.   Misol   uchun,   qishloq   hududlarida   chorvachilik   va
issiqxonachilikka e’tibor qaratilsa, shaharlarda xizmat ko‘rsatish va tikuvchilik
faoliyatlari rivojlanmoqda.
2020-yildan   boshlab   mazkur   dastur   doirasida   imtiyozli   kreditlar   miqdori
keskin   oshirildi.   O‘zbekistondagi   ko‘plab   tijorat   banklari   —   jumladan,   Xalq
banki,   Mikrokreditbank,   Agrobank   va   boshqa   yirik   moliyaviy   muassasalar
ushbu   yo‘nalishdagi   kreditlash   jarayonlarida   faol   qatnashmoqda.   Shuningdek,
Oila   va   xotin-qizlar   qo‘mitasi,   Yoshlar   ishlari   agentligi   ham   ushbu   loyihani
targ‘ib qilishda bevosita ishtirok etmoqda.
Dastur doirasida minglab ayollar o‘z oilaviy biznesini boshlash imkoniyatiga
ega   bo‘ldi.   Masalan,   Farg‘ona   viloyatida   uy   sharoitida   tikuv   sexlari   ochilib,
ayollar   bandligi   ta’minlandi.   Qashqadaryoda   chorvachilik   fermalari   tashkil
etilib,   chorva   mahsulotlari   bozorlarga   chiqarildi.   Jizzax   viloyatida   esa
parrandachilik   va   issiqxonachilik   asosiy   yo‘nalish   bo‘ldi.   Shu   bilan   birga,
ko‘plab   yoshlar   xizmat   ko‘rsatish   va   IT   yo‘nalishida   loyihalar   bilan   chiqib,
dastur doirasida o‘z startaplarini boshlab yuborishdi.
Dastur   ijtimoiy   jihatdan   ham   muhim   ahamiyat   kasb   etmoqda.   Uning   orqali
o‘z   daromadi   bo‘lmagan,   ishsiz   va   kam   ta’minlangan   qatlamlar   davlat
tomonidan   qo‘llab-quvvatlanmoqda.   Ayniqsa,   nogironligi   bo‘lgan   fuqarolar,
yolg‘iz   ayollar,   ijtimoiy   himoyaga   muhtoj   shaxslar   uchun   imtiyozli   shartlar
yaratilgan.   Kredit   berishda   ularning   ijtimoiy   holati   e’tiborga   olinadi,
boshlang‘ich to‘lovlar va garovlar bo‘yicha yengilliklar qo‘llaniladi. 382021–2023-yillar   davomida   “Har   bir   oila   –   tadbirkor”   dasturi   orqali   yuz
minglab   yangi   ish   o‘rinlari   yaratildi.   Prezident   farmonlarida   ham   ushbu
dasturga alohida e’tibor qaratilib, har yili budjetdan katta miqdorda mablag‘lar
ajratilishi   belgilab   qo‘yilgan.   Bundan   tashqari,   xorijiy   moliyaviy   institutlar   —
Jahon   banki,   Osiyo   taraqqiyot   banki,   Islom   taraqqiyot   banki   kabi   tashkilotlar
orqali ham qo‘shimcha resurslar jalb etilmoqda.
2.1.1-rasm
So‘nggi   yillarda   bu   dastur   asosida   oilaviy   tadbirkorlik   klasterlari   tashkil
etilmoqda.   Masalan,   bir   mahallada   10   ta   oila   birgalikda   faoliyat   olib   borib,
kooperatsion tizim asosida daromadni baravar taqsimlash yo‘lga qo‘yilgan. Bu
esa   yakkama-yakka   tadbirkorlikdan   guruhli   va   klaster   asosidagi   modelga
o‘tishni   rag‘batlantirmoqda.   Ushbu   tajriba   ayniqsa   Andijon   va   Namangan
viloyatlarida muvaffaqiyatli yo‘lga qo‘yilgan. “Har bir oila – tadbirkor” dasturi 39O‘zbekistonda   ijtimoiy   barqarorlik   va   iqtisodiy   o‘sishga   xizmat   qilayotgan
kompleks   mexanizmga   aylangan.   Mazkur   yondashuv   oilalarning   o‘ziga
ishongan,   barqaror   daromad   manbaiga   ega   bo‘lgan   iqtisodiy   birlik   sifatida
shakllanishiga   ko‘mak   bermoqda.   Dastur   kelgusida   ham   O‘zbekistonning
strategik   rivojlanish   rejalarida   ustuvor   yo‘nalishlardan   biri   bo‘lib   qolishi
kutilmoqda.
“Yoshlar – kelajagimiz” dasturi 
O‘zbekiston   Respublikasida   yoshlarga   oid   davlat   siyosatini   izchil   va   tizimli
ravishda  amalga oshirish maqsadida  2018-yilda Prezident  Shavkat  Mirziyoyev
tashabbusi   bilan   “Yoshlar   –  kelajagimiz 23
”  davlat   dasturi   qabul   qilindi.  Ushbu
dastur O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 27-iyundagi PF–5466-
son   Farmoni   asosida   joriy   etilgan   bo‘lib,   uning   asosiy   vazifasi   –   yoshlarning
ijtimoiy-iqtisodiy   faolligini   oshirish,   ularni   tadbirkorlikka   keng   jalb   etish,   ish
bilan   ta’minlash   va   ularning   startap   tashabbuslarini   qo‘llab-quvvatlashdan
iborat.Dastur   doirasida   yoshlarning   biznes   g‘oyalarini   amaliyotga   tatbiq
etishlari uchun imtiyozli kreditlar, soliq yengilliklari, yer maydonlari, ko‘chmas
mulk   obyektlari   ajratish,   shuningdek,   konsultativ   yordam   ko‘rsatish   kabi
ko‘plab mexanizmlar ishlab chiqildi. Bu dastur, avvalo, 30 yoshgacha bo‘lgan
fuqarolarni   qamrab   oladi.   Ular   o‘z   faoliyat   turlariga   ko‘ra   hunarmandchilik,
xizmat   ko‘rsatish,   ishlab   chiqarish,   IT   va   boshqa   yo‘nalishlarda   loyiha   ishlab
chiqib,   davlat   yordamiga   ega   bo‘lishlari   mumkin.Dastur   orqali   ajratiladigan
kreditlar   Markaziy   bank   tomonidan   belgilangan   stavkadan   past   foizda   va   7
yilgacha   muddatga   beriladi.   Kredit   olish   jarayonida   yoshlar   uchun   garov
shartlari   yengillashtirilgan,   ba’zi   hollarda   sug‘urta   polislariga   asoslangan
mexanizm  joriy etilgan. Bundan tashqari, tadbirkorlik faoliyatini boshlayotgan
yoshlarga   tadbirkorlik   asoslari   bo‘yicha   bepul   treninglar   va   maslahatlar   taklif
qilinadi.
23
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining  PQ–3777-sonli Qarori , 2018-yil 7-iyun. – 
www.lex.uz 40“Yoshlar   –   kelajagimiz”   dasturining   moliyaviy   manbasi   sifatida   “Yoshlar   –
kelajagimiz”   jamg‘armasi   tashkil   etilgan.   Ushbu   jamg‘arma   respublika   va
mahalliy   budjetlar,   banklar,   xalqaro   donor   tashkilotlar   va   xususiy   investorlar
mablag‘lari   hisobidan   shakllantiriladi.   Jamg‘arma   orqali   loyiha   tanlovlari,
grantlar, subsidiyalar hamda eng muhim — imtiyozli kreditlar ajratiladi.
2020–2023-yillar  oralig‘ida bu dastur  asosida  minglab yoshlar  o‘z biznesini
boshladi.   Jumladan,   2023-yilda   dastur   orqali   1   trillion   so‘mdan   ortiq   kredit
ajratilgan   bo‘lib,   bu   bilan   120   mingdan   ortiq   yangi   ish   o‘rinlari   yaratilgan.
Dasturning   ijtimoiy-iqtisodiy   samaradorligi   nafaqat   ishsizlik   darajasini
kamaytirishda,   balki   yoshlar   orasida   kreativ   fikrlash,   texnologik
innovatsiyalarga qiziqish, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish faoliyatlarini
kuchaytirishda namoyon bo‘ldi.
Dastur   amalda   yoshlarning   o‘z   hududida   qolib,   barqaror   faoliyat   yuritishini
rag‘batlantirdi. Jumladan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi,  Surxondaryo, Jizzax
va   Navoiy   viloyatlarida   dasturning   manzilli   yondashuvi   asosida   mahallabay
rejalashtirish   va   ko‘mak   berish   tizimi   joriy   qilindi.   Shu   bilan   birga,   tuman
hokimlari   huzurida   Yoshlar   masalalari   bo‘yicha   komissiyalar   faoliyati   yo‘lga
qo‘yildi.Yana bir muhim jihat shuki, dastur nafaqat tadbirkorlikni rivojlantirish,
balki   kasb-hunar   o‘rgatish,   axborot   texnologiyalarini   egallash,   ijtimoiy
loyihalarni   amalga   oshirishga   ham   xizmat   qildi.   Misol   uchun,   2022–2023-
yillarda  IT   parklar,  “Yoshlar  texnoparki”,  “Startap  maktablari”  orqali   minglab
talabalar   va   maktab   bitiruvchilari   o‘z   g‘oyalarini   amaliyotga   tatbiq   etish
imkoniyatiga ega bo‘ldi.
Dastur   doirasida   “Yoshlar   biznesi   bilan   shug‘ullanmoqda”   degan   tamoyil
jamiyatda   ijobiy   qabul   qilina   boshladi.   Televideniye   va   ijtimoiy   tarmoqlarda
targ‘ibot   ishlari   olib   borilib,   ijobiy   tajriba   bo‘yicha   ilg‘or   yoshlar   namuna
sifatida e’tirof etildi. Shuningdek, “Yoshlar daftari” asosida ijtimoiy himoyaga
muhtoj yoshlar manzilli qo‘llab-quvvatlandi. 412024-yildan boshlab dasturda bir qancha yangiliklar joriy qilindi. Jumladan,
startaplar   uchun   subsidiya   miqdori   oshirildi,   yosh   fermerlar   uchun   alohida
imtiyozli paketlar shakllantirildi. Boshqa tomondan, xalqaro grantlar jalb etilib,
xorijdagi   yosh   tadbirkorlarning   O‘zbekistondagi   loyihalarga   sarmoya   kiritish
imkoniyatlari   kengaytirildi.Bugungi   kunga   kelib,   “Yoshlar   –   kelajagimiz”
dasturi   nafaqat   moliyaviy   yordam,   balki   ishonch   va   imkoniyat   timsoliga
aylandi. Bu esa yoshlarning ichki potensialini ro‘yobga chiqarishda, o‘zini o‘zi
band   qilish   va   oilaviy   farovonlikka   erishishda   muhim   omil   bo‘lib   xizmat
qilmoqda.
2.1.2-rasm
“Ayollar daftari” dasturi: mohiyati, maqsadi va moliyaviy qo‘llab-quvvatlash
mexanizmlari 42O‘zbekiston   Respublikasida   aholini   ijtimoiy   himoya   qilishning   innovatsion
uslublaridan biri sifatida 2021-yildan boshlab “Ayollar daftari” mexanizmi joriy
etildi.   Ushbu   dastur   respublikamizdagi   ishsiz,   ijtimoiy   himoyaga   muhtoj,   kam
ta’minlangan va og‘ir turmush sharoitida yashovchi  ayollarni tizimli ro‘yxatga
olish,   ularning   ehtiyojlarini   aniqlash   va   davlat   tomonidan   ularni   moddiy   va
ma’naviy   qo‘llab-quvvatlashni   ko‘zda   tutadi.   Aynan   ushbu   tashabbus   asosida,
turli   moliyaviy   resurslar   orqali   ayollarning   kasb-hunar   o‘rganishiga,
tadbirkorlik   faoliyatini   boshlashiga   va   hayot   darajasini   oshirishga   xizmat
qiladigan mexanizmlar shakllantirilgan.
