Bozor iqtisodiyotidga oʻtish davri uning xususiyatlari va davomiyligi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	631.5KB
Покупки	6
Дата загрузки	08 Май 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Ortiqjon Pulatov

Дата регистрации 04 Ноябрь 2023

6 Продаж

Bozor iqtisodiyotidga oʻtish davri uning xususiyatlari va davomiyligi

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
IQTISODIYOT NAZARIYASI
fanidan
Kurs Ishi
Mavzu Iqtisodiy faoliyatning va uning turlari
Bajardi 5-IQ-23 guruh talabasi Qambarova Zebiniso Akbarovna
Kurs ishi himoya qilingan sana “ ____” _______ _ 2024 y
Baho “______” ___________

Ilmiy rahbar _________ Sodiqova Nigora Turayevna
( Imzo) ( ism sharif )
Komissiya a’zolari _________ ____________________
( Imzo ) ( ism sharif )
_________ _____________________
( Imzo ) ( ism sharif )
Buxoro- 2024

ILMIY RAHBARNING KURS ISHIGA TAQRIZ BLANKASI
KURS ISHI UCHUN TAQRIZ
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” fanidan
Guruh - 5-IQ-23
Talaba familiyasi va ismi-sharifi - Qambarova Zebiniso Akbarovna
Kurs ishi mavzusi - Jahon bozori va uning iqtisodiy mohiyati.

Kurs ishining tarkibi ...................................................................................................
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:
……………….................. ..................................................................................................
................................... .........................................................................................................
............................
……………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………….
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi)
……… ................................................................................................................................
.....
Kurs ishining ijobiy Tomonlari......................................................... ........................
Kurs ishining
kamchiliklari......................................................................................... ..............................
.......................................................................................................
Kurs ishiga qo'yilgan baho..........................................................................................
Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va imzosi............................................................

MUNDARIJA
KIRISH....................................................................................................................4
I-BOB. Jaxon bozori va uning rivojlanishi.Xalqaro valyuta va kredit
munosabatlari .
1.1. Jaxon bozorining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy
belgilari.....................................................................................................................5
1.2 Jahon bozorining tarkibi va o’zgarish tendensiyalari......................................11
II-BOB. O’zbekiston iqtisodiyotining jahon bozoridagi o‘rni va iqtisodiy
islohotlarning chuqurlashuvi.
2.1. Bozor iqtisodiyotiga o ‘tishning « O’zbek modeli»: mohiyati va
bosqichlari................................................................................................................16
2.2. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalarining tarkibi va rivojlanish dinamikasi ..30
Xulosa......................................................................................................................38
Tayanch Iboralar ..................................................................................................39
Foydalanilgan adabiyotlar ...................................................................................41.

Kirish.
O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzi va mavqeyi sezilarli
darajada va muntazam oshib bormoqda. Bunda mamlakatimiz birinchi prezidenti I.
Karimov tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasining puxta ishlab
chiqilganligi, iqtisodiy islohotlar maqsadi va vazifalari, amalga oshirish yo’ llarining
aniq va to’ g ri ko’ rsatib berilganligi bosh maqsad yo’ lidagi yutuq va marralarning
salmoqli bo’ lishiga imkon yaratdi. Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyoti o’ zining ma no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin
farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat milliy iqtisodiyotlarning tobora
integratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar
xalqaro miqyosda moliya, kredit va valuta munosabatlariga o’z tasirini ko’ rsatmoqda.
Xalqaro valuta-kredit munosabatlari bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi va eng
murakkab jarayonlaridan biridir. Ko’ plab omillar ta sirida xalqaro valuta-kredit
munosabatlari murakkablashmoqda va hozirgi sharoitda o’ zining o’ ta beqarorligi bilan
ahamiyatlidir. Bugungi kunda davlat va xo’ jalik yurituvchi subyektlarning tashqi
iqtisodiy aloqalarini pul bozori yoki valuta bozori, undagi valuta operatsiyalarining
rivojisiz tasavvur qilib bo lmaydi. Shu sababli xorijiy valutalar bilan bog liq jahon
tajribasini o’ rganish O’ zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarida
shakllanayotgan bozor iqtisodiyoti uchun katta ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikning
birinchi kunidanoq ushbu masala Respublikamiz Prezidenti va Hukumatining diqqat-e
tiborida bo’ ldi. Dastlab O’zbekiston Respublikasida milliy pul birligi «so’ m»ni
muomalaga kiritish va hozirgi davrga kelib, respublikada valuta tizimini barpo etish, uni
rivojlantirish bilan bogliq birtalay ishlar amalga oshirildi. Natijada Respublikamizda
valuta birjasi shakllandi va u valutalar oldi-sotdisi bilan bog liq operatsiyalarni
muvaffaqiyatli amalga oshirmoqda.O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga asta-sekin
integratsiyalashuvi, Xalqaro Valuta Fondi hamda Xalqaro Taraqqiyot va Tiklanish
Bankiga a zo bo lib kirishi jahonning valuta, kredit, qimmatli qog ozlar hamda oltin
bozorlarida qabul qilingan zamonaviy kodeksini bilishni talab etadi. «Xalqaro valuta-
kredit munosabatlari» kursida ushbu munosabatlarning iqtisodiy kategoriyalari,
rivojlanish qonuniyatlari, asosiy tamoyillari va tashkil etish shakllari o’ rganiladi.
Qo’llanmada globallashuv sharoitida valuta va valuta munosabatlari, valuta tizimi
hamda uning rivojlanish qonuniyatlari, valuta kursi, valuta bozori, valuta operatsiyalari
va valuta risklari hamda ularni boshqarish, xalqaro hisob-kitob shakllari, to’ lov va
hisobkitob balanslari hamda xalqaro kredit munosabatlari kabi masalalar o’ z ifodasini
topgan. Ushbu o’quv qo’llanma kasb-hunar ta limining «Bank ishi» mutaxassisligi bo’
yicha ta lim olayotgan o’ quvchilarga mo’ ljallangan.O’quv qo’ llanmadan, shuningdek,
bank xodimlari, tadbirkorlar va boshqa qiziquvchilar foydalanishi mumkin.

I BOB .JAXON BOZORI VA UNING RIVOJLANISHI.XALQARO VALYUTA
VA KREDIT MUNOSABATLARI .
1.1. Jaxon bozorining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy belgilari.
Hozirgi zamon jahon xo’jaligi rivojining muhim
tamoyili milliy xo’jaliklarning baynalminallashuvi,
shu asosda jahon xo’jaligi va avvalo jahon bozorining
shakllanishi va rivojlanishidan iborat. Bu insoniyat
taraqqiyoti uchun ijobiy bo’lgan jarayonga yetmish
yildan ortiq davr davomida dunyoning ikki qarama-
qarshi ijtimoiy-siyosiy tizimiga bo’linganligi qarshi
ta’sir ko’rsatib keldi. Hozir yangi davr boshlandi, dunyoning iqtisodiy rivojlanishi va
shunga mos ravishda O’zbekiston bilan jahon hamjamiyati mamlakatlari o’rtasidagi
aloqalarning butunlay yangi imkoniyatlari vujudga keldi.
O’zbekiston va jahon hamjamiyati mamlakatlari o’rtasidagi har tomonlama aloqalarning
kengayishi va chuqurlashuvi har ikki tomon uchun iqtisodiy va siyosiy jihatdan foydali
hisoblanadi. Shu bilan birga, har bir mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi, uning milliy
xo’jaligi ko’p darajada nafaqat bu mamlakatning ichki imkoniyatlari bilan, balki uning
xalqaro ijtimoiy mehnat taqsimotida qatnashish darajasi va miqyosi, butun insoniyat
resurslari bilan aniqlanadi.
Bu holatlar jahon xo’jaligi aloqalari va milliy xo’jaliklarning iqtisodiy rivojlanish
muammolarini alohida tahlil qilishni taqozo etadi. Shunga ko’ra ushbu bobda jahon
xo’jaligining tarkib topishi, bunda ishlab chiqarishning baynalminallashuvi va
globallashuv jarayonlarining o’rni, x alqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari, jahon
infratuzilmasining rivojlanishi, j ahon xo’jaligi aloqalarini xalqaro tartibga solish
masalalari bayon etiladi.
Hozirgi davrda jahon iqtisodiy rivojlanishining eng muhim o’ziga xos xususiyatlaridan
biri – turli mamlakatlar va xo’jalik mintaqalari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikning o’sib
borishi hisoblanadi.
Jahon xo’jaligi uzoq davrlar mobaynida shakllanib va rivojlanib keldi. Ye.F.Borisov
jahon xo’jaligi shakllanishining to’rtta bosqichini ajratib ko’rsatadi:
Birinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuvidan oldingi davrda vujudga kelib,
dastlab o’sha davrdagi kishilar jamoalari yoki qabilalari o’rtasida paydo bo’lgan savdo
ayirboshlashuvi keyinchalik tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan turli
mamlakatlar o’rtasidagi doimiy tovar almashuvi – xalqaro savdo ning paydo bo’lishi va
rivojlanishiga olib keldi.
Ikkinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuv davriga to’g’ri kelib, yirik
mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga kelishi va tadbirkorlarning ko’proq foyda
olishga intilishi tashqi savdoni deyarli barcha milliy xo’jaliklarning tarkibiy qismiga

aylantirib qo’yishi natijasida XVIII-XIX asrlarda rivojlangan jahon bozori paydo
bo’ldi. Uchinchi bosqich XIX-XX asrlarga to’g’ri kelib, bu davrda jahon xo’jaligi
tizimi shakllandi.
To’rtinchi bosqich XX asrning 60-yillaridan boshlab, ya’ni ko’plab mustamlaka
mamlakatlarning siyosiy qaramlikdan ozod bo’lishi natijasida zamonaviy jahon
iqtisodiyotida ijobiy o’zgarishlarning yangi tendentsiyalarini paydo bo’lishi bilan
bog’liq. B u tendentsiyalar quyidagilardan iborat:
- iqtisodiy manfaatdorlik asosidagi xalqaro hamkorlik;
- ishlab chiqarishning baynalminallashuvi ;
- jahon miqyosidagi bozor makonlarining kengayishi;
- jahon xo’jaligi aloqalari majmuining rivojlanishi.
«Jahon xo’jaligi», «butunjahon xo’jaligi», «jahon iqtisodiyoti» tushunchalari bir xil
ma’noni anglatib, ba’zi manbalarda ularning keng va tor ma’nolari farqlanadi. Keng
ma’nosiga ko’ra, jahon xo’jaligi – bu jahondagi barcha milliy iqtisodiyotlarning
yig’indisidir. Tor ma’nosiga ko’ra – bu milliy iqtisodiyotlarning faqat tashqi dunyo bilan
o’zaro aloqada bo’lgan qismlari majmuidir. Biroq, bu ikkala ma’no o’rtasidagi tafovut
borgan sari sezilmay qolmoqda, chunki barcha mamlakatlarda tashqi dunyo bilan
bevosita yoki bilvosita aloqaga kirishmagan tarmoq yoki sohalar tobora kamayib
bormoqda.
Demak, jahon xo’jaligi – bu xalqaro mehnat taqsimoti, savdo, ishlab chiqarish,
moliyaviy, ilmiy-texnikaviy va boshqa iqtisodiy aloqalari kuchaygan turli
mamlakatlar xo’jaliklari umumiy tizimidir.
Jahon xo’jaligi sub’ektlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
- o’z ichiga milliy iqtisodiyot majmuini oluvchi turli mamlakatlar;
- transmilliy korporatsiyalar;
- xalqaro tashkilot va institutlar;
- milliy iqtisodiyot chegarasidan chiqqan, xo’jalik barcha sohalari tarkibidagi firmalar.
Jahon xo’jaligi milliy xo’jalikdan yagona jahon bozorining mavjudligi bilan farqlanadi.
Jahon bozorining amal qilishiga rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy siyosati
ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi. Jahon bozorining o’ziga xos xususiyati bo’lib jahon narxlari
va xalqaro raqobat tizimining amal qilishi hisoblanadi. Aynan xalqaro raqobatning
mavjudligi turli darajadagi milliy qiymatlarni yagona baynalminal qiymatga keltiradi.
Jahon narxi ja h on bozoriga ne’matlarning asosiy hajmini yetkazib beruvchi
mamlakatlardagi shart-sharoitlar orqali aniqlanadi. Mamlakatlar o’rtasida sotish
bozorlarini egallash uchun keskin raqobat kurashi olib boriladi.
Jahon xo’jaligida har bir o’zgarishlar (jahon bozoridagi narxlar harakati va alohida
mamlakatning eksport imkoniyatidan tortib dunyo iqtisodiyotidagi tarkibiy siljishlar va
xalqaro monopoliyalar faoliyatigacha) dunyodagi barcha mamlakatlar manfaatini o’ziga

