Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	45000UZS
Размер	845.3KB
Покупки	1
Дата загрузки	21 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatning roli va ahamiyati

- bozor ishtirokchilari (ham sotuvchilar, ham xaridorlar) sonining
ahamiyatli darajada ko‘p bo‘lishi;
- iqtisodiy resurslarning harakatchanligi, ulardan foydalanishda hech
qanday cheklov yoki to‘siqlarning mavjud bo‘lmasligi;
- bozorga kirish va undan chiqishning erkinligi;
- sotuvchilarning o‘zaro mustaqilligi, ular xatti-harakatining bir-biriga
bog‘liq bo‘lmasligi;
- ishlab chiqarilgan mahsulotning bir xil ko‘rinishda ekanligi;
- ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hajmida ishlab chiqaruvchilar
ulushining ahamiyatli jihatdan farq qilmasligi;
- xo‘jalik yuritishda qo‘l keluvchi axborotlar (masalan, tovarlar narxi,
ularning o‘zgarish ehtimoli, hajmi, sifati va boshqalar) to‘g‘risida to‘liq
ma’lumotga ega bo‘lish imkoniyati. Mukammal raqobatning yagona ko‘rinishi sof
yoki erkin raqobatdir. Sof raqobat gomogen mahsulotning savdo-sotig‘i bilan
shug‘ullanuvchi ko‘plab sotuvchi va xaridorlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi.
Yuqori darajada tashkil qilingan bozorda ko‘plab sotuvchilar o‘zlarining
mahsulotlarini taklif qiladilar. Bunday sharoitda bozorda mahsulot tabaqalashuvi
mavjud bo‘lmay, ko‘p sonli sotuvchi va xaridorlar, erkin holda harakat qilib, bozor
narxining shakllanishiga ta’sir ko‘rsata olmaydilar. Sof raqobatli bozorda alohida
korxonalar mahsulot narxi ustidan sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi. Chunki har
bir korxonada umumiy ishlab chiqarish hajmi uncha katta bo‘lmaydi. Sof raqobat
sharoitida yangi korxonalar tarmoqqa erkin kirishi, tarmoqda mavjud
bo‘lgankorxonalar esauni erkin tashlab chiqishi mumkin. Xususan yangi
korxonalarning paydo bo‘lishi va ularning raqobatli bozorda mahsulotlarini
sotishga huquqiy, texnologik, moliyaviy va boshqajiddiy iqtisodiy to‘siqlar
bo‘lmaydi. Shuningdek, iqtisodiy adabiyotlarda “samarali raqobat” tushunchasi
ham qo‘llaniladi. Samarali (real) raqobat bozorda sof raqobat yoki mukammal
raqobat sharoiti mavjud bo‘lmagan holda ham undagi sotuvchi va xaridorlar bir-
biriga bog‘liq bo‘lmagan holda harakat qilgan chog‘da vujudga keladi. Sof
24

bozor iqtisodiyotiga qat’iy o‘tishi jarayonida raqobat masalasi prinsipial
ahamiyatga ega ekanini ta’kidladi. “Raqobat bo‘lmasa, sifat bo‘lmaydi, narx
tushmaydi. Zamon o‘zgaryapti, lekin monopol korxonalar o‘zgara olmayapti.
Qat’iy choralar ko‘rish vaqti-soati keldi. Iqtisodiyotda bu hayot-mamotimiz. Agar
rahbarlar shunga munosib bo‘lsa, ishlaydi, bo‘lmasa – ketadi”, dedi Prezident. 2

Raqobat muhitini yaratishga qaratilgan kompleks tadbirlarni amalga
oshirmasdan turib, xalqimizning mahsulot (ish, xizmat)lardan sifatli hamda
kafolatli foydalanishi, mahsulotlarning muqobilligi va iste’molchilar manfaatlarini
to‘liq qondirilishini tasavvur etib bo‘lmaydi. Mustаqil tоvаr ishlаb chiqаruvchilаr
(kоrхоnаlаr) o‘rtаsidаgi rаqоbаt tоvаrlаrni qulаy shаrоitdа ishlаb chiqаrish vа
yaхshi fоydа kеltirаdigаn nаrхdа sоtish, umumаn iqtisоdiyotdа o‘z mаvqеini
mustаhkаmlаsh uchun kurаshdаn ibоrаt. Bundа ulаr kеrаkli ishlаb chiqаrish
vоsitаlаri, хоm аshyo vа mаtеriаllаr sоtib оlish, ishchi kuchini yollаsh uchun hаm
kurаshаdi. Ishlаb chiqаruvchilаr o‘rtаsidаgi rаqоbаt pirоvаrdidа istе’mоlchilаrni
o‘zigа jаlb etish uchun kurаshni hаm аnglаtаdi. Shu bilan birga, bozor iqtisodiyoti
rivojlanib borishi bilan raqobatchilik munosabatlari ham takomillashib, o‘z
shakllarini o‘zgartirib boradi. “Raqobat bo‘lmasa, bozor iqtisodiyotini barpo etib
bo‘lmaydi . Raqobat - bozorning asosiy sharti, aytish mumkinki, uning qonunidir”. 3
Raqobat bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo‘jaligining eng muhim
b е lgisi, uni rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Biroq raqobatning ayrim alomatlari
mavjud bo‘lgan. Bunga yashirin tadbirkorlik faoliyatlari misol bo‘la oladi.
Raqobatning bozor iqtisodiyotidagi ahamiyatini e’tiborga olgan xolda marketing
konsepsiyasida raqiblarga, uni tanlashga katta e’tibor qaratilgan. Bozor iqtisodiyoti
sharoitidagi raqobat iqtisodiy raqobat bo‘lib, u iqtisodiy jarayonlardagina yuz
berishi bizga ma’lum. Undagi asosiy maqsad bozor ishtirokchilarining erkin
faoliyati sharoitini yaratish, har bir ishtirokchi o‘z xarakati uchun zarur muhit va
holatni ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan kurashdan iboratdir. 4
2
https://daryo.uz/2020/05/28/prezident-raqobatni-rivojlantirish-va-monopoliyaga-qarshi-kurashish-borasida-mutlaqo-yangi-
tizim-yaratish-lozimligini-takidladi
3
https://interonconf.org/index.php/ger/article/download/603/563/552
4
https://www.econferencezone.org/index.php/ecz/article/download/1250/1132/1291
4

Raqobatdoshlik – bu raqobatda chidamli bo’lish, unda qolib kelish
qobilyatiga ega bo’lishdir. Shu asnoda tovarning raqobatdoshligi – tovarning
raqobatli bozor talablariga, bozorga chiqarilgan huddi shunday tovarlarga nisbatan
xaridorlar ehtiyojlariga javob berish qobilyati hisoblanadi. Bunga ko’ra
raqobatbardoshlikning turli xil belgilari namoyon bo’ladi ( 8- rasm ).
8-rasm.Raqobatbardoshlikning asosiy belgilari. 24
Bozor iqtisodiyoti o‘zining yetuklik darajasi va rivojlanish xususiyatlaridan
qat’iy nazar raqobatning mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Shu bilan birga, bozor
iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan raqobatchilik munosabatlari ham takomillashib,
o‘z shakllarini o‘zgartirib boradi. Raqobat muhitini yaratish va monopoliyaga
qarshi qonunchilikni amalga oshirish O‘zbekistonda adolatli va dinamik bozor
iqtisodiyotini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Raqobatni rag‘batlantirish va
bozor hokimiyatidan suiste’mol qilinishiga yo‘l qo‘ymaslik orqali ushbu chora-
tadbirlar tadbirkorlik subyektlari uchun teng sharoitlarni ta’minlash, iste’molchilar
manfaatlarini himoya qilish, innovatsiyalar va samaradorlikni rag‘batlantirishga
qaratilgan.
O’zbekiston Respublikasini 2017-2021-yillarda rivojlantirish strategiyasiga
ko‘ra “iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish
hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichma-bosqich
kamaytirish; prinsipial jihatdan yangi mahsulot va texnologiya turlarini
o‘zlashtirish, shu asosda ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlarning
24
A.N.Xoliqulov, D.Q.Usmanova , X. A. Raximov Korxonalarni raqobatbardoshligini baholash O'QUV QO'LLANMA 2021.
http://kitob.sies.uz/frontend/web/kitob/kitob_0061b1928fcbe2a.
30

funktsional yondashuv sifatida tavsiflash mumkin. U raqobatning iqtisodiyotda
o‘ynaydigan rolini ko‘rib chiqadi.
Xususan, Y.Shumpeter iqtisodiy rivojlanish nazariyasi doirasida raqobatni
eskilikning yangilik bilan raqiblik kurashi sifatida ta’riflagan. 7
Yangiliklar kiritish
bozor tomonidan shubha bilan qabul qilinadi, biroq agar novator ularni amalga
oshirishning uddasidan chiqsa, raqobat mexanizmi eskirgan texnologiyalardan
foydalanuvchi korxonalarni bozordan siqib chiqaradi. Bozor iqtisodiyotining ilk
belgilari paydo bo‘lishi bilan unga xos raqobat ham yuzaga keladi Iqtisodiyot
rivojiga mos holda raqobatchilik munosabatlari ham takomillashib boradi. Bozor
raqobati tarixan 4 bosqichdan o’tadi. Birinchi bosqich - bu natural ho’jalikdan
bozor iqtisodiyotining dastlabki shakllariga o‘tish bo‘lib, bu davrda raqobat mayda
tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida boradi. Bu bosqichda raqobat maxalliy
bozorlar doirasida borasida, u bir turdagi tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida
bo‘ladi. Raqobatda g‘olib chiqish vositasi tajriba to‘plab, mehnat mahoratini
oshirish hisoblanadi.
Ikkinchi bosqich - bu kapitalistik erkin raqobat bosqichidir. Bu bosqich
tovar xo’jaligining ommaviy tus olishi bilan, mayda tovar ishlab chiqarish o‘rniga
yirikmashinalar tizimiga va yollangan mexnatga tayangan tovar ishlab
chiqarishning kelishi bilan xarakterlanadi. Raqobatni cheklashlar bo‘lmaydi, u
erkin kurashga aylanadi, bu kurash maxalliy bozorlar doirasidan chiqib, milliy
bozor mikyosida yuz beradi. Raqobat shiddatli boradi, uning ishtirokchilari
ko‘pchilikdan iborat bo‘ladi. Raqobatda g’olib chiqishning sharti yangi texnikani
joriy etib, mexnat unumdorligini ustirish, yangi tovarlarni ishlab chiqarish bo‘ladi.
Uchinchi bosqich - bu monopol raqobat bosqichi bo‘lib, u yakka xokimlikka
intiluvchi yirik korxonalarning kurashidir.
Raqobat iqtisodni monopollashgan va monopollashmagan sohalarida
alohida boradi, ammo bu sohalar o’rtasida ham kurash ketadi. Raqobatda yengib
chiqish shartlari ikkinchi bosqichdagidek bo‘ladi, ammo o’zaro kurashda bozorni
egallab olish, siyosiy xokimiyatdan foydalanish kabilar keng qo‘llanadi. bu
7
Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G‘afurov. “Iqtisodiyot nazariyasi” (darslik). Т ., «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2005, 784 bet.
6

1. 1.Xaydarov, B.,& Saitov, S. (2022). Raqamli iqtisodiyot tushunchasi va
afzaliklari. Zamonaviy Innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari va
rivojlanish tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar,1(1), 634-635. Retrieved from
https://inlibrary.uz/php/zitmrt/article/view/5390.
2. Uchkun S., Dilshod N. PROCES OF IDENTIFYING THE
SIGNIFICANT ACCOUNTS IN THE REVENUE CYCLE // Journal of
marketing, business and management.-2022.- T. 1. – C. 32-36.
3. Karimkulov, K., & Jabborkhonova, N. (2023). DETERMINATION OF
VITAMINS IN MULTIVITAMIN COMPLEXES USING HIGH
PERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY. Current approaches and new
research in modern sciences, 2(11), 120-122.
4. O‘g‘li N. D. R., Qizi T. D. Z. Moliya bozorini rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlari va unga oid yangi yondashuvlar // Journal of marketing, business and
management. -2022. – T. 1. – No. 8. –C . 1-4.
5.Akramovich N. A. THE PRIORITY OF USING INNOVATIVE
TECHNOLOGIES IN THE AGRICULTURAL EDUCATION SYSTEM // Journal
of Academic Research and Trends in Educational Sciences. – 2022. – T. 1. – N0.
10. – C. 185-191.
6.G‘aybullayev S. THE PLACE OF THE DIGITAL ECONOMY
TODAY // Journal of Academic Research and Trends in Educational Sciences. –
2022. – T. 1. N0 11. – C. 116-126.
7.Uchkun S., Dilshod N. PROCESS OF IDENTIFYING THE
SIGNIFICANT ACCOUNTS IN THE REVENUE CYCLE //Journal of
marketing, business and management. –2022. –Т. 1. –No. 1. –С. 32-36.
8.Dilshod N. XALQARO STANDARTLAR ASOSIDA
KORXONALARDA TUSHUMLAR AUDITINI TASHKIL QILISH
BOSQICHLARI VA DASTAKLARINI “INTERNATIONAL SCIENTIFIC
RESEARCH CONFERENCE”BELARUS, International scientific-online
conferencewww.interonconf.com124PAGETAKOMILLASHTIRISH
49