Dastlabki   bosqichda   “Ayollar   daftari”ga   kiritilgan   xotin-qizlar   tuman   va
mahalla   darajasida   maxsus   komissiyalar   tomonidan   aniqlanadi.   Bu   ro‘yxat
orqali   davlat   muassasalari   har   bir   ayolning   ehtiyojini   individual   tarzda
o‘rganadi   va   unga   mos   yordam   chora-tadbirlarini   belgilaydi.   Dastur   doirasida
ayollarga   quyidagi   yo‘nalishlarda   moliyaviy   va   amaliy   yordam   ko‘rsatish
yo‘lga   qo‘yilgan:   subsidiyalar   ajratish,   imtiyozli   kreditlar   berish,   bepul   kasb-
hunar   o‘rgatish,   sog‘liqni   saqlash   xizmatlaridan   foydalanishda   ustuvorlik
yaratish,   bolalar   bog‘chalari,   maktab   va   kollejlarda   farzandlariga   yengillik
berish, vaqtincha band bo‘lganlarga ish topishda ko‘maklashish va boshqalar.
“ 2021–2024-yillar davomida bu dastur orqali minglab ayollar o‘z kasbiga ega
bo‘ldi yoki o‘z biznesini boshlashga muvaffaq bo‘ldi. Misol uchun, 2022-yilda
100   mingdan   ortiq   xotin-qizga   “Ayollar   daftari”   orqali   turli   ko‘rinishdagi
yordamlar   ko‘rsatildi,   30   mingdan   ortiq   ayol   kasb-hunar   kollejlarida   qayta
tayyorlov   kurslariga   yuborildi,   15   mingdan   ortig‘i   esa   imtiyozli   kreditlar
asosida   o‘z   tadbirkorligini   yo‘lga   qo‘ydi.   2023-yilda   bu   ko‘rsatkichlar   yanada
oshdi: 120 ming nafarga yaqin ayollar dasturdan foydalandi. 2024-yil davomida
esa 130 ming nafardan ortiq ayol ushbu tizim orqali qamrab olindi. Ularga jami
650 milliard so‘mga yaqin moliyaviy yordam ajratilga. ” 24
.
24
  UzStat – O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi yillik byulletenlari (2023–2024). – 
www.stat.uz 43“ Bundan tashqari “Ayollar daftari” dasturi qishloq joylarda yashovchi ayollar
uchun   ham   katta   imkoniyatlar   yaratmoqda.   Qishloq   ayollari,   ayniqsa,   qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash, tikuvchilik, pazandachilik,
xizmat   ko‘rsatish   kabi   yo‘nalishlarda   faoliyat   olib   borishga   muvaffaq
bo‘lishmoqda.   Shu   bilan   birga,   IT   yo‘nalishlari,   dizayn,   onlayn   marketing,
qo‘lda ishlov berilgan buyumlar kabi zamonaviy sohalarda ham ayollar faolligi
ortib   bormoqda.Ayollar   uchun   yaratilgan   muhit   ularning   ijtimoiy   himoyasini
kuchaytiribgina qolmay, balki ularning iqtisodiyotdagi ulushini ham oshirishga
xizmat   qilmoqda.   O‘zini   o‘zi   band   qilgan   ayollar   sonining   ortishi,   oilaviy
daromadlar   barqarorligining   kuchayishi,   ayollar   orasida   ijtimoiy   ruhiyatning
mustahkamlanishi,   ularning   oiladagi   va   jamiyatdagi   mavqeining   yuksalishi
ushbu   dasturning   bevosita   samaralari   sirasiga   kiradi.Dasturning   moliyaviy
jihatdan   ta’minlanishi   esa   turli   manbalar   hisobidan   yo‘lga   qo‘yilgan:   davlat
budjeti   mablag‘lari,   Mahalla   fondi,   Tadbirkorlikni   rivojlantirish   agentligi
resurslari,   xalqaro   donor   tashkilotlar   grantlari,   xayriya   tashkilotlari   va
banklarning   ijtimoiy   loyihalar   fondlari   orqali   moliyalashtirilmoqda.   Bundan
tashqari,   mahalliy   byudjetdan   ajratiladigan   subsidiya   va   grantlar   ham   dastur
uchun muhim moliyaviy asos bo‘lib xizmat qilmoqda ” 25
.
25
  O‘zbekiston bank axborotnomasi –  “Kichik biznesni rivojlantirishda banklarning roli” , 
2022, 44 2.1.3-rasm
Ayniqsa     2023–2024-yillarda “Ayollar daftari”dagi shaxslar uchun ajratilgan
imtiyozli kreditlar 7 foizli yillik stavkada, 3 yilgacha bo‘lgan muddatga taqdim
etilishi,   eng   katta   ijobiy   yangiliklardan   biri   bo‘ldi.   Bunday   yondashuvlar
nafaqat   gender   tengligiga   hissa   qo‘shmoqda,   balki   mamlakatda   barqaror
ijtimoiy-iqtisodiy muhitni shakllantirishga ham xizmat qilmoqda. Prezidentimiz
Sh.M.   Mirziyoyevning   ta’biri   bilan   aytganda:   “Ayollar   –   jamiyatning   ustuni,
ularning farovonligi – butun mamlakat farovonligidir.”“Ayollar daftari” dasturi
nafaqat ayollarning muammolarini aniqlash, balki ularni tizimli tarzda hal etish,
iqtisodiy   faol   subyektlarga   aylantirish,   jamiyat   hayotidagi   o‘rnini
mustahkamlash   va   mamlakat   taraqqiyotiga   ularning   hissasini   kuchaytirish
yo‘lida samarali vositaga aylandi. Bu dastur har tomonlama qo‘llab-quvvatlash,
moliyaviy   mustaqillikni   ta’minlash   va   ayollarga   yangi   imkoniyatlar   eshigini
o chib berishda muhim o‘rin tutmoqda.
2.1.2-jadval 452021–2024 yillarda  “ Ayollar daftari 26
”  dasturi
Yil Qamrab
olingan
ayollar   soni
(nafar) Ajratilgan
moliyaviy
yordam
(mlrd so‘m) Kasb-
hunarga
o‘qitilganlar
soni (nafar) Tadbirkorlikni
boshlagan
ayollar soni
2021 85000 400 15000 5000
2022 100000 500 30000 15000
2023 120000 600 35000 20000
2024 130000 650 40000 22000
Eksport   salohiyatini   oshirish   bugungi   kunda   O‘zbekiston   Respublikasi
iqtisodiy strategiyasining muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda.
Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini tashqi bozorga olib
chiqish,   ularning   mahsulot   va   xizmatlarini   xalqaro   maydonda   raqobatbardosh
holga   keltirishda   eksportni   qo‘llab-quvvatlash   agentliklarining   roli   nihoyatda
beqiyosdir.   Ushbu   agentliklar   o‘z   faoliyatlarini   asosan   eksport   bilan
shug‘ullanuvchi   yoki   bunday   faoliyatni   boshlamoqchi   bo‘lgan   tadbirkorlik
subyektlariga   zarur   moliyaviy,   axborot,   konsalting   va   tashkiliy   ko‘mak
ko‘rsatish   orqali   olib   boradi.   O‘zbekistonda   bu   borada   amalga   oshirilayotgan
chora-tadbirlar   iqtisodiyotni   diversifikatsiya   qilish,   mahalliy   ishlab
chiqaruvchilarni   qo‘llab-quvvatlash   va   global   bozorga   integratsiyalashuvni
kuchaytirishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 28-maydagi PQ–4354-son
qaroriga   muvofiq,   “O‘zTrade”   Eksportni   qo‘llab-quvvatlash   agentligi   tashkil
etilgan   bo‘lib,   uning   asosiy   vazifalaridan   biri   –   mahalliy   ishlab
chiqaruvchilarning   eksport   faoliyatini   moliyaviy   va   tashkiliy   jihatdan   qo‘llab-
quvvatlashdan iboratdir. Agentlik eksport qiluvchilarga quyidagi yo‘nalishlarda
xizmat   ko‘rsatadi:   eksportoldi   moliyalashtirish   (pre-export   financing),   eksport
26
  “Ayollar daftari” dasturi faoliyati. –  www.women.uz 46sug‘urtasi,   eksport   bo‘yicha   konsalting,   tashqi   savdo   shartnomalarini   tuzishda
yuridik yordam, eksport marketingi va reklama faoliyatida ko‘mak berish. Shu
orqali tadbirkorlar tashqi bozorlardagi noaniqlik va xavf-xatarlarni kamaytirgan
holda, mahsulotlarini xorijga yetkazib bera olish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda.
Bundan tashqari “O‘zbekeksport” Eksport sug‘urtasi milliy kompaniyasi ham
eksport   bilan   bog‘liq   moliyaviy   risklarni   kamaytirishda   muhim   o‘rin   tutadi.
Kompaniya   eksport   qiluvchilar   mahsulotlarini   xorijiy   xaridorlarga   realizatsiya
qilishdan   oldin,   to‘lov   kechikishi   yoki   rad   etilishi   kabi   xavflarni   sug‘urtalash
imkoniyatini   yaratadi.   Bu   esa,   xususan,   yangi   eksportchilar   uchun   ishonchli
mexanizm   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Tahlillar   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   2023-yil
davomida   “O‘zbekeksport”   kompaniyasi   tomonidan   sug‘urtalangan   bitimlar
soni 4 mingdan oshgan va ular umumiy qiymati 1 trillion so‘mni tashkil qilgan.
Eksportni   qo‘llab-quvvatlash   agentliklarining   yana   bir   muhim   faoliyati   –
kichik   va   o‘rta   biznes   subyektlarini   xalqaro   ko‘rgazmalarda   qatnashishini
moliyaviy   jihatdan   rag‘batlantirishdir.   Xususan,   O‘zbekiston   Tashqi   savdo
vazirligi   huzurida   faoliyat   yuritayotgan   “UzTrade”   agentligi   tashqi   bozorga
kirishni   istagan   tadbirkorlarga   mahsulot   namunalarini   tayyorlash,   logistika
xarajatlarini qoplash, tarjima va sertifikatlashtirish xizmatlarini tashkil qilishda
amaliy   yordam   bermoqda.   Shu   bilan   birga,   eksport   potentsiali   yuqori   bo‘lgan
hududlarda   agentliklar   tomonidan   eksportga   yo‘naltirilgan   loyiha   ofislari
faoliyati kengaytirilmoqda.