tortadi. Mamlakatning savdo, ishlab chiqarish, valyuta-moliya sohalaridagi jahon
tamoyillariga bog’liqlik ob’ektiv reallik hisoblanadi.
Hozirgi davrda har qanday mamlakatni uning iqtisodiyoti qanday rivojlangan
bo’lishidan qat’iy nazar, jahon xo’jaligi aloqalariga jalb qilmasdan to’laqonli iqtisodiy
rivojlanishini ta’minlash mumkin emas.Dunyo bir-biridan maqsadlari, amal qilish
mexanizmi bilan farqlanuvchi turli xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruhlarga
bo’lingan. Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlash har xil mezonlar asosida
amalga oshiriladi.
Turli mamlakatlarning iqtisodiy
rivojlanish ko’rsatkichlari ning turli-
tumanligi ular taraqqiyot darajasini
qandaydir bitta nuqtai-nazardan baholash
imkonini bermaydi. Shunga ko’ra,
mazkur maqsadda bir necha asosiy
ko’rsatkich va mezonlardan
foydalaniladi:
- mutlaq va nisbiy YaIM;
- milliy daromad va uning aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi miqdori;
- milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi;
- mamlakat eksporti va importi tarkibiy tuzilmasi;
- aholining turmush darajasi , sifati va boshqalar.
Mamlakatning jahon xo’jaligidagi o’rnini aniqlashda bir necha yondashuvlar mavjud.
Ulardan eng oddiylari – mamlakatlarni aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi daromad
darajasi bo’yicha guruhlarga ajratish hisoblanadi. Bunday yondashuv BMT, Xalqaro
valyuta fondi (XVF), Jahon tiklanish va taraqqiyot banki (JTTB) tomonidan qo’llaniladi.
Masalan, JTTB daromad darajasiga ko’ra mamlakatlarning uchta guruhini far q laydi.
2016-yili aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi milliy daromadlarning quyidagi chegaraviy
miqdorlari belgilangan edi:
- daromadlarning past darajasi – 765 dollargacha (49 ta mamlakat);
- daromadlarning o’rtacha darajasi – 766 dollardan 9385 dollargacha (58 ta mamlakat);
- daromadlarning yuqori darajasi – 9386 dollar va undan yuqori.
Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlashga umumiy asosda yondashib xo’jalik
tizimlarining xususiyatlariga mos ravishda davlatlarning uchta guruhini ajratib
ko’rsatish mumkin: rivojlangan, bozor iqtisodiyotiga asoslangan holda rivojlanayotgan
va bozor iqtisodiyoti mavjud bo’lmagan mamlakatlar. Rivojlanganlik darajasi
bo’yicha ham o’z navbatida uchta guruh farqlanadi: past, o’rtacha va yuqori rivojlangan
mamlakatlar. Shimoli-sharqiy Osiyo va Lotin Amerikasidagi yangi industrial
mamlakatlar (Y a IM), yuqori daromadli neft eksport qiluvchi mamlakatlar (Saudiya
Arabistoni, Quvayt va boshqalar), eng kam rivojlangan mamlakatlar (EKRM), shu
jumladan eng kambag’al mamlakatlar (CHad, Bangladesh, Efiopiya), har xil mintaqaviy

ittifoqlar va baynalminal guruhlarga ajratiladi.Bu barcha turli-tumanlik bir butun
yaxlitlikka o’zaro iqtisodiy bog’liqlikning har xil jihatlari orqali tortiladi. Hozirgi
xo’jalik aloqalarining chuqurlashib borayotganligi, baynalminallashuvning kuchayishi
hamda fan-texnika inqilobining keng qamrovli tavsifi, aloqa va kommunikatsiya
vositalarining butunlay yangi roli sharoitida milliy iqtisodiyot o’z-o’zini ta’minlash
orqali samarali amal qilishi mumkin emas.
Jahon bozori. xalqaro valyuta va kredit munosabatlari
Bu bob milliy iqtisodiyotning dunyo mamlakatlari bilan bog’langan murakkab iqtisodiy
munosabatlari tizimida xalqaro savdo munosabatlarining tutgan o’rnini tahlil q ilish
bilan boshlanadi. Dastlab xalqaro savdoning rivojlanishi, omillari va tuzilishi qarab
chiqiladi.
Bobning ikkinchi qismida xalqaro munosabatlarning moliyaviy yoki valyutaga oid
tomonlari bayon etiladi . Bunda valyuta munosabatlari va hozirgi zamon valyuta tizimi
asoslari ko’rib chiqiladi. So’ngra mamlakatning to’lov balansi , uning tarkibi va
taqchilligi muammolari o’rganiladi. Bobning yakunida xalqaro vayuta-kredit
munosabatlari, valyuta tizimi, valyuta kursi va valyuta siyosati , ularga ta’sir
ko’rsatuvchi omillar bayon etiladi.
Mutlaq ustunlik nazariyasi. Iqtisodiy rivojlanishning milliy andozasidan jahon
andozasiga o’tish, xalqaro iqtisodiy integratsiyaning rivojlanishi, iqtisodiyotning
globallashuvi mamlakatlarning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda faol ishtirok etishi
milliy manfaatlarga qay darajada javob beradi, degan savolni qo’yadi. Bu savolga javob
topishga iqtisodiyot fani ilgaridan qiziqib kelgan. Jumladan, A.Smit xalqaro mehnat
taqsimoti masalasini tahlil qilib, qanday tovarlarni eksport qilish va qaysilarini import
qilish qulayligi to’g’risidagi o’z qarashlarini bayon qilish asosida «mutlaq ustunlik»
nazariyasini ilgari surgan. Mazkur nazariyaga ko’ra, A.Smit har bir mamlakatning
qandaydir mahsulot turini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvida bozorning ahamiyatli rol
o’ynashini ko’rsatib bergan. Shu bilan birga, u mamlakatlar quyidagi ikki ko’rinishdagi
ustunlikka, ya’ni: 1) tabiiy, ya’ni iqlim sharoitining qulayligi, ba’zi bir tabiiy
resurslarning mavjudligi va shu kabi holatlar bilan shartlangan ustunlik; 2) erishilgan,
ya’ni mamlakatdagi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi, ishlab chiqarish
texnologiyasi bilan shartlangan ustunlikka egaligini ta’kidlagan. Bu ustunliklardan
foydalangan holda ishlab chiqarilgan mahsulot o’z sifati jihatidan yuqori va tannarxi
jihatidan past darajada bo’ladi. Shunga ko’ra, mahsulotlarning barcha turlari har bir
mamlakat tomonidan ishlab chiqarilishi shart emas, balki ularning ba’zilarini ustunlikka
ega bo’lgan mamlakatdan sotib olish samarali hisoblanadi.
Uni sotib olish mehnat sarflari esa mazkur mamlakatning o’zi uchun ustun hisoblangan
sohadagi mehnat orqali qoplanadi.A.Smit nazariyasi bo’yicha har bir mamlakat o’zida
boshqalarga qaraganda arzonga tushgan, ya’ni kam mehnat sarflangan tovarni eksport
qilib, ularga nisbatan ko’p sarf talab qiladigan tovarlarni import qilish foydalidir.

Qiyosiy ustunlik nazariyasi. D.Rikardo o’zaro foydali savdo va xalqaro
ixtisoslashuvning ancha umumiy tamoyillarini shakllantirib, A.Smitning qarashlarini
takomillashtirgan holda «qiyosiy ustunlik» nazariyasini ishlab chiqdi. U mazkur
nazariya yordamida, hatto barcha mahsulotlarni ishlab chiqarishda ayrim mamlakatning
mutlaq ustunligi mavjudligida ham o’zaro foydali savdoning nafaqat mumkinligini,
balki zarurligini isbotlab berdi. Bu mamlakat nisbatan past samarali mahsulotni ishlab
chiqarishdan voz kechib, nisbatan yuqori samarali mahsulotni ishlab chiqarishga o’tish
orqali ishlab chiqarish hajmini oshirishi mumkin.
Mazkur nazariyaga ko’ra, mamlakatlar nisbatan past xarajatli mahsulotni ishlab
chiqarishga ixtisoslashuv orqali qo’shimcha ustunlikka ega bo’lishi va mahsulot
umumiy hajmini oshirishlari mumkin. Bunda har bir mamlakatning qandaydir tovar
ishlab chiqarish bo’yicha mutlaq ustunlikka ega bo’lishi, ya’ni uning ishlab chiqarish
xarajatlari xorijda yaratilayotgan shunday tovarlarning xarajatlaridan past bo’lishi shart
emas. D.Rikardoning fikricha, mamlakat o’zida qiyosiy ustunlikka ega bo’lgan
tovarlarni ishlab chiqarishi va chetga sotishi yetarli hisoblanadi.
Qiyosiy ustunlik nazariyasi quyidagi bir qator shartli farazlarga asoslanadi: 1) unda
ikkita mamlakat va ikkita tovar o’zaro taqqoslanadi; 2) ishlab chiqarish xarajatlari ish
haqi ko’rinishida olinadi; 3) mamlakatlar o’rtasidagi ish haqi darajasidagi farqlar
e’tiborga olinmaydi; 4) transport xarajatlari e’tiborga olinmaydi; 5) erkin savdo mavjud
deb faraz qilinadi.
Xalqaro savdoning mazmuni, tuzilishi va xususiyatlari
Hozirgi jahon rivojining xususiyatli belgisi tashqi iqtisodiy aloqalarning, avvalo, tashqi
savdoning tez o’sishi hisoblanadi. Tashqi savdo xalqaro hamkorlikning ishlab chiqarish,
ilmiy-texnika va boshqa shakllari (kadrlarni tayyorlash, turizm va h.k.) bilan bir
qatordagi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim shakli hisoblanadi. Barcha
mamlakatlar tashqi savdosi majmui xalqaro savdoni tashkil etadi.
Xalqaro savdo – bu turli davlat milliy xo’jaliklari o’rtasidagi tovar va
xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud bo’lsada,
faqat XIX asrga kelib, ya’ni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo
aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi.
Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo balansi kabi
ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
Eksport – bu tovarlarni chet ellik
mijozlarga sotish bo’lib, bunda mazkur
mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovar
mamlakatdan tashqariga chiqariladi.
Eksportning iqtisodiy samaradorligi shu bilan
aniqlanadiki, mazkur mamlakat ishlab
chiqarishning milliy xarajatlari jahon
xarajatlaridan past bo’lgan mahsulotlarni

chetga chiqaradi. Bunda eksportda olinadigan yutuq hajmi mazkur tovar milliy va jahon
narxlarining nisbatiga, mazkur tovarning xalqaro aylanmasida ishtirok etuvchi
mamlakatlarning mehnat unumdorligiga bog’liq.
Xalqaro savdoda tovarlarning eksport tarkibi fan-texnika revolyutsiyasi va xalqaro
mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ta’siri ostida o’zgaradi. Hozirgi davrda xalqaro
savdoning eksport tarkibida qayta ishlovchi sanoat mahsulotlari yetakchi o’ringa ega
bo’lib, uning hissasiga jahon tovar ayriboshlashining 3G’4 qismi to’g’ri keladi. Oziq-
ovqat, xomashyo va yoqilg’i ulushi faqat 1G’4 qismini tashkil qiladi.
Xizmatlar eksporti tovarlar eksportidan farq qiladi. Chet ellik iste’molchilarga xizmat
ko’rsatish, chet el valyutalarini olish bilan bog’liq bo’lib, u milliy chegarada amalga
oshiriladi (masalan, chet el kompaniyasi vakillariga pochta, telegraf xizmati ko’rsatish,
chet el fuqarolariga sayyohlik xizmati ko’rsatish va h.k.).
Kapital eksport qilish ham o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Kapital eksporti kredit
berish yoki chet el korxonalari aktsiyalariga maqsadli qo’yilmalar kabi shakllarda amalga
oshirilib, kapital chiqarilgan vaqtda eksport qiluvchi mamlakatdan mablag’lar oqimini
taqozo qiladi va shu orqali tasarrufida bo’lgan resurslar hajmini qisqartiradi. Boshqa
tomondan, kapital eksporti chet davlatlarning mazkur mamlakatdan bo’lgan qarzlarini
ko’paytiradi.
U jahon bozoriga tovarlarning keyingi eksporti uchun qulay sharoit yaratadi va chet el
valyutasida foiz yoki dividend shaklida barqaror daromad olish omili hisoblanadi.
Ko’plab mamlakatlar, cheklangan resurs bazasiga va tor ichki bozorga ega bo’lib,
o’zlarining ichki iste’moli uchun zarur bo’lgan barcha tovarlarni yetarli samaradorlik
bilan ishlab chiqarish holatida bo’lmaydi. Bunday mamlakatlar uchun import kerakli
tovarlarni olishning asosiy yo’li hisoblanadi.
Xalqaro savdoning mazmuni, tuzilishi va xususiyatlari
Hozirgi jahon rivojining xususiyatli belgisi tashqi iqtisodiy aloqalarning, avvalo, tashqi
savdoning tez o’sishi hisoblanadi. Tashqi savdo xalqaro hamkorlikning ishlab chiqarish,
ilmiy-texnika va boshqa shakllari (kadrlarni tayyorlash, turizm va h.k.) bilan bir
qatordagi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim shakli hisoblanadi. Barcha
mamlakatlar tashqi savdosi majmui xalqaro savdoni tashkil etadi.
Xalqaro savdo – bu turli davlat milliy xo’jaliklari o’rtasidagi tovar va
xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud bo’lsada,
faqat XIX asrga kelib, ya’ni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo
aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi.
Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo balansi kabi
ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi.