4-rasm. Raqobatning turlari. 14
Erkin raqobat sharoitida yangi korxonalar tarmoqqa erkin kirishi,
tarmoqda mavjud bo‘lgan korxonalar esa uni erkin tashlab chiqishi mumkin.
Xususan yangi korxonalarning paydo bo‘lishi va ularning raqobatli bozorda
mahsulotlarini sotishga huquqiy, texnologik, moliyaviy va boshqa jiddiy iqtisodiy
to‘siqlar bo‘lmaydi. Sof monopoliyada tarmoq bitta korxonadan iborat bo‘lishi
sababli, u mavjud mahsulot va xizmatning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi
va yakkahukmronlik shakllanadi. Monopoliya sharoitida firma narx ustidan
sezilarli nazoratni amalga oshiradi. Buning sababi oddiy. U mahsulot va
xizmatning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va taklifning umumiy hajmi
ustidan nazorat qiladi.
Monopolistik raqobat o‘z ichiga ham monopoliya, ham raqobat unsurlarini
oladi. Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning o‘nlab ishlab chiqaruvchilari
bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqarish hajmiga erishish borasida
raqobatlashadilar. Biroq, ayni vaqtda, har bir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotini
tabaqalashtirish, ya’ni shu turdagi boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati, sifat
darajasi, shakli, qadoqlanishi, sotish sharoitlari va h.k. bo‘yicha farqlantirish orqali
14
https/ //kutubxona.samduuf.uz/download/1049 / 154-bet.
15

uning monopol ishlab chiqaruvchisiga aylanadi. 1933-yilda amerikalik iqtisodchi
Edward Hastings Chamberlin o‘zining “Monopolistik raqobat nazariyasi” asarida
yangi raqobat turi-monopolistik raqobat haqida so‘z yuritadi. Uning fikricha, real
bozor turlari aynan raqobatlashgan bozor va monopoliya oralig‘idagi chegarada
faoliyat yuritishadi.
Monopoliya sharoitida firma nar х ustidan sezilarli nazoratni amalga
oshiradi. Buning sababi oddiy. U mahsulot( х izmat )ning yagona ishlab
chiqaruvchisi hisoblanadi va demak taklifning umumiy hajmi ustidan nazorat
qiladi.
Oligopoliya- tarmoqda u qadar ko‘p bo‘lmagan korxonalarning mavjud
bo‘lishi va hukmronlik qilishidir. Bu oligopoliyaning eng muhim belgisidir. Qaysi
tovarlar va xizmatlar bozorida nisbatan kam sonli ishlab chiqaruvchilar
hukmronlik qilsa, shu tarmoq oligopolistik tarmoq hisoblanadi. Oligopolistik
tarmoq bir xil yoki tabaqalashgan mahsulot ishlab chiqarishi mumkin. Ko‘pchilik
sanoat mahsulotlari: po‘lat, mis, alyuminiy, qo‘rg‘oshin, temir va shu kabilar fizik
ma’noda bir turdagi mahsulotlar hisoblanadi va oligopoliya sharoitida ishlab
chiqariladi. Iste’molchilik tovarlari: avtomobillar, yuvish vositalari, sigaretlar,
maishiy elektr buyumlari va shu kabilarni ishlab chiqaruvchi tarmoqlar
tabaqalashagan oligopoliya hisoblanadi.
Oligopoliya sharoitida korxonalar o‘rtasidagi raqobat o‘zaro bog‘liq
bo‘ladi. Oligopolistik tarmoqda hech qaysi korxona o‘zining narx siyosatini
mustaqil o‘zgartirishga botina olmaydilar. Hozirda turli darajadagi monopolistik
tuzilmalar rivojlanib borishi bilan ular o‘rtasidagi raqobatning shakllari ham turli
ko‘rinishlarda namoyon bo‘lib bormoqda. Jumladan, turli monopollashuv
darajasidagi tuzilmalar o‘rtasida mavjud bo‘lishiga ko‘ra quyidagi raqobat turlarini
ajratib ko‘rsatish mumkin: 15

- monopollashmagan korxonalar o‘rtasidagi raqobat;
- monopoliyalar hamda monopolistik birlashmalarga kirmagan ishlab
chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat;
15
https://www.google.com/url?q=https://e-library.namdu.uz/NamDU 27-bet.
16

foizli soliq stavkasi joriy etiladi. Yillik aylanmasi 1 milliard so‘mdan oshib,
umumiy soliq to‘lash tartibiga o‘tgan korxonalar bir yil davomida foyda solig‘ini 2
barobar kam to‘laydi. Ushbu imkoniyatlar 370 ming tadbirkorga yengillik yaratadi.
Yuqori salohiyatli o‘rta korxonalar sonini ko‘paytirish zarurligi ta’kidlanib, ular
uchun qator soliq va kompensatsiya imtiyozlari belgilandi. 28

Iqtisodiyot nazariyasi fanining kategoriyasi sifatida raqobat nisbatan uzoq
vaqtlardan buyon mavjud bo‘lgan tushuncha hisoblansa-da, iqtisodiy tabiatining
murakkabligi bugungi kunda ham uning mohiyatini to‘liq ochib berilgan deyishga
asos bo‘la olmaydi. Chunki raqobatning iqtisodiy mazmuni va ob’yektiv asoslarini
ochib berish, uni ta’riflashdagi serqirralik, turfalik va ziddiyatlar mazkur jarayon
tadqiqoti mantiqiy jihatdan davom etayotganligini anglatadi.
Fan-texnika taraqqiyoti avj olgan hozirgi sharoitda texnika va
texnologiyaning eng yangi yutuqlari ustidan nazorat qilish uchun kurash
raqobatning asosiy usullaridan biriga aylanib bormoqda. Bundan tashqari, ishlab,
chiqaruvchi korxonalar xaridorlarni jalb qilish maqsadida uzoq muddat
foydalaniladigan iste’mol tovarlariga kafolatli va kafolatdan keyingi xizmat
ko‘rsatishni amalga oshirmoqdalar. Masalan, kompyuter ishlab chiqaruvchi firma
o‘z mahsulotini shunchaki sotish bilan cheklanmasdan, balki uni o‘rnatib berish,
korxona xodimlarini kompyuterdan foydalanishga o‘rgatish, kafolatlangan
muddatda va undan keyingi davrda ta’mir ishlarini bajarish, texnikaviy xizmat
ko‘rsatish kabilarni ham amalga oshiradi; mahsulot xossa va o‘lchamlarini
buyurtmachi ehtiyojlariga yaqinlashtiradi.
O‘zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan
siyosatida xususiylashtish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa
shakllarini vujudga keltirish asosiy o‘rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida,
birinchidan, mulk o‘z egalarining qo‘liga topshirilsa, ikkinchidan, ko‘p ukladli
iqtisodiyod va raqobatchilik muhitini vujudga keltiradi. O‘zbekistonda
raqobatchilik muhitini vujudga keltirishning asosiy yo‘li, bu raqobatni inkor
qiluvchi davlat monopoliyasidan nodavlat, turli xo‘jalik shakllarining mavjudligiga
28
https://www.gazeta.uz/oz/2022/08/22/business/
35

mablag‘lariga bo‘lgan imkoniyatini cheklash orqali to‘siqlar qo‘yishi jiddiy salbiy
holat hisoblanadi.
Tarkib topgan sharoitda amal qilayotgan birlashmalarni tarkibiy qayta
tuzish monopoliyalarni cheklash va raqobatni rivojlantirishning zarur
sharoitlaridan biri hisoblanadi. Bunday birlashmalarning vazifasi bo‘lib marketing
xizmatlari bilan ta’minlash, ilmiy-tadqiqot ishlanmalarini amalga oshirish, ularning
amaliyotga tatbiq etilishiga ko‘maklashish hisoblanadi.
O‘zbekistonda amal qilayotgan monopoliyaga qarshi qonunchilikning yana
oid muammosi - davlat monopoliyaga qarshi organiga qonunchilikni buzganlik
uchun iqtisodiy sanktsiya qo‘llash huquqining berilishidir. Chunki xalqaro
amaliyotda bu kabi masalalar sud ajrimlari orqali hal etiladi. Respublikada
monopoliyaga qarshi qonunchilikka amal qilish masalalarini ko‘rib chiqishda sud
amaliyotining rivojlantirilishi xo‘jalik sub’ektlarining mas’uliyatlarini oshiradi.
Bundan tashqari, shuni tan olish kerakki, respublikada raqobatni rivojlantirish
borasida o‘tkazilayotgan siyosat yetarli darajada ta’sirchan emas.
Bozor iqtisodiyoti tarixi - bu ko‘p jihatdan monopolizmning salbiy
oqibatlariga qarshi kurash tarixini namoyon etadi. Nazariya va amaliyot shuni
ko‘rsatadiki, monopolizm quyidagi oqibatlarni keltirib chiqaradi: - iste’molchilar
monopolist firmalarning mahsulotlari uchun raqobatli bozordagi shunga o‘xshash
mahsulotlar narxiga nisbatan to‘lashi yuzim bo‘lgan o‘ta yuqori narxlar; - yuqori
narxlarni ushlab turish uchun turli tarmoqlar o‘rtasida resurslarning samarasiz
taqsimlanishiga, ulardan monopoliyalashtirilgan tarmoqlarda etarli darajada
foydalanmaslikka olib keluvchi tovar va xizmatlarning alohida turlarini ishlab
chiqarishni sun’iy ravishda cheklash, ishlab chiqarishning texnik jihatdan
rivojlanmay qolishi, mahsulotning past sifati.
Kichik korxona va mikrofirmalarning 2022- yilning I choragida o‘tkazilgan
tanlanma kuzatuv natijalariga ko‘ra, yaqin 3 oyda raqobat muhiti o‘zgarishsiz deb
baholagan korxonalarning eng ko‘p ulushi hududlar bo‘yicha Navoiy viloyatida –
65,2% ni, Toshkent shahrida – 64,6% ni, Toshkent viloyatida – 62,9% ni, Andijon
32

k ар it а l miqd о ri, q а rzni t о ’l а sh q о bil уа ti v а nih оуа t, ish h а qining h а r xil b о ’lishid а
k о ’rin а di.
R а q о b а td а у utib с hiqq а nl а r iqtis о di у jih а td а n ku с h ау ib k е ts а l а r
у utq а zg а nl а r z а ifl а sh а di, h а tt о x о n ау v а r о n b о ’lib b а nkr о t h о lig а tush а dil а r. Biz
bil а mizki, b а nkr о t b о ’lish bu о ’zining m а jburi уа tl а ri v а t о ’l о vl а rini b а j а rishg а
q о dir b о ’lm а slikdir. B а nkr о t b о ’lg а n firm а l а r уо ’q о l а di. Iqtis о di у s а r а l а nishning
ikki ziddi уа tli о qib а ti b о r. Birin с hid а n, о ’z ishini udd а l ау о lm а g а n firm а l а rning
sinishi, е ng ishbil а rm о nl а rni t а nl а b о lib, iqtis о di уо tni ul а rning ish о n с hli q о ’lig а
b е rish b о ’ls а ; ikkin с hid а n, bu z о ’rl а ri уа n а d а z о ’r ау ib k е tishi v а m о n оро ll а shuv
t е nd е nsi уа sini у uz а g а k е ltir а diki, n а tij а d а е rkin r а q о b а t с h е kl а nib q о l а di. Shu
b о isd а n, d а vl а t о ’zining а ntim о n оро l t а dbirl а ri bil а n sing а n firm а l а r о ’rnig а
уа ngil а rini рау d о b о ’lishig а k о ’m а kl а sh а di, с hunki k о rx о n а l а r k о ’ р j оу d а r а g’b а t
qizg’in b о r а di.
Iqtis о di у s о h а d а gi r а q о b а tning muhimligi shund а ki, ishl а b с hiq а rish
mun о s а b а tl а rining sub е ktl а ri ishl а b с hiq а ruv с hil а r, ist е ’m о l с hil а r, t а dbirk о rl а r,
уо ll а nm а ish с hil а r v а b о shq а l а r о ’rt а sid а qul ау r о q ishl а b с hiq а rish sh а r о itid а
а rz о n ishl а b с hiq а rish r е sursl а ri v а ish с hi ku с hig а е g а b о ’lish, unumlir о q
t е xn о l о gi уа ,ish j оу i уа xshi s а m а r а li b о z о rg а kir а о lish imk о ni уа ti u с hun о lib
b о ril а dig а n kur а shd а n ib о r а t. Shu jihatdan olganda O‘zbekiston Respublikasining
yaqinda qabul qilingan “Raqobat to‘g‘risida”gi qonunida nazarda tutilgan me’yor
va talablarni amalga oshirish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ko‘rilishi kata ahamiyat
kasb etadi. 38
Bunda Tovar va moliya bozorlarida raqobatni cheklashga hamda
ustunlik mavqeini suistemol qilishga olib keladigan xatti-harakatlarga yo‘l
qo‘ymaslikka, shuningdek, nohalol raqobatni, tovarlar (xizmatlar)ning narxlarini
sun’iy ravishda oshirish yoki tushirib yuborishga alohida e’tibor qaratilishi lozim.
Bu ishlarni faollashtirish uchun qilinayotgan sa’y-harakatlarni jamlash,
xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish bo‘yicha
ishlarning bajarilishini taminlaydigan davlat institutlarini yanada mustahkamlash
muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari tovar va moliya bozorlarida
38
https://lex.uz/uz/docs/-6518381 O‘zbekiston Respublikasi Qonuni ” Raqobat” to’g’risidaO’RQ-850-son 03.07.2023
43

qilish uchun esa raqobatga keng ko`lamda yo’l ochib berish va davlat raqobat
siyosati hamda davlat antimonopoly siyostini kuchaytrish zarur. Tadbirkorlarda esa
raqobat ruxini uyg’otish asosiy maqsad bo’lib xizmat qiladi.
O’zbekistonda tashqi va ichki mahsulot hamda xizmatlar bozorida
o’zbekistonlik ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini oshirish masalalari
bo’yicha xalqaro ilmiy – amaliy ishlar olib borilmoqda. O’zbekiston
Respublikasining 2017- 2021- yillarga mo’ljallangan “ Harakatlar strategiyasi” ga
muvofiq : “ Iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatdosh muhitni
shakllantirish hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichma –
bosqich kamaytirish, prinsipial jihatdan yangi mahsulot va texnologiya turlarini
o’zgartirish, shu asosda ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlarning
raqobatbardoshligini ta’minlash” ga ko’proq e’tibor qaratilmoqda.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib quyidagi takliflar ni ishlab chiqdik :
1. Shaffoflik prinsipiga asosan hamda raqobatga kirishish uchun teng
imkoniyatlarni ta’minlagan holda samarali faoliyat yuritadigan bozorlarni yaratish.
Ya’ni bunda bozor muhitining rivojlanmaganligi va davlatning iqtisodiyotdagi
haddan ziyod yuqori ishtiroki davlat ishtirokidagi alohida xo‘jalik yurituvchi
subyektlar faoliyatining samarasizligiga olib kelayotganligi bilan bog’liq
muammolarga yechim bo’lib hisoblanadi.
2. Bozor narxlarini davlat tomonidan oqilona tartibga solish tizimini joriy etish.
Ushbu taklif so‘nggi yillarda mamlakatimizda tovar va moliya bozorida raqobat
muhitini ta’minlash, narxlari (tariflari) davlat tomonidan tartibga solinadigan
ijtimoiy ahamiyatli tovarlar (xizmatlar) va ularning strategik turlarini tubdan
qisqartirish, ustun mavqega ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar hamda
tabiiy monopoliyalar subyektlarining faoliyatini davlat tomonidan narx orqali
tartibga solish yuzasidan tizimli ishlar amalga oshirilayotganligi natijasida ishlab
chiqildi.
46