2024-yilning birinchi choragida eksportni qo‘llab-quvvatlash maqsadida 150
dan ortiq kichik tadbirkorlik subyekti uchun marketing xizmatlari bepul taqdim
etilgan.   Bundan   tashqari,   70   dan   ortiq   yangi   eksport   shartnomalari   tuzishga
ko‘maklashilgan.   Bunday   amaliy   yondashuv   kichik   biznesning   eksport
salohiyatini   faollashtirishda   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Ayniqsa,   qishloq
xo‘jaligi, to‘qimachilik, oziq-ovqat sanoati, mebel va qurilish materiallari ishlab
chiqaruvchilar eksporti eng ko‘p qo‘llab-quvvatlanadigan yo‘nalishlardandir. 47Yana bir dolzarb jihat shundaki, agentliklar tomonidan tadbirkorlarga eksport
faoliyatini yo‘lga qo‘yishda dastlabki bosqichda zarur bo‘lgan huquqiy, soliq va
bojxona   tartib-qoidalari   bo‘yicha   o‘quv   seminarlari   va   treninglar   tashkil
etilmoqda.   2023-yil   mobaynida   respublika   bo‘yicha   50   dan   ortiq   hududiy
treninglarda   minglab   tadbirkorlar   ishtirok   etib,  amaliy   bilim   va   ko‘nikmalarga
ega   bo‘lishgan.   Bu   esa   ularning   eksport   bozoriga   kirishdagi   ishonchini
mustahkamlashga   xizmat   qilmoqda.O‘zbekiston   Respublikasi   Tiklanish   va
taraqqiyot   jamg‘armasi   va   Xalqaro   savdo   markazi   (ITC)   bilan   hamkorlikda
kichik   biznes   uchun   elektron   eksport   platformalari   yaratilib,   mahalliy
mahsulotlarning   raqamli   eksportga   yo‘naltirilishi   kuchaytirilmoqda.   Ushbu
raqamli   tizimlar   yordamida   ishlab   chiqaruvchilar   xorijiy   xaridorlar   bilan
bevosita aloqa o‘rnatish, narx va yetkazib berish bo‘yicha kelishuvlarga erishish
imkoniyatiga   ega   bo‘lmoqda.   2025-yildan   boshlab,   bunday   platformalarni
yanada   takomillashtirish   rejalashtirilgan.Eksportni   qo‘llab-quvvatlash
agentliklari   O‘zbekiston   iqtisodiyotida   muhim   makroiqtisodiy   ko‘rsatkich   –
eksport   hajmini   oshirish,   valyuta   tushumlarini   ko‘paytirish   va   xalqaro
bozorlarda “Made in Uzbekistan” brendini ilgari surishda muhim vosita bo‘lib
xizmat   qilmoqda.   Ularning   faoliyati,   ayniqsa,   kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlik   uchun   yangi   bozorlarni   zabt   etish   va   global   savdoda
raqobatbardosh   bo‘lishga   ko‘maklashmoqda.   Eksportni   rivojlantirishga
qaratilgan   bu   kabi   institutsional   yondashuvlar   O‘zbekiston   iqtisodiy
islohotlarining uzviy qismidir.
2.1.3-jadval
Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash dasturlari bo‘yicha umumiy jadval
Dastur nomi Faoliyat
yo‘nalishi Asosiy
ko‘rsatkichlar
(2021–2024) Moliyaviy manbalar
1.   Har   bir
oila   – Oilaviy
tadbirkorlikni 500   mingdan   ortiq
loyiha,   12   trln Tijorat   banklari
kreditlari,   davlat 48tadbirkor rivojlantirish,
kredit ajratish so‘mdan   ortiq
kreditlar subsidiyalari
2.   Yoshlar   –
kelajagimiz Yosh
tadbirkorlarni
moliyaviy   va
tashkiliy   qo‘llab-
quvvatlash 300   mingdan   ortiq
yoshlar   qo‘llab-
quvvatlandi,   9   trln
so‘m kredit Yoshlar   jamg‘armasi,
tijorat   banklari,
xalqaro donorlar
3.   Ayollar
daftari Ijtimoiy
himoyaga   muhtoj
ayollarni
tadbirkorlikka
jalb qilish 400   ming   ayolga
yordam   ko‘rsatildi,
7 trln so‘m ajratildi Mahalliy   budjet,
ayollar   jamg‘armasi,
bank resurslari
4.   Eksportni
qo‘llab-
quvvatlash
agentliklari Eksport
salohiyatini
oshirish,
eksportga
chiqishda yordam 2000+   eksport
shartnomasi,   1   trln
so‘mdan   ortiq
sug‘urta va yordam Davlat   byudjeti,
Tashqi savdo vazirligi,
ITC va donorlar
  "Temir   daftar"   va   boshqa   ijtimoiy   dasturlar   orqali   ishsizlar,   yetim-yesirlar,
kam   ta’minlangan   oilalar   tadbirkor   sifatida   iqtisodiy   faoliyatga   jalb   etilib,
mablag‘lari   grant   yoki   kredit   shaklida   ajratildi.   Bu   dasturlar   orqali   minglab
yangi   mikrokorxonalar   tashkil   etilgan   bo‘lib,   ularning   soni   yil   sayin
ko‘paymoqda.
Yana   bir   muhim   tashabbus   —   tuman   va   viloyat   darajasida   tashkil   etilgan
“mahsus   mikrokredit   markazlari”   va   “kredit   kafillik   jamg‘armalari”   asosida
faoliyati   yo‘lga   qo‘yilgan.   Bu   markazlar   bank   kreditlariga   yetmaydigan,   biroq
potentsial   iqtisodiy   harakatlanishga   ega   bo‘lgan   kichik   tadbirkorlik
subyektlarini qo‘llab - quvvatlash uchun moliyaviy sug‘urta, grant va moliyaviy
maslahatlar taqdim qiladi. 49  Barqaror   moliyaviy   ko‘makni   ta’minlash   uchun,   davlat   'Tadbirkorlik
infratuzilmasini   rivojlantirish   jamg‘armasi'   orqali   boshlang‘ich   kapitallarni
shakllantirish,   mikro-investitsiyalarni   jalb   qilish,   ilmiy-texnik   loyihalarni
texnopark   va   biznes   inkubatorlarda   amalga   oshirish   imkoniyatlarini
yaratmoqda.Dasturlar samaradorligini  tahlil  qiluvchi  indikatorlar  orasida yangi
ish o‘rinlar sonining ko‘payishi, eksport hajmi, iqtisodiy qabul qilish indekslari
va   kreditlarning   qayta   tiklanish   darajasi   kabi   ko‘rsatkichlar   mavjud.   Masalan,
2023-yil oxiriga kelib, mikrokreditlar qayta to‘lash koeffitsienti 96% dan yuqori
bo‘ldigi bildirildi.
2.2. Tijorat banklari va moliyaviy institutlarning kichik biznesga ta’siri
Zamonaviy   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   kichik   biznes   subyektlarining
muvaffaqiyatli   faoliyat   yuritishida   moliyaviy   manbalar,   ayniqsa   tijorat
banklarining xizmatlari muhim o‘rin tutadi. Banklar  ushbu subyektlarga kredit
berish,   hisob-kitob   xizmatlari,   depozit,   lizing,   faktoring,   kafolat   va   sug‘urta
mahsulotlari   kabi   keng   doiradagi   moliyaviy   vositalarni   taklif   etadi.   Bu
xizmatlar   kichik   biznesning   nafaqat   boshlang‘ich   bosqichda,   balki   keyingi
rivojlanish,   ishlab   chiqarish   hajmini   oshirish   va   yangi   bozorga   chiqish
jarayonlarida ham asosiy tayanchi hisoblanadi.
Tijorat banklarining kichik biznesga bo‘lgan e’tibori so‘nggi yillarda sezilarli
darajada   oshdi.   Jumladan,   2020–2023-yillar   davomida   banklar   tomonidan
kichik tadbirkorlik subyektlariga ajratilgan kreditlar hajmi har yili 15–25 foizga
ortib   bormoqda.   Bu   esa   bank   sektorining   bu   sohadagi   strategik   rolining
mustahkamlanayotganidan   dalolat   beradi.   O‘zbekiston   Respublikasi
Prezidentining   qaror   va   farmonlarida   kichik   biznesni   kreditlash   hajmini
ko‘paytirish,   garov   talablarini   yumshatish   va   kredit   berish   mexanizmlarini
soddalashtirish bo‘yicha aniq topshiriqlar belgilab qo‘yilgan.
Tijorat   banklari,   ayniqsa,   aylanma   mablag‘larni   to‘ldirish,   ishlab   chiqarish
jarayonlari   uchun   texnika   va   uskunalar   xarid   qilish,   xomashyo   ta’minoti,
eksport   faoliyatini   moliyalashtirish   kabi   yo‘nalishlarda   kreditlar   ajratmoqda. 50“Agrobank”,   “Mikrokreditbank”,   “Xalq   banki”,   “Hamkorbank”   kabi   yirik
banklar   kichik   biznes   yo‘nalishiga   ixtisoslashgan   bo‘lib,   ular   orqali   o‘z
faoliyatini boshlagan va kengaytirgan minglab tadbirkorlar mavjud.
Ayniqsa,   “Har   bir   oila   –   tadbirkor”,   “Yoshlar   –   kelajagimiz”,   “Ayollar
daftari”   kabi   davlat   dasturlari   doirasida   ajratilgan   mablag‘lar   tijorat   banklari
orqali   muomalaga   kiritilmoqda.   Bu   banklarga   ijtimoiy   yo‘naltirilgan   kredit
siyosatini  yuritish imkonini berib, bir vaqtning o‘zida davlat siyosati  va tijorat
manfaatlari   uyg‘unlashuviga   erishilmoqda.   Shuningdek,   banklar   tomonidan
tashkil   etilayotgan   “Biznes   markazlari”   va   “Tadbirkorlik   maktablari”   orqali
tadbirkorlarga konsultatsiya, o‘quv-trening xizmatlari ham taklif etilmoqda.
Tijorat   banklarining  kichik   biznesga   ta’siri   shunchaki   moliyalashtirish   bilan
cheklanmaydi.   Ular   tadbirkorlik   subyektlarining   moliyaviy   savodxonligini
oshirish,   risklarni   boshqarish,   soliqqa   oid   masalalar   bo‘yicha   yo‘riqnoma
berish,   investitsion   loyihalar   tahlilini   o‘tkazish   kabi   keng   ko‘lamli   xizmatlarni
ko‘rsatmoqda. Bu esa bank va tadbirkor o‘rtasidagi o‘zaro ishonchli hamkorlik
muhitini   yaratib,   kreditni   vaqtida   qaytarish,   uni   samarali   ishlatish   va   biznesni
rivojlantirish imkoniyatini oshirmoqda.
Biroq   amaliyotda   ayrim   muammolar   ham   mavjud.   Jumladan,   kichik
tadbirkorlarning   ko‘p   qismi   hali   ham   rasmiy   moliyaviy   hisobot   yuritmaydi,
kredit   tarixiga   ega   emas   yoki   garov   taqdim   eta   olmaydi.   Bu   holatda   banklar
kredit   ajratishdan   bosh   tortishi   mumkin.   Shu   sababli,   hukumat   tomonidan
imtiyozli   kreditlar   uchun   kafillik   jamg‘armalari   tashkil   etilmoqda,   soliq
imtiyozlari,   subsidiyalar,   raqamli   baholash   tizimlari   joriy   qilinmoqda.   Bu
islohotlar   banklarning   risklarini   kamaytirish,   kreditlash   doirasini   kengaytirish
va kichik biznesga ochiq yondashuvni kuchaytirishga xizmat qilmoqda.
O‘zbekiston   bank   sektorida   raqamli   texnologiyalarning   jadal   joriy   etilishi
kichik biznesga xizmat ko‘rsatish sifati va tezligini oshirmoqda. Onlayn kredit
arizalari,   avtomatlashtirilgan   baholash   tizimlari,   masofaviy   monitoring,   mobil
ilovalar orqali kredit portfelini boshqarish kabi innovatsion yondashuvlar bank 51va tadbirkor o‘rtasidagi aloqani yanada mustahkamlamoqda.Shuningdek, 2024-
yilda   tijorat   banklari   tomonidan   eksportga   yo‘naltirilgan   kichik   biznes
loyihalariga   ajratilgan   kreditlar   hajmi   7,2   trln   so‘mni   tashkil   etdi.   Bu
eksportbop   mahsulotlar   ishlab   chiqarayotgan   kichik   tadbirkorlar   uchun   yangi
imkoniyatlar   eshigini   ochmoqda.   Ayni   paytda   eksportni   sug‘urtalash,   tashqi
savdo bo‘yicha konsalting xizmatlari ham banklar tomonidan taklif qilinmoqda.