1.2 Jahon bozorining tarkibi va o’zgarish tendensiyalari
Jahon bozori — xalqaro mehnat
taqsimotida ishtirok etish bilan o zaroʻ
bog langan mamlakatlar o rtasidagi
ʻ ʻ
barqaror tovar-pul munosabatlari
tizimi. Xalqaro savdo munosabatlari
qadimda ham mavjud bo lgan,
ʻ
mamlakatlar o rtasida iqtisodiy va
ʻ
siyosiy aloqalar milliy davlatlarning
paydo bo lishi bilan yuzaga kelgan,
ʻ
ammo ko pgina mamlakatlar, so ngra jaxondagi barcha mamlakatlar savdosini
ʻ ʻ
qamraydigan Jahon bozori (uning negizida jahon xo jaligi) faqat yirik mashinalashgan
ʻ
industriyaga o tish bilan shakllana boshladi va 20-asr boshiga kelib qaror topdi. Yirik
ʻ
mashinalashgan ishlab chiqarishga o tish milliy bozor chegaralarini kengaytirdi, tashqi
ʻ
savdo u yoki bu mamlakatning ichki taraqqiyotini to ldiradigan omildan mamlakat
ʻ
xo jaligi taraqqiyotining zaruriy shartiga aylandi. Ixtisoslashuv bir mamlakatda
ʻ
muayyan tovarni arzon va sifatli i. ch. imkonini bersa, tovarlarni i. ch.da resurslardan
samarali foydalanishni ta minlasa, shu tovarlar ko plab yaratiladi va Jahon bozoriiga
ʼ ʻ
yetkazib beriladi. Biror mamlakatda resurelarni sarflash qulay bo lmagan yoki i. ch.
ʻ
imkoni bulmagan tovarlar Jahon bozoridan sotib olinadi. Jahon bozorida alohida
narxlar — jahon narxlari amal qiladi; ayirboshlash ulgurji shaklda va xalqaro birjalar
vositasida olib boriladi.
Jahon bozori tovar, mehnat, kapital va valyuta bozorlari majmuidan tashkil topadi
(qarang Mehnat bozori , Ishchi kuchi bozori ). Jahon bozorida barcha mamlakatlar tashqi
savdosining majmuini ifoda etadigan xalqaro savdo amalga oshiriladi. Bu tarkiban
jahon miqyosidagi eksport va importdan iborat, ularning qiymat bo yicha nisbati savdo
ʻ
balansi deb yuritiladi.
Jahon bozori xalqaro birjalar, savdo uylari, banklar, sug urta kompaniyalaridan
ʻ
iborat bulgan o z infratuzilmasiga ega. Jahon bozori to lovlar va hisob-kitoblar xalqaro
ʻ ʻ
pul vazifasini o tovchi barqaror, erkin almashtiriladigan valyutalar, maye, AQSH
ʻ
dollari, Yaponiya iyenasi va yevroda olib boriladi. Jahon bozori ixtisoslashgan xalqaro
birjalardan iborat yirik segmentlariga ega. Maye, Chikago don birjasi, Liverpul paxta
birjasi va London rangli metallar birjasi va b. Jahon bozorida savdo-sotiq xalqaro birja

bitimlari, ikki tomonlama yoki ko p tomonlama birjadan tashqari bitimlarʻ
yo nalishlarida boradi.
ʻ
Jahon bozoridagi savdo-sotiqni maxsus tashkilot — Jahon savdo tashqishyuti
boshqarib boradi, davlatlararo savdo tartibi va qoidalarini belgilab beradi, unga a zo
ʼ
bo lganlar o zlari uchun qulay savdo qilish huquqini oladilar.
ʻ ʻ
Xalq a ro savdo — bu tur l i dav l a t - m i l liy xo j
ʻ a l i k l a r i o rt ʻ a sidagi to v a r va xi z m a t l a r ning
a y irboshla s h j a r a y o n i di r . Xalq a ro savdo qad i m dan m av j ud bo lsad
ʻ a , f a qat XIX
asrga ke l i b , y a
ʼ n i d e y a r li b ar c h a ri voj l ang a n m amlak a t l a r xa l q aro savdo a l oqalar i da
isht i rok e t a boshlashi bi l a n j a hon bozo r i shakl i ga k irdi.
X a l qa r o savdo t ashqi savdo a y l a n m asi, eksport v a import, s a vdo b a l a nsi k abi
ko r
ʻ s a tk i chlar b i l an t a v sifl a nadi.
Jahon xo‘jaligi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlaridan bir- bu xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu mamlakatlar,
mamlakatlar guruhi, alohida firma va korxonalar o‘rtasida savdo-iqtisodiy aloqalarning
kengayishi tobora chuqurlashuvi, xo‘jalik hayotining globallashuvi, milliy iqtisodiyot
ochiqligining kuchayishi, mamlakatlarning iqtisodiy integratsiyalashuvi va hududiy
xalqaro iqtisodiy aloqalar startegiyasining chuqurlashib borayotganligida ko‘rish
mumkin
Xalqaro savdo-tovar va xizmatlarni xalqaro almashuv shakli. Xalqaro savdo o‘zining
rivojlanish bosqichlariga ega bo‘lib, har bir bosqich o‘z tarixiy xususiyatlari bilan
ajralib turadi:
- tashqi savdo aloqalarning lokal darajada shakllanish bosqichi - (VI-XIII asrlar) O‘rta
yer dengizidan Sharqqa tomon xalqaro savdo yo‘llarning vujudga kelishi;
- tashqi savdo aloqalarining mintaqaviy darajada shakllanish bosqichi - (XII-XV
asrlar) tashqi savdo aloqalarining O‘rta yer, Boltiq va Shimoliy dengizlarida
kontsentratsiyalshuvi;
- tashqi savdo aloqalarining globallashuvining boshlanish bosqichi - (XV-XVII asrlar)
Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli xalqaro savdo yo‘llarining Atlantika, Hind va
Tinch okeanlariga ko‘chishi;
- tashqi savdo aloqalarining intensivlashuv bosqichi – (XVIII-XIX asrlar) sanoat
to‘ntarishi, G‘arbiy Yevropa va AQSH iqtisodiyotining industrlashtirish jarayoni bilan
bog‘liq;
- tashqi savdo aloqalarning militizatsiyalashuv bosqichi (XIX oxiri – XX asr boshi)
Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari bilan bog‘liq;
- integratsion bloklar va birlashmalarning tashqi savdo munosabatlariga faol ta‘sir etish
bosqichi – (XX asrning o‘rtasi va ikkinchi qismi);
- tashqi savdo aloqalari globallashuv jarayonlarining zamonaviy bosqichining
shakllanishi va jahon bozorining vujudga kelishi;
Xalqaro savdoning zamonaviy xususiyatlari:

- Ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta‘sirida mahsulot hamda xizmatlar savdosi
hajmining keskin ortishi;
- Xalqaro savdo rivojlanayotgan mamlakatlar salmog‘ining
qisqarishi;
- Ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta‘sirida jahon eksportining tovar tarkibidagi ilm-
fan sigimkorligi yuqori bo‘lgan mahsulot va xizmatlar ulushining ortishi;
- Tashqi savdo aylanmasining jon boshiga baholangan qiymatining notekis
taqsimlanishi;
- Yangi tarmoq va ishlab chiqarishning vujudga kelishi;
- Qator mamlakatlarning ayrim mahsulotlar importiga bog‘liqligini ortishi;
- Tashqi bozorda ortiqcha mahsulotni sotish kabi soda shaklining turli
mamlakat korxonalari o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari asosida avvaldan
kelishilgan mahsulotni yetkazib berish shakliga o‘tilishi
Xalqaro savdoning hududiy tarkibi – bu savdoning tarkibini aniqlovchi tovar
mutanosibliklari majmui va aloqalar majmui bo‘lib, bu tarkib xalqaro savdoning
quyidagi xususiyatlari va rivojlanish yo‘nalishlarini ajratish imkonini beradi:
- Alohida mamlakatlarning savdo oqimlarni ajratish;
- Bir guruh mamlakatlar o‘rtasidagi savdo oqimlariniajratish;
- Mintaqalar o‘rtasidagi savdo oqimlarini ajratish;
- Xalqaro savdoning asosiy ulushi oqimlarining rivojlangan
mamlakatlar guruhida yig‘ilganligi;
- Jahoning yirik savdo imperiyalari bo‘lib AQSH,
Germaniya va Yaponiya hisoblanadi;
- AQSH eksportining faollashuvi;
- Yaponiya eksportining o‘sishi (birinchi navbatda, boshqa
Osiyo mamlakatlariga);
- Janubiy Osiyo mamlakatlarida xalqaro savdoning faol
rivojlanishi (ko‘proq Pokiston va Hindiston hisobiga);
- Sharqiy Osiyo va qisman Lotin Amerikasi mamlakatlari xalqaro savdosining
ustun darajada rivojlanishi (Yaponiyadan tashqari)
- Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari tashqi savdosining sekin rivojlanishi;
Xalqaro savdoning zamonaviy hududiy tarkibidagi o‘zgarishlar tendensiyasi quyidagilar
orqali ifodalanadi:
- Xalqaro savdoda bozor iqtisodiyotiga ega rivojlangan mamlakatlar
ulushining saqlanib qolishi;
- Xalqaro savdo asosiy qismining rivojlangan mamlakatlar guruhi ichida
mujassamlashuvi;
- Rivojlanayotgan mamlakatlar ulushining ortishi;
- Rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar o‘rtasida
savdo aloqalari hajmining ortishi;

- O‘tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarning xalqaro savdodagi pozitsiyasining
zaifligi (rivojlangan mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 3,5%, rivojlangan
mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 2,5%);
Demak, zamonaviy xalqaro savdoning asosiy omillari quyidagilardan iborat:
- Milliy iqtisodiyotlarning ochiqligi;
- Milliy iqtisodiyotlar ishlab chiqarish salohiyatining o‘sishi;
- Xalqaro savdoning hududiy va tovar o‘zgarishi;
- Xalqaro savdo mexanizmlarining murakkablashuvi.
XXI asrning boshlarida xalqaro savdo nisbatan jadal suratlarda rivojlanishi bilan birga
turli inqirozlar tufayli uning pasayishi ham yuz berdi. Tahlillar, jahon ishlab chiqarish
hajmining o‘sish sur‘ati 2015-2020 yillarda o‘rtacha 2,0%ni, jahon tovarlar eksporti
hajmining o‘sish sur‘ati esa 3,5% ni tashkil etganligini ko‘rsatmoqda.
2-va 4-chorakda. Yaponiya kuchli moneter va fiscal siyosat olib bordi va 2016-yilning
birinchi ikki choragida kuchli o‘sishga erishdi.lekin bu yilning ikkinchi yarmidan
pasaya boshladi va 3- chorakda 1% dank am miqdorda pasaydi. Rivojlangan
mamlakatlar birgalikda olinib bir butun sifatida qaralganda umumiy YaIM o‘sishi 1.1%,
2016-yilda 1.3% ni tashkil qilgan edi. Rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z ichiga MDH
mamlaktlarini olgan holda 4.5% dan 4.4% ga pasaydi. Osiyo
2017-yilda JSTning geografik hududlari bo‘yicha eng tez o‘sgan YaIM ni qayd
etdi va 4.2% o‘sish, bu deyarli o‘tgan ikki yildagi o‘sish bilan teng; Keyingisi Afrika
3.8%, Yaqin sharq
3.0% , janubiy va markaziy Amerika 3.0% ; Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi
mamlakatlari 2.0% ; Shimoliyn Amerika 1.8% va Yevropaa 0.3%
2017-yilda jahon xalqaro tovarlar savdosi ko‘rsatkichi o‘rtacha export va import hajmi
2.1% ga o‘sdi .Ammo jahon importi va exporti o‘rtasiodagi farq yuqori 2.4% export va
1.8% import ulushi o‘sdi. Rivojlangan mamlakatlar exporti jahon o‘rtachasiga nisbatan
ancha sekin o‘sdi va 1.5%ni tashkil qildi. Bu davrda rivojlanayotgan mmlakatlarda bu
ko‘rsatkich tez suratlarda o‘sdi o‘rtachaga qaraganda va 3.3%ni tashkil qildi. Import
jihatdan rivojlangan mamlakatlar salbiy 02 % pasayishni qayd qildi; Rivojlanayotgan
va o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari 4.4% ga o‘sdi.
O‘tgan yili osiyo mamlakatlarining exportdagi ulushi ortdi boshqa barcha hududlar
bilan solishtirilganda 4.6foizlik o‘sish bilan;Qolaversa SHimoliy Amerika (2.8%),
Yevropa (1.5%), Yaqin sharq (1.5%), Janubiy va markaziy Amerika (2.5%), SHimoliy
Amerika (1.2%), MDH mamlakatlari (0.7%) va Afrika (-3.4%) o‘sishni tashkil qildi.
Osiyo mamlakatlari exporti asosan yaponiyaga yo‘nltirilgan edi va dunyoning boshqa
mamlakatlari bilan ulushi 1.8%ga pasaydi. Xuddi shu paytda Xitoy va Hindiston exporti
7.7% va 6.7%ga o‘sdi mos ravishda; Salbiy ko‘rsatkich Afrika mamlakatlarida qayd
qilindi va bunga sabab yoqilg‘I export qiluvchi mamlakatlardagi keskin qisqarishlar,
Masalan: Libya (-27%), Nigeria (11%), Algeria (-7%).Import hajmi bo‘yicha o‘sish