hokazo) uchun, ayniqsa, qulay vaziyat yuzaga keladi. Ularning mahsuloti, odatda,
har qanday narxlarda ham o‘z xaridorini topadi.
Texnologik zanjirning har qaysi keyingi bo‘g‘inida sotish muammosi
tobora kuchayib boraveradi. Oxirgi mahsulot (ishlab chiqarish uskunalari,
texnologiyalar, xalq iste’moli tovarlari) ishlab chiqaruvchilar ayniqsa, murakkab
ahvolda qoladi. Mazkur mahsulotning yuqori narxlari uni sotish imkoniyatlarini
sezilarli pasaytiradi. Bundan tashqari, bunday tovarlarni ishlab chiqaruvchilar
import qilinayotgan tovarlar bilan doim ham raqobatlasha olmaydilar. Sifatni
oshirish uchun bozor konyunkturasini o‘rganish uchun sarf-xarajatlarni oshirishni,
mahsulotning iste’mol ko‘rsatkichlarini yaxshilashni talab qiladi. Shuning uchun,
tovar ishlab chiqaruvchi asosan narx bo‘yicha raqobatni yengishga ko‘proq harakat
qiladi.
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda narx
yordamida raqobat qilish o‘z o‘rniga ega emas, chunki ishlab chiqaruvchilardan
birini o‘z mahsulotining narxini pasaytirishi uning raqobatchilarining ham shunday
harakat qilishiga olib keladi. Natijada firmalarning bozordagi mavqei o‘zgarmay,
faqat tarmoq bo‘yicha foyda hajmini kamaytiradi. Narxsiz raqobat shu bilan
tavsiflanadiki, bunda raqobat kurashining asosiy omili tovarlarning narxi emas,
balki uning sifati, servis xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning
obro‘e’tibori hisoblanadi. Narxsiz raqobat bilan bir vaqtda yashirin narx
yordamidagi raqobat ham bo‘lishi mumkin. Bunday holatda yangi tovarlar
sifatining oshishi va iste’mol xususiyatlarining yaxshilanishi ular narxlarining
oshishiga qaraganda tez ro‘y beradi.
Hozirgi davrda bir turdagi mahsulotlarning ko‘payishi ularning sotishni
rag‘batlantiruvchi reklama, tovar belgilari va fabrika muhrlaridan foydalanishni
keltirib chiqarmoqda. Iste’mol bozorlarida qo‘shimcha xizmat ko‘rsatish orqali
xaridorlarni o‘ziga jalb qilish keng tarqalmoqda. Narxsiz raqobatning tovar sifatini
tabaqalashtirish kabi usuli ham mavjudki, bunda tovarlar bir xildagi ehtiyojni
qondirishi va bir turga mansub bo‘lishi, lekin turli-tuman iste’mol xossalariga ega
21

Xulosa
Xulosa o‘rnida shuni aytib o‘tish mumkinki, raqobat-bozor iqtisodiyoti
ishtirokchilarining o‘z manfatlarini yuzaga chiqarish uchun bir-biri bilan
bellashuvi, ular o‘rtasidagi yuqori foyda va ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun
kurarishdir. Raqobatning kuchi doimo ortib boradi. Qayerda raqobat munosib o‘rin
egallasa shu yerda ishlab chiqarish tez rivojlanadi va jamiyat a’zolarining turmush
darajasi yuqori bo‘ladi. bozor iqtisodiyoti mulkchilik shakllari va xo‘jalik yuritish
usullarining xilma-xilligi, erkin iqtisodiy faoliyat va sog‘lom raqobatga asoslangan
tizimdir. O’zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirishga
qaratilga siyosatida xususiylashtirish, davlat Mulki hisobidan mulkchilikning
boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy o’rin tutadi. Xususiylashtirish
natijasida, birinchidan, mulk o’z egalarining qo’liga topshirilsa, ikkinchidan, ko’p
ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muhitini vujudga keltiradi.
Bozor iqtisodiyotining o‘ziga xos ijtimoiy adolat qoidalari bor.
Iqtisodiyotdagi resurslar, ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni taqsimlash va
shunga mos ravishda daromadga ega bo‘lib, yuqori farovonlik darajasiga intilish
adolat hisoblanadi. Ammo adolat tamoyili hammani birxil qilish emas, balki
jamiyatni tabaqalashuvini bildiradi. Iqtisodiy subyektlar o‘z mehnatiga, uning
samaradorligiga, ishbilar-monligiga va mulkiga qarab bir-biridan farqlanadi. Shu
sababli ularning daromadi, turmush darajasi va jamiyatdagi mavqeyi birxil
bo‘lmaydi. Tabaqalanish boylarga havas qilib, ularday bo‘lishga intilishni hosil
qiladi.
Bozor iqtisodiyoti shunday iqtisodiy munosabatlarki, ular ishlab chiqarish
faoliyatini rag‘batlantiruvchi kuchni yuzaga keltiradi. Rаqоbаt istе’mоlchilаr
o‘rtаsidа hаm yuz bеrаdi: ulаr tоvаrlаrni qulаy vа аrzоn nаrхlаrdа sоtib оlishgа
hаrаkаt qilаdilаr, ya’ni хаridоr hаr bir sаrflаngаn pul birligi evаzigа ko‘prоq
nаflilikkа egа bo‘lishgа hаrаkаt qilаdilаr. Аrzоn vа sifаtli tоvаrni sоtib оlish uchun
kurаshаdilаr. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat uning asosiy qismini tashkil etib
uning ajralmas bo’lagini tashkil etadi. Iqtisodiyotni yurtimizda odimlashiga xizmat
45

o‘rtasidagi raqobat pirovardida iste’molchilarni o‘ziga jalb etish uchun kurashni
ham anglatadi (2- rasm ).
2-rasm. Raqobat ishtirokchilari va asosiy maqsadlari. 12
Ishlab chiqaruvchilar va resurslarni etkazib beruvchilar o‘rtasidagi raqobat
bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot to‘liq erkinlashgan sharoitda yorqin
namoyon bo‘ladi. Raqobat iste’molchilar o‘rtasida ham yuz beradi: ular tovarlarni
qulay va arzon narxlarda sotib olishga harakat qiladilar, ya’ni xaridorlar har bir
sarflangan pul birligi evaziga ko‘proq naflilikka ega bo‘lishga harakat qiladilar.
Arzon va sifatli tovarni sotib olish uchun kurashadilar. Shunday qilib,
raqobat ko‘p qirrali iqtisodiy hodisa bo‘lib, u bozorning barcha sub’ektlari
o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Raqobat – bozor subyektlari
iqtisodiy manfaatlarining to‘qnashuvidan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi
yuqori foyda va ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun kurashni anglatadi. 13
Bu
munosabatlarni qiymatning mehnat va naflilik nazariyalarini sintez qilish usulini
davom ettirgan holda quyidagi ko‘rinishda ifodalash mumkin. Raqobat bozor
iqtisodiyotini harakatlantiruvchi kuchdir, chunki raqobatda g‘olib kelish uchun
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, tovar sifatini oshirish, tovar sotilishini
12
https :// kutubxona . samduuf . uz / download /1049/ 151- bet
13
https://kutubxona.samduuf.uz/download/1049/ 21-bet.
10Raqobat Asosiy maqsadlari
Iste’molchi va xaridorlar
o‘rtasida Ko’proq naflilikka
erishish
Ishlab chiqaruvchi va
sotuvchilar o’rtasida Ko’proq foyda olish

I BOB. BOZOR IQTISODIYOTI SHAROITIDA RAQOBATNING
NAZARIY JIHATLARI
1.1. Bozor iqtisodiyotidagi raqobatning mohiyati, ahamiyati
Raqobatning mohiyati va uni harakatlantiruvchi kuchlar, monopoliyaga
qarshi boshqaruv mexanizmlari haqida dastlabki to‘laqonli nazariy qoidalar faqat
XVIII asrning o‘rtalariga kelib paydo bo‘lgan. Bunda klassik siyosiy iqtisod
vakillari sanalgan A.Smit va D.Rikardoning xizmatlari kattadir. Raqobatning xulq-
atvor yondashuviga A.Smitning qarashlarini kiritish mumkin. U raqobatni bozor
subyektlari o‘rtasida tovarlar xarid qilish va sotish borasida qulayroq sharoitlar
uchun xulq-atvor qoidalariga amal qilishini qayd etgan. Demak, raqobat bozor
qatnashchilari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi aynan o‘sha “ko‘rinmas qo‘l”dir.
F.Perru raqobatni doimiy tahdidli harakat sifatida tushuntiradi. Inson o‘z
manfaatini ko‘zlab qimmatroq sotib, arzon xarid qilishga intiladi. Shuning uchun
raqobat bilan doimiy to‘qashishga to‘g‘ri keladi. 5
Keyingi davrlarda F.Perru, A.Marshall, Dj.Keyns, V.Leontev,
Y.Shumpeter, P.Sraffa, M.Porter, F.Kotler va boshqalarning mehnatlari tufayli
raqobat nazariyasi yanada rivoj topdi. Raqobat mohiyatiga to‘xtalar ekanmiz, uni
asosan uch xil yondashuvga bo‘lish mumkin. Jumladan, xulq-atvor yondashuvi,
strukturali yondashuv va funktsional yondashuv. 6
. Inson o‘z manfaatini ko‘zlab
qimmatroq sotib, arzon xarid qilishga intiladi. Shuning uchun raqobat bilan doimiy
to‘qashishga to‘g‘ri keladi. Strukturali yondashuvda asosiy e’tibor
raqobatchilarning o‘zaro kurashidan bozor strukturasi, unda hukmronlik qiluvchi
shart-sharoitlar tahliliga ko‘chib o‘tadi. Masalan, K.R. Makkonnell va S.L.
Bryuning asarlarida aytib o‘tilishicha, raqobat bozorda ko‘p sonli mustaqil xaridor
va sotuvchilar mavjudligi, xaridor va sotuvchilar uchun bozorga erkin kirish va
undan chiqish imkoniyatidir. Raqobat mohiyatini aniqlashga uchinchi yondashuvni
5
https://nauchniyimpuls.ru/index.php/noiv/article/download/2458/1848/1844
6
https://nauchniyimpuls.ru/index.php/ni/article/download/4895/3317/3270
5

shu vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi
va hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi,
ya’ni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi.
Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi - ishlab chiqarish omillarini
ular eng ko‘p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona
joylashtirish imkonini beradi.
Raqobatning innovatsion vazifasi - fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga
asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti subyektlarining rivojlanishini taqozo
etuvchi turli ko‘rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi.
Raqobatning moslashtirish vazifasi – korxona (firma) larning ichki va
tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‘naltirilgan bo‘lib,
ularning shunchaki o‘zini-o‘zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo‘jalik
faoliyati sohalarining kengayishiga o‘tishini bildiradi.
Raqobatning taqsimlash vazifasi - ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi
yalpi ichki mahsulotning iste’molchilar o‘rtasida taqsimlanishiga bevosita va
bilvosita ta’sir o‘tkazadi.
Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi - bozordagi ba’zi
ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik
o‘rnatishiga yo‘l qo‘ymaslikka yo‘naltirilgan hisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‘rtta shakli
alohida ajratilib ko‘rsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat,sof
monopsoniya monopsoniya va oligopoliyadir. Erkin raqobat sharoitida bir xil
mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda ko‘p sonli korxonalar mavjud bo‘ladi.
Yuqori darajada tashkil qilingan bozorda ko‘plab sotuvchilar o‘zlarining
mahsulotlarini taklif qiladilar. Erkin raqobatli bozorda alohida korxonalar
mahsulot narxi ustidan sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi. Chunki har bir
korxonada umumiy ishlab chiqarish hajmi uncha katta bo‘lmaydi. Shu sababli
alohida korxonada ishlab chiqarishning ko‘payishi yoki kamayishi umumiy
taklifga, demak mahsulot narxiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi ( 4- rasm ).
14

ist е ’m о l с hil а rdir. Shu b о is ul а rning m а qs а di f а rql а n а di shung а bin оа n ul а r
r а q о b а tl а rd а turli с h а q а tn а sh а dil а r.
R а q о b а t sh а r о itid а “H а r а k а td а b а r а k а t b о r” d е g а n q о id а а m а l qil а di. 37
R а q о b а t x о ’j а likning h а mm а s о h а l а rid а b о rg а nid а n und а b а r с h а iqtis о di у f ао l
kishil а r individu а l уо ki firm а j а m оа sig а birl а shg а n t а rzd а q а tn а sh а dil а r. R а q о b а t
kur а shining а h а mi уа ti shun с h а lik у uq о riki, usiz b о z о rni t а s а vvur qilib b о ’lm ау di.
Chunki u b о z о r iqtis о di уо tining m а zmunig а ау l а nib k е tg а n. R а q о b а t b о ’lm а s а ,
b о z о r iqtis о di уо tini b а r ро е tib b о ’lm ау di.
R а q о b а t - b о z о rning а s о si у sh а rti, ау tish mumkinki, uning q о nunidir.
B о z о r x о ’j а ligid а r а q о b а t kim b о ’lishid а n q а t’i у n а z а r уа xshi ishl а g а nl а rning у utib
с hiqishini bildir а di. Shu jih а td а n u iqtis о di у r е sursl а rni t е j а mli ishl а tishg а , t о v а r v а
xizm а tl а rni k о ’ р l а b v а sif а tli ishl а b с hiq а rishg а und ау di. Uning r а g‘b а t ku с hi f а q а t
ishl а b с hiq а rishning о ’zini о ’sishig а und а sh е m а s, b а lki iqtis о di у mun о s а b а tl а rni
h а m t а k о mill а shuvig а m оу il е tishdir. U x о ’j а lik у uritishning е ng s а m а r а li
usull а rini у uz а g а k е ltir а di, iqtis о di у а l о q а l а rning е ng m а qulini t ор ishg а m а jbur
qil а di.
R а q о b а t b о ’lg а nd а firm а l а r b о z о rg а о ’z r а qibinikid а n уа xshir о q v а
а rz о nr о q t о v а rl а rni t а klif е tishi z а rur. Buning u с hun firm а l а r x а rid о rl а rg а m а ’qul
b о ’l а dig а n уа ngi t о v а r n а mun а l а rini о ’zl а ri уа r а t а dil а r уо ki о ’zg а l а r уа r а tg а n
t о v а r n а mun а l а rini ishl а b с hiq а rish huquql а ri s о tib о l а dil а r, x а r а j а tni
ра s ау tir а dil а r. M о n оро li уа l а r n а rx bil а n е m а s, b а lki k о ’ р in с h а sif а t bil а n
r а q о b а tl а sh а dil а r, buning u с hun f а n-t е xnik а у utuql а rini ishl а b с hiq а rishg а j о ri у
е t а dil а r. M а s а l а n, а vt о m о bil k о m ра ni уа l а r x а lq а r о а vt о s а l о nl а rd а
а vt о m о bill а rning su ре r уа ngi m о d е ll а rini n а m оу ish е t а dil а r. Ul а r а vt о m о bil
m о d е lini уа r а tish с h о g‘id а уа ngi t е xnik а vi у g‘ оуа l а rni m о d е l k о nstruksi уа sid а
а m а lg а о shir а dil а r. Bu shund а n d а r а k b е r а diki, sif а t bil а n r а q о b а tl а shuv f а n-
t е xnik а t а r а qqi уо tining о milig а ау l а n а di. Shuningd е k r а q о b а t iqtis о di уо t
sub’ е ktl а rini q а t’i уа n t а b а q а l а shuvig а о lib k е l а di. Bu е ng а vv а l о f оу d а miqd о ri,
37
Bahromjon Quvondiqov 2024-yil fevral oyidagi Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat va uning ahamiyati;
https://cyberleninka.ru/article/n/bozor-iqtisodiyoti-sharoitida-raqobat-va-uning-ahamiyati/
42

