Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.4MB
Покупки	14
Дата загрузки	20 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Bozor iqtisodiyotida iqtisodiy muassasalar va davlatning roli

uchun foydali hodisa deb hisoblashgan. Ular tengsizlikda rivojlanish va jamiyat va
shaxsning harakatlantiruvchi kuchini ko'rdilar.
Ularning kontseptsiyasi ijtimoiy tengsizlikning mavjudligi va muqarrarligi
uchun kurash tamoyillariga asoslangan edi.
Ijtimoiy darvinizm tarafdorlari orasida qashshoqlik haqida qiziqarli g'oyalar
frantsuz ijtimoiy iqtisodchisi P. J. Prudon (1809-1865) tomonidan ifodalangan. U
ikki turdagi qashshoqlikni tanladi: nisbiy va mutlaq. Ular haqida keyingi bobda
batafsilroq. Prudon qashshoqlikni jamiyatning evolyutsiyasiga hissa qo'shadigan
ijtimoiy farovonlik deb hisobladi. U faqat mehnat unumdorligining doimiy o'sishi
qashshoqlikni bartaraf etishning haqiqiy istiqbollarini ochib berishiga ishondi.
Yana bir Prudon jamoat mollarini teng taqsimlash tamoyilini himoya qildi. Ushbu
tamoyilning buzilishi qashshoqlikning paydo bo'lishiga olib keladi.
Ijtimoiy-tenglashtiruvchi yondashuv vakillari qashshoqlikda jamiyatning
g'ayritabiiy holatini ko'rdilar, ular bilan kurashish kerak. Qashshoqlik umumiy
tenglik va jamoat mulki va ishlab chiqarish vositalari va vositalari bilan yo'q
qilinadi. Shunday qilib, K. Marks, F. Engels va E. Rekley ijtimoiy yomonlik
qashshoqlik, tarqatish munosabatlar (E. Reklu) ma'lum bir turdagi natijasi, yoki
kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari va kapitalistik ortiqcha qiymati (K.
Marks, F. Engels) tayinlash natijasi hisoblanadi. Ushbu yo'nalish vakillari
qashshoqlikni yo'q qilish faqat kapitalistik jamiyatni inqilobiy qayta tashkil etish
bilan mumkin deb hisoblashdi. Kontseptsiyaning asoslari frantsuz o'qituvchisi Jan-
Jak Rousseau va jakobin Grax Babef (1760-1797) tomonidan yaratilgan.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish nazariyasi
Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy
munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga
tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini
o'zgartirishdan iboratdir.
Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga
o'tish davri deganda ma'muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan
7

hammasi bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich, evolyusion yo'l bilan o'tish
haqidagi g'oya juda muhim va afzal ekanligini ko'rsatadi.
Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o'tish tamoyilini amalga oshirish
iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy bosqichlarini aniq farqlash, bu bosqichlarning
har biri uchun aniq maqsadlarni, ularga erishish vositalarini belgilab olishni talab
qiladi.
Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimovning asarlarida bozor iqtisodiyotiga
o'tishning birinchi bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad
qilib qo'yilganligi ta'kidlanadi:
- totalitar tizimning og'ir-oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- Respublikaning o'ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan
holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish.
Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning muhim
yo'nalishlari aniqlab olindi va bajarildi.
Birinchidan, o'tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish,
islohotlarning qonuniy-huquqiy negizini mustahkamlash.
Ikkinchidan, mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uyjoy
fondini xususiylashtirish, qishloq xo'jaligida va xalq xo'jaligining boshqa
sohalarida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish.
Uchinchidan, ishlab chiqarishning pasayib borishiga bar-ham berish,
moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta'minlash.
Respublika iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o'tkazish bo'yicha birinchi
bosqichda qo'yilgan vazifalarni amalga oshirish jarayonida iqtisodiyot sohasiga
tegishli bo'lgan, iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishning huquqiy negizini
barpo etadigan 100 ga yaqin asosiy qonun - hujjatlar qabul qilindi.
Birinchi bosqichda kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat
mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun
zarur bo'lgan muassasalar tizimi tuzildi.
14

bozor iqtisodiyotini quradi, bunda davlat tartibga solib turuvchi rol o'ynashi
muqarrardir.
Xo'sh, davlatning bosh islohotchi va iqtisodiyotni tartiblashtirib turuvchi
bo'lishini nimalar taqozo etadi?
Bu savolga birinchi Prezidentimizning bir qator asarlari va chiqishlarida aniq
javoblar mavjud. Birinchidan, eski tuzum parchalangan, yangi jamiyat hali to'la
qurilmagan bir sharoitda «iqtisodiyotni boshqarishni qo'ldan chiqarib yuborish,
uning taraqqiyotini o'z holiga tashlab qo'yish mumkin emas»; ikkinchidan, bozor
iqtisodiyotiga o'tish boshlangan davrda respublikamiz aholisining turmush darajasi
nisbatan past, u o'zini o'zi himoya qila olmaydi. Bunday sharoitida davlat kerak, u
o'tish davrida aholi manfaatlarini himoya qilish uchun milliy daromadni qayta
taqsimlash vositasida unga tayanch bo'ladi; uchinchidan, bozor iqtisodiyotini
qurish g'oyat qiyin vazifa, ayniqsa, iqtisodiyoti nochor va tarkibiy tuzilmasi
biryoqlama bo'lgan mamlakatda.
Bozor munosabatlarining qaror topishi davrida «davlat islohotlar jarayonida
faol ishtirok etishi, uning tashabbuskori bo'lishi, islohotni izchillik va qat'iylik
bilan amalga oshirish shart». Davlatning bu boradagi yetakchiligi shundaki, u
yangi iqtisodiyotga tezroq va katta qiyinchiliklarsiz o'tishga yordam beradi,
islohotlarning asosiy yo'nalishlarini ishlab chiqadi, islohotlarni amalga oshirish
dasturini tuzadi va ularni amalga oshirishning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy
vositalarini belgilaydi. Islohotlar konsepsiyasi muallifi Islom Karimov bu
masalada shunday qat'iy fikrni aytadi: «davlat islohot jarayonining barcha
bosqichlarida yetakchi o'rinda turishi, bu jarayonning markazida bo'lishi shart».
Darvoqe, bugun bu tamoyilning naqadar to'g'ri ekani MDH davlatlaridagina emas,
butun dunyo miqyosida e'tirof etilmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili. Bozor
iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili taraqqiyotning evolyutsion yo'li,
zarurat bo'lib u bir qancha sabablar bilan bog'liq ekanligini konsepsiya muallifi I.
Karimov bir qancha dalillar bilan asoslab beradi. Birinchidan. O'zbekistonning eng
yaqin tarixi sobiq sotsialistik tuzumi, uning istiqboldagi tuzumi bilan - «bir-biri
19