surari yuqoriligi bo‘yicha osiyo 4.4% lik o‘sish bilan eng yuqori o‘rinni egalladi.Yaqin
sharq (4.4%), Afrika (4%), janubiy va markaziy Amerika (2.5%), Shimoliy
Amerika (1.2%), Yevropa (-0.5%), MDH mamlakatlari (-1.1), Hindistonda import
2.9%ga qisqardi bunga sabab iqtisodiy pasayish bo‘ldi , lekin xitoy respublikasining
jetdan qiladigan xarajatlari keskin oshdi va 10% dan oshiqni tashkil qildi; Afrika
hamm o‘z import hajmini oshirdi , garchi eksport hajmi so‘nggi ikki yil davomida
pasaygan bo‘lsa ham, bunga sabab asosiy maxsulotlarining yuqori narxdaligidir.
Bu borada sug‘urta xizmati va computer va axborot xizmati exp[ortida 8% li kuchli
o‘sish qayd qilindi va qurulish materiallari faqatgina 3% ga qisqardi.Moliyaviy
xizmatlar
2017-yildagi -3% pasayishdan so‘ng tezlikda qayta tiklandi va 2018-yilda 7% lik
o‘sishni qayd etdi. Axborot almashinuv xizmatlari o‘rtacha 2% ni tashkil qildi.
Royaltilar va litsenziya to‘lovlari 6%ga oshdi;Xulosa qilib aytganda , shimoliy
Amerika exporti 2% ga o‘sdi va 2.42 trln dollarni tashkil qildi, bu jahon exportining
13.0 foizi demakdir; Import hajmi esa 1% ga o‘sdi va 3.2 trln dollarni tashkil qildi va bu
jahon umumiy ko‘ratkichiga nisbatan 17% ni tashkil qildi; Yevropa 2013-yilda export
hajmi 4% ga o‘sdi va 6.64 trln dollarni tashkil qildi.jahon umumiysiga nisbatan
36% ni tashkil qildi;Janubiy va markaziy Amerika mamlakatlari export ulushi 2% ga
pasaydi va 737 mlrd dollarni tashkil qildi, uning jahondagi ulushi 4% ni tashkilq ildi;
Importi esa,2 foizga o‘sdi 773 mlrd dollarni tashkil qildi va jahonda ulushi 4% ga teng
bo‘ldi;Osiyo exporti 2%ga o‘sdi.
2018-yilda shimoliy amerikada savdo xizmatlari eksport hajmi 5%ga o‘sdi va 761 mlrd
dollarni tashkil qildi,bu jahon savdo exportiga nisbatan 16% dir. Import hajmi esa 2%
ga o‘sdi va 561mlrd dollar, jahon importiga nisbatan 13% ga teng
bo‘ldi;Yevropada o‘sish 6% va 2.17trln dollar jahon eksportining 47% i qayd etildi.
Savdo xizmatlari bo‘yicha import hajmi esa 5% ga osdi va 1.78 trln dollar 41% jahon
savdo xizmatlari eksportidagi ulushi;Bu borada osiyo mamlakatlari export hajmi 6 % ga
o‘sdi va 1.21 trln dollarni tashkil etdi, bu esa jahon hajmiga nisbatan 26%;Import hajmi
esa 4% ga o‘sdi,1.23 trln dollarni tashkil qildi va jahon savdo xizmatlari importidagi
ulushi 28%ni tashkil qildi. Jahon savdo xizmatlari exporti va importidagi ulushi past
bo‘lgan mamlakatlar bu: Afrika mamlakatlari, Yaqain sharq, janubiy va
markaziy Amerika mamlakatlari va MDH mamlakatlari; Ushbu mamlakatlarning
umumiy jahon savdo xizmatlaridagi ulushi har biriniki o‘rtacha 5% dan past.

II-BOB. O’ZBEKISTON IQTISODIYOTINING JAHON BOZORIDAGI O‘RNI
VA IQTISODIY ISLOHOTLARNING CHUQURLASHUVI.
2.1. Bozor iqtisodiyotiga o ‘tishning « O’zbek modeli»: mohiyati va bosqichlari
O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga qo’shilishining shart-sharoitlari va tashqi iqtisodiy
faoliyatini amalga oshirish imkoniyatlari Respublika davlat mustaqilligini qo’lga
kiritishi bilan vujudga kela boshladi. Bunday vaziyatda tashqi iqtisodiy majmuani
boshqarishning o’ziga xos tizimini shakllantirish, tashqi aloqalarni yo’lga qo’yish
borasida qoida va tamoyillarni ishlab chiqish, respublikaning jahon iqtisodiy tizimiga
qo’shilish yo’llarini belgilash taqozo etiladi.
Respublika tashqi siyosatini amalga oshirishning asosiy tamoyillari teng huquqlilik va
o’zaro manfaatdorlik negizida qurilsa, uning qoidalari ikki tomonlama va ko’p
tomonlama shartnoma munosabatlarida o’zaro manfaatli aloqalar o’rnatish, xalqaro
iqtisodiy ittifoqlar doirasidagi hamkorlikni chuqurlashtirishga asoslanadi.
O’zbekistonning xalqaro mehnat taqsimoti va jahon xo’jalik aloqalarida ishtirok
etishning asosi ochiq turdagi iqtisodiyotni vujudga keltirishdir. Shu sababli
respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin qisqa davr ichida 80 dan ortiq davlat
bilan diplomatiya munosabatlarini o’rnatdi, dunyoning 20 dan ortiq davlatida
diplomatiya elchixonalarini ochdi, ko’pgina xalqaro tashkilotlar – BMT iqtisodiy
muassasalari, Jahon banki, Xalqaro bank, Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro moliya
korporatsiyasi, Iqtisodiy taraqqiyotga ko’maklashuvchi tashkilot kabi boshqa xalqaro
moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo’lib kirdi.
O’zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi jarayonlarining o’ziga xos
xususiyatlari to’g’risida to’xtalib, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday degan
edi: «Integratsiya haqida gapirar ekanmiz, manfaatlar birikuvining xilma-xil
mexanizmlari va shakllari hamda integratsiya turlari mavjudligiga asoslanamiz. Bunga
sherikchilik va hamkorlik qilishga intilayotgan mamlakatlarning boshlang’ich shart-
sharoitlari turlichaligi sababdir. O’zbekiston bir vaqtning o’zida turli darajalarda –
dunyo miqyosida va mintaqa ko’lamida – integratsiya jarayonlarida qatnashsa-da,
ammo bir muhim qoidaga: bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga boshqasidan
uzoqlashmaslikka amal qiladi. Biz bir sub’ekt bilan sherikchilikning mustahkamlanishi
boshqalar bilan sherikchilik munosabatlarining zaiflashuviga olib kelishiga qarshimiz.
Shu sababli O’zbekistonning jahon hamjamiyatidagi integratsiyalashuvi serqirra
jarayondir» i
.
Bugungi kunda O’zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi ko’p darajali
tizim sifatida amal qilib, uni quyidagi beshta darajaga ajratish mumkin: global;
transkontinental; mintaqalararo; mintaqaviy; mahalliy. Har bir darajadagi integratsion
aloqalarning o’ziga xos vazifalari mavjud.O’zbekistonning global darajada amalga
oshiriluvchi strategik integratsion vazifasi – bu mamlakatdagi barcha xo’jalik
sub’ektlarining tashqi bozor bilan o’zaro aloqasini ta’minlash uchun teng huquqli va

milliy manfaatlarga mos keluvchi shart-sharoitlarni yaratish asosida uning xalqaro
valyuta-moliya va savdo mexanizmlariga bevosita qo’shilishidir. O’zbekistonning
BMT, yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (OBSE), yevropa hamjamiyati,
NATO, Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO) kabi
tashkilotlar faoliyatidagi faol ishtiroki uning jahon xo’jaligiga yanada kengroq
integratsiyalashuvini ta’minlaydi.
O’zbekistonning transkontinental darajada amalga oshiriluvchi integratsion vazifasi –
bu xalqaro transosiyo Iqtisodiy xamkorlik tashkiloti (EKO) doirasidagi o’zaro
aloqalarni yanada kuchaytirishdan iborat. Bu tashkilot 1992 yilda tashkil etilgan bo’lib,
o’z ichiga Osiyo qit’asining 10 ta davlati (Turkiya, Eron, Pokiston, Afg’oniston,
O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va Ozarbayjon)ni
oladi. Uning asosiy maqsadi – xo’jalikning transport, kommunikatsiyalar, sanoat,
qishloq xo’jaligi, savdo, turizm, ishchi kuchi resurslarini rivojlantirish kabi sohalarida
mintaqaviy va xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yo’lga qo’yishdan iborat.
O’zbekiston mintaqalararo darajada yangi mustaqil davlatlar – MDH mamlakatlari
bilan integratsiyaga kirishdi. O’zbekiston birinchilar qatorida MDHni tashkil etish
g’oyasini qo’llab-quvvatladi, uning tashkilotchilari tarkibiga kirdi, integratsion va
kooperatsion aloqalarini mustahkamlash hamda uning Xalqaro iqtisodiy qo’mita
(MEK), Davlatlararo bank (MGB), MDH Statistika qo’mitasi kabi institutsional
tuzilmalarini shakllantirishda faol ishtirok etmoqda.
O’z o’rnida ta’kidlash lozimki, keyingi paytlarda MDH o’zining tashkil topishi
chog’idagi dastlabki maqsadi – ya’ni, mavjud xo’jalik aloqalari va imkoniyatlardan
foydalanishda o’zaro manfaatli hamkorlik munosabatlarini yo’lga qo’yish va shu asosda
iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash maqsadi hamda undan kelib chiquvchi vazifalarga
mos kelmay qoldi. Bu tashkilot faoliyat yo’nalishida ko’proq siyosiy masalalar,
«integratsion aloqalarni kuchaytirish» shiori ostida kuchli mamlakatlarning nisbatan
kuchsiz mamlakatlar ichki ishlariga aralashuvi, ular manfaatlarining siqib qo’yilishi,
iqtisodiy va siyosiy tazyiq o’tkazish holatlari ustunlik kasb eta boshladi. Bunday
holatlarga Prezidentimiz I.A.Karimov MDHga a’zo mamlakatlarning turli darajadagi
yig’ilishlarida tanqidiy nuqtai nazardan qarab, uni tubdan isloh qilish borasida
o’zlarining amaliy takliflarini berdilar.
O’zbekistonning mintaqaviy darajadagi integratsiyasi – bu umumiy tarixga, yagona
madaniy an’analarga, o’xshash turmush tarzi va mentalitetga ega bo’lgan qardosh
xalqlarni birlashtiruvchi Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasidagi hamkorlikni
mustahkamlash va rivojlantirishdan iborat. Bunday integratsion aloqaning aniq shakli
sifatida 1992 yilning yanvar oyida tashkil etilgan Markaziy Osiyo mintaqaviy
hamkorligi (TSARS) tashkil etildi.
Yana bir istiqbolli, kuchli salohiyatga ega bo’lgan mintaqaviy birlashmalardan biri –
Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHOS)dir. Bu tashkilot 2001 yilning 15 iyunida oltita
– O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Rossiya va Xitoy mamlakatlari
hamkorligida tashkil etildi.
Bugungi kunda SHanxay hamkorlik tashkilotining xalqaro maydondagi nufuzi, obro’-
e’tibori sezilarli darajada oshib bormoqda. Ushbu tashkilot safidan joy olish istagini
bildirgan davlatlar soni ham ko’paymoqda. ShHTning salohiyati haqida gapirganda

masalaning faqat iqtisodiy jihati hisobga olinsa ham, uni yirik iqtisodiy-integratsiyaviy
tashkilot deb atash uchun barcha asoslar yetarlidir.
ShHTning salohiyat va imkoniyatlari to’g’risida so’z ketganda, eng avvalo unga a’zo
mamlakatlar egallagan hudud ko’lamining ahamiyatli darajada kattaligini ta’kidlash
o’rinlidir. ShHTga a’zo davlatlarning umumiy hududi 30178,7 ming km.kv ni tashkil
etib, unda eng katta salmoqni Rossiya (56,6%) va Xitoy (31,8%) egallaydi (1-jadval).
Mazkur tashkilotga a’zo davlatlar aholisi soni 1,5 mlrd.dan ko’proq bo’lib, aholi
umumiy sonidagi salmog’i jihatidan Xitoy eng katta ulushga ega – 87,0 %. So’nggi
yillarda SHHTga a’zo davlatlar tomonidan ishlab chiqarilgan YAIM hajmi 12,1 trln.
doll.dan oshadi. O’zbekistonning Shanxay hamkorlik tashkiloti mamlakatlari bilan
iqtisodiy integratsiyasining kuchayishi ko’p jihatdan mazkur mamlakatlarning milliy
manfaatdorligi bilan belgilanadi. Eng avvalo, O’zbekiston raqobat jihatidan nisbatan
ustunlikka ega bo’lgan ishlab chiqarish sohalari tovarlari – paxta xomashyosi,
mashinasozlik, kimyo sanoati, qurilish materiallari sanoati, elektr energetikasi
tovarlarining savdosini kengaytirishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdek,
telekommunikatsiyalar, suv va energiya resurslaridan foydalanish, xalqaro turizm,
hamkorlikdagi ekologik loyihalarni amalga oshirish borasida integratsiya aloqalarini
kuchaytirish lozim.
Shanxay hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlar to’g’risida ma’lumotlar
Davlat
nomi Hududi Aholisi soni YaIM
ming
km 2 salmog’i ,
% ming kishi salmog’i,
% mlrd. doll salmog’i,
%
O’zbekiston 447,4 1, 5 26851,2*** 1, 8 45,8**** 0,4
Qozog’iston 2717,3 9,0 15217,7** 1,0 125,9*** 1,0
Xitoy 9 59 7,0 31,8 1317000,0* 87,0 10210,0** 84, 1
Qirg’iziston 198,5 0, 7 5146,3*** 0,3 10,6*** 0, 1
Rossiya 17075,4 56, 6 142026,3* 9, 4 1746,0** 14, 4
Tojikiston 143,1 0, 5 7163,5*** 0, 5 8,8*** 0, 1
Jami 30178 ,7 100 ,0 1513405,0 100 12147,1 100,0

O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga qo’shilish talablaridan kelib chiqib, tashqi
iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanishi zarur bo’lgan barcha muassasalar (tashqi iqtisodiy
aloqa vazirligi, tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki, bojxonalar xizmati va boshqalar)
amalda yangidan tashkil etildi. Vazirlar Mahkamasidan tortib, boshqaruvning mahalliy
darajasi va korxonalargacha bo’lgan xo’jalik sub’ektlarida tegishli tashqi iqtisodiy
bo’limlar tuzildi. Dunyoning bir qancha mamlakatlarida savdo uylari ochildi va savdo-
sanoat palatalari barpo etildi.
Tashqi savdo bilan birga iqtisodiy hamkorlikning boshqa shakllari ham sezilarli
darajada rivojlandi. Jumladan, 2017 yilga kelib Respublika hududida ro’yxatdan o’tgan
xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxonalar soni 6089 birlikni, ularning eksporti hajmi
mamlakat umumiy eksportining 18,5 foizini tashkil etdi. Bunday korxonalarning asosiy
qismi sanoat tarmoqlari (50,1%) , savdo va umumiy ovqatlanish (29,9%) sohalarida
to’plangan.