MUNDARIJA:
Kirish ... ……………………………………………………………………. 3
1-Bob. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatning nazariy jihatlari … . 5
1.1. Bozor iqtisodiyotidagi raqobatning mohiyati, ahamiyati…………..….5
1.2. Raqobatning vazifalari, turlari..…………………………………....14
1.3. Bozor rivojlanishiga raqobatning ta’siri……………..……………….16
2-Bob . Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqoba tning roli………………..32
2.1. Zamonaviy raqobat holatini iqtisodiy baholash………..…………….33
2.2. Yangi O‘zbekistonda raqobat munosabatlarining rivojlanishi……...37
Xulosa……………………………………………………………………45
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………..48
2

raqobatbardoshligini ta’minlash”ga kengroq e’tibor berilmoqda. 33
Zamonaviy
raqobat strategiyalari iqtisodiyot nazariyasi rivojlanib borishi asnosida Maykl
Porter uchta bazaviy raqobat strategiyasini ajratib bergan edi: xarajatlarni tejash,
tabaqalashtirish, ixtisoslashtirish hisobiga. Raqobat kurashida strategiyaning to‘rt
asosiy turi namoyon bo‘ladi, bular: 25
- kuch strategiyasi yirik, standart ishlab chiqarish uchun;
- bozor bo‘shlig‘i strategiyasi
- tor ixtisoslashgan firmalar uchun; moslashish strategiyasi mahalliy
biznes;
- ilk strategiya yangi yoki qayta o‘zgargan bozor segmentining yaratilishi
strategiyasi.
Xalqaro amaliyot hamda keng miqyosda narxlarni davlat tomonidan
tartibga solishning samarasizligini hisobga olgan holda narxni tashkil etish
sohasidagi monopoliyaga qarshi siyosatning asosiy yo‘nalishi bo‘lib
korxonalarning mahsulot va xizmatlari narxlarini bevosita davlat tomonidan
tartibga solish sohasining qisqartirilishi hisoblanadi.
Narxlarning umumiy nazoratidan ularning monitoringiga o‘tish lozim.
Tavsiya etilayotgan yondoshuv moliyaviy idoralarga narxlarning chegaraviy
darajasi to‘g‘risida deklaratsiya topshirishning bekor qilinishini ko‘zda tutadi.
Faqat narxlarning keskin oshirib yuborilishi holati aniqlanganda tarkib topgan
narxlarning iqtisodiy asoslanganligi tahlil qilinishi zarur. Bizning fikrimizcha,
taklif etilayotgan mexanizm hozirgi bosqichda eng samarali hisoblanadi. Biroq,
amalda tashkil etilgan birlashmalar, odatda ilgari amal qilgan tarmoq
vazirliklarining davomchilari bo‘lib, hozirgi vaqtda ularga xom ashyo resurslarini,
markazlashtirilgan kapital qo‘yilmalarni taqsimlash, mahsulotlarni sotish va
boshqa vazifalarning yuklatilishi ko‘pincha raqobat muhitining rivojlanishini
sekinlashtirib qolmay, balki ularning yaratilishiga to‘sqinlik ham qilmoqda.
Ularning amal qilishi kichik biznesning xom ashyo resurslariga, valyuta
25
https://prezi.com/p/9ytv6rlplb_a/maykl-porter-modeli/
31

xaridor uchun qulaylashtirish zarur, aks holda tovarlarni pullab, katta foyda ko‘rib
bo‘lmaydi.
Monopoliya raqobatga zid, chunki u tovar ishlab chiqaruvchiga tanho
hukmronlikni ta’minlab, o‘zaro bellashuv uchun sharoit qoldirmaydi. Raqobat
demonopolizatsiyani talab qiladi, o‘zaro bellasha oladigan ko‘pgina korxonalar
bo‘lishini taqozo etadi. Raqobatning asosiy sohasi - bozor, bozorda turli korxonalar
tovarlari raqobatga kirishadi. Raqobat faqat tovarlarni sotuvchilar emas, balki
xaridorlar o‘rtasida ham yuz beradi. Korxonalar kerakli vosita, xomashyo,
materiallar sotib olish, ishchi kuchini yollash uchun ham kurashadilar deb
ta’kidlanadi. Ya’ni, yuqoridagi ta’riflardan ko‘rinadiki, raqobat faqat bozor
iqtisodiyotiga xos, degan qoida ilgari suriladi.
“Raqobat” tushunchasini aniqlashtirishning ba’zi bir nuqtai nazarlariga
to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiq hisoblanadi. A.Smit raqobatni bozordagi
alohida sotuvchi va xaridorlarning nisbatan foydali sotish va xaridga erishish
uchun bellashuvini ifodalovchi xulqiy kategoriya sifatida talqin etgan.
Y.Shumpeter raqobat iqtisodiy o‘sish nuqtai nazaridan yangi tovarlar, yangi
texnologiyalar, ehtiyojlarni qondirishning yangi manbalari, tashkilotlar yangi
turlarining eskilari bilan bellashuvini namoyon etadi, deb ta’kidlaydi. 12
Shundan
kelib chiqqan holda, raqobatni maksimal foydani qo‘lga kiritish, nisbatan qulay
xo‘jalik yuritish sharoitlariga ega bo‘lish uchun tovar ishlab chiqaruvchilar
o‘rtasidagi kurash sifatida baholash mumkin. Raqobatning iqtisodiy mazmunini
tushinib olish uchun unga turli tomondan yondashishni talab qiladi.
Mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar (kor х onalar) raqobat tovarni qulay
sharoitda ishlab chiqarish va ya х shi foyda keltiradigan nar х ga sotish, umuman
iqtisodiyotda o‘z mavqeyini mustahkamlash uchun kurashdan iborat. Bunda ular
kerakli ishlab chiqarish vositalarini, х omashyo va materiallar sotib olish, ishchi
kuchini yollash uchun ham kurashadi. Ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat
ohir-oqibat iste’molchilar uchun kurashishdan iborat bo‘ladi. Raqobatning asosiy
sohasi bozor, chunki unda erkin iqtisodiy sub’yektlarining alohidalashgan
11

qiladi. Bu bozorda firmalarning mavqeini o‘zgartirmaydi, faqat tarmoq bo‘yicha
foydani kamaytiradi.
O‘zbekiston iqtisodiyotining aksariyat tarmoqlarida narxni shakllantirish
asosan bozor tamoyillari asosida amalga oshirilmoqda. Iqtisodiy nazariya nuqtai
nazaridan, sotuvchi tomonidan muayyan darajada rentabellikka erishishni ko‘zda
tutuvchi narx darajasini asoslangan tarzda shakllantirish sotuv hajmlari va bitta
birlik buyumni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar o‘rtasidagi bevosita aloqani
tushunib yetishni taqozo etadi. Mahsulot narxi uni ishlab chiqarishga ketgan to‘liq
xarajatlar (tannarxi)dan yuqori bo‘lishi kerak. Deyarli har qanday tovarning
tannarxiga hisobga olinishi kerak bo‘lgan o‘zgaruvchan va doimiy xarajatlar
kiradi. Shunday qilib, mikrodarajada amal qiluvchi narx belgilash mexanizmi
raqobat kurashining samarali vositasidir. Ishlab chiqarish chiqimlari dinamikasini
tushunib yetish cheklangan sondagi iste’molchilar uchun tovarlar ishlab
chiqaradigan korxonalar uchun ahamiyatli bo‘lib, ular sifat darajasi va xizmat
ko‘rsatishga turlicha talab qo‘yishlari bilan ajralib turadi. Ishlab chiqarish
chiqimlarini o‘rganish asosida har bir korxona mikrodarajada tegishli narx
strategiyasini amalga oshirishga intiladi. Narx belgilash va raqobatbardoshlik
o‘rtasidagi bog‘liqlikni nazariy jihatdan ko‘rib chiqib, o‘tish iqtisodiyoti sharoitida
yuzaga keladigan xususiyatlarni tahlil qilib chiqish maqsadga muvofiq. Ma’lumki,
ma’muriy-buyruqbozlikdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ishlab chiqarish
sektorining rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi alohida elementlar saqlanib qoladi.
O‘tish iqtisodiyotining ilk bosqichida sanoat korxonalarining yuqori darajada
ixtisoslashuvi va kooperatsiyalanishi ko‘pincha bozorlarning monopollashuviga
olib keladi.
Tabiiy monopoliyalar va monopolist-korxonalar aksariyat hollarda
xarajatlarni qoplash muammosini o‘z mahsuloti (xizmatlari) narxi va tariflarini
oshirish yo‘li bilan hal qilishga urinadi. Bozorning monopollashuvi darajasi
qanchalik yuqori bo‘lsa, xarajatlar va narxlarni oshirish holatlari ham shunchalik
ko‘pdir. Xom ashyo tarmoqlari korxonalari (TEK, paxta tozalash, metallurgiya va
20

buzilishi holatida o‘z isbotini topmaganligi sababli ish yurituvidan olib
tashlangan. 34
10- rasm. Jismoniy va yuridik shaxslardan kelib tushgan murojaatlar. 35
Bundan tashqari Raqobat qo’mitasiga kelib tushadigan mujaatlar ham
yildan yilga oshib bormoqda. Masalan 2023- yilgi murojaatlarga keladigan bo’lsak
ulardan 3 429 ta yozma, 21 273 ta electron va 16 234 ta og‘zaki (shaxsiy qabul,
sayyor qabul, mas’ul xodimlar qabuli va ishonch telefoni) murojaatlarni tashkil
etgan 36
.(10– rasm ).
2.3.Raqobatning ahamiyati
M а ’lumki, r а q о b а t b о z о r m е x а nizmining а jr а lm а s qismi, iqtis о di у
sub’ е ktl а rni f ао llikk а und о v с hi v а shu о rq а li iqtis о di уо tni h а r а k а tg а k е ltiruv с hi
ku с hdir. R а q о b а t ауо vsiz kur а sh b о ’lg а nd а n iqtis о di уо tning b а r с h а
ishtir о k с hil а rini s е rg а k t о rtishg а , j о n s а ql а sh u с hun tinm ау h а r а k а t qilishg а
und ау di. J а mi уа td а firm а l а r t о v а r ishl а b с hiq а ruv с hi b о ’ls а , x о n а d о nl а r
34
https://raqobat.gov.uz/insofsiz-raqobat-sohasida-2023-yil-davomida-amalga-oshirilgan-ishlar/
35
https://raqobat.gov.uz/2023-murojaatlar/
36
https://raqobat.gov.uz/2023-murojaatlar/
41

//International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. –
2022. –С. 105 110.
9.Najmiddinov D. R., Shodlikov D. E. THE EFFECT OF THE
SECRET ECONOMY IN A DAILY LIFE OF THE SOCIETY //Talqin va
tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali. –2022. –Т. 1. –No. 1А. –С. 56-59.
10.O G Li N. D. R., Qizi T. D. Z. MOLIYA BOZORINI‟ ‟
RIVOJLANTIRISHNING USTUVOR YO NALISHLARI VA UNGA OID
‟
YANGI YONDASHUVLAR //Journal of marketing, business and management.
–2022. –Т. 1. –No. 8. –С. 1-4.
11.G’aybullayev Sarvar O. et al. O „ZBEKISTONDA ISTE MOL
‟
SAVATCHASI HOZIRGI HOLATINI VA UNI SHAKILLANTIRISH YO
„NALISHLARI //Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiyjurnali. –2022. –Т. 1. –No.
4. –С. 119-125.6.G‘aybullayev S. THE PLACE OF THE DIGITAL
ECONOMY TODAY //
12. O‘g‘li R. A. R.THE DIFFERENCE BETWEEN THE CONCEPTS OF
DATABASE AND DATABASE MANAGEMENT SYSTEM //Archive of
Conferences. – 2022. – С . 33-34.
Internet saytlari:
1.https://daryo.uz/2020/05/28/prezident-raqobatni-rivojlantirish-va monopoliyaga-
qarshi-kurashish-borasida-mutlaqo-yangi-tizim-yaratish lozimligini-takidladi.
2. https://interonconf.org/index.php/ger/article/download/603/563/552 .
3.https://www.econferencezone.org/index.php/ecz/article/download/1250/1132/12.
4. https://nauchniyimpuls.ru/index.php/noiv/article/download/2458/1848/1844 .
5.https://nauchniyimpuls.ru/index.php/ni/article/download/4895/3317/3270.
6.
https://kutubxona.samduuf.uz/download/1049/ .
7. https://www.google.com/url?q=https://e-library.namdu.uz/NamDU .
50