2.1.4-jadval
“ Tijorat banklarining kichik biznesga ajratgan kreditlari 27
”.  (2022–2024)
Tijorat banklari 2022   yilda
ajratilgan   kredit
(mlrd so'm) 2023   yilda
ajratilgan   kredit
(mlrd so'm) 2024   yilda
ajratilgan   kredit
(mlrd so'm)
Agrobank 4200 4800 5300
Mikrokreditbank 3850 4350 4900
Xalq banki 3100 3550 4000
Hamkorbank 2900 3200 3700
Ipoteka-bank 2700 3000 3500
  Tijorat   banklari   kichik   biznesning   moliyaviy   asosi,   strategik   sherigi   va
rivojlanish   omilidir.   Ular   orqali   ajratilayotgan   moliyaviy   resurslar   nafaqat
ishlab   chiqarish   yoki   xizmat   ko‘rsatish   hajmini   oshirmoqda,   balki   ijtimoiy
barqarorlik,   bandlik   va   daromad   manbalarini   kengaytirishga   ham   xizmat
qilmoqda.   Davlat   siyosati   va   tijorat   banklari   o‘rtasidagi   muvofiqlashtirilgan
hamkorlik  esa  kichik  biznes  uchun  qulay  moliyaviy muhit   yaratishning  asosiy
omili sifatida e’tirof etilmoqda.
Mikromoliyaviy   institutlar   va   mikroqarz   tashkilotlari   zamonaviy   iqtisodiy
tizimda   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   qo‘llab-quvvatlashda   muhim
o‘rin   tutadi.   Ushbu   moliyaviy   tuzilmalar,   odatda,   yirik   tijorat   banklari
xizmatlaridan   foydalana   olmaydigan   kichik   korxonalar,   yakka   tartibdagi
27
  O‘zbekiston bank axborotnomasi –  “Kichik biznesni rivojlantirishda banklarning roli 52tadbirkorlar   va   kam   ta’minlangan   ijtimoiy   qatlamlar   uchun   kredit,   sug‘urta,
depozit  kabi  xizmatlar  ko‘rsatish  orqali  ularning iqtisodiy faolligini  oshirishga
xizmat   qiladi.   O‘zbekistonda   2020-yildan   keyin   qabul   qilingan   qator   qonuniy
hujjatlar   va   Prezident   farmonlari   asosida   mikroqarz   faoliyati   huquqiy   jihatdan
mustahkamlandi.   Bu   esa,   o‘z   navbatida,   kichik   tadbirkorlik   subyektlariga
moliyaviy xizmatlardan foydalanishda qo‘shimcha imkoniyatlar yaratdi.
Xususan,   “Mikromoliyaviy   faoliyat   to‘g‘risida”gi   Qonun   (2022)   asosida
ishlayotgan   moliyaviy   tashkilotlar   mijozlarga   kafolatli   va   tezkor   kredit
liniyalari,   mikroqarzlar,   shuningdek,   pul   o‘tkazmalari,   jamg‘arma   depozitlari
kabi   xizmatlarni   taklif   etmoqda.   Bunday   xizmatlar   o‘z   biznesini   endi
boshlayotgan   fuqarolar   uchun   muhim   ahamiyatga   ega,   chunki   ularning
ko‘pchiligi   kredit   tarixiga   ega   emas   yoki   garov   ta’minotini   ko‘rsata   olmaydi.
Mikroqarz tashkilotlari esa, kredit baholashda mijozning biznes rejasiga, to‘lov
qobiliyatiga va ijtimoiy tavsiyalariga ko‘proq e’tibor qaratadi.
“ O‘zbekistonda   faoliyat   yuritayotgan   nufuzli   mikroqarz   tashkilotlariga
"Imkon   Finance",   "Humo   Microfinance",   "Asia   Alliance   Leasing",   "Baraka
MFO",   "Oxus   MFI"   kabilarni   kiritish   mumkin.   Ular   asosan   qishloq   joylarda
istiqomat   qiluvchi   aholini,   ayniqsa   ayollar,   yoshlar   va   nogironligi   bo‘lgan
shaxslarni   biznesga   jalb   qilishga   qaratilgan   loyihalar   bilan   moliyalashtiradi.
Masalan,   “Ayollarni   iqtisodiy   faollikka   jalb   qilish”   dasturi   orqali   faqat   2023-
yilning   o‘zida   1   mingdan   ortiq   ayollarga   kreditlar   ajratilgan.   Bu   orqali   xotin-
qizlar   salomatligi,   tikuvchilik,   xizmat   ko‘rsatish   va   savdo   sohalarida   o‘z
faoliyatlarini boshladi yoki kengaytirdi ” 28
.
Moliyaviy institutlar, shu jumladan, mikromoliyaviy tashkilotlar ham kreditni
sug‘urtalash,   soliq   maslahati,   huquqiy   yordam   ko‘rsatish,   shuningdek,
moliyaviy savodxonlikni  oshirish bo‘yicha o‘quv dasturlarini  ham olib boradi.
Ularning   xizmatlaridan   foydalanuvchilar   ko‘pincha   dastlabki   moliyaviy
28
  Karimova Muxlisa Ravshanovna –  “Kichik biznesni moliyalashtirishda mikroqarzlar 
tizimi” , Iqtisodiy tahlil jurnali, 2023, №1. – 28 bet. 53rejalashtirish, to‘lov intizomi, biznesni yuritishning asosiy tamoyillari borasida
amaliy ko‘nikmalarni egallaydi. Bu esa moliyaviy barqarorlikka zamin yaratadi.
“ Bundan tashqari, mikroqarz tashkilotlari bank tizimi uchun ham “moliyaviy
inklyuziya”   ko‘prigini   yaratadi.   Ya’ni,   dastlab   mikroqarz   olgan   shaxs   vaqt
o‘tishi   bilan   o‘z   kredit   tarixini   shakllantirib,   keyinchalik   bank   kreditlariga
chiqish   imkoniga   ega   bo‘ladi.   Bu   bosqichma-bosqich   iqtisodiy   integratsiyani
ta’minlaydi.   Shu   sababli   davlat   siyosati   darajasida   mikromoliyaviy   sektorning
roli kuchaytirilib, ularga soliq imtiyozlari, texnik yordam va normativ-huquqiy
yengilliklar   yaratilmoqda.   O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   bankining
statistik   ma’lumotlariga   ko‘ra,   mikroqarz   tashkilotlari   tomonidan   kichik
biznesga   ajratilgan   kredit   hajmi   2021-yilda   2,1   trillion   so‘mni   tashkil   etgan
bo‘lsa,   2023-yilga   kelib   bu   ko‘rsatkich   3,5   trillion   so‘mga   yetdi.   Bu   esa,
mikroqarz sektori hajmining yildan-yilga ortib borayotganini va ularning kichik
biznes rivojida tobora muhim o‘rin egallayotganini ko‘rsatadi ” 29
.
Xorijiy   tajriba   ham   bu   fikrni   tasdiqlaydi.   Masalan,   Hindiston,   Indoneziya,
Bangladesh   kabi   mamlakatlarda   mikromoliyaviy   institutlar   orqali   millionlab
odamlar o‘z bizneslarini boshlashga muvaffaq bo‘lgan. Ayniqsa, Gramin Bank
tajribasi  butun dunyo bo‘ylab mikroqarz modelini ishlab chiqishda asos bo‘lib
xizmat   qilgan.   O‘zbekistonda   esa   bu   model   mahalliy   sharoitga   moslashtirilib,
turli   ijtimoiy   qatlamlar   uchun   yo‘naltirilgan   moliyaviy   vositalar   shaklida
rivojlanmoqda.
2.2.1-rasm
29
  Qahhorov Ilhom Xamdamovich  –  “Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirishning 
zamonaviy mexanizmlari” , Samarqand: Zarafshon, 2023. – 230 bet. 54Bundan   tashqari   mikromoliyaviy   institutlarning   faoliyati   raqamli
texnologiyalar   yordamida   yanada   takomillashmoqda.   Mobil   ilovalar,   onlayn
ariza   topshirish   tizimlari,   biometrik   identifikatsiya   va   boshqa   zamonaviy
yechimlar   xizmatlar   qulayligini   oshirib,   tadbirkorlarning   vaqt   va   resurslarini
tejashga   xizmat   qilmoqda.   2024-yildan   boshlab   ayrim   mikroqarz   tashkilotlari
sun’iy   intellekt   asosida   risklarni   baholash   algoritmlarini   ham   amaliyotga   joriy
etdi.
Kichik   biznes   subyektlarining   tijorat   banklari   va   moliyaviy   institutlar   bilan
samarali   hamkorlik   o‘rnatishdagi   faoliyati   iqtisodiy   rivojlanishning   muhim
omillaridan   biridir.   Shu   bilan   birga,   bu   yo‘nalishda   hali   hanuz   dolzarb
muammolar  mavjud bo‘lib, ularni bartaraf etish yo‘li  bilan yangi  imkoniyatlar
ochilishi   mumkin.   Birinchi   navbatda,   banklar   bilan   hamkorlikdagi   asosiy
muammolardan   biri   –   bu   kredit   olish   shartlarining   murakkabligi   va   yuqori
talablardir.   Ko‘plab   kichik   tadbirkorlik   subyektlari   moliyaviy   hisobotlarni 55yuritishda tajribasizlikka ega bo‘lganlari uchun kreditga ariza berish jarayonida
zarur hujjatlarni to‘g‘ri va to‘liq tayyorlay olmaydi. Bu esa banklar tomonidan
kredit   ajratish   bo‘yicha   salbiy   qarorlarning   ko‘payishiga   sabab   bo‘lmoqda.
Banklar   tomonidan   belgilangan   garov   talablari   ham   muhim   to‘siq   bo‘lib
qolmoqda. Kichik tadbirkorlar ko‘pincha yetarli miqdorda garovga qo‘yiladigan
mol-mulkka   ega   emaslar.   Shu   sababli,   ular   nafaqat   katta   miqdordagi
kreditlardan,   balki   hatto   kichik   limitli   moliyalashtirish   imkoniyatlaridan   ham
chetda   qolishmoqda.   Bundan   tashqari,   moliyaviy   institutlar   va   banklar   bilan
aloqa   o‘rnatishda   axborot   yetishmovchiligi   ham   muhim   omillardan   biridir.
Tadbirkorlar   kredit   mahsulotlari,   grant   dasturlari   yoki   subsidiyalarning
mavjudligi   haqida   to‘liq   ma’lumotga   ega   emasliklari   sababli,   moliyaviy
resurslardan foydalana olmaydilar.
“ Moliyaviy   savodxonlik   darajasining   pastligi   ham   ushbu   sohada   muammo
hisoblanadi.   Bank   xizmatlaridan   foydalanishda   raqamli   texnologiyalarni
to‘laqonli o‘zlashtirish, onlayn kredit arizalari topshirish, elektron garov tizimi
kabi   zamonaviy   imkoniyatlar   haqida   yetarli   tushunchaning   yo‘qligi   kichik
biznesni   moliyaviy   tizimdan   ajratib   qo‘yadi.   Shu   bilan   birga,   ayrim   hollarda
banklarning   o‘zlari   ham   kichik   tadbirkorlik   subyektlariga   nisbatan   yetarli
darajada   moslashuvchan   va   qulay   shart-sharoitlar   taklif   qila   olmayapti.
Standartlashtirilgan   yondashuvlar   barcha   mijozlarga   bir   xil   mezonda
yondashishni   talab   qilganligi   sababli,   real   ehtiyojlar   e’tibordan   chetda
qolmoqda.Shunga   qaramay,   ushbu   muammolarning   har   biri   mavjud
imkoniyatlarni   ro‘yobga   chiqarish   orqali   bartaraf   etilishi   mumkin.   Masalan,
davlat   tomonidan   kichik   biznesni   moliyalashtirish   sohasida   alohida   kafillik
fondlari   tashkil   etilgan.   Ushbu   fondlar   orqali   garov   ta’minoti   bo‘lmagan   yoki
yetarli bo‘lmagan tadbirkorlarga kafilliklar taqdim etiladi. Bu esa ularning bank
kreditlariga   ega   chiqish   imkoniyatlarini   kengaytiradi.   Shu   bilan   birga,   banklar
bilan hamkorlikda o‘tkazilayotgan moliyaviy savodxonlik bo‘yicha seminarlar, 56treninglar,   onlayn   darslar   tadbirkorlarning   bilim   darajasini   oshirishga   xizmat
qilmoqda ” 30
.