Xalqaro iqtisodiy integratsiya jahon xo’jaligi rivojining tarixiy jihatdan uzoq davr
davom etgan natijasi hisoblansada, Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlab o’tganlaridek,
hozirgi kunda ham mamlakatlarning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv jarayonida
hal etilmagan ko’pdan-ko’p muammolar mavjudki, bizning Respublikamiz uchun bu
tashqi iqtisodiy va valyuta siyosatini yanada erkinlashtirishdan iborat . Dastlabki
davrlarda respublikamizda tashqi savdo ikki yo’nalish bo’yicha: MDH mamlakatlari
bilan hukumatlararo bitimlar va xorijiy mamlakatlar bilan erkin muomaladagi valyutada
hisob-kitob qilish asosida amalga oshirildi. 20 16 yil respublikamiz tashqi savdo
aylanmasi 19077,0 mln. AQSH dollarini tashkil etib, uning 37,8 foizi MDH
mamlakatlari, 62,2 foizi uzoq xorijiy mamlakatlar hissasiga to’g’ri keladi. Xorijiy
mamlakatlarga mahsulot eksporti hajmi to’xtovsiz ko’payib borib, 2017 yilda 11572,9
mln. dollarni tashkil qildi, uning asosiy qismi (65,3%) uzoq chet el davlatlari hissasiga
to’g’ri keldi.
Bu ko’rsatkichlarning barchasi, avvalo, eksport tarkibida yuqori qo’shilgan qiymatga
ega bo’lgan raqobatdosh tayyor mahsulot ulushining izchil oshishi, birinchi navbatda,
iqtisodiyotimizning o’sib borayotgan salohiyati va imkoniyatlaridan dalolat beradi. Shu
bilan birga, bunday holat eksportimizning xom ashyo resurslari narxi tez-tez o’zgarib
turadigan jahon bozori ta’siriga bog’liqligini kamaytirishda muhim yo’nalish bo’lib
xizmat qiladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatda Markaziy Osiyo davlatlarining ko’p tomonlama aloqalari va
hamkorligini rivojlantirishga birinchi darajali ahamiyat berilmoqda. O’zbekiston,
Qozog’iston va Qirg’iziston o’rtasidagi yagona iqtisodiy makon to’g’risida tuzilgan
shartnoma samara bera boshladi. Ularning sanoatini integratsiyalashtirishga qaratilgan
dastur ishlab chiqildi.MDH mamlakatlari bilan bevosita va ko’p tomonlama
munosabatlarni rivojlantirish tashqi siyosatning asosiy yo’nalishlaridan biridir.
O’zbekiston Hamdo’stlik davlatlari muassasalari – Davlatlararo iqtisodiy qo’mita,
Davlatlararo bank va boshqa muassasalarni tashkil etishda faol qatnashmoqda.
MDHdagi mamlakatlar (Rossiya, Ukraina, Belorus, Moldova va boshqalar) bilan ikki
tomonlama tashqi siyosiy, savdo-iqtisodiy va boshqa shartnoma hamda bitimlar
imzolanib, ular kuchga kirdi.Respublika tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishda
iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni jalb etish uchun qulay sharoit yaratishga, hamda
zarur bo’lgan tashkilot va muassasalar tuzishga katta ahamiyat berilmoqda. Bular
jumlasiga tavakkalchilik xatarlaridan keladigan zararni qoplaydigan «O’zbekinvest»
milliy sug’urta kompaniyasini, turli qo’shma sug’urta kompaniyalarini, Vazirlar
Mahkamasi huzurida BMT bilan birgalikda tashkil qilingan investitsiyalarga
ko’maklashuvchi xizmatni, Davlat mulk qo’mitasi huzuridagi ko’chmas mulk va xorijiy
investitsiyalar agentligi kabilarni kiritish mumkin. Bu muassasa va tashkilotlar hamda
respublikada vujudga keltirilgan huquqiy me’yorlar xorijiy investitsiya faoliyati uchun
qulay sharoitlarni yaratib, ularning huquqlarini himoya qiladi va sarflangan sarmoyasini
kafolatlaydi.
O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga kirib borishi BMTning respublikada amalga
oshirayotgan iqtisodiy, ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat, fan sohalarida amalga
oshirilayotgan loyihalari da ham namoyon bo’ladi.

Mamlakatimizning yevropa Ittifoqiga a’zo bo’lgan mamlakatlar bilan iqtisodiy va
savdo sohasidagi hamkorligi, NATOning «Tinchlik yo’lidagi sheriklik» dasturidari
ishtiroki uning jahon xo’jaligi qo’shilishning navbatdagi yo’nalishidir. Jumladan,
yevropa Ittifoqi bilan Respublikamiz o’rtasida imzolangan SHeriklik va hamkorlik
to’g’risidagi bitim (1996 yil iyun) tashqi iqtisodiy faoliyatining ustivor yo’nalishidir.
O’zbekistonning Xalqaro valyuta fondi
va jahon banki bilan hamkorligi tashqi
iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishdagi
navbatdagi yo’nalishdir. Bu yo’nalishda
XVF bilan tizimli qayta qurilishlarni
mablag’ bilan ta’minlash, tizimli va
makroiqtisodiy siyosat sohasidagi
tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash dasturlari
maqullandi.
Jahon bank tashkilotlari – Xalqaro
ta’mirlash va rivojlanish banki (XTRB),
Xalqaro rivojlanish uyushmasi (XRU), Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) va
Investitsiyalarni kafolatlash xalqaro agentligi (IKXA) bilan hamkorlik O’zbekistonning
tashqi iqtisodiy strategiyasini amalga oshirishda muhim rol o’ynaydi. Xususan XRRB
yo’li bilan O’zbekistonga paxta yetishtirish usullarini zamonaviylashtirib, uning jahon
bozoriga chiqishiga ko’maklashish va unumdorlikni oshirish uchun asos yaratish
maqsadida 66 mln. dollar, institutsional islohotlarni davom ettirish uchun 120 mln.
dollar mablag’ ajratildi. Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) ham O’zbekistonda bir
qator loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etmoqda.
O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishda ye vropa tiklanish va
taraqqiyot banki (ETTB) alohida rol o’ynaydi. Respublikada amalga oshirilayotgan
umumiy qiymati 536 mln. dollarga teng 9 ta loyihada yeTTBning ulushi 253,1 mln.
dollarni tashkil qiladi.
ETTBning O’zbekistonda amalga oshirish ko’zda tutilgan, umumiy summasi bir
mlrd.dollardan ortiq bo’lgan yana 8 ta loyihani ko’rib chiqishi mo’ljallangan.
O’zbekistonning tashqi iqtisodiy va savdo faoliyatida Osiyo rivojlanishi Banki (ORB)
hamda Jahon savdo tashkiloti (JST) bilan hamkorligi istiqbolli yo’nalishlardan
hisoblanadi.
Shunday qilib, O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga qo’shilishida dunyo mamlakatlari,
xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan hamkorlik hal qiluvchi o’ringa ega bo’lib, bu
milliy iqtisodiyotning baynalmilallashuvini kuchaytiradi hamda iqtisodiy taraqqiyotini
yuqori bosqichga ko’tarishning asosiy tashqi omillari hisoblanadi.
Konsepsiya muallifi Islom Karimov qayd etgan ediki, «O'zbekistonda bozor
munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'lini varatish uchun zamin vo'q emas. Sharqda
odamlar azaldan savdo-sotiq bilan shug'ullanganlar. Shu boisdan. bu verda bozor
sharoitida rivoilanishning o'z tarixiv tairibasi mavjud'». Muallif xalqimizning o'z milliy
tarixiy tajribasiga asoslanib, o'zining besh tamoyilini yaratdi. Su tamoyillar iqtisodiyot
ta'limotlar tarixiga haqiqatdan ham yangilik bo'lib kirdi. 1980-1990 yillarga kelib
dunyoda ro'y bergan muhim o'zgarishlar iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi

nazari-yalarni qaytadan ko'rib chiqish va ularga jiddiy o'zgartirishlar kiritishni zarur
qilib qo'ydi. Chunki bu vaqtga kelib G'arbiy mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit
davridan boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya'ni iqtisodi-
yotning o'zini-o'zi tartibga solish g'oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda
tartibga solish va boshqarish g'oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy
taraqqiyot-ning sifat jihatdan yangi yo'llarini qidirib topish zarur bo'lib qoldi. Bu vaqtga
kelib ko'pgina rivojlangan mamlakatlarning ta-jribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning
yangi taraqqiyot yo'li - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor
iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo'lni tanladilar. Lekin bunday
bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari (modellari) xilma-xil bo'lib, ularning umumiy va
xususiy to-monlari farqlanadi.
Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o'tishning barcha yo'llari umumlashtirilib,
quyidagi uchta asosiy turga bo'linadi:
1) rivojlangan mamlakatlar yo'li;
2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo'li;
3) sobiq sosialistik mamlakatlar yo'li;
4) sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish mexanizmi
bilan qo'shib olib borish yo'li (Xi-toy, Vetnam).
1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish - bu xo'jalik hayotining barcha
sohalaridagi to'siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin ravishda
qisqartirish yoki bekor qilishga yo'naltirilgan chora-tadbirlar tizimidan iborat. U butun
iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- xo'jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoli-yasini bekor qilish;
- resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tu-gatish;
- narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o'tish;
- ichki va tashqi bozorlarda transaksion bitimlar ustidan davlat nazoratini pasaytirish.
Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish.
Bu yo'nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi:
- barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va sharoitlar
yaratilishi;
- bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi;
- kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma'muriy to'siqlarni olib
tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo'llab-quwatlash va tarmoqqa kirishidagi
to'siqlarni pasaytirish;
- tabiiy monopoliyalarning narx va mahsulot sotish siyo-satini tartibga solish va
boshqalar.
3. Institusional o'zgarishlar. Mazkur o'zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab oladi:
- mulkchilik munosabatlarini o'zgartirish, jumladan, xususiy sektorni yaratish;
- bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investisiya fondlari va
h.k.) shakllantirish;

- iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini yaratish;
- bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo'jalik qonunchiligini qabul qilish va boshqalar.
4. Tarkibiy o'zgarishlar. Tarkibiy o'zgarishlar birinchi navbatda xalq xo'jaligi va
uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan nomutanosibliklarni
yumshatish yoki bartaraf etishga yo'naltirilgan. Tqtisodiyot tarkibiy tuzilishini qayta
qurishdan asosiy maqsad - ichki va tashqi bozorlarda to'lovga qodir talabga ega
bo'lgan mahsulotlarni ishlab chiqarilishini rivojlantirishdan iborat.
5. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish.
Aslini olganda, bu jarayon tizimiy islohotlar qatoriga kir-maydi, chunki u bozor
iqtisodiyoti barqaror amal qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez o'tkazilib turadi. Bu
yo'nalishning muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma'muriy-buyruqbozlik
tizimining inqirozi, eng awalo va kuchli rav-ishda moliyaviy sohada, ayniqsa, yuqori
inflyasiya shaklida namoyon bo'ladi. Inflyasiyaning uzoq vaqt mavjud bo'lishi bozor
munosabatlarining normal qaror topishiga to'sqinlik qiladi, shuning uchun uni bartaraf
etish o'tish davri iqtisodiyoti uchun o'ta muhim hisoblanadi. Makroiqtisodiy
barqarorlashtirish chora-tadbirlari tizimiga pul emissiyasini cheklash, davlat byudjeti
taqchilligini qisqartirish, ijobiy foiz stavkasini ta'minlash va boshqalar kiradi.
Markazlashgan ma'muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtiso-diyotdan bozor
iqtisodiyotiga o'tishda maqsad bir xil bo'lsa-da, turli mamlakatlar turli yo'llarni
tanlashlari mumkin. Hammaga ma'lumki, bir tizimdan ikkinchi tizimga o'tishda ikki
yo'l, ya'ni revolyusion va evolyusion yo'llar mavjud. Polsha, Chexoslova-kiya, Rossiya
va boshqa ay rim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga o'tishning revolyusion yo'lini,
birdaniga katta to'ntarishlar qilish yo'lini tanladilar.
Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi tamoyili.
Sobiq sotsialistik jamiyatda butun ijtimoiy hayot, xo'jalik faoliyati ham «Siyosat
iqtisodiyotidan ustun bo'ladi, ustun bo'lmasligi ham mumkin emas» degan qoidaga
asoslangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining tuzilishi, milliy daromadning taqsimlanishi
va qayta taqsimlanishi, iqtisodiy siyosat ana shu shiorning talablariga bo'ysundirilgan
edi. Bu siyosat qanday oqibatlarga olib kelganligi hammaga ayon. Ana shu holatni
chuqur tahlil etib, undan kerakli xulosa chiqargan Predizentimiz iqtisodiyot va siyosat
alohida-alohida ijtimoiy munosabatlar ekani, ularning har bin o'z qonunlari bilan
rivojlanishi, bular o'rtasidagi nisbatda iqtisodiyotning ustuvorlik qilishi kerakligi
haqidagi xulosaga keldi.
Bu qoida iqtisodiyot hayotning asosi ekanligi to'g'risidagi umumbashariy qonuniyatga
asoslanadi. Zero, kuchli zamonaviy tarkibiy tuzilishga, moddiy, ilmiy va ijtimoiy asosga
suyangan iqtisodiyot bo'lmasa, mamlakat xalqining farovonligi ham, milliy xavfsizligi
va tinchligi, xalqaro nufuzi ham bo'lishi mumkin emas. Shuning uchun ham mustaqil
milliy iqtisodiyotni barpo etish, uning tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish uchun
harakat boshlandi. Albatta, amalda iqtisodiyotning ustuvorligini ta'minlash oson
kechmaydi, bu juda chuqur o'ylangan iqtisodiy siyosat o'tkazishni taqozo etadi. I.