2.2.Yangi O‘zbekistonda raqobat munosabatlarining rivojlanishi
Yangi O‘zbekistonda iqtisodiyotni erkinlashtirish, modernizatsiya qilish va
milliy iqtisodiyotning jahon xo‘jaligiga oqilona va samarali integratsiyalashuvi
bosqichida bozor qonuniyatlariga asoslangan milliy xo‘jalik bosqichma-bosqich
shakllanib bormoqda, uning tarkibi, xususan, tarmoq va hududiy tuzilishi
takomillashtirilmoqda. Bozor transformatsiyasi jarayonlarida milliy iqtisodiyot
amal qilishi va rivojlanishida o‘ziga xos tendensiya va qonuniyatlar yuzaga
chiqmoqda.
Mamlakatimizda mavjud moddiy, iqtisodiy, intellektual resurslardan
oqilona foydalanish, cheklangan zaxiralardan yuqori samara olish, aholi turmush
darajasining pasayib ketishining oldini olish va muttasil oshirib borish, inqirozning
salbiy oqibatlarini yumshatish va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash bo‘yicha
chora-tadbirlar ko‘rilmoqda, tegishli islohatlar olib borilmoqda. Olib borilayotgan
islohatlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama va
jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya
qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor
yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmoni tasdiqlandi. 27
Tadbirkorlikni yanada rivojlantirish, ularga sharoit yaratib berish
maqsadga muvofiq. Bu borada Prezidentimiz beshta asosiy yo‘nalishni ko‘rsatib
o‘tib, ularning har biri bo‘yicha ko‘plab tashabbuslarni ilgari surdi. Birinchi
yo‘nalishda korxonalarni toifalarga ajratib, ularni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha
alohida yondashuvlar belgilandi. Xususan, yillik aylanmasi 1 milliard so‘mgacha
bo‘lgan korxonalar-mikro biznes, 10 milliard so‘mgacha bo‘lgani-kichik biznes va
100 milliard so‘mgacha bo‘lgani o‘rta biznes toifasiga kiradi. Shundan kelib
chiqib, 2023-yil 1-yanvardan boshlab, mikrobiznes uchun aylanmadan olinadigan
soliqning amaldagi 4 foizdan 25 foizgacha bo‘lgan stavkalari o‘rniga yagona 4
27
PF-60-son 28.01.2022-2026-yillarga mo’ljallangan Yangi O’bekistonning Taraqqiyot Strategiyasi To’g’risidagi Prezident
Farmoni.
34

Raqobat va monopoliya dialektik birlikni tashkil etib, doimo bozorda bir-
birlariga qarama-qarshi turadilar”, deb ifodalangan. Bundan ko‘rinadiki, raqobatni
nafaqat kurash, balki o‘zaro ta’sir va aloqa jarayoni sifatida ham talqin etilgan. Shu
bilan bir qatorda, raqobat maqsadini “xaridorlarning turli-tuman ehtiyojlarini
qondirish” sifatida belgilab, ma’lum noaniqlikka yo‘l qo‘yilgan. Chunki
raqobatning asosiy maqsadi xaridorning emas, balki uning ishtirokchisining
manfaatlarini to‘laroq ro‘yobga chiqarishdan iborat bo‘lib, bu maqsadga erishish
yo‘lidagi harakatlar pirovardida xaridorlarning turli-tuman ehtiyojlarini
qondirishga olib keladi.
1-rasm. Raqobat subyektlari. 11
Raqobat doirasi kengayib, u ishlab chiqarishdan tashkari, xizmat ko‘rsatish
sohasida ham faollashadi, u moliya bozoriga shiddat bilan kirib boradi, hatto
sayohat biznesi, shou (tomosha) biznes, sport biznesi, harbiy biznes kabilarni ham
o’z domiga tortadi. Raqobatlashuv baynalmilallashib, xalqaro bozor doirasida ham
yuz beradi. Eng yangi texnika-texnologiyani qo‘llash, boshqarishni
kompyuterlashtirish, tovar tarkibini zudlik bilan yangilash, eng malakali ish
kuchiga ega bo‘lish, informatsiyadan foydalanish vanihoyat, zamonaviy marketing
xizmatini uyushtirish raqobatda yengib chiqish shartiga aylanadi.
Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy sub yektlar alohidalashganidan ular manfaatiʼ
to qnashadi va shunday sharoitda raqobat paydo bo ladi. Raqobat bozor
ʻ ʻ
iqtisodiyotini harakatga soluvchi kuch, uning rivojlanishini ta minlovchi
ʼ
11
Маршалл А. Принципы экономической науки. В 3 т. М., 1993. Т. III . С.282
8

bosqichda monopol raqobat yetakchi bo’lsa-da, erkin raqobat yo‘qolib ketmaydi, u
ikkinchi qatorga suriladi. Iqtisodiyotda monopol raqobat sohasi va erkin raqobat
sohalariga ajralish bo‘ladi. To‘rtinchi bosqich - yangicha erkin raqobat bosqichi
bo‘lib, u aralash iqtisodiyotga xosdir. Bu bosqichda raqobatchilar g’oyat ko‘pchilik
bo‘lib, ular yirik korporatsiyalar, o’rtacha, mayda va o’ta mayda korxonalardan
iborat bo‘ladi.
Bugungi kunda raqobat tushunchasining ko‘plab ta’riflari mavjud.
Jumladan, Sh.Shodmonov, U.G‘afurovlar tomonidan tayyorlangan «Iqtisodiyot
nazariyasi» darsligida raqobatga berilgan ta’rifda asosan ikki jihat: 1) uning
iqtisodiy manfaatlar to‘qnashuvidan iborat ekanligi; 2) yuqori foyda va naflikka
ega bo‘lish uchun kurash ilgari suriladi, ya’ni: raqobat – bozor subyektlari
iqtisodiy manfaatlarining to‘qnashishidan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi
yuqori foyda va ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun kurashni anglatadi.
Bunda ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida sarflangan xarajatlarining har bir birligi
evaziga ko‘proq foyda olish uchun kurash boradi. Mana shu foyda orqasidan
quvish natijasida tovarlarni sotish doiralari, ya’ni qulay bozorlar uchun, arzon
xomashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari uchun ular orasida kurash
boradi. 8
O‘z navbatida xaridorlar, ya’ni iste’molchilar sarflagan har bir so‘m
xarajati evaziga ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun kurashadilar, ularning har biri
arzon va sifatli tovar va xizmatlarni qo‘lga kiritishga harakat qiladi. Raqobat
tushunchasi turli izohli lug‘at va ma’lumotnomalarda ham turlicha ta’riflanadi.
Jumladan, “ Язик бизнес ” nomli lug‘atda: 9
“Raqobat (lotincha “concurrere” -
to‘qnashuv; inglizcha “competition”) - bozorda ishtirok etayotgan korxonalar
o‘rtasidagi o‘z mahsulotlarini sotishning eng qulay imkoniyatlarini ta’minlash,
xaridorlarning turli-tuman ehtiyojlarini qondirish maqsadidagi o‘zaro ta’sir, o‘zaro
aloqa va kurashning iqtisodiy jarayonidir. 10
( 1-rasm ).
8
Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G‘afurov. “Iqtisodiyot nazariyasi” (darslik). Т ., 175 bet
9
Язык бизнеса . Термины. Под ред. В.А.Чжена. Т.: ИПК «Шарк», 1995, с.216.
10
B.T.Ataxanov M.B.Isabayev, 2016, Atamalar lug’ati/ 241-bet.
7

II BOB. IQTISODIYOTDA RAQOBATNING ROLI
2.1.Zamonaviy raqobat holatini iqtisodiy baholash
Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshlikni oshirish yo‘lida ma’lumki, bugun
jahon bozori konyukturasi keskin o‘zgargan, globallashuv sharoitida raqobat
kuchaygan davrda yashayapmiz. Bunday murakkab sharoitda respublikamizda ham
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, rivojlanishning yuqori o‘sish darajasini
ushlab turish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, ishlab
chiqarilayotgan milliy mahsulotlar xaridorligiga erishish, milliy valyuta tushumini
ko‘paytirish kabi muhim vazifalar amalga oshirilib kelinmoqda. Ma’lumki, kurash
- bu o‘z manfaatini himoya qilish, raqibni yengib chiqish hamda g‘olib bo‘lish
uchun harakat, turli vosita va usullarni ishga solish demakdir. Tovarlar esa, raqobat
jarayonida o‘zlarining raqobatbardoshlik xususiyatlarini bevosita o‘zgartira
olmaydilar, ya’ni kurasholmaydilar. Ularning bu jarayondagi ishtiroki passiv
hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti o‘zining yetuklik darajasi va rivojlanish xususiyatlaridan
qat’i nazar, raqobatning mavjud bo‘lishini taqozo qiladi. Shuningdek, bozor
iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan raqobatchilik munosabatlari ham takomillashib,
o‘z shakllarini o‘zgartirib boradi. Raqobat - bozor subyektlari iqtisodiy
manfaatlarning to‘qnashuvidan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi yuqori foyda va
ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun kurashni anglatadi. Aksariyat hollarda
raqobatning bevosita tovarlar yoki tarmoqlar o‘rtasidagi kurash sifatida
ta’riflaydilar: “Tovarlar hamda ularning ishlab chiqaruvchilari - firmalar,
tarmoqlar, mamlakatlar o‘zaro raqobatlashadilar. Shunga ko‘ra, raqobat va
raqobatbardoshlikni ham tovarlar, ham tovar ishlab chiqaruvchilarga nisbatan
ko‘rib chiqish mumkin” .
29

- turli monopoliyalar o‘rtasidagi raqobat;
- monopolistik birlashmalar ichidagi raqobat.
O‘z miqyosiga ko‘ra raqobat ikki turga - tarmoq ichidagi va tarmoqlararo
raqobatga bo‘linadi ( 5-rasm ).
5-rasm Raqobatning shakllari. 16
Tarmoqlar ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qulayroq
sharoitiga ega bo‘lish, qo‘shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari
o‘rtasida boradi. Har bir tarmoqda texnika bilan ta’minlanish darajasi va mehnat
unumdorligi darajasi turlicha bo‘lgan korxonalar borligi sababli shu korxonalarda
ishlab chiqarilgan tovarlarning individual qiymati bir xil bo‘lmaydi. Tarmoq
ichidagi raqobat tovarlarning ijtimoiy qiymatini, boshqacha aytganda, bozor
qiymatini aniqlaydi va belgilaydi. Bu qiymat, odatda, o‘rtacha sharoitda ishlab
chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining anchagina qismini tashkil etadigan
tovarlarning qiymatiga mos keladi. Tarmoqlar ichidagi raqobat natijasida
texnikaviy darajasi va mehnat unumdorligi yuqori bo‘lgan korxonalar qo‘shimcha
foyda oladilar va aksincha, texnika jihatdan nochor korxonalar esa, o‘zlarida ishlab
chiqarilgan tovar qiymatining bir qismini yo‘qotadilar va zarar ko‘radilar.
Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o‘rtasida eng yuqori
foyda normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Bunday raqobat
foyda normasi kam bo‘lgan tarmoqlardan foyda normasi yuqori tarmoqlarga
kapitallarning oqib o‘tishiga sabab bo‘ladi. Yangi kapitallar ko‘proq foyda
16
https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/iqtisodiyot/raqobatning-mohiyati-va-ob-yektiv-asoslari.
17

3. Raqobatni rivojlantirish va iste’molchi huquqlarini himoya qilish bo’yicha
qo’shimcha normativ- huquqiy me’yorlar ishlab chiqish. Bunda i ste’molchilar
huquqlarini himoya qilish va reklama to‘g‘risidagi qonun hujjatlari buzilishi
holatlari mavjud bo‘lganda hamda tadbirkorlik sub’ektlarida (moliyaviy-xo‘jalik
faoliyatiga aralashmagan holda) tekshirishlar o‘tkazish natijasida yuzaga kelgan
muammolar tahlil qilinadi.
4. Raqobatni himoya qilish va uni rivojlantirish tizimini transformatsiya qilish.
Shuni ta’kidlash joizki, mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar mahsuli
sifatida bozor iqtisodiyotining samarali harakatlanishi uchun muhim ahamiyat kasb
etadigan iqtisodiy raqobatni rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan institutsional
asoslar, shart-sharoitlar yaratilmoqda.
5. Erkin raqobat muhitini olib kirish mumkin bo’lgan monopoliya sohalarida
xususiy sektor uchun imkoniyatlar yaratish. Bunda shuni aytishimiz joizki, so‘nggi
paytlarda respublikada davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini qisqartirish orqali
tadbirkorlarga yanada qulay shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan chora-tadbirlar
izchil amalga oshirilmoqda. Natijada mamlakatimizda xususiy sektor hajmi ortib
bormoqda. Bu esa yashirin iqtisodiyot ulushining kamayishiga sabab bo’ladi.
6. Iqtisodiyotda mavjud bo’lgan monopaliyaning har qanday shaklini maksimal
darajada bartaraf etish. Buning uchun tadbirkorlikni rivojlantirish va iqtisodiyotni
davlat tomonidan boshqarish tizimini takomillashtirish uchun nisbatan qulay shart
– sharoitlarni yaratishga qaratilgan chuqur institutsional islohotlarni ishlab chiqish
zarur.
7. Bozor sharoitida vujudga kelayotgan monopoliyalarning bozordagi o’z
ustunlik mavqeylarini suiste’mol qilish imkoniyatlarining oldini olish. Davlat
muassasalari raqobatning rivojlanishlarini ta’minlashlari lozimdir. Busiz samarali
innovatsiyalar, past xarajatlar va past narxlar, mahsulotning yuqori sifatiga
erishish, boshqacha qilib aytganda, butun iqtisodiyotning raqobatbardoshligini
oshirish mumkin emas.
47