Moliyaviy   institutlar   ham   o‘z   mahsulotlarini   modernizatsiya   qilish   yo‘lida
harakat   qilmoqda.   Mikrokredit   banklari,   lizing   kompaniyalari,   innovatsion
texnologiyalarni   qo‘llagan   holda   tezkor   kreditlash   tizimlarini   joriy   etmoqda.
Endilikda   ko‘plab   banklar   kredit   arizalarini   onlayn   ko‘rib   chiqish   tizimiga
o‘tgan   bo‘lib,   bu   kichik   biznes   uchun   qulaylik   yaratmoqda.   Ayniqsa,   raqamli
bank   xizmatlari   orqali   moliyaviy   hisobotlarni   avtomatik   ravishda   tahlil   qilish
imkoniyati mavjud bo‘lib, bu kredit olish jarayonini soddalashtirmoqda.
Bundan tashqari, O‘zbekistonda xorijiy moliyaviy institutlar bilan hamkorlik
kengaymoqda.   Xususan,   Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki,   Osiyo
taraqqiyot   banki   kabi   yirik   donorlar   kichik   biznesni   rivojlantirish   maqsadida
kredit   liniyalarini   ochmoqda.   Ushbu   tashabbuslar   banklar   va   tadbirkorlar
o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Hozirda respublika
bo‘yicha   kichik   biznes   kreditlariga   bo‘lgan   talab   yildan-yilga   ortib   bormoqda.
Shuning   uchun,   mavjud   imkoniyatlardan   samarali   foydalanish   orqali   banklar
bilan barqaror va strategik hamkorlik munosabatlarini shakllantirish lozim.
“ Yana   bir   imkoniyat   –   bu   eksportga   yo‘naltirilgan   kichik   biznes
subyektlariga valyuta kreditlari, imtiyozli sug‘urta va transport infratuzilmasiga
subsidiyalar   ko‘rinishida   qo‘llanilayotgan   davlat   yordamidir.   Banklar   orqali
bunday   dasturlarning   amalga   oshirilishi   tadbirkorlikni   tashqi   bozorga   olib
chiqish   uchun   muhim   omil   hisoblanadi.   Ushbu   imkoniyatlar   banklar   va
institutlar   bilan   o‘zaro   ishonchli,   samarali   va   uzoq   muddatli   hamkorlikni
shakllantirish uchun zamin yaratmoqda ” 31
.
30
  Djalilov Murod  –  “Finansovaya podderjka MPS v stranax SNG” , Finance & Economics 
Journal, 2020, №4. – 35 bet.
31
  “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi Qonun. 
O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari to‘plami, 2020-yil. – 12 bet. 572.3. Kichik tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy barqarorligi va
muammolar
Kichik   tadbirkorlik   subyektlarining   moliyaviy   barqarorligi   har   qanday
iqtisodiy   tizimda   muhim   o‘rin   tutadi.   Moliyaviy   barqarorlik   –   bu   tadbirkorlik
subyekti   o‘zining   moliyaviy   majburiyatlarini   vaqtida   va   to‘liq   bajara   olishi,
daromad keltiruvchi faoliyatni doimiy olib borish imkoniyatiga ega bo‘lishidir.
Mazkur   barqarorlik   o‘z   navbatida   kreditlash   imkoniyatlaridan   foydalanish,
investitsiyalarni jalb qilish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mehnat
resurslaridan   to‘liq   foydalanishni   kafolatlaydi.   Kichik   biznes   subyektlarining
barqarorligi, shuningdek, ularning bozor iqtisodiyotida o‘z pozitsiyasini  saqlab
qolishi, tashqi tahdidlarga nisbatan chidamli bo‘lishiga yordam beradi.Afsuski,
amaliyot   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   O‘zbekistonda   faoliyat   yuritayotgan   ko‘plab
kichik tadbirkorlik subyektlari moliyaviy jihatdan yetarlicha barqaror emas. Bu
holat  ularning rivojlanish sur’atini  sekinlashtiradi  va kredit  hamda  investitsion
mablag‘larni   jalb   qilish   imkoniyatlarini   kamaytiradi.   Moliyaviy   barqarorlikka
salbiy   ta’sir   etuvchi   bir   qator   muammolar   mavjud.   Ulardan   biri   –   bu   yetarli
miqdorda   aylanma   mablag‘larning   yo‘qligi.   Kichik   tadbirkorlar   odatda
operatsion xarajatlarini qoplash uchun qisqa muddatli qarzlarga tayanadilar. Bu
esa ularni doimiy ravishda moliyaviy bosim ostida ishlashga majbur etadi.
Boshqa   bir   muhim   muammo   –   bu   raqamli   moliyaviy   boshqaruv
vositalarining   sustligi.   Ko‘plab   kichik   biznes   vakillari   hali   hamda   qo‘lda
yuritiladigan   buxgalteriya   tizimiga   tayanib   qolgan.     Moliyaviy   hisobotlarning
aniqligi pastligi esa banklar va investorlar bilan ishlashda muammolarni yuzaga
keltiradi. Moliyaviy barqarorlikka salbiy ta’sir qiluvchi boshqa omillardan biri
bu   –   yuqori   foiz   stavkalari   bilan   berilayotgan   kreditlardir.   Garchi   hukumat
tomonidan   imtiyozli   kreditlar   ajratish   siyosati   olib   borilayotgan   bo‘lsa-da,
ko‘plab   kichik   tadbirkorlik   subyektlari   bunday   kreditlarga   erishishda
byurokratik to‘siqlarga duch kelishmoqda. Shuningdek, ayrim hollarda banklar
talab   qilayotgan   garov   ta’minoti   yoki   moliyaviy   ko‘rsatkichlar   kichik 58tadbirkorlar   uchun   og‘irlik   qiladi.   Bu   esa   ularning   moliyaviy   resurslardan
foydalanish   imkoniyatini   cheklaydi.Kichik   biznes   subyektlari   ko‘pincha   o‘z
faoliyatlarining   birinchi   yillarida   muayyan   darajada   zarar   bilan   ishlashlari
mumkin.   Ammo   bu   zararlarni   qanday   qoplash,   zaxira   mablag‘larni   to‘g‘ri
shakllantirish masalasida yetarli bilim va tajriba mavjud emas. Shuning uchun,
moliyaviy   rejalashtirish   va   risklarni   boshqarish   tizimining   yo‘qligi   ularning
moliyaviy   barqarorligini   yanada   zaiflashtiradi.   Bundan   tashqari,   inflyatsiya
darajasining   nisbatan   yuqoriligi,   xomashyo   va   energiya   narxlarining
o‘zgaruvchanligi ham kichik tadbirkorlar uchun oldindan aniq prognoz tuzishni
murakkablashtiradi.Mazkur   muammolarga   qaramay,   kichik   tadbirkorlik
subyektlarining   moliyaviy   barqarorligini   mustahkamlash   uchun   imkoniyatlar
ham   mavjud.   Jumladan,   moliyaviy   savodxonlikni   oshirishga   qaratilgan   davlat
va   nodavlat   dasturlar,   maslahatchilik   xizmatlarini   kengaytirish,   soliq
imtiyozlarini   soddalashtirish   orqali   kichik   tadbirkorlarga   yengilliklar   yaratish
mumkin.   Bundan   tashqari,   kichik   biznes   uchun   mo‘ljallangan   maxsus   bank
mahsulotlarini   ishlab   chiqish,   garovsiz   kredit   liniyalarini   kengaytirish   va
raqamli moliyaviy xizmatlarni ommalashtirish orqali ularning barqaror faoliyat
yuritishiga   yordam   beriladi.Shuningdek   mahalliy   hokimiyatlar   va   tarmoq
uyushmalarining   kichik   biznes   bilan   yaqindan   ishlashi,   ularning   real
ehtiyojlarini   aniqlash   va   maqsadli   yordam   dasturlarini   joriy   etish   orqali
moliyaviy   barqarorlikka   erishish   mumkin.   Ayniqsa,   eksportga   yo‘naltirilgan
kichik   biznes   subyektlari   uchun   xalqaro   grantlar,   subsidiyalar   va   sug‘urta
mexanizmlaridan   foydalanish   –   global   iqtisodiy   tahdidlarga   nisbatan   ularga
barqarorlik   bag‘ishlaydi.Kichi k   tadbirkorlik   subyektlarining   moliyaviy
barqarorligini   ta’minlash   –   bu   nafaqat   ular   uchun,   balki   butun   mamlakat
iqtisodiyoti   uchun   muhim   vazifa   bo‘lib   qolmoqda.   Moliyaviy   boshqaruvni
takomillashtirish,   raqamli   texnologiyalarni   joriy   qilish   va   zamonaviy   kredit
mexanizmlarini   tatbiq   etish   orqali   bu   sohada   barqaror   o‘sish   ta’minlanishi
mumkin. 59III BOB. Kichik biznesni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni
takomillashtirish yo‘nalishlari
3.1. Kichik biznes subyektlari uchun moliyaviy xizmatlar
infratuzilmasini rivojlantirish
Kichik   biznes   subyektlarini   rivojlantirishda   moliyaviy   xizmatlar
infratuzilmasining   tutgan   o‘rni   beqiyosdir.   Moliyaviy   xizmatlar   infratuzilmasi
deganda   banklar,   mikroqarz   tashkilotlari,   lizing   kompaniyalari,   sug‘urta
tashkilotlari   va   boshqa   moliyaviy   vositachilar   tarmog‘i   tushuniladi.   Bu
infratuzilmaning   yaxshi   ishlashi   kichik   tadbirkorlar   uchun   moliyaviy
resurslarga   oson   va   qulay   yo‘l   bilan   chiqish   imkonini   yaratadi.   O‘zbekistonda
so‘nggi yillarda bu yo‘nalishda ijobiy o‘zgarishlar kuzatilmoqda, biroq mavjud
infratuzilma   hali   hamda   kichik   biznesning   o‘sish   sur’atlariga   mos   ravishda
rivojlanmagan.Avvalo   bank   xizmatlari   tarmog‘ini   kengaytirish   va   ularning
zamonaviy   texnologiyalarga   asoslangan   xizmatlar   bilan   ta’minlanishi   muhim
ahamiyat   kasb   etadi.   Hozirda   ko‘plab   kichik   tadbirkorlar   nafaqat   yirik
shaharlarda,   balki   qishloq   hududlarida   ham   faoliyat   yuritayotganligi   sababli,
ularni  sifatli moliyaviy xizmatlar  bilan ta’minlash dolzarb vazifalardan biridir.
Shu nuqtayi nazardan, mobil bank xizmatlarini keng joriy etish, internet orqali
bank   xizmatlaridan   foydalanish   imkoniyatlarini   kengaytirish   kichik   biznes
uchun katta imkoniyatlar yaratadi.
Moliyaviy   xizmatlar   infratuzilmasini   takomillashtirishda   yana   bir   muhim
jihat   –   bu   mikromoliyalash   tarmog‘ining   rivoji   bilan   bog‘liq.   Mikromoliyaviy
tashkilotlar  – bu kichik hajmdagi  kreditlar  berish orqali  kichik va o‘rta biznes
subyektlarini   qo‘llab-quvvatlovchi   institutlardir.   Ularning   faoliyati   orqali
ko‘plab   kichik   tadbirkorlar   boshlang‘ich   kapitalga   ega   bo‘lmoqda.   Ammo,
ularning soni va faoliyat doirasi hozirgi talabga to‘liq javob bermaydi. Shu bois,
yangi   mikromoliyaviy   institutlarni   tashkil   qilish,   mavjudlarining   faoliyatini
rag‘batlantirish   va   ularga   soliq   yengilliklari   berish   orqali   infratuzilmani
kengaytirish   zarur.Bundan   tashqari   kichik   biznes   uchun   mo‘ljallangan   lizing 60xizmatlarining   kengaytirilishi   ham   muhim   hisoblanadi.   Lizing   mexanizmi
orqali tadbirkorlar yuqori qiymatli texnologik uskunalarni xarid qilmasdan turib
foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa, ayniqsa ishlab chiqarish bilan
shug‘ullanuvchi   kichik   biznes   subyektlari   uchun   juda   foydali   yo‘nalish
hisoblanadi.   O‘zbekiston   sharoitida   lizing   kompaniyalari   soni   yetarli
bo‘lmasligi,   ularning   ko‘proq   yirik   shaharlarda   faoliyat   yuritishi   hududlararo
moliyaviy xizmatlarda nomutanosiblikni keltirib chiqarmoqda.