Karimov bu siyosatni izohlab quyidagilarni yozgan edi: «Biz esa yengil vo'lni
qidirmadik. Isloh qilishning dastlabki bosqichlarida iste'mol bozorini bir qadar
cheklashga majbur bo'ldik. Ayni chog'da. mablag' va zaxiralarni iqtisodivotdagi tarkibiv
o'zgarishlarga sarflab. xorijga mahsulot tayyorlavdigan. ilg'or texnologiva bazasi bilan
iihozlangan zamonaviy korxonalar barpo etib. ichki bozorni o'z mollarimiz bilan
to'ldirish vo'lidan bordik. Shu maqsadlardan kelib chiqib, o'z mablag'larimiz va olgan
qarzlarimizning asosiv qismi investitsiyalarga. respublikaea vangi texnologiva va
texnika keltirishga sarflanmoqda. Iste'molni emas. balki investitsivalarni ko'pavtirdik.
Bugunsa kelib bu sivosat o'z samarasini bermoqda... I
».
Xalqimiz va butun dunyo ko'z oldida milliy iqtisodiyotimizning moddiy tayanchi
bo'lgan ulkan korxonalar qurildi va qurilmoqda, hatto ilgari bo'lmagan iqtisodiyot
sohalari qad ko'tarmoqda. Bu O'zbekiston dunyoga tanilishi, hamkorlik va jahon
iqtisodiga qo'shilishi uchun zamin yaratish demakdir, bu iqtisodiyot haqiqatan ham
siyosatga nisbatan ustuvor munosabat ekanini amalda isbotlanishi demakdir.
Davlat bosh islohotchi bo'lishligj tamovili. Bu tamoyil, awalo, umumbashariy
qadriyatlardan kelib chiqadi. Zero, I. Karimov «O'zbekiston bozor munosabatlariga
o'tishning o'ziga xos yo'li» nomli risolasida yozganidek, jahon tajribasi iqtisodiyotni
davlat yo'li bilan tartibga solib turish zarurh'gini ko'rsatdi; buning ustiga torn ma'noda
o'zini o'zi tartibga solib turadigan bozor yo'q, hamma davrlarda davlat o'z mavqeyiga
ko'ra iqtisodiyotga ta'sir etib kelgan. Ammo bozor iqtisodiyotiga o'tish barcha
mamlakatlarda bir xil kechmaganidek, davlatning yetakchilik roli ham har xil kechadi.
O'zbekiston ijtimoiy jihatdan yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini quradi, bunda davlat
tartibga solib turuvchi rol o'ynashi muqarrardir.
Bu savolga Prezidentimizning bir qator asarlari va chiqishlarida aniq javoblar mavjud.
Birinchidan, eski tuzum parchalangan, yangi jamiyat hali to'la qurilmagan bir sharoitda
«iqtisodiyotni boshqarishni qo'ldan chiqarib yuborish, uning taraqqiyotini o'z holiga
tashlab qo'yish mumkin emas»; ikkinchidan, bozor iqtisodiyotiga o'tish boshlangan
davrda respublikamiz aholisining turmush darajasi nisbatan past, u o'zini o'zi himoya
qila olmaydi. Bunday sharoitida davlat kerak, u o'tish davrida aholi manfaatlarini
himoya qilish uchun milliy daromadni qayta taqsimlash vositasida unga tayanch bo'ladi;
uchinchidan, bozor iqtisodiyotini qurish g'oyat qiyin vazifa, ayniqsa, iqtisodiyoti nochor
va tarkibiy tuzilmasi biryoqlama bo'lgan mamlakatda.
Bozor munosabatlarining qaror topishi davrida «davlat islohotlar jarayonida faol
ishtirok etishi, uning tashabbuskori bo'lishi, islohotni izchillik va qat'iylik bilan amalga
oshirish shart». Davlatning bu boradagi yetakchiligi shundaki, u yangi iqtisodiyotga
tezroq va katta qiyinchiliklarsiz o'tishga yordam beradi, islohotlarning asosiy
yo'nalishlarini ishlab chiqadi, islohotlarni amalga oshirish dasturini tuzadi va ularni
amalga oshirishning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy vositalarini belgilaydi. Islohotlar
konsepsiyasi muallifi Islom Karimov bu masalada shunday qat'iy fikrni aytadi: «. .
davlat islohot jarayonining barcha bosqichlarida yetakchi o'rinda turishi, bu jarayonning

markazida bo'lishi shart». Darvoqe, bugun bu tamoyilning naqadar to'g'ri ekani MDH
davlatlaridagina emas, butun dunyo miqyosida e'tirof etilmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili. Bozor iqtisodiyotiga
bosqichma-bosqich o'tish tamoyili taraqqiyotning evolyutsion yo'li, zarurat bo'lib u bir
qancha sabablar bilan bog'liq ekanligini konsepsiya muallifi I. Karimov bir qancha
dalillar bilan asoslab beradi. Birinchidan. O'zbekistonning eng yaqin tarixi sobiq
sotsialistik tuzumi, uning istiqboldagi tuzumi bilan-«bir-biri bilan mutlaqo kelisha
olmaydigan ikki xo'jalik tizimidir». Bunda eski iqtisodiyotni takomillashtirish emas,
balki tamomila yangi xo'jalik yuritish tizimini barpo etish talab etiladi. «Bu bir sifat
holatidan ikkinchisiga o'tishdir». Shuning uchun o'tish vazifalarini birdaniga amalga
oshirib bo'lmaydi, u bir qancha bosqichlarni o'z ichiga oluvchi nisbatan uzoq davr
doirasida amalga oshadi; ikkinchidan. yangi iqtisodiy tizimni farmonlar va qonunlar
chiqarish bilan qurib bo'lmaydi, bunday iqtisodiyot tegishli infrastruk-turani va huquqiy
bazani yaratishni talab etadi.
Qonunning ustuvorligi., hamma uchun tengligi tamoyili. Prczidcntimiz o'zining Oliy
Majlisning ikkinchi chaqiriq oltinchi sessiyasidagi «Adolat-qonun ustuvorligida» nomli
ma'ruzasida uqtiradiki, «biz tanlagan taraqqiyot modeli bozor iqtisodiyotiga tayangan
ochiq demokratik davlat qurish, fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantiradigan yangi
hayot barpo etish harakatidamiz», «bir tomondan, ko'p asrlik tarix, buyuk madaniyat,
yuksak milliy an'analar, muqaddas qadriyatlarga, ikkinchi tomondan esa-jahon
xalqlarining eng ilg'or tajribasiga» asoslanishi bilan birga qonunlar ustuvorligiga ham
suyanadi 1
.
Qonunlarning ustuvorligi tamoyili shuni bildiradiki, qabul qilingan Konstitutsiyamiz,
barcha boshqa qonunlar hech istisnosiz hamma tomondan hurmat qilinishi va ularga
rioya qilinishi kerak. Har bir fuqaro nafaqat qonunlar talabini bilishi, ularga so'zsiz amal
qilishi, balki boshqalarning ham qonunlarga rioya qilishlarini nazorat qilmog'i
demokratik jamiyat qurishning talabiga aylanadi. Qonunlarning ustuvorligini ta'minlash
tamoyilining mohiyatini I. Karimov yana quyidagicha izohlaydi: «Qonun ustuvorligini
ta'minlash, shaxs, oila, jamiyat va davlatning huquq va manfaatlari muhofazasini
kuchaytirish, aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini oshirish, fuqarolarni
qonunga bo'ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash-bu rivojlangan bozor iqtisodiyotiga
asoslangan chinakam demokratik, huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurishning
nafaqat maqsadi, balki uning vositasi, eng muhim sharti hisoblanadi'».
Kuchli ijtimoiy siyosat. Bu tamoyil Islom Karimov asarlarida nihoyatda mukammal va
atroflicha ishlab chiqildi. «Aholining muhtoi tabaqalarini ijtimoiy himoyalash
kechiktirib bo'lmaydigan. eng ustuvor vazifa. amaliy harakatlarning eng asosiy qoidasi
bo'lib qoldi va shunday bo'lib qoladi» deganda uning ijtimoiy himova tamoyili o'z
ifodasini topgan edi.
Ijtimoiy siyosat konsepsiyasida keng qamrovli himoya mexanizmi ishlab chiqilgan. Bu
mexanizm bo'g'inlari asosan quyidagilardir: ijtimoiy himoyaning huquqiy bazasini

yaratish, aholining nogiron, nafaqador, ko'p bolali va kambag'al oilalari, o'quvchi
yoshlarga yordam berish, ish bilan vaqtincha ta'minlanmagan kishilarga nafaqa to'lash
va ish joylari yaratish, ma'lum davrda narxlarning erkinlashuvini to'xtatib turish va asta-
sekin bozor qonunlariga moslashib borishiga yo'l ochish, boqimandalik va tekis
taqsimlash illatlarini batamom tugatish, pulning qadrsizlanishini to'xtatish, iqtisodiy
islohotlarni chuqurlashtirib borish asosida iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan
o'zgartirish (bevosita iste'mol buyumlari ishlab chiqishga yo'naltirilgan iqtisodiyot barpo
etish) va boshqalardir,
Kuchli ijtimoiy himoyalash konsepsiyasi ilmiy jihatdan muallifning boshqa sohalardagi
iqtisodiy ta'limotlari bilan chambarchas bog'liqdir. Bu bog'liqlikni, ya'ni bozor
munosabatlarini O'zbekistonda barpo etish-saqlash ta'limotini shunday ta'riflaydi:i
«Samarali ijtimoiv siyosatni iqtisodiyotni barqarorlashtirish. tarkibiy o'zgarishlar. bozor
munosabatlarini bosqichma-bosqich joriy etish chora-tadbirlari bilan uyg'unlashtirib
amalga oshirib borgan taqdirdagina ijtimoiv sohaga yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini
barpo etish mumkin».
Doimiy rivojlanib va boyib boruvchi ta'limot.
O'zbekiston Prezidenti yaratgan bozor iqtisodiyotiga o'tish ilmiy ta'limoti boshqa
iqtisodiy qarashlar, g'oyalar, ta'limotlardan tubdan farq qiladi. Bu haqda muallif
shunday dedi: «Mustaqil rivojlanishning o'tgan davrini umumlashtirish va tahlil etish
isloh qilishning O'zbekiston model! asosli va to'g'ri bo'lib chiqdi. deb aytish uchun to'la
asos beradi. bugun uni obro'li xalqaro iqtisodiv tashkilotlar. iahonning ko'pgina
mamlakatlari tan olmoqda. Eng asosiysi-hayotning o'zi uni tasdiqlamoqda'»
Prezidentimiz O'zbekistonda bozor munosabatlarini shakllantirish ilmiy konsepsiyasini
mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli islohotlar natijalari asosida yangi-
yangi qoidalar bilan boyitib borayotir. U yuqorida qayd qilingan asarida o'z
konsepsiyasi ro'yobga chiqishining vositalarini ham aniqlashtirib berdi. Bular
quyidagilardir: birinchidan. inson manfaatlarini ro'yobga chiqaruvchi shart-sharoit
yaratish orqaligina islohotlar amalga oshadi; hozirgi sharoitda «har bir oila boy bo'lsa,
davlat boy bo'ladi» degan qoidaga rioya qilinsa, islohotlar tezroq samara beradi;
ikkinchidan. «mamlakatda chinakam o'rta mulkdorlar sinfi shakllangan taqdirdagina
islohotlar sezilarli samara beradi, mulkchilik masalalari hal bo'ladi»; uchinchidan. «biz
ko'p ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish vazifasini qo'ymoqdamiz. Bunda ustuvorlik
xususiy mulkka —kichik va o'rta biznesga beriladi»; to'rtinchidan. qimmatbaho
qog'ozlar bozorini rivojlantirish, pul mablag'larini qimmatbaho qog'ozlar bozoriga jalb
etish, aksiyalashtirish, fond bozorida faol qatnashish; beshinchidan. «Ishlab chiqarishni,
iqtislodiyotda vujudga keltirilayotgan huquqiy doirada o'zgartirib borish». Asosiysi,
«bunday o'zgarishlar islohotlarning o'ziga kafolat beradi»; oltinchidan. nodavlat
sektordagi o'zgarislilarga doimo katta ahamiyat berib borish, qishloqda bozor
mexanizmlarini rivojlantirish, dehqonda sohibkorlik hissini uyg'otish; yettinchidan.
iqtisodiyotning hududiy tuzilishini takomillashtirib borish, hududiy imkoniyatlardan

samarali foydalanish; sakkizinchidan. respublikani hayotiy muhim tovarlar bilan o'z
milliy imkoniyati hisobiga ta'minlashga ustuvorlik berib borish va boshqalar.
Perezidentimiz tomonidan ishlab chiqarilgan bu besh tamoyil hayot sinovidan o'tdi.
Amaliy islohotlar jarayonida, xususan, XXI asr arafasi va uning dastlabki yillarida
mamlakatimizning rivojlanishi strategiyasi, islohotlarni chuqurlashtirish va jamiyatni
yangilash borasidagi faoliyati-mizni jadallashtirish maqsadida bu tamoyillar Oliy
Majlisning 1-chaqiriq XIV sessiyasida quyidagi oltita ustuvor yo'nalish bilan to'ldirildi:
1. Mamlakat siyosati, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada
erkinlashtirish.
2. Jamiyat ma'naviyatini yanada yuksaltirish.
3. Kadrlar masalasini muvaffaqiyatli hal qilish.
4. Xalq turmush darajasining izchil va barqaror o'sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy
himoya qilish.
5. Iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarni ta'minlash.
6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz
daxlsizligini, mamlakatimiz hududiy yaxlitligini ta'minlash.