choralarni qo'llash, iste'mol mollari ishlab chiqarishni ko'paytirish hamda ichki
bozorni shunday mollar bilan to'ldirish, korxonalarning chetga mol chiqarishini
kengaytirish hisobiga valyuta zahiralarini mustahkamlash yo'li bilan erishiladi.
To'rtinchi vazifa - iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish,
xom ashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o'tish.
Bunda tarkibiy o'zgarishlarda Respublika uchun eng asosiy hisablangan
tarmoqlarni, jumladan, yoqilg'i, energetika va g'alla komplekslarini rivojlantirish
nazarda tutiladi.
O'tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta'minlangan
qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam ko'rsatish
borasida birinchi bosqichda tutilgan yo'l davom ettiriladi.
Shunday qilib, O'zbekistonda iqtisodiyotni bozor munosabatlariga
o'tkazishda ikki bosqichli taraqqiyot yuzaga keladi. Birinchi bosqichda davlat
sektori va bozor xo'jaligidan iborat yarim erkinlashgan iqtisodiy tizim yuzaga
keladi. Ikkinchi bosqichda iqtisodiyot to'liq erkinlashtiriladi, xususiylashtirish
tugallanadi, narxlar erkin qo'yib yuboriladi, davlat korxonalarining monopol
mavqei tugatiladi.
Lekin bundan Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish maqsadiga
to'liq erishildi va bu sohada qo'yilgan vazifalar to'liq bajarildi degan xulosa kelib
chiqmaydi. Chunki bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik davlat barpo
etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam poydevorini shakllantirish bar bir davrda
kun tartibiga yangi vazifalarni qo'yadi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta'kidlab o'tganlaridek, hozirgi
bosqichda «erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki
ham ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilish-ning asosiy shartidir». Bu esa
iqtisodiyot sohasida quyidagi aniq vazifalarni amalga oshirishni ko'zda tutadi:
- iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini
izchillik bilan o'tkazish va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;
- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida amalda
mulkdorlar sinfmi shakllantirish;
16

bilan mutlaqo kelisha olmaydigan ikki xo'jalik tizimidir». Bunda eski iqtisodiyotni
takomillashtirish emas, balki tamomila yangi xo'jalik yuritish tizimini barpo etish
talab etiladi. «Bu bir sifat holatidan ikkinchisiga o'tishdir». Shuning uchun o'tish
vazifalarini birdaniga amalga oshirib bo'lmaydi, u bir qancha bosqichlarni o'z
ichiga oluvchi nisbatan uzoq davr doirasida amalga oshadi; ikkinchidan yangi
iqtisodiy tizimni farmonlar va qonunlar chiqarish bilan qurib bo'lmaydi, bunday
iqtisodiyot tegishli infrastrukturani va huquqiy bazani yaratishni talab etadi.
Qonunning ustuvorligi, hamma uchun tengligi tamoyili. Birinchi
Prezidentimiz o'zining Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq oltinchi sessiyasidagi
«Adolat-qonun ustuvorligida» nomli ma'ruzasida uqtiradiki, «biz tanlagan
taraqqiyot modeli bozor iqtisodiyotiga tayangan ochiq demokratik davlat qurish,
fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantiradigan yangi hayot barpo etish
harakatidamiz», «bir tomondan, ko'p asrlik tarix, buyuk madaniyat, yuksak milliy
an'analar, muqaddas qadriyatlarga, ikkinchi tomondan esa-jahon xalqlarining eng
ilg'or tajribasiga» asoslanishi bilan birga qonunlar ustuvorligiga ham suyanadi.
Qonunlarning ustuvorligi tamoyili shuni bildiradiki, qabul qilingan
Konstitutsiyamiz, barcha boshqa qonunlar hech istisnosiz hamma tomondan
hurmat qilinishi va ularga rioya qilinishi kerak. Har bir fuqaro nafaqat qonunlar
talabini bilishi, ularga so'zsiz amal qilishi, balki boshqalarning ham qonunlarga
rioya qilishlarini nazorat qilmog'i demokratik jamiyat qurishning talabiga aylanadi.
Qonunlarning ustuvorligini ta'minlash tamoyilining mohiyatini I. Karimov yana
quyidagicha izohlaydi: «Qonun ustuvorligini ta'minlash, shaxs, oila, jamiyat va
davlatning huquq va manfaatlari muhofazasini kuchaytirish, aholining huquqiy
madaniyati va huquqiy ongini oshirish, fuqarolarni qonunga bo'ysunish va hurmat
ruhida tarbiyalash - bu rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan chinakam
demokratik, huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurishning nafaqat
maqsadi, balki uning vositasi, eng muhim sharti hisoblanadi».
Kuchli ijtimoiy siyosat. Bu tamoyil Islom Karimov asarlarida nihoyatda
mukammal va atroflicha ishlab chiqildi. «Aholining muhtoj tabaqalarini ijtimoiy
himoyalash kechiktirib bo'lmaydigan eng ustuvor vazifa amaliy harakatlarning eng
20

Bozor iqtisodiyotida iqtisodiy muassasalar va
davlatning roli
Reja
Kirish 3
1. Bozor iqtisodiy munosabatlarida boylik (kambag’allik) tushunchasi 5
2. O’zbekistonda bozor iqtisodiy munosabatlariga o’tishning tamoyillari
12
3. Doimiy rivojlanib va boyib boruvchi iqtisodiyot 21
Xulosa 23
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 25
2