Sug‘urta   xizmatlari   ham   moliyaviy   infratuzilmaning   ajralmas   qismi
hisoblanadi.   Kichik   biznes   vakillari   o‘z   faoliyatlarida   turli   risklarga   duch
kelishadi.   Ushbu   risklarni   bartaraf   etish,   ehtimoliy   zararlarning   oldini   olish
uchun sug‘urta xizmatlarining rivoji muhimdir. Bu yo‘nalishda kichik biznesga
mo‘ljallangan maxsus sug‘urta mahsulotlarini ishlab chiqish va ommalashtirish
talab   etiladi.   Misol   uchun,   kichik   korxonalarning   ishlab   chiqarish   asbob-
uskunalari,   mahsulotlari   va   moliyaviy   yo‘qotishlaridan   sug‘urta   qilinishi
ularning barqaror faoliyatini ta’minlashga xizmat qiladi.
Moliyaviy   xizmatlar   infratuzilmasi   nafaqat   mavjud   xizmatlarning   soni   va
sifatini oshirishni, balki  ularni  tartibga soluvchi  huquqiy-me’yoriy bazani  ham
takomillashtirishni   talab   etadi.   Bu   esa   regulyatorlar   –   Markaziy   bank,   Moliya
vazirligi   va   boshqa   mas’ul   organlarning   uzviy   hamkorligini   taqozo   etadi.
Qolaversa,   kichik   tadbirkorlik   subyektlari   uchun   alohida   moliyaviy
maslahatchilik   xizmatlarini   yo‘lga   qo‘yish   ham   bu   infratuzilmaning   muhim
qismidir.   Bu   orqali   tadbirkorlar   kredit   olish,   soliq   tizimidan   foydalanish,
investitsiya   jalb   qilish   kabi   masalalarda   professional   ko‘mak   oladilar.   Kichik
biznes   subyektlari   uchun   moliyaviy   xizmatlar   infratuzilmasini   rivojlantirish   –
bu   nafaqat   bank   va   moliya   institutlarining   tarmog‘ini   kengaytirish,   balki
ularning   xizmat   sifatini   oshirish,   raqamli   texnologiyalarni   joriy   etish,   hududiy
tengsizlikni bartaraf etish va kichik biznesga xos risklarni kamaytirish choralari
bilan   chambarchas   bog‘liq   murakkab   jarayondir.   Bu   yo‘nalishdagi   tizimli 61yondashuv,   izchil   strategiya   va   manzilli   qo‘llab-quvvatlovlargina   kichik
biznesning to‘laqonli rivojlanishini ta’minlay oladi.
O‘zbekistonda   moliyaviy   xizmatlar   infratuzilmasini   rivojlantirish   orqali
kichik   biznes   subyektlarini   yanada   qulayroq   va   samaraliroq   moliyaviy   muhit
bilan   ta’minlash   masalasi   kun   tartibida   turibdi.   Bu   jarayonda   zamonaviy
moliyaviy   texnologiyalar   (fintex)   jadal   sur’atlarda   joriy   etilmoqda.   Fintex
xizmatlar   kichik   biznes   uchun   banklarga   borib   kredit   olish   yoki   hisob   raqam
ochish   kabi   an’anaviy   murakkabliklarni   bartaraf   etib,   mobil   ilovalar,   internet-
bank   tizimlari   va   elektron   hamyonlar   orqali   moliyaviy   xizmatlardan   tez   va
arzon   foydalanish   imkonini   yaratmoqda.   Bu   esa   resurslardan   foydalanishdagi
tejamkorlikni   oshirib,   kichik   biznes   egalari   uchun   vaqt   va   xarajatlarni
kamaytiradi.Shuningdek   so‘nggi   yillarda   mikromoliya   institutlari,   lizing
tashkilotlari,   garovsiz   kreditlar   beruvchi   platformalar   va   crowdfunding
mexanizmlari   kabi   moliyaviy   vositachilar   soni   ortib   bormoqda.   Ayniqsa,
Qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqarish kabi tarmoqlarda faoliyat
yuritayotgan   kichik   korxonalar   uchun   turli   moliyaviy   resurslarga   kirish
imkoniyati   kengaymoqda.   Xususan,   “O‘zmilliybank”,   “Ipoteka-bank”,
“Agrobank” va boshqa banklar tomonidan kichik biznes uchun alohida xizmat
paketlari,   kredit   liniyalari,   hisob-kitob   amaliyotlari   uchun   avtomatlashtirilgan
tizimlar yo‘lga qo‘yilgan.
Moliyaviy   xizmatlar   infratuzilmasini   rivojlantirishda   aloqa   va   texnologik
platformalar – mobil aloqa operatorlari, internet provayderlarining ham alohida
o‘rni   bor.   Ular   orqali   masofaviy   bank   xizmatlari,   SMS-xizmatlar,   onlayn
monitoring   imkoniyatlari   kengaymoqda.   Masalan,   kichik   tadbirkor   mobil
telefondan turib o‘z bank hisobini boshqarishi, tranzaksiyalarni kuzatib borishi
va  hatto  kredit   olish   uchun  ariza  topshirishi  mumkin.  Bu  esa  butun  moliyaviy
infratuzilmaning qulay, shaffof va tezkor ishlashini ta’minlaydi.
Bundan   tashqari,   kichik   biznes   subyektlariga   xizmat   ko‘rsatish   bo‘yicha
konsultatsion   markazlar,   kredit   maslahatchilari,   biznes-treninglar   va   grantlar 62berish   tizimi   ham   moliyaviy   xizmatlar   infratuzilmasining   muhim   qismini
tashkil   etadi.   Ayniqsa,   yangi   tashkil   etilgan   tadbirkorlik   subyektlari   uchun
moliyaviy   savodxonlikni   oshirish,   ularni   moliyaviy   rejalashtirish,   hisobot
yuritish,   soliq   rejimlariga   moslashish   bo‘yicha   o‘qitish   infratuzilmaning
mustahkamlanishiga   xizmat   qiladi.Shuningdek   davlat   va   nodavlat   sektorlar
hamkorligida  moliyaviy xizmatlar  bo‘yicha  yagona  elektron  platformalar  joriy
etilmoqda.   “Yagona   interaktiv   davlat   xizmatlari   portali”   orqali   ko‘plab   ariza,
hisobot, moliyaviy so‘rovnomalar elektron shaklda topshirilishi, davlat idoralari
bilan   o‘zaro   integratsiya   qilinishi   moliyaviy   xizmatlar   samaradorligini
oshirmoqda.   Bunday   raqamli   yechimlar   kichik   biznes   uchun   byurokratik
to‘siqlarni   kamaytiradi   va   ularning   faoliyatini   qonuniy   va   moliyaviy   jihatdan
shaffof yuritishga xizmat qiladi.
Moliyaviy   xizmatlar   infratuzilmasining   yana   bir   muhim   yo‘nalishi   bu   —
xavfsizlik va ishonchlilik masalasidir. Onlayn operatsiyalarni amalga oshirishda
himoyalangan   aloqa   kanallari,   autentifikatsiya   tizimlari,   mijozni   aniqlash   va
moliyaviy   firibgarliklarning   oldini   olish   bo‘yicha   algoritmlar   ishlab
chiqilmoqda.   Kichik   biznes   egalarining   manfaatlarini   himoya   qilish,   ularni
firibgarlikdan   asrash,   moliyaviy   tranzaksiyalarni   shaffof   yuritish   tizimi
infratuzilmaning zamonaviy talablariga mos ravishda takomillashmoqda.
Moliyaviy xizmatlar infratuzilmasining o‘sish tendensiyasi
Moliyaviy xizmatlar hajmi (mamlakat bo‘yicha):
“ 2019–2023   yillar   oralig‘ida   moliyaviy   xizmatlar   hajmi
13 345,8	 trln	 so‘mdan   22	 757,9	 trln	 so‘mga   oshdi   —   bu   yillik   o‘sish   darajasi
122,8	
 %ni tashkil etdi 32
”   .
Kichik biznes subyektlari bozoridagi ulushi:
32
  inlibrary.uz+13toshstat.uz+13researchgate.net+13    .   63“ Xizmatlar sektoridagi kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan ko‘rsatilgan
bozor xizmatlari 2023-yilning yanvar-iyul oylarida 117 829,2	 trln	 so‘mga yetib,
umumiy bozor xizmatlari hajmidagi ulushi 47,1	
 %ni tashkil etdi ”   33
.
Fintex vositalar tarqalishi:
“ 2024-yil   birinchi   choragida   moliyaviy   xizmatlar   sohasida   banklar
tomonidan   “innovatsion   mahsulotlar”   –   mobil   banking   va   elektron   to‘lov
tizimlari keng tatbiq etilganligi natijasida o‘sish sur’ati 30,5	
 %ga yetdi ” 34
.
Statistik ma’lumotlar asosida takomillashtirish choralari
Yo‘nalish Statistik
ko‘rsatkich Tavsif
Fintex vositalari joriy etilishi Moliyaviy
xizmatlar
hajmida
+70	
 %
o‘sish 2023-yilda - 22	
 757,9 trln so‘m, bu
2019   yildagi   13	
 345,8   trln   ga
nisbatan aniq o‘sish
|Bozor   xizmati   ulushi|Kichik   biznes   47,1	
 %   bozor
hissasiga   egalik   qiladi|2023 - yiliy   7   oyda   117	
 829,2
trln so‘m hajmida xizmat ko‘rsatgan
Ig‘vgariligi   Moliyaviy   xizmatlar   o‘sishi   30,5
 %         2024	 YI
birinchi chorakdagi dinamikada sezilarli o‘sish
Moliyaviy xizmatlar infratuzilmasi kengaymoqda, bu esa kichik biznes uchun
moliyaviy resurslarga erishishni soddalashtiradi.
Fintex   –   asosiy   drayver   bo‘lib,   mobil   banking   va   elektron   to‘lov   tizimlari
moliyaviy xizmatlarning ommaviylashuvi va qulayligi uchun hal qiluvchi vosita
bo‘lib xizmat qilmoqda.
33
    undp.org+7samstat.uz+7stat.uz+7    .  
34
  cbu.uz+13researchgate.net+13lex.uz+13    .   64Kichik   biznes   bozor   xizmatlari   hajmidagi   ulushi   47 %   bu   subyektlarning
xizmat   ko‘rsatish   bozorida   o zini   ko‘rsatmoqda,   bu   esa   infratuzilmadan   faol	
ʻ
foydalanishni nazorat qiladi
2019–2023   yillardagi   70
 %   o‘sishda   infratuzilmaning   kengayganligi,
raqamlashtirishdan   tashkil   topgan   moliyaviy   xizmatlarning   faol   tatbiq   etilgani
yaqqol namoyon.
2024-yildan   boshlab   “yashil”   va   texnologik   loyihalarga   moliyalashtirish
uchun   xalqaro   resurslar   jalb   etilmoqda   —   100   mln	
 $   miqdorida   resurslar
Allocated qilindi  undp.org+6lex.uz+6inlibrary.uz+6 researchgate.net samstat.uz .
Statistik ko‘rsatkichlar – asosli  baho vositasi  bo‘lib, infratuzilma rivojlanish
yo‘nalishlarini aniqlashda foydalidir.
Moliyaviy   xizmatlar   hajmi   bo‘yicha   mamlakat   kesimida   ro‘y   bergan   o‘sish
kichik biznes uchun qulay iqtisodiy muhit yaratyapti.