Bozor munosabatlariga o'tish jarayonida strategik vazifalarining amalga
oshirilishi
Respublikada bozor iqtisodiyotiga o'tish
davrida, iqtisodi-yotni rivojlantirish
borasida bir qator vazifalar turadi. Bular
xususiylashtirish va raqobatchilik
muhitini shakllantirish
jarayonlarini chuqurlashtirish;
makroiqtisodiy barqarorlikka erishish;
milliy valyutani mustahkamlash;
iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini tubdan
o'zgartirish; ijtimoiy kafolatlari kuchli
bo'lgan demokratik davlatni shakllantirish vazifalaridir. Bu vazifalarni amalga
oshirishning nazariy va amaliy asoslari hamda ustivor yo'nalishlari Prezidentimizning
«O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida» kitobida ifodalab berilgan.
Bozor munosabatlariga o'tish davrida davlat mulkini xususiylashtirish natijasida ikkita
asosiy vazifa hal qilinadi:
Birinchidan, davlat ixtiyorida bo'lgan mulk o'zining haqiqiy xo'jayinlari qo'liga
topshiriladi.
Ikkinchidan, ko'p ukladli iqtisodiyot va rag'batlantiruvchi raqobatchilik muhiti vujudga
keltiriladi.
Mulkni haqiqiy xo'jayinlari qo'liga topshirish tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun
keng imkoniyatlar yaratilishini bildiradi. Raqobatchilik muhitini vujudga keltirish esa,
eng av-valo, mulkning davlat monopoliyasi ekanligiga barham berish va bir xil
mahsulot ishlab chiqaruvchi (xizmat ko'rsatuvchi), ammo mulkchilikning turli
shakllariga-davlat, jamoa, xususiy va boshqa shakllariga asoslangan ko'pdan-ko'p
korxonalar tashkil qilishdan iborat.
Xususiylashtirish jarayonida mulkchilik shakllari o'zgarishi bilan birga, yagona xalq
xo'jalik kompleksi sharoitida tarkib topgan tor ixtisoslashgan tarmoq monopoliya
tuzilmalariga barham berish imkoniyati ham tug'iladi. Monopoliyalashtiril-gan
tuzilmalarni xususiylashtirishda ishlab chiqarishning o'zini nisbatan ixchamlashtirish,
korxonalarni texnikaviy, texnologik va tashkiliy-iqtisodiy jihatdan qayta o'zgartirish
loyihalarini ishlab chiqish zarur bo'ladi.
Tashabbuskorlikka asoslangan, shuningdek, turli xil koop-erativlar, shirkatlar,
ma'suliyati cheklangan jamiyatlar ko'rinishidagi yangi kichik va o'rta korxonalarni

tashkil qilish iqtisodiyotning davlatga qarashli bo'lmagan qismini shakllanti-rishning
ikkinchi qudratli jarayonidir.
O'z-o'zidan aniqki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ham davlat korxonalari saqlanib qolib,
iqtisodiyotda sezilarli rol o'ynayveradi.
Shu sababli, bunday korxbnalar uchun ularning bozor sharoitlariga moslashuviga imkon
beradigan xo'jalik yurit-ish mexanizmini ishlab chiqish talab qilinadi, ular tijoratlashtiri-
ladi, ya'ni foyda uchun ishlaydigan korxonalarga aylantiriladi.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish bozor munosabatlarini shakllantirish yo'lidagi muqarrar
jarayondir.
U eng awalo tanglik holatlariga barham berishga qaratiladi. Tanglik holati inqirozga
uchrashning oldini olish uchun ishlab chiqarish, chiqarilayotgan tovar -va xizmatlarning
sifati va turini o'zgartirish yuzasidan chora-tadbirlar ko'rishga undaydi, ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirishga, mahsulotning sifati va iste'mol xossalarini yaxshilashga,
uning raqobatga bardosh-ligini oshirishga majbur qiladi. Bularning barchasi pirovard
natijada bozorda talab va taklif o'rtasida qulay muvozanatni ta'minlashga olib keladi.
Kengroq ma'noda barqarorlashtirish -bu eng awalo, makroiqtisodiyotda muvozanatni
saqlash, ishlab chiqarishning keskin pasayishiga va ommaviy ishsizlikka yo'l
qo'ymaslikdir. Shuningdek, u pul qadrsizlanishining oldini olish, to'lov balansini bir
me'yorda saqlash sohasida aniq maqsadni ko'zlab olib boriladigan davlat siyosatidir.
Jahon tajribasida barqarorlashtirish siyosatini amalga oshirishda bir necha xil
yondashuvlar tarkib topgan. Bulardan birinchisi monetar yondashuv deb ataladi. U
pulning qadr-sizlanish darajasini pasaytirib turishga, pul massasini hamda to'lovga qodir
bo'lgan jami talabni keskin kamaytirish hisobiga pul muomalasini barqarorlashtirishga
asoslanadi. Bu yon-dashuvning kamchiligi shuki, u ishlab chiqarishning jismoniy hajmi
kamayishiga va investisiya faoliyatining to'xtab qolishiga olib keladi.
Ikkinchisi - ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatini rag'batlantirishga, tarkibiy
o'zgartirishlarni amalga oshirishga yordamlashish, iqtisodiyotda nomutanosibliklarga
barham berishga asoslangan yondashuv. Bunda bir me'yordagi qattiq moliyaviy va pul-
kredit siyosati tovar bilan qoplashning iloji bo'lmagan ortiqcha talablarni cheklash
bo'yicha tadbirlar bilan uzviy bog'lab olib boriladi.
Respublikada o'tish davrida makroiqtisodiy barqarorlikka erishishda ikkinchi
yondashuvga ustunlik beriladi. Bu ishlab chiqarishning ilg'or tuzilmasiga erishish uchun
ustunlikka, is-tiqbolga ega bo'lgan tarmoqlar va ishlab chiqarishlarni har to-monlama
rag'batlantirish, eng muhim bo'g'inlarni aniqlash (neftn, energetika, don, paxtani qayta
ishlash sanoati va h.k.) va shu orqali iqtisodiyotni tarkiban qayta tashkil qilish bo'yicha
amalga oshiriladigan yondashuvdir. Boshqalardan ustun hisoblangan yetakchi tarmoqlar
belgilab olinishi bilan birga, ularning ichki tuzilishini qayta o'zgartirish ham hisobga
olinadi.

Barqarorlashtirish dasturini ishlab chiqishda, muvozanatga keltirilgan monetar siyosat
asosiy tarmoqlar va ishlab chiqarishlarni tarkiban qayta tashkil qilishni qo'llab-
quwatlash siyo-sati bilan birga qo'shib olib borilishi zarur.
Ana shu yondashuvlar negizida iqtisodiy barqarorlikka erishishning asosiy mezonlari
quyidagilardan iborat bo'ladi:
1) ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga yo'l qo'ymaslik;
2) boshqalardan ustun bo'lgan tarmoqlarda ishlab chiqar-ishni yuksaltirish uchun qulay
sharoitlarni vujudga keltirish va rag'batlantirish;
3) davlat byudjeti va korxonalar moliyaviy ahvolining barqarorligini ta'minlash;
4) pulning qadrsizlanishini to'xtatish;
5) to'lov balansi va davlat valyuta rezervlarining hola-tini yaxshilash;
6) muvozanatlashtirilgan ijtimoiy siyosat asosida aholi tur-mush darajasini yaxshilash.
Byudjet intizomiga rioya qilish va uning kamomadini cheklash barqarorlashtirishning
hal qiluvchi omillaridan biridir. Bunda soliq tizimini takomillashtirish muhim ahamiyat
kasb etadi. Hozirgi bosqichda iqtisodiyotni barqarorlashti-rishda kredit-bank tizimini,
pul muomalasini mustahkamlash, valyuta munosabatlarini tartibga solish ham alohida
o'rin tutadi.
Bozor munosabatlariga o'tish davrida milliy valyutani mustahkamlash umummilliy
vazifa hisoblanadi. Shu sababli, milliy valyutaning barqarorligi, uning ichki bozorda
erkin almashinuvini ta'minlash uchun respublikada bir qator dastur-larni amalga oshirish
ko'zda tutiladi.
Birinchidan, milliy valyutaning tovar (xizmat) lar bilan barqaror ta'minlanishiga
erishish. Bunda bozorni iste'mol mollari bilan to'ldirish va ularning umumiy hajmida
respublikada ishlab chiqariladigan mahsulotlar hissasini oshirib borish hal qiluvchi
o'ringa ega bo'ladi.
Ikkinchidan, yetarli barqaror valyuta zaxiralariga ega bo'lish. Bunga respublika eksport
imkoniyatini kengaytirish, korxonalarni eksport uchun mahsulot ishlab chiqaradigan
korxonalarga aylantirish va ulaming jahon bozoridagi mavqeini oshirish orqali
erishiladi.
Uchinchidan, ishlab topilgan har bir so'mni qadrlash va xalq xo'jaligiga sarflangan har
bir so'mning foyda bilan qay-tishiga erishish. Buning uchun qat'iy moliya-kredit
siyosatini izchillik bilan o'tkazish zarur.
To'rtinchidan, pul qadrsizlanishiga, inflyasiyaga qarshi puxta o'ylangan siyosat
o'tkazish. Bunda ichki bozorni mollar bilan to'ldirish, naqd pul va kredit emissiyasining
o'sishiga, aholi qo'lida pulning harakatsiz turib qolishiga yo'l qo'ymaslik birinchi
darajali ahamiyatga ega.
Respublikaning bozor iqtisodiyotiga o'tishida iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini o'zgartirish
vazifasi butunlay yangi xalq xo'jalik kompleksini bunyod etishga qaratiladi. Bu esa
iqtiso-diyotning tarmoq va hududiy tuzilishini, ishlab chiqarilayotan mahsulot, eksport

va import tarkibini qayta qurish, shuning-dek, eng muhim makroiqtisodiy va takror
ishlab chiqarish nis-batlarini tartibga solishni talab qiladi.
2.2. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalarining tarkibi va rivojlanish dinamikasi .
O‘zbekistonda davlat mustaqilligi e’lon qilingandan keyin uning tashqi iqtisodiy
aloqalari sohasida yangi davr boshlandi.
O‘zbekiston amalga oshirayotgan tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakli xorijiy
mamlakatlar bilan iqtisodiy hamkorlik qilishdir. Ular bilan valyuta-kredit
munosabatlari, ilmiy-texnikaviy hamkorlik, xo‘jalik korxonalarini birgalikda qurish,
oldi-sotdi ishlari kengaytirilmoqda.
O‘zbekiston Prezidentining farmoni bilan Re spublika t ashqi savdo va xorijiy
mamlakatlar bilan aloqa vazirligi tuzildi. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyat milliy
banki ham o‘z ishini boshlab yubordi.
O‘zbekiston Vazirlar Mahkamasi Respublikada xorijiy sarmoyalar bilan korxonalar,
jumladan, qo‘shma korxonalar, xalqaro birlashmalar va tashkilotlar hamda ularning
bo‘linmalarini barpo etish, ularni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi haqida maxsus
qaror qabul qilindi.
O‘zbekiston Respublikasi ko‘plab chet el firmalari bilan qo‘shma korxonalar qurish
xususida shartnomalar imzolagan.Ularning anchasi qurilishni boshlab yubordilar. Bir
qancha qo‘shma korxonalar o‘z mahsulotlarini bera boshladi. “Sovplastital” 30 turdan
ortiq mahsulot Xitoy xalq Respublikasi bilan birgalikda qurilgan korxonalar termos,
televizor, Ispaniya hamkorligida qurilgan korxona bir marta foydalanadigan shpris
ishlab chiqarmoqda. AQSH bilan birgalikda kon chiqindilaridan oltin ajratib olinmoqda.
Janubiy Koreyaning DEU firmasi, Asaka, GFRning Mersedes-Bens firmasi Do‘stlik
(Xorazm) shaharlarida avtomobil zavodlari qurmoqda. Buxoroda Hindiston bilan
birgalikda shifobaxsh o‘tlardan dorilar tayyorlaydigan korxona. Bukada Turkiya bilan
hamkorlikda akkumlyator zavodi qurildi. Turkiya Respublikamizning ko‘pgina
viloyatlarida yengil va oziq-ovqat korxonalari qurmoqda. Bunday korxonalarni

Pokiston, Hindiston va boshqa xorijiy davlatlar ham qurmoqdalar.Tashqi iqtisodiy
aloqalar O‘zbekiston mustaqilligi e’lon qilingandan beri tez sur’atlar bilan kengayib
bormoqda.
O‘zbekiston xorijiy mamlakatlarga anchagina keng iste’mol buyumlari, ayniqsa milliy
gazlamalar, oziq-ovqat (o‘simlik moyi, meva sabzavot, sharoblar va hokazo)
mahsulotlar chiqaradi.Respublikamiz xorijiy Osiyo mamlakatlariga yanada kengroq
xildagi sanoat mahsulotlari, asbob-uskunalar eksport qilmoqda.O‘zbekiston Sharqiy
Yevropa mamlakatlaridan ko‘p miqdorda turli xalq iste’moli buyumlari; mebel, kiyim-
kechak, gazlama, poyabzal, ro‘zg‘or elektr asboblari, yozuv mashinalari servislar,
attorlik mollari, tamaki va qandolat mahsulotlari, sabzavot hamda meva konservalari,
sharob va hokazolar oladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlardan O‘zbekistonga xalq iste’moli mollari, tropik va
subtropik mevalar, choy, qora murch, yengil va oziq-ovqat sanoatining ayrim
mahsulotlari keltiradi. Respublikamiz turli mutaxassis kadrlarni qo‘shni mamlakatlarda
xo‘jalik obektlarini bunyod etishda qatnashmoqdalar. O‘zbekiston bu mamlakatlarga
miliorasiya, suv xo‘jaligi, paxtachilik, sholikorlik, geologiya, energetika, to‘qimachilik
va .xokoza tarmoqlar mutaxassislarini jo‘natib turadi. O‘zbekiston rivojlanayotgan
mamlakatlarning milliy iqtisodiyotini rivojlantirinda yordam berish bilan birga ular
xo‘jaligining turli sohalari uchun milliy kadrlar tayyorlashda ham samarali
ko‘maklashmoqda.Respublikamizning bir qancha oliy o‘quv yurtlarida Osiyo, Afrika
mamlakatlarining yoshlari taxsil olmoqdalar.
O‘zbekiston rivojlanayotgan mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalar toboro kengayib
bormoqda. Respublikamiz bu mamlakatlarga faqat qishloq xo‘jalik maxsulotlarigina
emas, balki anchagina miqdorda sanoat maxsulotlarini ham chiqaradi. Bu maxsulotlar
orasida o‘rug‘lik chigit, pila, ip va tabiiy ipak gazlamalar, paxta moyi, dori-darmonlar,
buyan ildizi, meva konservalar, tomat pastasi va xakozalar ulushi ancha
kattadir.Respublikamiz rivojlangan mamlakatlardan turli mashina va zamonaviy sanoat
uskunalari oladi. Fransuz firmalari uysozlik kombinatlari qurish hamda Toshkent
shampan sharobi zavodi uchun, Toshkent tamaki fabrikasi uchun jixozlar yubordilar.
Shvesiyada Toshkent shaxarlararo avtomat – telefon stansiyasi uchun jixozlarining bir
qismi olindi. Italiyadan Chirchiq kaprolaktam zavodi uchun kerakli jixozlar olindi.