inqirozi, eng awalo va kuchli rav-ishda moliyaviy sohada, ayniqsa, yuqori
inflyasiya shaklida namoyon bo'ladi. Inflyasiyaning uzoq vaqt mavjud bo'lishi
bozor munosabatlarining normal qaror topishiga to'sqinlik qiladi, shuning uchun
uni bartaraf etish o'tish davri iqtisodiyoti uchun o'ta muhim hisoblanadi.
Makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari tizimiga pul emissiyasini
cheklash, davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish, ijobiy foiz stavkasini ta'minlash
va boshqalar kiradi.
6. Bozor xo'jaligiga mos bo'lgan aholini ijtimoiy himoyalash tizimini
shakllantirish. Bu tizim aholining nisbatan muhtoj qatlamini aniq ijtimoiy qo'llab-
quvvatlashga yo'naltirilgan.
Bozor tizimining ko'rsatib o'tilgan asosiy unsurlarini shakllanishining
yakuniga yetishi o'tish davri tugaganligidan darak beradi.
2. O’zbekistonda bozor iqtisodiy munosabatlariga
o’tishning tamoyillari
Markazlashgan ma'muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor
iqtisodiyotiga o'tishda maqsad bir xil bo'lsada, turli mamlakatlar turli yo'llarni
tanlashlari mumkin. Hammaga ma'lumki, bir tizimdan ikkinchi tizimga o'tishda
ikki yo'l, ya'ni revolyusion va evolyusion yo'llar mavjud. Polsha, Chexoslovakiya,
Rossiya va boshqa ay rim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga o'tishning revolyusion
yo'lini, birdaniga katta to'ntarishlar qilish yo'lini tanladilar. Boshqacha aytganda
ular «karaxt qilib davolash» degan usulni qo'lladilar. Bu yo’lni amalga oshirish
uchun Rossiyada «300 kun», «500 kun» degan o'tish dasturlari ishlab chiqildi. Bu
dasturlarni tezkorlik bilan amalga oshira boshladilar. Bunda ular bir tizimdan
ikkinchi tizimga o'tishda ancha uzoq muddatli o'tish davri bo'lishfni unutdilar.
Natijada bu mamlakatlarda ishlab chiqarish hajmi keskin tushib ketdi, ko'plab
korxonalar yopilib, ishsizlar soni ko'paydi, pulning qadri keskin pasayib ketdi,
iqtisodiyot esa hamon karaxtlikdan chiqqani yo'q, odamlarning ahvoli og'irlashdi.
Shuning uchun O'zbekiston bu yo'ldan bormay boshqa yo'l tanladi. Bu yo'1
O'zbekistonning o'ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini
hamda bu yo'ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda revolyusion
12

Qishloq xo'jaligida agrar islohot jarayonida bozor iqtisodiyoti talablariga
mos keladigan yangi xo'jalik tizimi shakllandi va iqtisodiyotning davlatga qarashli
bo'lmagan qismi keng rivojlandi.
Xalq xo'jaligini, tarmoqlar va hududlarni boshqarishning eng maqbul va
mavjud sharoitlarga mos bo'lgan tizimlari ishlab chiqildi. Narxlar to'liq
erkinlashtirildi, bozor infratuzilmasining asosiy qirralari shakllantirildi, aholini
ijtimoiy himoyalash tizimi amalga oshirila boshladi, iqtisodiy va moliyaviy
barqarorlikka erishildi.
Respublikada bozor munosabatlariga o'tishning birinchi bosqichida
iqtisodiyotda va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o'zgarishlar uning o'z taraqqiyotida
keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o'ta boshlash uchun mustahkam shart-
sharoit yaratdi. Shu bilan birga isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi
bosqichning strategik maqsadlari va ustun yo'nalishlarini aniq belgilab olish
imkonini berdi.
Ikkinchi bosqichda investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy
o'zgarishlarni amalga oshirish va shuning ne-gizida iqtisodiy o'sishni ta'minlab,
bozor munosabatlarini to'liq joriy qilish maqsad qilib qo'yiladi. Shu maqsaddan
kelib chiqib I.A.Karimov asarida bu bosqich uchun bir qator vazifalar ajratib
ko'rsatiladi:
Birinchi vazifa - davlat mulklarini xususiylashtirish soha-sida boshlangan
ishni oxiriga yetkazish. Bunda davlat mulkini xususiylashtirish, tadbirkorlik
faoliyatini keng qo'llab-quwatlash, kichik xususiy korxonalar tashkil qilishni
rag'batlantirish hisobiga ishlab chiqarishda davlatga qarashli bo'lmagan qismning
ulushini oshirish ko'zda tutiladi.
Ikkinchi vazifa - ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va
makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash. Bu ham korxonalar va tarmoqlarning,
umuman davlatning iqtisodiy va moliyaviy barqarorligiga erishish imkonini beradi.
Uchinchi vazifa - milliy valyuta-so'mni yana ham mustahkamlashdan iborat.
Bu esa so'mning konvertasiyasi, qat'iy valyutalarga erkin sur'atda
almashtirish layoqati demakdir, unga pulning qadr-sizlanishiga qarshi ta'sirchan
15

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
―2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida gi farmoni.‖
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruza, 2017
yil 14 yanvar// Sh.M. Mirziyoyev, Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
quramiz. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent: ―O‘zbekiston , 2017. - 488 b.
‖
4. I.A. Karimov. O'zbekiston o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li. T.: "O'zbekiston",
1992.
5. B.Y. Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov – “Iqtisodiyot Nazariyasi” – 2017
6. I.A. Karimov. O'zbekiston - bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'li.
T.: "O'zbekiston'', 1992.
7. I.A. Karimov. O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida. T.:
"O'zbekiston", 1995.4. I.A. Karimov. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,
mafkura. T.: "O'zbekiston", 1996.
8. I.A. Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.: "O'zbekiston", 1996.
25

Xulosa
Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy
munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga
tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini
o'zgartirishdan iboratdir. O'tish davri quyidagi me'zonlar bilan tavsiflanadi: sikllilik
(jamiyatda u yoki bu tarkibiy o'zgarishlarni qaytarilib turishligi), beqarorlik (turli
xil jamiyat kuchlarining kurashi va o'zaro ta'siri), muqobillik (islohotlar va
rivojlanish yo'llarining tanlash imkoniyati), tarixiylik (eski tizimning yo'qolib
ketishi, o'rniga boshqa tizimning vujudga kelishi, uning rivojlanishi).
Iqtisodiy islohotlar iqtisodiyotda tub o'zgarishlarni amalga oshirishga
qaratilgan tadbirlar majmui.
Iqtisodiy uklad - turli mulkchilikka asoslangan xo'jalik yuritishning shakllari
va turlari.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish - nima va qancha ishlab chiqarishni, qayerga,
qanday narx sotishni tadbirkorning o'zi belgilashi uchun imkon berish.
Iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarini erkinlashtirish, xo'jalik yurituvchi
sub'ektlarning erkinligi va mustaqilligini ta'minlash, tadbirkorlik faoliyatini
rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish demakdir.
Islohotlar konsepsiyasi - ijtimoiy—iqtisodiy islohotlarning asosiy maqsad va
yo'nalishlari, uni amalga oshirishning vazifalari va strategik yo'llarining umumiy
g'oyasidir.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish - tanglik holatlariga barham berish asosida
makroiqtisodiy muvozanatlikni saqlash va ishlab chiqarishni yuksaltirish uchun
shart-sharoitlarni vujudga keltirishdir.
Kambag’allik tushunchasini ko'rib chiqib, ba'zi xulosalarga kelishimiz
mumkin. Kambag’allik tushunchasi turli xil ta'riflarga ega: daromad va
xarajatlarning past darajasi va kerakli hayot standartlarini saqlab qolishning iloji
yo'qligi va jamiyatda o'zini qanday his qilish mumkinligi. Ushbu yondashuv,
birinchi navbatda, muallifga va ushbu masalani ko'rib chiqishda unga rioya qilgan
kontseptsiyaga bog'liq. Bundan tashqari, qashshoqlikni o'rganishning turli
23