Bozor   ishtirokchilari   uchun   —   kichik   biznes   uchun   —   moliyaviy   xizmatlar
infratuzilmasi birlamchi vosita bo‘lib kelmoqda, undan mustahkam foydalanish
kerak.
Fintex   va   mikromoliyaviy   vositalar   kombinatsiyasi   kichik   biznesga   kirish
yo‘llarini ochmoqda.
Raqamlashtirish   siyosati   va   moliyaviy   savodxonlik   oshayotgani   ham
infratuzilma rivojiga turtki beradi. 653.2. Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish strategiyalari
Moliyaviy   resurslardan   samarali   foydalanish   har   qanday   iqtisodiy   subyekt,
ayniqsa,   kichik   biznes   subyektlari   uchun   muhim   strategik   vazifa   hisoblanadi.
Kichik   biznes   moliyaviy   jihatdan   ko‘p   hollarda   zaif   bo‘lganligi   sababli,   ular
uchun   mavjud   moliyaviy   manbalarning   oqilona   taqsimoti   va   maqsadli
yo‘naltirilishi   eng   dolzarb   masalalardan   biri   bo‘lib   qolmoqda.   Bugungi   kunda
moliyaviy  resurslardan   unumli   foydalanish   nafaqat   raqamli  boshqaruvni,   balki
strategik rejalashtirish, samarali investitsiyalar, risklarni baholash va monitoring 66tizimlarini   ham   o‘z   ichiga   oladi.   Shu   bois   kichik   biznes   egalariga   zamonaviy
strategiyalarni chuqur o‘zlashtirish tavsiya etiladi.
Moliyaviy   resurslardan   samarali   foydalanish   strategiyasining   birinchi
tarkibiy   elementi   –   bu  byudjetlashtirishdir.   Kichik  tadbirkorlik   subyektlari   har
chorakda   va   yillik   asosda   moliyaviy   harajatlarini   rejalashtirishi,   tushum   va
xarajatlar balansini doimiy tahlil qilib borishi lozim. Bu ularga nafaqat iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash, balki kutilmagan moliyaviy zarbalarga tayyor turishga
ham   yordam   beradi.   Shuningdek,   barcha   moliyaviy   harajatlar   va   daromadlar
aniq   kategoriyalarga   ajratilishi   kerak   –   bu   raqamli   buxgalteriya   yuritishni
soddalashtiradi va moliyaviy tahlilni tezlashtiradi.
Ikkinchi strategik yondashuv bu – investitsion oqilona qaror qabul qilishdir.
Kichik   biznes   subyektlari   turli   manbalardan   –   bank   kreditlari,   subsidiya   va
grantlar,   investitsiyalar   shaklida   kelayotgan   moliyaviy   vositalarni   yuqori
qaytuvga   ega   sohalarga   yo‘naltirishi   kerak.   Masalan,   ishlab   chiqarishni
modernizatsiyalash,   raqamli   texnologiyalarni   joriy   etish,   xodimlar   malakasini
oshirish   kabilar,   uzoq   muddatda   katta   iqtisodiy   natija   beradi.   Resurslarni   past
rentabellikka   ega   yo‘nalishlarga   sarflash   esa   nafaqat   foyda   keltirmaydi,   balki
moliyaviy tavakkalchilikni oshiradi.
Uchinchi   jihat   –   risklarni   boshqarish   strategiyasidir.   Moliyaviy   risklarni
minimallashtirish   uchun   kichik   biznes   egalari   sug‘urta   xizmatlaridan
foydalanishi, valyuta tebranishlari va inflyatsiya darajasini hisobga olgan holda
qaror qabul qilishi kerak. Ko‘p hollarda kichik korxonalar kredit yukini to‘g‘ri
boshqara olmasligi sababli, qarzdorlik darajasi haddan tashqari ortib ketadi. Shu
sababli,   har   qanday   qarz   olishdan   oldin   uning   xizmat   ko‘rsatish   xarajatlari,
muddatlari va foiz stavkalari sinchkovlik bilan baholanishi lozim.
To‘rtinchi   muhim   strategiya   bu   –   raqamli   texnologiyalardan   foydalanish
hisoblanadi.   Hozirda   ko‘plab   moliyaviy   texnologiyalar   –   moliyaviy
rejalashtirish   ilovalari,   avtomatlashtirilgan   hisobot   tizimlari,   onlayn   bank
xizmatlari   –   kichik   biznesga   o‘z   moliyaviy   faoliyatini   soddalashtirishga   katta 67imkon   beradi.   Masalan,   bulutli   buxgalteriya   xizmatlari   yordamida   harajatlarni
optimallashtirish, soliq hisobotlarini o‘z vaqtida taqdim etish va kredit holatini
nazorat qilish mumkin. Bu nafaqat vaqt va xarajatni tejaydi, balki aniqlikni ham
oshiradi.
Beshinchi   strategik   yondashuv   –   diversifikatsiyadir.   Kichik   biznesning
moliyaviy   resurslarini   faqat   bitta   faoliyatga   emas,   balki   bir   nechta   barqaror
yo‘nalishlarga   yo‘naltirish   tavsiya   etiladi.   Diversifikatsiya,   ayniqsa,   iqtisodiy
beqarorlik   sharoitida   moliyaviy   muvozanatni   saqlashda   katta   ahamiyatga   ega.
Bu   o‘z   navbatida   moliyaviy   manbalarni   taqsimlashda   ehtiyotkorlik   va   uzoq
muddatli rejalashtirishni talab etadi.
Shuningdek, davlat tomonidan ajratilayotgan subsidiyalar, imtiyozli kreditlar
va   boshqa   yordam   shakllaridan   foydalanish   bo‘yicha   strategiyalar   ishlab
chiqilishi kerak. Kichik biznes uchun mavjud imtiyozli moliyaviy paketlar bilan
tanishish, ariza topshirish tartiblarini o‘rganish va ularni amaliyotga joriy etish
–   bu   sohadagi   resurslardan   unumli   foydalanishning   asosiy   yo‘nalishlaridan
biridir.   Afsuski,   ayrim   tadbirkorlar   bu   imkoniyatlardan   xabarsiz   bo‘lib
qolmoqda.
O‘z navbatida, kichik biznes subyektlari o‘z ichki moliyaviy nazorat tizimini
kuchaytirishlari lozim. Bu degani, har bir moliyaviy operatsiya aniq hujjat bilan
rasmiylashtirilib,   ichki   audit   orqali   tekshirilib   borilishi   kerak.   Bu   tizim
korxonadagi   moliyaviy   intizomni   ta’minlaydi,   korrupsiya   va   befoyda
xarajatlarning   oldini   oladi.   Shu   bois,   buxgalteriya   va   moliyaviy   nazorat
tizimlarini kuchaytirish strategik ustuvorlikka aylanishi kerak.
Moliyaviy   resurslardan   samarali   foydalanish   strategiyasini   amalga   oshirish
uchun   biznes-reja   asosiy   vosita   hisoblanadi.   Yaxshi   tuzilgan   biznes-reja
investorlar,   banklar   yoki   grant   ajratuvchilar   oldida   ishonchlilikni   ta’minlaydi.
Unda   moliyaviy   oqimlar,   kutilayotgan   daromad   va   xarajatlar,   foyda   marjalari
aniq aks ettirilgan bo‘lishi kerak. 68Kichik biznes subyektlari uchun moliyaviy resurslardan samarali foydalanish
bu   faqatgina   tejamkorlik   emas,   balki   strategik   yondashuv,   analitik   tahlil,
texnologik imkoniyatlardan foydalanish va moliyaviy madaniyatni  oshirishdan
iborat   murakkab   jarayondir.   Ushbu   strategiyalarni   hayotga   tatbiq   etish
natijasida   kichik   biznes   yanada   raqobatbardosh,   barqaror   va   innovatsion
bo‘lishi mumkin.
3.3. O‘zbekistonda kichik biznesni moliyalashtirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha takliflar
O‘zbekistonda   kichik   biznesni   moliyalashtirish   tizimi   oxirgi   yillarda   ancha
takomillashgan bo‘lsa-da, hali-hanuz bu sohada tizimli muammolar va to‘siqlar
mavjud bo‘lib, ularni bartaraf etish kichik tadbirkorlikni rivojlantirishda muhim
ahamiyat   kasb   etadi.   Moliyalashtirishda   mavjud   byurokratik   to‘siqlar,   kredit
olishdagi   yuqori   foiz   stavkalari,   garov   talablarining   qattiqligi,   axborot
yetishmovchiligi   kabi   holatlar   kichik   biznes   subyektlarining   faoliyatiga   salbiy
ta’sir   ko‘rsatmoqda.   Shu   bois   kichik   biznesni   moliyaviy   jihatdan   qo‘llab-
quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish maqsadida bir qator aniq va asosli
takliflar ishlab chiqilishi zarur.
Birinchi   taklif   –   kichik  biznes   uchun   imtiyozli   kredit   liniyalarining  miqdori
va turlarini kengaytirish zarur. Ayni paytda mavjud imtiyozli kreditlar miqdori
ko‘plab talabgorlarni qamrab olishga yetarli emas. Shu bois, tijorat banklari va
davlat  moliyaviy  institutlari   tomonidan ajratilayotgan  imtiyozli   kreditlar   hajmi
oshirilishi,   ularga   ajratiladigan   mablag‘lar   kafolatlangan   manbalar   bilan
ta’minlanishi kerak. Ayniqsa, yoshlar va ayollar uchun alohida kredit paketlari
ishlab chiqilishi maqsadga muvofiq.
Ikkinchi taklif – garov talablarini yumshatish bo‘yicha aniq chora-tadbirlarni
joriy   qilishdir.   Kichik   biznes   subyektlarining   katta   qismi   garov   qo‘yish   uchun
etarli   mol-mulkka   ega   emas.   Shu   sababli,   kredit   ajratishda   alternativ   garov
shakllarini   (biznes-reja,   sug‘urta   kafolati,   davlat   kafilligi,   mahsulot   zahirasi) 69amaliyotga   joriy   etish   kerak.   Bu   orqali   ayniqsa   yangi   tashkil   topgan
subyektlarga moliyaviy kirish imkoniyati oshadi.
Uchinchi   taklif   –   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalarini   kengroq   joriy
etishdir.   Kichik   biznes   subyektlarining   moliyalashtirish   dasturlari   to‘g‘risida
xabardorlik   darajasi   past.   Shu   bois,   yagona   interaktiv   elektron   platforma
yaratish zarur, unda barcha mavjud dasturlar, ularning shartlari, ariza topshirish
mexanizmlari   va   natijalari   ochiq   ko‘rinishda   e’lon   qilib   borilishi   kerak.   Bu
kichik tadbirkorlarning imkoniyatlarini kengaytiradi va ishonchni oshiradi.
To‘rtinchi   taklif   –   mikroqarz   va   mikrogrant   tizimini   kengaytirish   zarur.
Kichik   biznes   ko‘pincha   katta   miqdorda   emas,   balki   o‘rtacha   miqdorda
sarmoyaga   muhtoj   bo‘ladi.   Shu   bois   10–100   million   so‘m   atrofidagi
mikroqarzlar   va  qaytarilmaydigan  mikrograntlar   sonini   oshirish,  ularni   shaffof
mezon asosida taqsimlash, ariza berish tartibini soddalashtirish lozim.
Beshinchi   taklif   –   biznes-inkubator   va   akseleratorlarni   rivojlantirish   orqali
kichik   biznesni   nafaqat   moliyaviy,   balki   maslahat   va   texnik   jihatdan   ham
qo‘llab-quvvatlash   zarur.   Ayniqsa,   startaplar   uchun   dastlabki   bosqichda   zarur
bo‘ladigan texnik yordam, maslahatlar, huquqiy xizmatlar bilan ta’minlaydigan
tizim yaratilsa, bu ularning tezroq mustaqil moliyaviy barqarorlikka chiqishiga
xizmat qiladi.