Fan-texnika taraqqiyoti avj olgan hozirgi sharoitda, texnika va
texnologiyaning eng yangi yutuqlari ustidan nazorat qilish uchun kurash
raqobatning asosiy usullaridan biriga aylanib bormoqda. Bundan tashqari, ishlab
chiqaruvchi korxonalar xaridorlarni jalb qilish maqsadida uzoq muddat
foydalaniladigan iste’molchilik tovarlariga kafolatli va kafolatdan keyingi xizmat
ko‘rsatishni amalga oshirmoqdalar. Masalan, kompyuter ishlab chiqaruvchi
korxona, o‘z mahsulotini sotibgina qolmasdan, balki uni o‘rnatadi, korxona
xodimlarini ulardan foydalanishga o‘rgatadi, kafolatlangan muddatda va undan
keyingi davrda ta’mir ishlarini bajaradi, texnikaviy xizmatni amalga oshiradi;
maxsulotlari o‘lchamlarini buyurtmachi ehtiyojlariga yaqinlashtiradi. Narxsiz
raqobat usullari ichida marketing muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u mahsulot ishlab
chiqarish va sotish jarayonini talabga moslashtiruvchi tadbirlar tizimidan iborat.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida talabni yaxshi o‘rgangan va iste’molchilar
ehtiyojlarini to‘laroq qondira oladigan korxonalar har doim raqobat kurashida
yutib chiqadi. Yirik ishlab chiqaruvchilar bozordagi vaziyatni o‘zgartirish uchun
o‘zlarining ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni kamaytirib tovar taklifini
qisqartiradilar. Shu sababli iqtisodiy beqarorlik davrlarida ham narx barqorligicha
qolaveradi. Shunday qilib, monopoliyalar hukmron bo‘lgan sharoitda narxsiz
raqobat muhim o‘rin tutadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, monopoliyalar
tovar sifatini oshirish, iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishni yaxshilash yo‘li bilan
sotiladigan tovar hajmini ko‘paytirishi mumkin. Ikkinchidan, ular moliyaviy
jihatdan kuchli bo‘lganligi sababli masulotini yangilash, ishlab chiqarishni qayta
jihozlash va reklamaga zarur bo‘lgan mablag‘ni sarflay oladilar.
Raqobatni, uning vujudga kelishi va amal qilishidagi tabiiylik, bu
jarayonlarga tashqi kuchlarning ta’sir qilish darajasidan kelib chiqqan holda ikki
asosiy guruhga – mukammal va nomukammal raqobatga ajratish mumkin.
Mukammal raqobatni tavsiflovchi bir qator belgilar mavjud bo‘lib, ulardan
asosiylari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
23

birligi evaziga koproq naflilikka ega bolishga harakat qiladilar. Arzon va sifatli
tovarni sotib olish uchun kurashadilar. Shunday qilib, raqobat ko’p qirrali iqtisodiy
hodisa bolib, u bozorning barcha sub е ktlari o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni
ifodalaydi.
Raqobat va monopoliya bir-biriga teskari bo‘lgan tushuncha. Monopoliya
qarobatga zid, chunki u tovar ishlab chiqaruvchiga tanho hukmronlikni ta minlab,ʼ
o zaro bellashuv uchun sharoit qoldirmaydi. Monopoliyani quyidagicha ta riflash
ʻ ʼ
o rinli: monopoliya-monopol yuqori narxlarni o rnatish hamda monopol yuqori
ʻ ʻ
foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan
hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalarning birlashmalari.
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to planishi
ʻ
hisoblanadi. Ishlab chiqarishning to planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi
ʻ
kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to planishini
ʻ
namoyon etadi.
Monopoliya jamiyat uchun zararlidir. Chunki monopoliya bor joyda
iqtisodiy rivojlanish bo‘lmaydi. Iqtisodiy rivojlanish bo‘lmagan davlat asta-sekin
yo‘q bo‘la boshlaydi. Monopoliyaga qarshi siyosat -monopoliyaga qarshi kurashish
qo‘mitasi e’lon qilgan ma’lumotlarda O‘zbekistonda 2020-yilning noyabr oyi
holatiga ko‘ra, 131 ta tabiiy monopoliya subyekti mavjud. 2019-yil bilan
taqqoslaganda mamlakatdagi tabiiy monopoliya subyektlari soni oltitaga kamaydi.
O‘tgan yil yakunlari bo‘yicha O‘zbekistonda 137 ta tabiiy monopoliya subyekti
qayd qilingandi. Jahondagi barcha rivojlangan davlatlarda bo lgani kabi
ʻ
O zbekistonda ham raqobat bo yicha davlat
ʻ ʻ siyosati amalga oshiriladi. 22

Monopoliyani kamaytirish uchun esa davlatimiz tomonidan monopoliyaga
qarshi kurashish tizimlarini yanada kuchaytirilishi, misol uchun ishlab chiqarish
qilayotganlar faqatgina bitta viloyatda emas balki uning filiallarini ko‘paytirish
hamda to‘liq bo‘lmagan holda bozor iqtisodiyotiga davlatning aralashuvi( nazorati)
22
https://www.spot.uz/oz/2020/12/24/monopoliyalar/
27

asoslangan va iloji boricha erkin raqobatni taqozo etuvchi bozor iqtisodiga
o‘tishdir. Bu yerda esa raqobatchilik munosabatlarini shakllantirish, mustaqil tovar
ishlab chiqaruvchilarning paydo bo‘lishini taqozo qiladi, chunki raqobatning
asosiy sharti alohidalashgan, mulkiy mas’uliyat asosida o‘z manfaatiga ega bo‘lgan
va tadbirkorlik tahlikasini zimmasiga oluvchi erkin xo‘jalik sub’yektlari
mavjudligi, ularning bozor orqali aloqa qilishidir. Dunyo mamlakatlari iqtisodiy
rivojlanishining qaysi modelini tanlamasin milliy iqtisodiyotning jahon
xo‘jaligidagi mavqeyi uning raqobatbardoshlik darajasi bilan belgilanadi.
Xalqaro raqobat texnik taraqqiyotning muhim omili hisoblanadi va uning
ta’sirida ishlab chiqarish, boshqaruv texnologiyalarining doimiy yangilanib borish
davom etadi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotb turlari yangilanadi va sifati oshib
boradi. Raqobatning amal qilishi ma’lum shart-sharoitlar mavjud bo‘lishini taqozo
qiladi. Bu shart-sharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda bo‘lishi
mumkin. Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda
raqobatchilik muhitining shakllanishini bildiradi.
Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti uzoq
davr davomida, o‘z-o‘zidan, evolyutsion yo‘l bilan vujudga kelgan. Bu asta-sekin
erkin raqobat muhitini keltirib chiqargan. Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari
kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini
vujudga keltirishda davlat ham qatnashadi. Bu esa, yuqorida ta’kidlanganidek,
davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o‘z aksini topadi. 29

Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning monopollashuv
darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu siyosat erkin raqobat muhitini
yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo‘lganda qaytadan tiklash, raqobat
usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi. Ma’muriy-buyruqbozlik
iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda, shu jumladan,
bizning respublikada sog‘lom raqobatga shartsharoit hozirlash, iqtisodiy sub’ektlar
mustaqilligini kengaytirish orqali ularni raqobatchilikka jalb qilish iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarning muhim jihatlari
29
https://muhaz.org/o’zbekistonda-raqobatchilik-muhitining-vujudga-kelishi-va-antim.html.
36

hisoblanadi. Bugungi kunda O‘zbekistonda ham uyushmalar, konsernlar,
korporatsiyalar, kompaniyalar shaklidagi monopoliyalar saqlanib qolgan bo‘lib,
ular ko‘pincha tarmoq vazirliklari mavqe va vazifalariga ega bo‘ladilar. Mahsulot
va xomashyolarning alohida turlarini limit va fond ko‘rinishida taqsimlashning
eskicha tizimi, shuningdek, biznesni amalga oshirish uchun ruxsat, litsenziya,
sertifikatlar berish, kelishish kabi mavjud ma’muriy to‘siqlar monopolistik
tendensiyalarga ko‘proq imkon yaratadi.
O‘zbekistonda samarali raqobat muhitini yaratish uchun quyidagilar
bo‘yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi taqozo etiladi: a) iqtisodiyotda
davlat monopolizmining har qanday namoyon bo‘lishini maksimal darajada
bartaraf etish. Buning uchun tadbirkorlikni rivojlantirish va iqtisodiyotni davlat
tomonidan boshqarish tizimini takomillashtirish uchun nisbatan qulay shart-
sharoitlarni yaratishga qaratilgan chuqur institutsional islohotlar zarur; b) bozor
sharoitida vujudga kelayotgan monopoliyalarning bozordagi o‘z ustunlik
mavqelarini suiiste’mol qilish imkoniyatlarining oldini olish. Davlat muassasalari
raqobatning rivojlanishini ta’minlashlari lozim. Busiz samarali innovatsiyalar, past
xarajatlar va narxlar, mahsulotning yuqori sifatiga erishish, boshqacha aytganda,
butun iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish mumkin emas. 30

O’zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan
siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa
shakllarini vujudga keltirish asosiy o‘rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida,
birinchidan, mulk o‘z egalari qo‘liga topshirilsa, ikkinchidan, ko‘p ukladli
iqtisodiyot va raqobatchilik muhitini vujudga keltiradi. Shunday qilib,
0’zbekistonda raqobatchilik muhitini vujudga keltirishning asosiy yo‘li, bu
raqobatni inkor qiluvchi davlat monopoliyasidan nodavlat, turli xo‘jalik
shakllarining mavjudligiga asoslangan va iloji boricha erkin raqobatni taqozo
etuvchi bozor tizimiga o‘tishdir. Bu yerda raqobatchilik munosabatlarini
shakllantirish, avvalo, mustaqil erkin Tovar ishlab chiqaruvchilarning paydo
30
Azimova Tamara Abrorovna O ZBEKISTONDA RAQOBATCHILIK MUHITINI VUJUDGA KELISHI VA ʻ
MONOPOLIYAGA QARSHI QONUNCHILIK 20.11.2022/ maqolasi.
37

viloyatida – 60,6%ni, Namangan viloyatida – 57,5% ni tashkil etdi. 26
Tarkibiy
o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish hisobiga iqtisodiyotning raqobatbardoshliligini
oshirishda ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni rag‘batlantirish siyosatini davom
ettirish hamda eng avvalo, iste’mol tovarlar va butlovchi buyumlar importining
o‘rnini bosish, tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini kengaytirish Harakat
dasturining eng ahamiyatli vazifalari qatoridan o‘rin olgan. Mahsulotlar
raqobatbardoshliligini oshirish orqali xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning eksport
salohiyatini yuksaltirish iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan islohatlarning
ustuvor yo‘nalishlaridan biridir.
Hozirgi kunda tashqi iqtisodiy aloqalarning son va sifat jihatidan o‘sishi bu
jarayonlarni har tomonlama chuqur o‘rganishga yanada yuksak talablar
qo‘ymoqda. Oxirgi yillar davomida diversifikatsiya qilish va iqtisodiyot sohalari
raqobatbardoshliligini oshirish borasida olib boraliyotgan chora-tadbirlar natijasida
jahon iqtisodiyotida inqiroz holatlari hamon saqlanib turgan va jahon bozoridagi
narxlar darajasi pastligini respublikaning asosiy eksport salohiyatini belgilovchi
nuqtalarga salbiy ta’sirini kamaytirishga erishildi.
26
https://navstat.uz/uz/matbuot-markazi/qo-mita-yangiliklar?start=3924
33

keltiruvchi sohalarga intilib, ishlab chiqarishning kengayishiga, taklif ko‘payishiga
olib keladi. Shu asosda, narxlar pasaya boshlaydi. Shuningdek, foyda normasi ham
pasayadi. Kam foyda keltiruvchi tarmoqlardan kapitalning chiqib ketishi teskari
natijaga olib keladi: bu yerda ishlab chiqarish hajmi o‘zgaradi, tovarlarga bo‘lgan
talab ular taklif qilishidan oshib ketadi, buning oqibatida narxlar ko‘tariladi, shu
bilan birga foyda normasi oshadi. Natijada tarmoqlararo raqobat ob’yektiv
ravishda qandaydir dinamik muvozanatni keltirib chiqaradi. Bu muvozanat kapital
qayerga sarflanganligidan qat’iy nazar, teng kapital uchun teng foyda olinishiga
intilishni ta’minlaydi. Demak, tarmoqlararo raqobat kapital qaysi tarmoqqa
kiritilmasin, xuddi shu tarmoq foyda normalarini o‘rtacha foyda normasiga
tenglashtiradi. Shuningdek, iqtisodiy adabiyotlarda g‘irrom va halol raqobatlashuv
usullari ham ajratib ko‘rsatiladi.
Raqobatlashuvning noan’anaviy, jamiyat tomonidan e’tirof etilmagan,
ijtimoiy ahloq qoidalari doirasidan chetga chiquvchi, noiqtisodiy ya’ni, jismoniy
kuch ishlatish, majburlash, raqiblarning obro‘siga putur yetkazish va h.k.
usullaridan foydalanish g‘irrom raqobat deb yuritiladi. G‘irrom raqobat orqali
firmalar o‘z raqiblarining tarmoqqa kirib kelishini tajovuzkorona va shafqatsiz
bartaraf qilishi mumkin. Bank va resurslarni yetkazib beruvchilarni material va
kredit berishdan voz kechirish, yetakchi mutaxassislarni og‘dirib olish, narxni
keskin pasaytirish g‘irrom raqobatning oddiy usullaridir. Halol raqobat-raqobat
kurashida jamiyat tomonidan tan olingan, iqtisodiy usullarni qo‘llash, o‘zining
maqsad va manfaatlariga erishishda umumjamiyat manfaatlariga zid keluvchi
holatlarni qo‘llamaslik kabi qoidalarga asoslanadi. 17
(6- rasm ).
Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va
narxsiz raqobat. Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli bo‘lib
ishlab chiqaruvchilarning o‘z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarining
shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi. Uning asosiy va
eng ko‘p qo‘llaniladigan ko‘rinishi-narxlar jangi deb ataladi, bunda yirik ishlab
chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan siqib chiqarish uchun narxni vaqti-vaqti bilan
17
Абдуллаев Ё. Бозор иқтисодиёти асослари: 100 савол ва жавоб. – Т.: «Меҳнат», 1997, 58-59-б.
18

raqobatga dosh bera oladigan tovar darajasigacha olib chiqish mexanizmini ta-
komillashtirishdan iborat. Ilmiy-texnikaviy va ilmiy-ishlab chiqarish birlashmalari,
ilmiy-sanoat uyushmalari va boshqa yirik markazlarning O‘zbekistondagi faoliyati
samaradorligi ular qoshida kichik ilmiy-ishlab chiqarish korxonalarini tashkil
qilish yo‘li bilan oshirilishi mumkin, ularning asosiy vazifasi ilmiy ishlanmalar va
ixtirolarning keng ko‘lamliligini ta’minlashdan iboratdir. 32