Masalan, bozor munosabatlariga o'tishning rivojlangan mamlakatlar yo'lida
oddiy tovar xo'jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor
iqtisodiyofiga va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o'tiladi.
Mustamlakachilikdan ozod bo'lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning
bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'lining xususiyati -bu qoloq, an'anaviy iqtisodiyotdan
erkin bozor iqtisodiyotiga o'tishdir. Nihoyat, sobiq sosialistik mamlakatlar
yo'lining mu-him belgisi markazlashtirilgan, ma'muriy - buyruqbozlikka
asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o'tishdan
iboratdir. Bu yo'lning boshqa yo'llardan farqi shundaki, totalitar iqtisodiyotning
bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo'q, ular batamom bir-biriga zid. Shu bilan
birga uchinchi yo'lda bozor munosabatlariga o'tayotgan mamlakatlarning o'zi o'tish
sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo'jalik yuritish shakllari
bilan birbirlaridan farqlanadi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishning
mazkur yo'lining o'ziga xos xususiyatlaridir.
Jahon tajribasi ko'rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo'l bilan,
ya'ni jadal usulda yoki evolyusion yo'l bilan bosqichma-bosqich o'tish mumkin.
Birinchi holda, tub islohotlarni o'tkazish, awalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy
tnunosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab etiladi. Bu «karaxt qilib
davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni
bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor
iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. Tslohotlar tajribasi shuni
ko'rsatadiki, evolyusion yo'l kamroq ijtimoiy larzalarga olib ke-ladi, ancha izchil
va muqarrardir.
Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llarigina emas, balki
uning andozalari ham xilma-xildir. Eng awalo, ular shunday bozor iqtisodiyoti
vujudga keltirilayotgan va amal qilib turgan mamlakatlarning milliy xususiyatlari
va an'analari bilan farq qiladi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotining ma'lum
andozalari ularni amalga oshiruvchi muayyan mamlakatga mansubli-giga qarab
ajratiladi. Masalan, Germaniya, Janubiy Koreya, Turkiya, Argentina, Polsha
andozalari va hokazo.
9

to'ntarishlarsiz, ijtimoiy to'qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda
asta-sekinlik, lekin qat'iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor
iqtisodiyotiga o'tishdan iboratdir.
«Bizning bozor munosabatlariga o'tish modelimiz Respublikaning o'ziga xos
sharoitlari va xususiyatlarini, an'analar. urf-odatlar va turmush tarzini har
tomonlama hisobga olishga, o'tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, beso'naqay
rivojlantirish-ning mudhish merosiga barham berishga asoslanadi» deb yozadi
mamlakatimizning birinchi Prezidenti Islom Karimov.
O'zbekistonda bozor munosabatlariga o'tish yo'li ijtimoiy yo'naltirilgan
bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo'lni amalga oshirishga,
iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga birinchi Prezidentimiz I.Karimov tomonidan
ishlab chiqilgan beshta muhim tamoyil asos qilib olingan:
Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini
ta'minlash.
Ikkinchidan, o'tish davrida davlatning o'zi bosh islohotchi bo'lishi.
Uchinchidan, butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga
asoslanmog'i, qonunlarning ustunligi ta'minlanmog'i lozim.
To'rtinchidan, bozor munosabatlariga o'tish bilan bir qa-torda aholini
ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish.
Nihoyat, beshinchidan, bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror
toptirish. Bozor munosabatlariga o'tishda bu tamoyillarning hammasi ham muhim
ahamiyatga egadir, lekin ularrilng ichida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich
o'tish tamoyili alohida e'tiborga loyiq. Chunki tegishli huquqiy negizni, bozorning
infratuzilmalarini yaratish, odamlarda bozor ko'nikmalarini hosil qilish, yangi
sharoitlarda ishlay oladigan kadrlarni tayyorlash uchun vaqt kerak bo'ladi.
Bundan tashqari, bozor munosabatlariga o'tish faqatgina iqtisodiyot
sohalarini o'zgartirish bilan cheklanmaydi. U ijtimoiy hayotning bir-birlari bilan
uzviy bog'liq bo'lgan barcha sohalarini, shu jumladan, siyosiy, ma'naviyaxloqiy,
maishiy va boshqa sohalarni ham tubdan o'zgartirishni taqozo qiladi. Bularning
13