Oltinchi   taklif   –   xususiy   investitsiyalarni   jalb   etish   uchun   soliq   va   huquqiy
imtiyozlar   berishdir.   Agar   kichik   biznes   subyektlariga   xorijiy   yoki   mahalliy
investorlar   investitsiya   kiritadigan   bo‘lsa,   u   holda   mazkur   investorlar   uchun
soliqqa   tortilmaslik,   dividendga   nisbatan   imtiyozlar   yoki   soddalashtirilgan
ro‘yxatdan   o‘tkazish   tartibi   kabi   qulayliklar   yaratilsa,   moliyaviy   bazaning
mustahkamlanishiga zamin yaratiladi.
Yettinchi   taklif   –   kredit   reytingini   joriy   etish.   Har   bir   kichik   tadbirkorlik
subyekti   uchun   kredit   tarixini   inobatga   olgan   holda   kredit   reytingini   ishlab
chiqish orqali banklar va moliya institutlari qaror qabul qilishni osonlashtirishi 70mumkin. Bu kichik tadbirkorlar uchun kredit olishda ochiqlik va ishonchlilikni
oshiradi.
Sakkizinchi   taklif   –   mahalliy   darajadagi   moliyalashtirish   imkoniyatlarini
kengaytirishdir.   Hozirgi   vaqtda   kichik   biznes   ko‘proq   respublika   miqyosidagi
dasturlarga bog‘langan. Viloyat, tuman darajasidagi budjetlardan alohida kichik
tadbirkorlik   fondlarini   tashkil   qilish,   ularni   mahalliy   hokimiyatlar   tomonidan
boshqariladigan   shaffof   tizim   asosida   ajratish,   joylarda   kichik   biznesning   real
holatini yaxshiroq tahlil qilish imkonini beradi.
To‘qqizinchi   taklif   –   moliyaviy   savodxonlikni   oshirishga   yo‘naltirilgan
dasturlarni   ishlab   chiqish.   Tadbirkorlarning   katta   qismi   moliyaviy   boshqaruv,
kredit   strategiyalari,   soliq   yuki,   buxgalteriya   yuritish   kabi   masalalarda   yetarli
bilimga ega emas. Shu bois Oliy ta’lim muassasalari, tijorat banklari va Savdo-
sanoat   palatasi   hamkorligida   qisqa   muddatli   treninglar,   online   kurslar,
seminarlar tashkil etish tavsiya etiladi.
O‘ninchi   taklif   –   banklar   bilan   sheriklik   asosida   “loyihani   baholash
markazlari”ni tashkil etishdir. Bunday markazlar kichik tadbirkorlar topshirgan
loyihalarni   mustaqil   ravishda   baholab,   banklarga   tavsiya   berish   huquqiga   ega
bo‘lishi   mumkin.   Bu   banklar   yukini   kamaytiradi,   ayni   vaqtda   loyiha
samaradorligini aniqroq baholash imkonini beradi.
Ushbu   takliflar   kichik   biznesni   moliyalashtirish   tizimini   sifat   jihatidan
yangilash,   tadbirkorlik   muhiti   raqobatbardoshligini   oshirish   va   ijtimoiy-
iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga xizmat qiladi. Ularni amaliyotga tatbiq etish
orqali   O‘zbekistonda   tadbirkorlik   faoliyatining   real   barqaror   asosda
rivojlanishini ta’minlash mumkin bo‘ladi. 71 Xulosa
Men   ushbu   diplom   ishini   yozish   jarayonida   O‘zbekiston   iqtisodiyotining
strategik   yo‘nalishlaridan   biri   bo‘lgan   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni
moliyalashtirish   tizimini   chuqur   o‘rganishga   harakat   qildim.   Tanlangan
mavzuning   dolzarbligi,   avvalo,   so‘nggi   yillarda   mamlakatimizda   kichik
tadbirkorlik   subyektlariga   bo‘lgan   e’tibor   va   ularni   qo‘llab-quvvatlash
mexanizmlarining   jadallik   bilan   rivojlanayotganida   yaqqol   namoyon
bo‘lmoqda.   Davlatimiz   rahbari   ta’kidlaganidek,   “Kichik   biznes   –
iqtisodiyotning tayanchi va jamiyatning harakatlantiruvchi kuchidir”, degan fikr
ushbu yo‘nalishning naqadar muhim ekanini yana bir bor tasdiqlaydi.
Diplom   ishim   davomida   men,   birinchidan,   kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlikning   nazariy   asoslari,   ularning   iqtisodiy   mohiyati   va   jamiyatdagi
o‘rni   haqida   nazariy   bilimlarni   tahlil   qildim.   Ikkinchidan,   O‘zbekiston
tajribasida   bu   subyektlarni   moliyaviy   jihatdan   ta’minlash   borasida   amalga
oshirilayotgan   islohotlar,   hukumat   dasturlari,   tijorat   banklari   va   moliyaviy
institutlar   faoliyatini   atroflicha   o‘rgandim.   Shuningdek,   “Har   bir   oila   –
tadbirkor”,   “Yoshlar   –   kelajagimiz”,   “Ayollar   daftari”   kabi   amaliy   dasturlar,
Eksportni   qo‘llab-quvvatlash   agentliklari   faoliyati   orqali   kichik   biznes
subyektlariga   qanday   sharoitlar   yaratilayotganini   statistik   ma’lumotlar   bilan
asoslab ko‘rsatdim.
Tahlillar   shuni   ko‘rsatdiki,   kichik   biznesni   moliyaviy   qo‘llab-quvvatlash
tizimi   bir   qator   ijobiy   natijalarni   bergan   bo‘lsa-da,   hanuzgacha   ayrim
muammolar,   xususan,   garov   talablarining   murakkabligi,   imtiyozli   kreditlarga
kirish   imkoniyatining   cheklanganligi,   axborot   tanqisligi   kabi   omillar   mavjud.
Shu   bois,   men   ushbu   ish   davomida   kichik   biznes   uchun   moliyaviy
infratuzilmani   rivojlantirish,   banklar   bilan   hamkorlikni   mustahkamlash,   kredit
olishdagi   shartlarni   yumshatish,   axborot   tizimlarini   takomillashtirish   hamda
mikromoliyalashtirish   va   moliyaviy   savodxonlik   darajasini   oshirish   bo‘yicha
qator takliflar ishlab chiqdim. 72Diplom   ishim   yakunida   shuni   ishonch   bilan   aytishim   mumkinki,   kichik
biznes   subyektlarini   moliyaviy   jihatdan   samarali   ta’minlash,   nafaqat   ularning
iqtisodiy   barqarorligini   ta’minlaydi,   balki   mamlakatimizda   ish   o‘rinlarini
yaratish,   eksport   hajmini   oshirish,   innovatsiyalarni   joriy   etish   va   iqtisodiy
o‘sishni   rag‘batlantirishning   eng   asosiy   omillaridan   biriga   aylanadi.   Shu
sababli,   O‘zbekistonda   kichik   biznesni   moliyaviy   jihatdan   qo‘llab-quvvatlash
bo‘yicha   ilgari   surilgan   takliflar   nazariy   jihatdan   asoslangan   bo‘lib,   ularni
amaliyotga   tadbiq   etish   orqali   iqtisodiyotda   yanada   katta   yutuqlarga   erishish
mumkin. 73Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
Huquqiy  miyoriy hujjatlar 
1) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat  Mirziyoyevning  2023-yil   20-
dekabrdagi Murojaatnomasi.
2) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   PF-5953-son   Farmoni,   2020-yil
27-mart.
3) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   PQ–3777-son   qarori,   2018-yil   7-
iyun,   “Kichik   biznesni   qo‘llab-quvvatlash   bo‘yicha   chora-tadbirlar
to‘g‘risida”.
4) “Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   qo‘llab-quvvatlash   to‘g‘risida”gi
Qonun. (O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari to‘plami, 2020).
5) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Tadbirkorlikni   qo‘llab-
quvvatlash   bo‘yicha   qo‘shimcha   chora-tadbirlar”   PF-5969-son   farmoni,
2020-yil.
Ilmiy adbiyotlar
6) Vaxabov   Abduvaxid   Vaxabovich,   Xodiev   B.M.   –   Tadbirkorlik   asoslari.
Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 280 bet.
7) Sharipov   Maxmud   Qahramonovich   –   Kichik   biznes   va   uning
iqtisodiyotdagi o‘rni. Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. – 250 bet.
8) Tursunov   Bahodir   Xamidovich   –   Tadbirkorlik   faoliyati   va   uni
moliyalashtirish asoslari. Toshkent: Iqtisod-moliya, 2021. – 290 bet.
9) Karimov   Islom   Abdug‘aniyevich   –   Yuksak   ma’naviyat   –   yengilmas   kuch.
Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – 180 bet.
10) Akbarov   Husan,   Qodirov   Shohrux   –   Bank   ishi.   Toshkent:   Iqtisod-moliya,
2022. – 312 bet.
11) Qahhorov   Ilhom   Xamdamovich   –   Tadbirkorlik   faoliyatini
moliyalashtirishning   zamonaviy   mexanizmlari.   Samarqand:   Zarafshon,
2023. – 230 bet. 7412) Djalilov Murod – Finansovaya  podderjka MPS v stranax SNG. Finance &
Economics Journal, 2020, №4. – 35 bet.
13) Soliyev   Behzod,  Xamidov  Anvar  –  Bank   tizimi   va  kichik  biznesga   ta’siri.
Toshkent: TDYU, 2021. – 160 bet.
14) Yusupova   Gulbahor   –   O‘zbekiston   iqtisodiyotida   kichik   biznesning
ahamiyati. Toshkent: IQTISOD, 2020. – 200 bet.
15) Odilov   Sirojiddin   –   Tadbirkorlikni   rivojlantirishda   davlat   qo‘llab-
quvvatlash mexanizmlari. Namangan: Ilm ziyo, 2021. – 240 bet.
16) Ravshanov Akbarjon – Banklar va moliyaviy institutlar faoliyati. Toshkent:
Moliya, 2022. – 270 bet.
17) Qo‘chqorov   Miraziz   –   O‘zbekiston   iqtisodiyotining   modernizatsiyasi   va
kichik biznes. Toshkent: Universitet, 2023. – 210 bet.
18) Abdullayeva   Nargiza   –   Innovatsion   moliyalashtirish   usullari.   Samarqand:
Innovatsiya, 2020. – 195 bet.
19) Komilov Bahodir – Mikrokreditlar tizimi va tadbirkorlik. Toshkent: TDYU,
2021. – 165 bet.
20) Jahon   banki   –   Private   Sector   Diagnostic   Report:   Uzbekistan,   Washington:
World Bank Group, 2022. – 140 bet.
21) UNDP Uzbekistan   – Inclusive  Growth and  Private  Sector  Development   in
Uzbekistan. Tashkent: UNDP, 2021. – 132 bet.
22) Statistika   agentligi   –   O‘zbekiston   Respublikasida   kichik   biznes   statistik
tahlillari (2023–2024). Toshkent: Stat. agentligi. – 80 bet.
23) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   PQ–3777-son   qarori   –   Kichik
biznesni qo‘llab-quvvatlashga doir qarorlar to‘plami, www.lex.uz, 2018.
24) O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki   –   Kreditlar   va   moliyalashtirish
bo‘yicha yillik hisobot, 2023. – www.cbu.uz
25) Xalqaro   Valyuta   Jamg‘armasi   (IMF)   –   Uzbekistan:   Selected   Issues   Paper.
Washington, 2021. – 115 bet. 75Foydalanilgan internet manbalari
1. https://lex.uz   
2. https://stat.uz   
3. https://president.uz   
4. https://business.gov.uz   
5. https://centralbank.uz   
6. https://strategy.uz   
7. https://uzreport.news   
8. https://data.uz   
9. https://gazeta.uz   
10. https://www.norma.uz   
11. https://regulation.gov.uz   
12. https://ntc.uz   
13. https://www.adliya.uz   
14. https://invest.gov.uz   
15. https://tadbirkorbank.uz