9- rasm. Jismoniy va yuridik shaxslardan kelib tushgan murojaatlar 33
2023- yil davomida Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini
himoya qo‘mitasiga insofsiz raqobat holatlari bo‘yicha 242 ta murojaat kelib
tushgan. Murojaatlarning 81 tasi bo‘yicha 62 t a ish qo‘zg‘atilgan va belgilangan
tartibda ko‘rib chiqilgan, qonunbuzilish alomatlari mavjud bo‘lmaganligi sababli
24 ta ishni qo‘zg‘atish rad etilgan . Qolgan murojaatlarni belgilangan tartibda
ko‘rib chiqish uchun zarur ma’lumotlar va hujjatlar yetishmasligi sababli ariza
egalariga qonunchilik talablari to‘g‘risida tushuntirishlar berilgan. Qo‘zg‘atilgan
62 ta ishning 47 tasida qonunbuzilishi holati e’tirof etilgan va qonunbuzilish
holatini bartaraf etish to‘g‘risida ko‘rsatmalar berilgan. Qolgan ishlar qonun
32
Sh.Lutpidinov HOZIRGI ZAMON RAQOBAT NAZARIYASI fanidan o’quv uslubiy majmua 2023-yil.https://e-
library.namdu.uz/NamDU professor o’qituvchilar 2023/HOZIRGI ZAMON RAQOBAT0NAZARIYASI MAJMUA.
33
https://images.app.goo.gl/dtnLsQeesAc6aSsu9
40

raqobat, umuman olganda, raqobatning har bir shakli ham milliy iqtisodiyotda
alohida-alohida, ya’ni sof holda uchramaydi.
1.3. Bozor rivojlanishiga raqobatning ta’siri
Bozor iqtisodiyoti o‘zining yetuklik darajasi va rivojlanish xususiyatlaridan
qat’i nazar, raqobatning mavjud bo‘lishini taqozo qiladi. Shuningdek, bozor
iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan raqobatchilik munosabatlari ham takomillashib,
o‘z shakllarini o‘zgartirib boradi. Bozor iqtisodiyotini tashkil etuvchi tadbirkorlar
ko‘pchilikdan iborat bo‘lib, tarqoq holda foyda-zararni o ‘z zimmasiga olib ish
yuritadilar. Lekin ularning faoliyati qanchalik tarqoq bo‘lmasin, baribir bozor
orqali bir-biriga bog‘lanadi. Bozor iqtisodiyoti erkin bo‘lganligidan har qanday
iqtisodiy monopolizmni, ya’ni korxona, tashkilot yoxud davlatning, umuman,
iqtisodiyotda yoki uning biror sohasida tanho hukmronlik qilishini inkor etadi. Bu
ham bozor iqtisodiyotining belgilaridan biridir.
Bozor iqtisodiyotining yana birbelgisi narxlarning liberallashuvi, ya’ni
narx-navoning erkin tashkil topishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan
belgilamaydi. Narx ayrim ishlab chiqaruvchi yoki iste’molchi tazyiqi ostida
shakllanmaydi. U bozordagi talab va taklifga qarab, xaridor bilan sotuvchining
savdolashuvi va kelishuviga asosan yuzaga keladi. Shu tarzda shakllangan narxlar
bozor munosabatlarining asosini tashkil qiladi. Narx pul bilan o‘lchanadi.
Bozor iqtisodiyoti pulsiz bo‘lishi mumkin emas. Pul iqtisodiy
munosabatlarning asosiy vositasi bo‘lib, iqtisodiyotda o‘ta muhim rol o‘ynaydi.
Pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Bozor
iqtisodiyoti va uning iqtisodiy mexanizmida raqobat asosiy o‘rin tutadi. Raqobat
iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilarining o‘zgalamikidan alohidalashgan
manfaatini bildiradi. Lekin bu manfaat yo‘lida kurash qoidalariga rioya qilish shart
hisoblanadi. Ma’lumki, kurash - bu o‘z manfaatini himoya qilish, raqibni yengib
chiqish hamda g‘olib bo‘lish uchun harakat, turli vosita va usullarni ishga solish
demakdir. Tovarlar esa, raqobat jarayonida o‘zlarining raqobatbardoshlik
25

yoki uzoq muddat pasaytirib turadi. Bu usulni qo‘llash uchun ishlab chiqaruvchi
boshqa raqiblariga qaraganda unumliroq texnologiyani kiritishi, malakaliroq
ishchilarni yollashi va ishlab hiqarishni yaxshiroq tashkil qilishi keraq bo‘ladi.
Faqat shundagina uning tovarining individual qiymati bozor qiymatidan past
bo‘lib, mazkur tovar narxini tushurish imkoniyatini beradi.
6-rasm. Raqobatning usullari. 18
Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri - demping narxlarini
qo‘llashdir. 19
Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining tovarlarini boshqa
mamlakatlarga ichki bozordagi narxlardan, ayrim hollarda tannarxidan ham past
bo‘lgan narxlarda sotadi. Shu orqali ular ichki bozorda narxlarning barqarorligiga
erishish, mamlakatdagi ortiqcha mahsulotni yo‘qotish, yangi bozorlarga kirib olish
va unda o‘zlarining iqtisodiy mavqeini mustahkamlashga xaraqat qiladi. Ayrim
hollarda narx yordamida raqobatlashishning belgilangan narxlardan chegirma
qilish, asosiy xarid qilingan tovarlarga boshqa tovarlarini qo‘shib berish, muayyan
hollarda imtiyozli narxlarni belgilash kabi usullaridan ham foydalaniladi. Hozirgi
davrda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda narx yordamida raqobat qilish
o‘z o‘rniga ega emas, chunki ishlab chiqaruvchilardan birining o‘z mahsulotiga
narxni pasaytirishi uning raqobatchilarining ham shunday harakat qilishini taqozo
18
https://www.google.com/url?q=https://e-library.namdu.uz/NamDU 32-bet.
19
https://www.google.com/url?q=https://e-library.namdu.uz/NamDU 28-bet.
19

manfaatlari to‘qnashadi. Raqobat kurashini mazmuni to‘g‘risida to‘laroq
tushunchaga ega bo‘lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish
zarur. Xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyoti tizimida bunday
doiraviy aylanish korxona va firmalar bilan uy xo‘jaligi o‘rtasida amalga oshadi.
Uy xo‘jaliklari ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan barcha iqtisodiy resurslarni
bozorga yetkazib beradi. Korxona va firmalar bu resurslarni sotib olib, turli xil
tovar va xizmatlarga aylantiradilar va ularni bozorga yetkazib beradilar.
Bozor iqtisodiyoti tizimida xo‘jalik yuritish shakllaridan qaysi birini
tanlash, o‘z mol-mulkini qanday ishlatish ham kishilarning o‘z ixtiyoriga bog‘liq.
Tadbirkorlik qilish yoki yollanib ishlash, o‘z pulini sanoatga, dehqonchilikka,
tijoratga, bank ishiga yoki boshqa yo‘nalishga sarflash odamlarning o‘z ixtiyorida
bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotining muhim va asosiy belgisi iqtisodiy xilma-xillik,
ya’ni mulk shakllari va xo‘jalik yuritish usullarining turli-tuman bo‘lishidir. Turli
shakllardagi mulklar erkin, yonma-yon, hech bir chegaralanmagan holda
rivojlanadi. Xo‘jalik yuritish usullari ham har xil bo‘ladi. Masalan, yakka tartibda,
jamoaga birikkan holda, sherikchilik yoxud hissadorlik asosida, o‘z mablag‘iga
yoki qarzga olingan mablag‘ga tayanib xo‘jalik yuritish, yer va boshqa vositalarni
ijaraga olish va ishlatish kabilar.
Manfaatlarni yuzaga chiqarishning birdan-bir y o‘ li raqobatbardosh va
jamiyat uchun zarur bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarishdir. Raqobat moddiy va
mehnat resurslarini kam sarflagan holda ularni samarali ishlatib, ko‘proq va
sifatliroq tovar ishlab chiqarishga undaydi. Shuning uchun ham raqobat bozor
iqtisodiyotini harakatga keltiruvchi vositadir. Shu bilan birgalikda, u iqtisodiyotni
tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi kuch bo‘lib ham hisoblanadi.
12

monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish orqali samarali raqobat muhitini
yaratish maqsadida mamlakatimizda iqtisodiyotdagi davlat ishtirokini qisqartirish,
narxni ortiqcha tartibga solishdan voz kechish va davlatning iqtisodiyotga ta’sirini
kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar
monopoliyasining iqtisodiyot raqobatbardoshligiga salbiy ta’sirini yanada
kamaytirish, imtiyoz va preferensiyalar berish tizimi samaradorligini oshirish,
shuningdek tadbirkorlik subyektlariga nisbatan tartibga solish yukini pasaytirish
bo‘yicha kechiktirib bo‘lmaydigan vazifalar ham ishlab chiqilmoqda.
44

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
O‘zbekiston Respublikasi qonunlari :
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: Adolat-2023 y
2. O‘zbekiston Respublikasining 2023-yil 3-iyulda qabul qilingan ” Raqobat
to’g’risida” gi 850-sonli qonuni .
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022-
2026-yilllarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot stretegiyasi
to‘g‘risi”gi PF-60- sonli Farmoni
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 6- iyuldagi “Ma’muriy
islohotlar doirasida raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya
qilish sohasida davlat boshqaruvini samarali tashkil qilish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” PF-108-son Farmoni.
Darslik, o’quv qo’llanma va boshqa adabiyotlar:
1. Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G‘afurov. “Iqtisodiyot nazariyasi” (darslik). Т .,
«Fan va texnologiya» nashriyoti, 2005, 784 bet
2. Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G‘afurov. “Iqtisodiyot nazariyasi” (darslik). Т .,
175 bet
3. Язык бизнеса. Термины. Под ред. В.А.Чжена. Т.: ИПК «Шарк», 1995,
с.216.
4. B.T.Ataxanov M.B.Isabayev, 2016, Atamalar lug’ati/ 241-bet.
5. Маршалл А. Принципы экономической науки. В 3 т. М., 1993. Т.III.
С.282
6. Абдуллаев Ё. Бозор иқтисодиёти асослари: 100 савол ва жавоб. – Т.:
«Меҳнат», 1997, 58-59-б.
Maqolalar:
48

bo‘lishi kerak. Tabiiy monopoliyalarning ustunligi hamda monopoliyaga qarshi
samarali tartibotlarni amalga oshirish, haqiqiy raqobat muhitini shakllantirish,
korxonalarning va ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotning, umuman
mamlakat iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirishni rag‘batlantirish borasidagi
tashkiliy va amaliy chora-tadbirlarni shakllantirish bilan bog‘liq ko‘pgina
masalalar hamon hal etilmay qolmoqda.Shu jihatdan olganda O‘zbekiston
Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi 23
qonunida nazarda tutilgan me’yor va
talablarni amalga oshirish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ko‘rilishi katta ahamiyat
kasb etadi. Bunda tovar va moliya bozorlarida raqobatni cheklashga hamda
ustunlik mavqeini suiiste’mol qilishga olib keladigan xatti-harakatlarga yo‘l
qo‘ymaslikka, shuningdek, nohalol raqobatni, tovarlar (ishlar, xizmatlar)ning
narxlarini sun’iy ravishda oshirish yoki tushirib yuborishni taqiqlashga alohida
e’tibor qaratilishi lozim. Bu ishlarni faollashtirish uchun qilinayotgan sa’y-
harakatlarni jamlash, xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni
rivojlantirish bo‘yicha ishlarning bajarilishini ta’minlaydigan davlat institutlarini
yanada mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Raqobatlashayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar, shu jumladan potensial
raqobatchilar o‘rtasidagi raqobatni cheklashga va (yoki) iste’molchilarning
huquqlari va qonuniy manfaatlariga zarar yetkazilishiga olib keladigan hamda
quyidagilarga qaratilgan raqobatga qarshi kelishuvlar va muvofiqlashtirilgan
harakatlar taqiqlanadi hamda o‘z-o‘zidan haqiqiy emas deb topiladi:
narxlarni (tariflarni), chegirmalarni, ustamalarni, qo‘shimcha to‘lovlarni
yoki ustama narxlarni sun’iy ravishda belgilash yoki saqlab turish, erkin bozor
narxlarining qaror topishiga to‘sqinlik qilish;
taklif hajmini sun’iy ravishda o‘zgartirish maqsadida ishlab chiqarish
hajmlarini kelishib olish, tovarlarni ishlab chiqarishni iqtisodiy yoki texnologik
jihatdan asossiz ravishda kamaytirish va (yoki) tugatish yoxud texnologiyalar va
investitsiyalarni cheklashni kelishib olishdan iborat hisoblanadi.
23
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni ” Raqobat” to’g’risidaO’RQ-850-son 03.07.2023 https://lex.uz/uz/docs/-6518381 .
28

8. https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/iqtisodiyot/raqobatning-mohiyati-va-ob-
yektiv-asoslari .
9. https://www.hufocw.org/Download/file/21288 .
10.https://www.spot.uz/oz/2020/12/24/monopoliyalar/.
11. https://lex.uz/uz/docs/-6518381 .
12.http://kitob.sies.uz/frontend/web/kitob/kitob_0061b1928fcbe2a.
.
13.https://navstat.uz/uz/matbuot-markazi/qo-mita-yangiliklar?start=3924.
14.https://cyberleninka.ru/article/n/bozor-iqtisodiyoti-sharoitida-raqobat-va-uning-
ahamiyati./
15. https://lex.uz/ .
16. https://raqobat.gov.uz/insofsiz-raqobat-sohasida-2023-yil-davomida-amalga-
oshirilgan-ishlar/
17.https://raqobat.gov.uz/2023-murojaatlar/.
51