natijalari asosida yangi-yangi qoidalar bilan boyitib borayotir. U yuqorida qayd
qilingan asarida o'z konsepsiyasi ro'yobga chiqishining vositalarini ham
aniqlashtirib berdi. Bular quyidagilardir: birinchidan, inson manfaatlarini ro'yobga
chiqaruvchi shart-sharoit yaratish orqaligina islohotlar amalga oshadi; hozirgi
sharoitda «har bir oila boy bo'lsa, davlat boy bo'ladi» degan qoidaga rioya qilinsa,
islohotlar tezroq samara beradi; ikkinchidan, «mamlakatda chinakam o'rta
mulkdorlar sinfi shakllangan taqdirdagina islohotlar sezilarli samara beradi,
mulkchilik masalalari hal bo'ladi»; uchinchidan, «biz ko'p ukladli iqtisodiyotni
vujudga keltirish vazifasini qo'ymoqdamiz. Bunda ustuvorlik xususiy mulkka —
kichik va o'rta biznesga beriladi»; to'rtinchidan, qimmatbaho qog'ozlar bozorini
rivojlantirish, pul mablag'larini qimmatbaho qog'ozlar bozoriga jalb etish,
aksiyalashtirish, fond bozorida faol qatnashish; beshinchidan, «Ishlab chiqarishni,
iqtislodiyotda vujudga keltirilayotgan huquqiy doirada o'zgartirib borish».
Asosiysi, «bunday o'zgarishlar islohotlarning o'ziga kafolat beradi»; oltinchidan,
nodavlat sektordagi o'zgarishlarga doimo katta ahamiyat berib borish, qishloqda
bozor mexanizmlarini rivojlantirish, dehqonda sohibkorlik hissini uyg'otish;
yettinchidan, iqtisodiyotning hududiy tuzilishini takomillashtirib borish, hududiy
imkoniyatlardan samarali foydalanish; sakkizinchidan, respublikani hayotiy
muhim tovarlar bilan o'z milliy imkoniyati hisobiga ta'minlashga ustuvorlik berib
borish va boshqalar.
22

Kirish
Bozor va uning tuzilishi, bozor iqtisodiyotining mazmuni, belgilari, uning
afzallik va kamchilik tomonlarini o'rgangandan keyin endi bozor iqtisodiyotiga
o'tish kerakmi yo'qmi, degan savol turadi. Hozirgi vaqtda ko'pchilik mamlakatlar
boshqa iqtisodiy tizimlarga qaraganda bozor iqtisodiyoti tizimi afzal deb, unga
o'tmoqdalar. Bozor iqtisodiyotiga o'tish uchun maxsus o'tish davri zarur bo'lib, bu
davrning mazmuni va asosiy belgilarini ko'rib chiqish maqsadga mu-vofiq
hisoblanadi.
O'tish davri nazariyasi, xususan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari bayon
qilinadi. Shuningdek, O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning tamoyillari va
xususiyatlari, respublikada bozor islohotlarini amalga oshirishning mazmuni,
maqsadi va asosiy yo'nalishlari ko'rsatib beriladi.
Bu kurs ishi bozor munosabatlariga o'tish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va
islohotlarni chuqurlashtirish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikka erishish,
kambag’allikni kamaytirish yo'llarini tahlil qilish bilan yakunlanadi.
Kambag’allik har doim dolzarb masala bo'lib kelgan va ehtimol uzoq vaqt
davomida butun dunyoda rivojlanib kelgan. Biroq, zamonaviy O’zbekistonda bu
masala ayniqsa keskin. O’zbekistonda bozor munosabatlarini shakllantirish
jarayoni aholining turmush darajasining pasayishiga va qashshoqlikning paydo
bo'lishiga mamlakatning post-sovet davrining ijtimoiy-iqtisodiy hodisasi sifatida
yordam berdi. Qashshoqlik ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida qabul qilinishi
mumkin bo'lmagan past turmush darajasini ifodalaydi, bu uning ijtimoiy ruxsat
etilgan darajasiga mos kelmaydi.
Hozirgi vaqtda aholining katta qismi qashshoqlik chegarasidan tashqarida
yoki bu chegaraga juda yaqin. Kuchli tabaqalanish fonida, bu muammo, ayniqsa,
kambag'al va boylarning daromadlari o'rtasidagi farq o'nlab, yuzlab va ba'zan
minglab marta bo'lsa, ayniqsa seziladi. Bundan tashqari, bu jarayon dinamik
xarakterga ega, kambag'allar kambag'al bo'lib, boylar ham boy.
Ushbu kursda men quyidagi masalalarni ko'rib chiqdim: qashshoqlik
kontseptsiyasining turli talqinlari, qashshoqlikni o'rganish tarixi, qashshoqlikning
3

- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, awalo, bevosita yo'naltirilgan
sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit, kafolat va
iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy taraqqiyotda ustuvor
o'rin olishiga erishish;
- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash,
iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko'lamda integrasiyalashuvini
ta'minlash;
- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada
mustahkamlashga qaratilgan tarkibiy o'zgarishlarni izchil davom ettirish.
Bozor iqtisodiyotiga o'tishning besh tamoyili.
Konsepsiya muallifi Islom Karimov qayd etgan ediki, «O'zbekistonda bozor
munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'lini varatish uchun zamin vo'q emas.
Sharqda odamlar azaldan savdo-sotiq bilan shug'ullanganlar. Shu boisdan. bu
verda bozor sharoitida rivoilanishning o'z tarixiv tairibasi mavjud». Muallif
xalqimizning o'z milliy tarixiy tajribasiga asoslanib, o'zining besh tamoyilini
yaratdi. Su tamoyillar iqtisodiyot ta'limotlar tarixiga haqiqatdan ham yangilik
bo'lib kirdi.
Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi tamoyili.
Sobiq sotsialistik jamiyatda butun ijtimoiy hayot, xo'jalik faoliyati ham
«Siyosat iqtisodiyotidan ustun bo'ladi, ustun bo'lmasligi ham mumkin emas» degan
qoidaga asoslangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining tuzilishi, milliy daromadning
taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi, iqtisodiy siyosat ana shu shiorning talablariga
bo'ysundirilgan edi. Bu siyosat qanday oqibatlarga olib kelganligi hammaga ayon.
Ana shu holatni chuqur tahlil etib, undan kerakli xulosa chiqargan birinchi
Predizentimiz iqtisodiyot va siyosat alohida-alohida ijtimoiy munosabatlar ekani,
ularning har bin o'z qonunlari bilan rivojlanishi, bular o'rtasidagi nisbatda
iqtisodiyotning ustuvorlik qilishi kerakligi haqidagi xulosaga keldi.
Bu qoida iqtisodiyot hayotning asosi ekanligi to'g'risidagi
umumbashariy qonuniyatga asoslanadi. Zero, kuchli zamonaviy tarkibiy
17

tuzilishga, moddiy, ilmiy va ijtimoiy asosga suyangan iqtisodiyot bo'lmasa,
mamlakat xalqining farovonligi ham, milliy xavfsizligi va tinchligi, xalqaro
nufuzi ham bo'lishi mumkin emas. Shuning uchun ham mustaqil milliy
iqtisodiyotni barpo etish, uning tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish uchun
harakat boshlandi. Albatta, amalda iqtisodiyotning ustuvorligini ta'minlash
oson kechmaydi, bu juda chuqur o'ylangan iqtisodiy siyosat o'tkazishni taqozo
etadi. I. Karimov bu siyosatni izohlab quyidagilarni yozgan edi: «Biz esa
yengil yo'lni qidirmadik. Isloh qilishning dastlabki bosqichlarida iste'mol
bozorini bir qadar cheklashga majbur bo'ldik. Ayni chog'da. mablag' va
zaxiralarni iqtisodivotdagi tarkibiv o'zgarishlarga sarflab. xorijga mahsulot
tayyorlavdigan. ilg'or texnologiva bazasi bilan iihozlangan zamonaviy
korxonalar barpo etib. ichki bozorni o'z mollarimiz bilan to'ldirish yo'lidan
bordik. Shu maqsadlardan kelib chiqib, o'z mablag'larimiz va olgan
qarzlarimizning asosiy qismi investitsiyalarga respublika yangi texnologiya
va texnika keltirishga sarflanmoqda. Iste'molni emas balki investitsiyalarni
ko'paytirdik. Bugunga kelib bu siyosat o'z samarasini bermoqda».
Xalqimiz va butun dunyo ko'z oldida milliy iqtisodiyotimizning
moddiy tayanchi bo'lgan ulkan korxonalar qurildi va qurilmoqda, hatto ilgari
bo'lmagan iqtisodiyot sohalari qad ko'tarmoqda. Bu O'zbekiston dunyoga
tanilishi, hamkorlik va jahon iqtisodiga qo'shilishi uchun zamin yaratish
demakdir, bu iqtisodiyot haqiqatan ham siyosatga nisbatan ustuvor munosabat
ekanini amalda isbotlanishi demakdir.
Davlat bosh islohotchi bo'lishligi tamoyili. Bu tamoyil, avvalo,
umumbashariy qadriyatlardan kelib chiqadi. Zero, I. Karimov «O'zbekiston bozor
munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'li» nomli risolasida yozganidek, jahon
tajribasi iqtisodiyotni davlat yo'li bilan tartibga solib turish zarurligini ko'rsatdi;
buning ustiga tor ma'noda o'zini o'zi tartibga solib turadigan bozor yo'q, hamma
davrlarda davlat o'z mavqeyiga ko'ra iqtisodiyotga ta'sir etib kelgan. Ammo bozor
iqtisodiyotiga o'tish barcha mamlakatlarda bir xil kechmaganidek, davlatning
yetakchilik roli ham har xil kechadi. O'zbekiston ijtimoiy jihatdan yo'naltirilgan
18

turli turlari va turlari, qashshoqlikni o'rganish va o'lchashning asosiy tushunchalari.
Men Rossiyada qashshoqlik holatiga katta e'tibor qaratdim, statistik ma'lumotlarni
keltirdim.
Mavzuning dolzarbligi: Bozor iqtisodiyotida boylik (kambag’allik)
muammosining ta’siri
Kurs ishi mavzusining maqsadlari: Bozor iqtisodiyotiga o’tishda
boyliklardan samarali foydalanish usullarini aniqlash.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: Iqttisodiy salohiyatni oshirish yo’llarini
o’rganib chiqish.
Kurs ishining hajmi: Ma'ruza matni ko'rsatilgan maqsad va vazifalarga
muvofiq tuzilgan: 4 bob, kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan
iborat.

4

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“ SIRTQI ” FAKULTETI
_____________________________________ ” kafedrasi
“ __________________________________ ” TA'LIM YO‘NALISHI
BO‘YICHA
______________________________________________________
KURS ISHI
Tayyorladi: _________________
talabasi ____________________
Amaliyot rahbari:
O’ qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro‘yxatga
olingan tartib raqami № ________
“___” ______ 202 3 yil ________
imzo
Hisobot ximoyaga tavsiya qilindi
(qilinmadi)
Sana “____” ________ 202 3 yil
Raxbar imzosi:
__________________ Xisobot baxosi ________ ball
Komissiya a'zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________

Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga
o'tishning zarurligi iqtisodiy o'sish ekstensiv omillaridan foydalanish
imkoniyatlarining tugab borishi bilan notdvar iqtisodiyotning amal qilish
layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kamchilikka ega. Birinchisi
- bu uning moslashuvchan emasligi. ro'y berayotgan o'zgarishlarga juda sekinlik
bilan moslashib borishi. Markazdan turib boshqarishning moddiy va moliyaviy
resurslarni qayta taqsimlash bo'yicha qarori ko'rinishidagi moslashtiruvchi
mexanizmi vujudga kelgan nomutanosiblik o'zining qaltis nuqtasiga yetgan
vaqtdagina ishga tushadi. Ikkinchi kamchilik bu xo'jalik yuritish tashabbuskorligini
«yo'qotib yuborish» oqibatida samaradorlikning nihoyat dara-jada pasayib
ketganligidir.
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o'tish turli
mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish,
chuqur institusional (eng avvalo, mulkchilik munosabatlarida) o'zgarishlarni o'z
ichiga oladi, biroq, bir vaqtning o'zida moliyaviy barqarorlashtirish chora-
tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo etadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimini o'zgartirish mazkur tizim asosining
o'zgarishini hamda uni sifat jihatidan farq qiluvchi bozor tizimiga almashtirilishini
anglatar ekan, bunday turdagi o'zgarishlarni tizimiy islohotlar deb atash maqsadga
muvofiq bo'ladi.
O'tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo'nalishlari
bo'lib quyidagilar hisoblanadi:
1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish - bu xo'jalik hayotining
barcha sohalaridagi to'siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini
keskin ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo'naltirilgan chora-tadbirlar
tizimidan iborat. U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- xo'jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoli-yasini bekor qilish;
- resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tu-gatish;
- narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o'tish;
10