BDU
“IQTISODIY FANLAR” KAFEDRASI
Ro‘yxatga olindi №
«____» _______ 2024 y
KURS ISHI
Mavzu : BOZOR IQTISODIYOTI SHAROITIDA RAQOBATNING
ROLI VA MOHIYATI .
Ilmiy rahbar: __________________________
Bajardi: ______________________________
Komissiya a’zolari:
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 2024y.
Toshkent – 2024

bo‘lishi mumkin. Tovarlar talabga nisbatan ortiqcha bo‘lgan sharoitda ishlab
chiqaruvchilar tovarlarini kreditga sotish usulidan foydalanib raqiblaridan ustun
kelishlari mumkin. Bunda dastlab tovar narxining faqat bir qismi to‘lanadi, uning
qolgan qismi esa shartnomada kelishilgan aniq muddatlarda to‘lanadi.
Narxsiz raqobat usullari ichida marketing 20
muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
u mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonini talabga moslashtiruvchi tadbirlar
tizimidan iborat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida talabni yaxshi o‘rgangan va
iste’molchilar ehtiyojlarini to‘laroq qondira oladigan korxonalar har doim raqobat
kurashida yutib chiqadi. Yirik ishlab chiqaruvchilar bozordagi vaziyatni
o‘zgartirish uchun o‘zlarining ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni
kamaytirib tovar taklifini qisqartiradilar. Shu sababli iqtisodiy beqarorlik
davrlarida ham narx barqarorligicha qolaveradi. Narxsiz raqobat shu bilan
tavsiflanadiki, bunda raqobat kurashining asosiy omili tovarlarning narxi emas,
balki uning sifati, servis xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obro‘-
e’tibori hisoblanadi. Narxsiz raqobat bilan bir vaqtda yashirin narx yordamidagi
raqobat ham bo‘lishi mumkin. Buning uchun yangi tovarlarning sifati oshishi va
iste’mol xususiyatlarining yaxshilanishi ular narxlarining oshishiga qaraganda tez
ro‘y berishi kerak.
Hozirgi davrda bir turdagi mahsulotlarning ko‘payishi ularning sotishni
rag‘batlantiruvchi reklama, tovar belgilaridan foydalanishni keltirib chiqarmoqda.
Iste’molchilik bozorida qo‘shimcha xizmat ko‘rsatish orqali xaridorlarni o‘ziga
jalb qilish keng tarqalmoqda. Narxsiz raqobatning tovar sifatini tabaqalashtirish
kabi usuli ham mavjudki, bunda tovarlar bir xildagi ehtiyojni qondirishi va bir
turga mansub bo‘lishi, lekin turli-tuman iste’mol xossalariga ega bo‘lishi mumkin.
Tovarlar talabga nisbatan ortiqcha bo‘lgan sharoitda ishlab chiqaruvchilar
tovarlarini kreditga sotish usulidan foydalanib raqiblaridan ustun kelishlari
mumkin. Bunda dastlab Tovar narxining faqat bir qismi to‘lanadi, uning qolgan
qismi esa shartnomada kelishilgan aniq muddatlarda to‘lanadi.
20
https://www.google.com/url?q=https://e-library.namdu.uz/NamDU 29-bet.
22

xususiyatlarini bevosita o‘zgartira olmaydilar, ya’ni kurasholmaydilar. Bu holatda
raqobatning asosiy belgilari namoyon bo’ladi (7- rasm ).
7-rasm Raqobatning asosiy belgilari. 21
Mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar, korxonalar o‘rtasidagi raqobat
tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda k е ltiradigan narxda
sotish, umuman iqtisodiyotda o‘z mavq е ini mustahkamlash uchun kurashdan
iborat. Bunda ular k е rakli ishlab chiqarish vositalari, xomashyo va mat е riallar sotib
olish, ishchi kuchini yollash uchun ham kurashadi. Ishlab chiqaruvchilar
o‘rtasidagi raqobat pirovardida ist е ’molchilarni o‘ziga jalb etish uchun kurashni
ham anglatadi. Raqobatni har qanday sohada ko‘rishimiz mumkin: resurs yitkazib
beruvchilar orasida-o‘zlarining iqtisodiy r е surslarini (kapital, tabiiy r е surslar,
ishchi kuchi) yuqori narxlarda sotish uchun raqobatlashadilar. Ishlab
chiqaruvchilar va r е surslarni yetkazib b е ruvchilar o‘rtasidagi raqobat bozor
munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot to‘liq erkinlashgan sharoitda yorqin
namoyon bo‘ladi.
Raqobat iste’molchilar orasida ham yuz beradi: ular tovarlarni qulay va
arzon narxlarda sotib olishga harakat qiladilar, yani xaridor har bir sarflangan pul
21
https://www.hufocw.org/Download/file/21288
26

1.2. Raqobatning vazifalari, turlari
Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshlikni oshirish yo’lidan bormoqda.
Ma’lumki, bugun jahon bozori konyunkturasi keskin o’zgargan, globallashuv
sharoitida raqobat kuchaygan davrda yashayapmiz. Bunday murakkab sharoitda
respublikamizda ham makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, rivojlanishning
yuqori o’sish darajasini ushlab turish, milliy iqtisodiyotning raqobatdoshligini
oshirish, ishlab chiqarilayotgan milliy mahsulotlar xaridorsevarligiga erishish,
milliy valyuta tushumini ko’paytirish kabi muhim vazifalar amalga oshirilib
kelinmoqda. Ma’lumki, raqobat – bu o’z manfaatini himoya qilish, raqibni yengib
chiqish hamda g’olib bo’lish uchun harakat, turli vosita va usullarni ishga solish
demakdir. Tovarlar esa, raqobat jarayonida o’zlarining raqobatbardoshlik
xususiyatlarini bevosita o’zgartira olmaydilar, ya’ni kurasholmaydilar. Ularning bu
jarayondagi ishtiroki passiv hisoblanadi. Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning
bir nechta asosiy vazifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin ( 3- rasm ).
3-rasm: Raqobatning vazifalari. Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
Raqobatning tartibga solish vazifasi - ishlab chiqarishni talab, ya’ni
iste’molga muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o‘tkazishdan iborat. Aynan
134. Innovatsion vazifa 5. Moslashtirish vazifasi
6. Nazorat qilish vazifasi1.Taqsimlash vazifasi
3.Resurslarni
joylashtirish vazifasi 2.Tartibga solish
vazifasi

KIRISH
Bozor m е xanizmining asosiy tarkibiy qismlaridan biri raqobat hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ma’muriy islohotlar doirasida raqobatni
rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish sohasida davlat
boshqaruvini samarali tashkil qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2023-yil
6-iyuldagi PF-108-son Farmoniga muvofiq quyidagilar Raqobatni rivojlantirish va
iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi faoliyatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri etib tovar va moliya bozorlarida raqobat muhitini ta’minlash,
“kartel” kelishuvlar hamda til biriktirish holatlarini aniqlash va ularga chek
qo‘yish, shuningdek, monopoliyaga qarshi kurashish, ustun mavqega ega xo‘jalik
subyektlarining, shu jumladan, tabiiy monopoliya subyektlarining o‘z mavqeyini
suiiste’mol qilishi va raqobatga qarshi harakatlariga chek qo‘yishdan iboratdir deb
belgilab qo‘yilgan. 1
Bozor iqtisodiyoti o‘zining yetuklik darajasi va rivojlanish
xususiyatlaridan qat’iy nazar raqobatning mavjud bo‘lishini taqozo etadi.
Iqtisodiyotni tartibga soluvchi “ko‘zga ko‘rinmas qo‘l” raqobatdir. Shunday ekan,
har bir mamlakat iqtisodiyotining qay darajada rivojlanishi shu davlatdagi raqobat
muhitining amaldagi holatiga bog‘liq bo‘ladi. Binobarin, erkin bozor
iqtisodiyotining negizini tashkil etuvchi munosabatlardan biri - bu raqobat deyish
mumkin. Zero, raqobatni rivojlantirmay va uni himoyalash mexanizmini yaratmay
turib, iqtisodiyotni erkinlashtirish yoki iqtisodiy samaradorlikka erishishni tasavvur
qilish qiyin.
2020-yil 28-may kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev iqtisodiyotda raqobat muhitini ta’minlash va iste’molchilar huquqini
himoya qilish borasidagi ustuvor vazifalar muhokamasiga bag‘ishlangan yig‘ilish
o‘tkazdi. O‘zbekistonning jahon iqtisodiyoti bilan aloqalari tobora rivojlanib
bormoqda. Bu esa ichki bozorda raqobat muhitini ta’minlash, mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning raqobatdoshligini oshirishni talab etadi. Prezident O‘zbekiston
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 6- iyuldagi PF-108-son Farmoni.
3

bo‘lishini taqozo qiladi, chunki raqobatning asosiy sharti alohidalashgan, mulkiy
mas’uliyat asosida o‘z manfaatiga ega bo‘lgan va tadbirkorlik tahlikasini
zimmasiga oluvchi erkin xo‘jalik subyektlarining mavjudligi, ularning bozor orqali
aloqa qilishidir.
Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish innovatsiyaviy
jarayonlarni faollashtirish bilan uzviy bog‘liq. Raqobatbardoshlikka erishishning
zamonaviy modellari iqtisodiyotni rivojlantirishning umumiy tusga ega va raqobat
muxitini shakllantirish xususiyatlaridan iborat. Bu omillar quyidagilar: ishlab
chiqarishning sifat nuqtai nazaridan ahvoli va uning samaradorligi; xodimlarning
ilmiy salohiyati, malakasi, ilmiy-texnik yutuqlari; asosiy raqobatbardosh
tarmoqlarda turdosh va xizmat ko‘rsatuvchi kichik tarmoqlar ahvoli; talab shartlari;
korxona strategiyasi va tarkibi.
Raqobat muhitini shakllantirish uchun mahalliy mahsulotlarning ichki
bozorda xam, tashqi bozorda ham yuqori raqobatbardoshligini saqlash maqsadida
quyidagi vazifalarni yechish maqsadga muvofiq: barcha tovar ishlab chiqaruvchilar
uchun ichki bozordateng raqobat imkoniyatlarini yaratish hamda milliy ishlab
chiqaruvchilarni tashqi bozorlarda qo‘llab-quvvatlash. Iqtisodiy taraqqiyotning
bugungi bosqichida davlat milliy manfaatlardan kelib chiqadigan va jahondagi
vaziyatni hisobga oladigan uzoq muddatli raqobat siyosatini ishlab chiqishi lozim.
Mamlakatning raqobat jihatdan ustunliklari quyidagilar bo‘lishi mumkin:
1) davlat byudjetidan ITTKI (ilmiy tadqiqot va tajriba-
konstruktorlikishlanmalari) uchun katta xarajatlar;
2) insonni rivojlantirishga (ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy
ehtiyojlarga)katta qo‘yilmalar;
3) mamlakat siyosiy va huquqiy tizimining barqarorligi;
4) aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM ulushi;
5) aholi hayot kechirishining uzoqligi;
6) resurslardan foydalanishning yuqori samaradorligi;
7) optimal eksport;
38

mexanizm hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti boshqarishning iqtisodiy usullariga
tayanadi. Bozor mexanizmi iqtisodiy rag batlantirish mexanizmi bo lib, uningʻ ʻ
asosiy vositasi puldir. Pul topishga intilish tovar va xizmatlarni ko plab hamda
ʻ
sifatli qilib ishlab chiqarishni ta minlaydi. Bozor iqtisodiyotida pul boylikning
ʼ
umumiy va eng qulay shakliga — hammabop iqtisodiy aloqalar vositasiga
aylanadi. Bozor iqtisodiyotida boy bo lish man etilmaydi, aksincha, unga yo l
ʻ ʻ
ochib beriladi, daromadning yuqori chegarasi bo lmaydi, ammo uning quyi
ʻ
chegarasini davlat belgilaydi va ishlovchilar mehnatiga beriladigan haq
belgilangan eng kam ish haqilan past bo lishi mumkin emas.
ʻ
Bozor iqtisodiyoti tovar taqchilligi bo lmagan, tovarlar mo l-ko lligi
ʻ ʻ ʻ
ta minlanadigan iqtisodiyotdir. Bozor iqtisodiyotiga xos yana bir belgi — bu
ʼ
daromadlarda adolatli tengsizlikning bo lishidir.
ʻ Raqobat ko‘p qirrali iqtisodiy
hodisa bo‘lib, u bozorning barcha sub’yektlari o‘rtasidagi murakkab
munosabatlarni ifodalaydi. Raqobat-bozor sub’yektlari iqtisodiy manfaatlarining
to‘qnashuvidan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi yuqori foyda va ko‘proq naflilikka
ega bo‘lish uchun kurashni anglatadi. Resurslarni yetkazib beruvchilar o‘zlarining
iqtisodiy resurslarini, ya’ni kapital, tabiiy resurslar, ishchi kuchini yuqori narxlarda
sotish uchun raqobatlashadilar.
Raqobat iste’molchilar o‘rtasida ham yuz beradi: ular tovarlarni qulay va
arzon narxlarda sotib olishga harakat qiladilar, ya’ni xaridorlar har bir sarflangan
pul birligi evaziga ko‘proq naflilikka ega bo‘lishga harakat qiladilar. Raqobat
bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo‘jaligining eng muhim belgisi, uni
rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Raqobatning iqtisodiy mazmunini tushunib olish
unga turli tomondan yondashishini talab qiladi.
Mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar (korxonalar) o‘rtasidagi raqobat
tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda
sotish, umuman iqtisodiyotda o‘z mavqeini mustahkamlash uchun kurashdan
iborat. Bunda ular kerakli ishlab chiqarish vositalari, xomashyo va materiallar sotib
olish, ishchi kuchini yollash uchun ham kurashadi. Ishlab chiqaruvchilar
9

8) past inflyatsiya;
9) raqobatbardosh firmalarning katta ulushi;
10) mehnat resurslarining raqobatbardoshligi;
11) moliyaviy tizimning qayishqoqligi;
12) ichki bozorning o‘zgaruvchanligi;
13) me’yordan ortiq davlat qarzlarining mavjud emasligi;
14) mamlakat aholisi ta’lim darajasining yuqoriligi;
15) faoliyatning barcha sohalarida bilimlar asosidagi kuchli raqobat;
16) mamlakatning ochiqligi, xalqaro integratsiya va kooperatsiyalashning
yuqori darajasi;
17) bozorlar va mintaqalar infratuzilmasining yuqori sifati;
18) past soliq va bojxona stavkalari;
19) mamlakatda biznesning yuqori madaniyati.
Agar O‘zbekistonning raqobat jihatdan ustunliklarini tahlil qiladigan
bo‘lsak, quyidagilarni alohida ajratish mumkin:
1) mamlakat siyosiy va huquqiy tizimining barqarorligi;
2) insonni rivojlantirishga (ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ehtiyojlarga)
katta qo‘yilmalar;
3) aholi hayot kechirishining uzoqliligi;
4) mehnat resurslarining raqobatbardoshligi;
5) mamlakat aholisi ta’lim darajasining yuqoriligi. 31
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda innovatsiya tsiklini markazlashtirmasdan tashkil
qilishning yangi shakl va usullari paydo bo‘lmoqda. Yangi bo‘g‘inlar yuzaga
kelishining jadal jarayoni kechmoqda, uning asosiy vazifasi injinering va joriy
ishlarini bajarishdir. Yangiliklarni kiritishga “tadbirkorlarcha” yondashuv tobora
keng tarqalib bormoqdaki, bunda kashfiyotchi yangiliklarni ishlab chiqish va joriy
qilish bo‘yicha ishlarning rahbariga aylanmoqda. Oxirgi mahsulotning
raqobatbardoshligini yanada kengroq ta’minlashning zarursharti innovatsiya
faoliyatini boshqarishni, aqliy faoliyat natijasini xalqaro bozordagi keskin
31
https://www.google.com/url?q=https://e-library.namdu.uz/NamDU 34-bet.
39

Kurs ishi. Bozor iqtisodiyotida raqobatning o`rni

Купить