- ichki va tashqi bozorlarda transaksion bitimlar ustidan davlat nazoratini
pasaytirish.
2.Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish. Bu
yo'nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi:
- barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va
sharoitlar yaratilishi;
- bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi;
- kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma'muriy to'siqlarni olib
tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo'llab-quwatlash va tarmoqqa kirishidagi
to'siqlarni pasaytirish;
- tabiiy monopoliyalarning narx va mahsulot sotish siyo-satini tartibga solish
va boshqalar.
3. Institusional o'zgarishlar. Mazkur o'zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab
oladi:
- mulkchilik munosabatlarini o'zgartirish, jumladan, xususiy sektorni
yaratish;
- bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investisiya
fondlari va h.k.) shakllantirish;
- iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini yaratish;
- bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo'jalik qonunchiligini qabul qilish va
boshqalar.
4. Tarkibiy o'zgarishlar. Tarkibiy o'zgarishlar birinchi navbatda xalq xo'jaligi
va uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan nomutanosibliklarni
yumshatish yoki bartaraf etishga yo'naltirilgan. Iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini
qayta qurishdan asosiy maqsad - ichki va tashqi bozorlarda to'lovga qodir talabga
ega bo'lgan mahsulotlarni ishlab chiqarilishini rivojlantirishdan iborat.
5. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish. Aslini olganda, bu
jarayon tizimiy islohotlar qatoriga kir-maydi, chunki u bozor iqtisodiyoti barqaror
amal qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez o'tkazilib turadi. Bu yo'nalishning
muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma'muriy-buyruqbozlik tizimining
11

1. Bozor iqtisodiy munosabatlarida boylik (kambag’allik)
tushunchasi
Hozirgi vaqtda ijtimoiy nuqtai nazardan va iqtisodiy jihatdan "qashshoqlik"
ning turli xil ta'riflari mavjud. Mana, ulardan ba'zilari:
Qashshoqlik - insonning dolzarb ehtiyojlari ularni qondirish uchun o'z
imkoniyatlaridan yuqori bo'lgan davlatdir.
Qashshoqlik - ehtiyojning holati, hayotiy vositalarning yetishmasligi, bu
shaxsning yoki oilaning dolzarb ehtiyojlarini qondirishga imkon bermaydi.
Qashshoqlik - muayyan maqbul turmush darajasini saqlab qolish qobiliyati.
Qashshoqlik - pul, ta'lim, hokimiyat va nufuzi minimal miqdorda odamlar
iqtisodiy va ijtimoiy holati.
Qashshoqlik - bu shaxsning yoki guruhning iqtisodiy ahvolining o'ziga xos
xususiyati bo'lib, unda ular zarur bo'lgan tovarlar narxini to'lay olmaydi.
Bunday xilma-xillik, bu muammoni hal qilishning mohiyati, sabablari,
oqibatlari va usullari haqida hech qanday kelishuv yo'qligi bilan bog'liq. Va har bir
kishi, "qashshoqlik" tadqiqotchilarining o'z qarashlari bor. Biz ham
tadqiqotchilarmiz, shuning uchun boshidan boshlaymiz.
Qashshoqlik qadim zamonlardan beri mavjud edi. Dastlab, u och hayot
holati edi va aholining aksariyat qismiga xos bo'lgan odatiy hodisa hisoblanadi.
Gomer Yunonistonida va biz juda boy bo'lishi mumkin bo'lgan qullar haqida emas,
balki shahar kambag'allari haqida gapirmayapmiz. Shunday qilib, tarixiy davr
mobaynida biz boy va kambag'allarning mavjudligini ko'rib turibmiz, undan bu
kontseptsiya erta neolitdan, ya'ni an'anaviy rivojlanish bosqichining boshlanishi
bilan paydo bo'lgan degan xulosaga kelish mumkin.
Qadimgi, Osiyo va feodal jamiyatlarda kambag'allarga va boylarga bo'linish
deyarli shaxsning shaxsiy qobiliyatlariga bog'liq emas edi: shaxsiy ehtiyojlar
darajasi va ularni qondirish qobiliyati insonning huquqiy maqomiga bog'liq edi.
Turli ijtimoiy guruhlar, shubhasiz, turli xil turmush tarziga ega edilar, shuning
uchun past sinflarning yuqori qatlamlarning nufuzli turmush tarziga ergashish
qobiliyati oddiy hayot normasi sifatida tushunilgan. Kapitalistik jamiyatda birinchi
5

asosiy qoidasi bo'lib qoldi va shunday bo'lib qoladi» deganda uning ijtimoiy
himova tamoyili o'z ifodasini topgan edi.
I. Karirmovning ijtimoiy siyosat konsepsiyasida keng qamrovli himoya
mexanizmi ishlab chiqilgan. Bu mexanizm bo'g'inlari asosan quyidagilardir:
ijtimoiy himoyaning huquqiy bazasini yaratish, aholining nogiron, nafaqador, ko'p
bolali va kambag'al oilalari, o'quvchi yoshlarga yordam berish, ish bilan vaqtincha
ta'minlanmagan kishilarga nafaqa to'lash va ish joylari yaratish, ma'lum davrda
narxlarning erkinlashuvini to'xtatib turish va asta-sekin bozor qonunlariga
moslashib borishiga yo'l ochish, boqimandalik va tekis taqsimlash illatlarini
batamom tugatish, pulning qadrsizlanishini to'xtatish, iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirib borish asosida iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan
o'zgartirish (bevosita iste'mol buyumlari ishlab chiqishga yo'naltirilgan iqtisodiyot
barpo etish) va boshqalardir.
Kuchli ijtimoiy himoyalash konsepsiyasi ilmiy jihatdan muallifning boshqa
sohalardagi iqtisodiy ta'limotlari bilan chambarchas bog'liqdir. Bu bog'liqlikni,
ya'ni bozor munosabatlarini O'zbekistonda barpo etish-saqlash ta'limotini shunday
ta'riflaydi: «Samarali ijtimoiy siyosatni iqtisodiyotni barqarorlashtirish, tarkibiy
o'zgarishlar, bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich joriy etish chora-tadbirlari
bilan uyg'unlashtirib amalga oshirib borgan taqdirdagina ijtimoiy sohaga
yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etish mumkin».
3. Doimiy rivojlanib va boyib boruvchi iqtisodiyot
O'zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti yaratgan bozor
iqtisodiyotiga o'tish ilmiy ta'limoti boshqa iqtisodiy qarashlar, g'oyalar,
ta'limotlardan tubdan farq qiladi. Bu haqda muallif shunday dedi: «Mustaqil
rivojlanishning o'tgan davrini umumlashtirish va tahlil etish isloh qilishning
O'zbekiston model asosli va to'g'ri bo'lib chiqdi. deb aytish uchun to'la asos beradi.
bugun uni obro'li xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, jahonning ko'pgina mamlakatlari
tan olmoqda. Eng asosiysi-hayotning o'zi uni tasdiqlamoqda»
Birinchi Prezidentimiz O'zbekistonda bozor munosabatlarini shakllantirish
ilmiy konsepsiyasini mamlakatimizda olib borgan keng qamrovli islohotlar
21

marta barcha fuqarolarning huquqiy tengligi va kuchli iqtisodiy tengsizlik
o'rtasidagi farq paydo bo'ldi. Shuning uchun ba'zilari boshqalar yashaydigan tarzda
yashay olmaydi va bu ijtimoiy adolatsizlik sifatida qabul qilinadi.
Sanoat davrida qashshoqlik tushunchasi allaqachon mavjud edi. Agar
an'anaviy davr adabiyotini eslasak, biz doimo qashshoqlikka duch kelamiz.
Siyosatda qashshoqlik tushunchasi qadimgi Rimda rivojlangan shaklga
aylandi. Shahardagi kambag'allarning ("paupers") massasini doimiy nazorat qilish
hokimiyat uchun eng muhim va murakkab vazifalardan biri bo'ldi. Ushbu ijtimoiy
guruhning paydo bo'lishi jamiyatni yo'q qilish jarayonida yuz berdi. Birinchidan,
jamoa o'z a'zolariga kambag'allikka yo'l qo'ymaslikka yordam berdi va ayni paytda
odamning tushishiga yo'l qo'ymadi. Ikkinchidan, jamiyatning tenglashtiruvchi usuli
insonda kambag'alning halokatli o'zligini anglashiga yo'l qo'ymadi. Shaharda
aholining boy ijtimoiy klassi sifatida hayot tarzi namoyishi qoniqarsiz ehtiyojlar va
rad etish hissi yaratdi. Bunday qashshoqlikning paydo bo'lishi ma'lum darajada
ma'naviy jarayondir (Shuning uchun "pauperizatsiya" so'zi odam Smitdan boshlab
kapitalistik iqtisod nazariyotchilari tomonidan qo'llanila boshlandi).
Adam Smit shunday deb yozgan edi: "hayotga mablag' etishmasligi,
qashshoqlikning o'zi biroz xushyoqishni uyg'otadi; ularning shikoyatlari bilan
birga bizning rahm-shafqatimizni uyg'otadi, lekin bizni sayoz his qiladi. Biz
qashshoqlikka nisbatan nafrat bilan qaraymiz va uning zerikish bilan, u o'zini
o'ziga jalb qilsa-da, u kamdan-kam hollarda chuqur rahm-shafqat mavzusidir.
Lekin taqdirning o'zgarishi. Eng katta farovonlik balandligidan o'ta qashshoqlikka
aylanib ketgan odamni odatda chuqur his-tuyg'ularni uyg'otadi ".
Jamiyatda qashshoqlik sabablari va joylarini tadqiq qilishda XVIII asrdan
XX asrning birinchi yarmigacha (S. Rountri A. Smit, Ch.but, D. Rikardo, T.
Maltus, G. Spenser, J. Prudon, E. Reklu va K. Marks) va XX asrda
qashshoqlikning zamonaviy tadqiqotlari (P. Townsend, F. A. Hayek va boshqalar).
Rossiyada ham, Yevropada ham qashshoqlik muammosiga bo'lgan qiziqish
XIX asrning o'rtalarida paydo bo'ldi. Birinchi (G. Spenser, F. Giddings, P. J.
Prudon) tarafdorlari tengsizlikni va undan kelib chiqadigan qashshoqlikni jamiyat
6

yondashuvlari mavjud: birinchi - rasmiy (mutlaq) yondashuv; ikkinchi yondashuv
subyektivdir; uchinchi yondashuv - deprivatsiya.Aholining bir qismi murakkab
iqtisodiy sharoitlar tufayli "pastga" tushish yoqasidadir. Bu odamlar ijtimoiy
depressiya holatida, ular yashamaydi, balki omon qolishga intiladi. Kambag’allik
muammosi juda dolzarb bo'lib, u boshqa muammolarni kamaytirish haqida
gapirishga imkon beradi. Demografiya, aholi bandligi, ishsizlik masalalari
qashshoqlik bilan bevosita bog'liq; qashshoqlik aholi salomatligiga, fuqarolarning
ta'lim va madaniyat darajasiga, ularning tarbiyasi, ijtimoiylashuvi va axloqiga
bevosita ta'sir ko'rsatadi, bu ilm - fanni rivojlantirishning tormozlaridan biridir.
Kambag’allik inson munosabatlarining insoniylashtirilishiga, jinoyatchilik va
terrorizmning o'sishiga yordam beradi, hayot darajasi va sifatining pasayishiga olib
keladi. Bu, ayniqsa, siyosiy munosabatlarga, barcha darajalarda davlat siyosatini
amalga oshirishga ta'sir qiladi, Rossiyada fuqarolik jamiyatining shakllanishiga
to'sqinlik qiladi.
24

o'zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga
oshiriluvchi tarixiy davr tushuniladi.
1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro'y bergan muhim o'zgarishlar iqtisodiy
taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi nazari-yalarni qaytadan ko'rib chiqish va ularga
jiddiy o'zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo'ydi. Chunki bu vaqtga kelib G'arbiy
mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan
erkin iqtisodiy tartibga solish, ya'ni iqtisodiyotning o'zini-o'zi tartibga solish
g'oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish
g'oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyot-ning sifat
jihatdan yangi yo'llarini qidirib topish zarur bo'lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko'pgina
rivojlangan mamlakatlarning tajribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi
taraqqiyot yo'li – ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor
iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo'lni tanladilar. Lekin bunday
bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari (modellari) xilma-xil bo'lib, ularning umumiy va
xususiy tomonlari farqlanadi.
Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o'tishning barcha yo'llari
umumlashtirilib, quyidagi uchta asosiy turga bo'linadi:
1) rivojlangan mamlakatlar yo'li;
2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo'li;
3) sobiq sosialistik mamlakatlar yo'li;
4) sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish
mexanizmi bilan qo'shib olib borish yo'li (Xitoy, Vetnam).
Bu yo'llar turli tuman va har xil bo'lishiga qaramay ularda umumiylik
mavjuddir. Ularning umumiyligi shundaki, ularning hammasi bozor iqtisodiyotiga
o'tishni maqsad qilib qo'yadi va mazkur iqtisodiyotning qonunqoidalari, amal
qilish mexanizmi ko'p jihatdan umumiy bo'ladi. Shu bilan birga har bir yo'lning
o'ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning
ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo'lishidan kelib chiqadi.
8

Bozor iqtisodiyotida iqtisodiy muassasalar va davlatning roli

Купить