Respublikamiz iqtisodiyoti, fan va texnikasining tez rivojlanib borishi O‘zbekistonning
tashqi iqtisodiy aloqalarda yanada keng ko‘lamda qatnashishiga zamin
yaratadi.Mustaqil O‘zbekistonda xorijiy mamlakatlar ko‘rgazmalari o‘tkazilmoqda.
Respublikamizda 1991 yili Yaponiya (Chori firmasi), Xindiston, Bangladesh kabi
mamlakatlar sanoat maxsulotlari ko‘rgazmalari o‘tkazdilar. Bunday tadbirlar
O‘zbekistoning xorijiy mamlakatlar bilan aloqasini kengaytirmoqda.
O‘zbekistonlik mutaxassislar Afg‘onistonda bir qancha suv inshootlari , jumladan,
Jalolobod irrigasiya majmui, Sarda va Qunduz daryolaridan to‘yinadigan so‘g‘orish
kanallari, suv omborlari, shuningdek sanoat korxonalari va uy-joylar qurishda, Suriyada
Furot daryosiga gidrouzel bunyod etishda, Xindistonning Madras, Madxya-Pradesh va
O‘ttar—Pradesh shtatlarida issiqlik elektr stansiyalari datlabki paxta tozalash sanoati,
Jazoir, Gana, Mali, Indoneziya, Shri-Lanka hamda Kombodjada sholipoyalar barpo
etishda ishtirok etdilar.
O‘zbekiston Re5spublikasi Yevropada xavfsizlik va hamkorlik kengashi, Xelsinki
jarayoniga qo‘shildi. U Yevropa qayta tiklash va taraqqiyot bankining a’zosidir.
Endilikda Respublikamiz vakillari BMTning iqtisodiy va ijtimoiy kengashi ishida,
shuningdek uning maorif, fan va madaniy masalalar bo‘yicha mutaxassisi (Yunesko),
halqaro mehnat tashkiloti (Mot), sog‘liqni saqlash jahon tashkiloti (Voz), ishlarida
ishtirok etmoqdalar. O‘zbekistonning savdo-sanoat palatasi Afrika–Osiyo iqtissodiy
hamkorlik tashkilotining a’zosidir. Chet mamlakatlar bilan do‘stlik va madaniy aloqalar
O‘zbekiston jamiyati 120ga yaqin davlatlar bilan ish olib bormoqda. Ular bilan
adabiyot, san’at, sport va fan sohasida samarali hamkorlik qilmoqda.
Halqaro turizmni yanada rivojlantirish uchun O‘zbekistonda keng imkoniyatlar mavjud.
O‘zbekistonnig chet mamlakatlar bilan madaniy aloqalar halqlarning ma’naviy va
ma’daniy boyliklarini rivojlantirishga munosib xissa bo‘lib qo‘shilmoqda.O‘zbekiston
Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyodagi eng yirik savdo-iqtisodiy sherigi hisoblanadi.
1994 yil oktabrda O‘zbekiston bilan Yevropa Ittifoqi o‘rtasida diplomatik munosabatlar
o‘rnatildi va Bryusselda, Yevropa Ittifoqi xuzurida O‘ZR diplomatik vakolatxonasi
ishlay boshladi. 1995 yilda Yevropa Ittifoqi bilan O‘zbekiston o‘rtasida sheriklik va
hamkorlik to‘g‘risida bitim tuzish bo‘yicha bir necha marta muvaffaqiyatli muzokaralar
o‘tkazildi.

Bu bitim Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar va O‘zbekiston o‘rtasida iqtisodiy,
savdo, ilmiy-texnikaviy, madaniy-ma’rifiy aloqalar uchun keng imkoniyatlar ochib
beradi. O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi o‘rtasida to‘qimachilik maxsulotlari savdosi
bo‘yicha bitim tuzilgan. O‘zbekistonda Yevropa Ittifoqining “Ta’sis” texnikaviy
ko‘maklashish dasturlari muvaffaqiyatli rivojlanmoqda. O‘zbekiston eksportining
asosiy maxsulotlari: paxta tolasi (1994 yilda paxta tolasi eksporti bo‘yicha jaxonda
AQShdan keyingi 2-o‘rinni egalladi), mashinalar, ularga jihozlar va ehtiyot qismlar,
rangli va qora metallar, mineral xom ashyo, o‘g‘it, pilla, paxta chiqindilari, o‘simlik
moyi, ip gazlama.O‘zbekistonda 30dan ortiq mahsulot turi chetdan keltiriladi.
Bo‘g‘doy, go‘sht va sutmahsulotlar, sut va sut mahsulotlari, sariyog‘, shakar, moyli
o‘simliklar urug‘lari va mevalar, choy, kofe, shirinliklar, kartoshka, farmasevtika
mahsulotlari, kiyim-kechak, trikotaj, charm, poyabzal, avtomobillar (yengil, yuk va
maxsus ishlarga mo‘ljallangan), qora va rangli metallar hamda ulardan yasalgan
mahsulotlar, teleradio apparatura, mashinalar uskuna jihozlar importining asosiy
bandlarini tashkil etadi.Mamlakat chetdan oladigan jami tovarlarning 18.2%dan
ko‘prog‘ini oziq-ovqat mahsulotlari tashkil qiladi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining
qaror topishi darajasiga qarab Respublikaning oziq-ovqat mahsulotlariga ehtiyojlari
mamlakatning o‘zida ishlab chiqarilgan mahsulotlar hisobiga qondirilishining uzoq
muddatli rejasi belgilangan.Respublika uchun xorijiy sarmoyadorlarni iqtisodiyotini
barqarorlashtirish va yanada rivojlantirish dasturini amalga oshirishga jalb qilish, chet
ellik tadbirkorlar va xalqaro tashkilotlar bilan ishlab chiqarish sohasida qisqa vaqtda
foyda ko‘rib ishlashni ta’minlaydigan loyihalarni amalga oshirish uchun investisiya
fondini tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Yuqoridagilarni hammasi mustaqil
davlatimizning tashqi bozoriga faol kirib borish, xorijiy sheriklar bilan hakorlikni yo‘lga
qo‘yish, jahon hamjamiyatiga integrasiyalanish imkoniyatlari yaratildi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomnidan boshqarilishi.
O`zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab jahon tajribasini
hamda milliy iqtisodiyot rivojlanishning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda
o`z tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishini bildiradi.
Mamlakat taraqqiyotining har bir bosqichida uning o`z oldiga qo`ygan vazifalari
mavjud bo`lib, davlatning iqtisodiy siyosati bu vazifalarni bajarilishiga qaratilmog`i
kerak. 90-yillar O`zbekiston iqtisodiy mustaqilligining dastlabki bosqichi hisoblanadi va

davlat tashqi iqtisodiy siyosatining maqsadlari shu davrning o`ziga xos xususiyatlariga
mos kelishi kerak. Ular orasida eng muhimlari quyidagilar:

eksportni rivojlantirish va uning tuzilishini yaxshilash. CHunki eksportga
yo`naltirilgan iqtisodiyotini shakllantirish milliy ishlab chiqarishni texnik
iqtisodiy jihatdan jahon darajasiga ko`taradi., uning tuzilishini
takomillashtiradiYU, respublika valyuta zahiralarini ko`paytiradi;

import tuzulishini takomillashtirish, ya`ni uni milliy ishlab chiqarishni
zamonaviylashtirish va kengaytirishga qaratish, sobiq ittifoq import siyosatida
bo`lgan kamchilik, xatolarni bartaraf etish;
 O`zbekistonning iqtisodiy xavfsizligini ta`minlash, ya`ni ma`lum darajada
tashqi iqtisodiy faoliyatda eksport-import operatsiyalari, valyutani olib chiqish,
boshqa xalqaro bitimlar ustidan davlat nazoratini o`rnatish.
O`zbekistonning tashqi iqtisodiy siyosati aniq belgilangan maqsadlar va ularni
amalga oshirishga qaratilgan asosiy tadbirlarni o`z ichiga oladi. Birinchidan,
respublika milliy iqtisodiyotining kuchli eksport bo`g`inini tashkil etuvchi va uni
jahon bozorida munosib o`ringa ega bo`lishini ta`minlovchi sohalarini aniqlash.
Ikkinchidan, iqtisodiyotning eksport bo`g`inida davlat tomonidan qo`llab-
quvvatlash usullaridan keng foydalanish. Bu usullar quyidagilardan iborat:
 eksportga yo`naltirilgan ishlab chiqarishni kengaytirish uchun imtiyozli
foizlar bo`yicha ko`p muddatli kreditlar ajratish, mo`ljallangan investitsiyalarni
sug`urtalash;
 eksport qiluvchilarga milliy ishlab chiqarish va uning xorijiy raqobatchilar
ishlab chiqarishi xarajatlari o`rtasidagi farqni qoplash;
 davlat tomonidan respublikaga ilg`or texnalogiyalar, tajribalar, bilimlarni
kirib kelishiga subsidiyalar ajratish;
 eksport va importni litsenziyalash yoki chetga mol chiqarishga va chetdan
uni olib kelishga ruxsatnomalar berish;
 ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi, xorijdan keltiriladigan xom ashyo
va materiallar, asbob uskunalar va jihozlar ulushini bosqichma-bosqich
kamaytirish va boshqalar.
Shu bilan birga, tashqi iqtisodiy siyosat milliy valyutani mutahkamlash va uni
boshqa valyutalarga erkin almashuvini ta`minlashni, ichki narxlarni jahon bozori
narxlariga yaqinlashtirish maqsadida baholar islohatini tugallashni, tashqi iqtisodiy
faoliyatning me`yoriy va huquqiy asoslarini xalqaro talablar darajasiga etkazishni
nazarda tutadi.

O`zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat ikki yo`nalishda olib borilmoqda:
birinchidan, sobiq ittifoqdosh respublikalar bilan; ikkinchidan, respublika ilgari bevosita
o`zaro munosabatlarda bo`lmagan xorijiy davlatlar bilan.
Agar birinchi yo`nalish, O`zbekistonni kam xarajatlar sarflab, keng ko`lamda xom
ashyo, tayyor mahsulotlar, texnalogiyalar, fan-texnika axborotlari bozoriga kirib
borishini ta`minlasa, unga qudratli transport tarmoqlari va aloqa vositalaridan
foydalanish imkoniyatini yaratsa, ikkinchi yo`nalish, respublika iqtisodiyotini keng
ravishda jahon hamjamiyatiga birlashuvining iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy asoslarini
yaratish imkonini beradi.
Hozirgi paytda respublikada yuqoridagi holatlarni hisobga olgan holda tashqi iqtisodiy
faoliyatni boshqarish tuzimi shakllanmoqda va uni tarkibiga kirgan tashkilotlar faoliyati
takomillashtirilmoqda, asosiy vazifalari aniqlanmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga o`tishning hozirgi bosqichida tashqi iqtisodiy faoliyatni
boshqarish tizimining asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
 Respublika milliy manfaatlariga javob beruvchi va uning jahon
hamjamiyatidagi o`rnini ta`minlovchi tashqi iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va
amalga oshirish;
 tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etishning qonuniy asoslarini o`rnatish;
 mulkchilik ko`rinishining turli shakllaridan qat`i nazar, TIFning barcha
ishtirokchilari uchun eng yuqori samaradorlikni ta`minlash, ularning faoliyati va
manfaatlarini himoya qilish;
 milliy iqtisodiyotni muvoffaqiyatli isloh etish uchun tashqi iqtisodiy
omildan to`liq foydalanish.
 Prezident, Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi O`zbekiston TIFning
rivojlanish strategiyasini aniqlaydi, uning normativ bazasini ishlab chiqadi va
xalqaro iqtisodiy munosabatlarning barcha ishtirokchilari harakatiga umumiy
rahbarlikni va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi;
 tashqi iqtisodiy aloqa vazirligi – yagona TIFni amalga oshirishni, xalqaro
aloqalarning barcha ishtirokchilari, ya`ni davlat, shirkat, paychilik, jamoat,
xususiy tashkilotlar faoliyatini nazorat qilishni ta`minlaydi;
 TIF ni tartibga solishning davlat usullarini ishlab chiqadi va qo`llaydi
(bojxona tariflari , eksport kvotalari, TIF bilan shug`illanishga ruxsat va
boshqalar);
 vazirlikka taqdim etilgan ruxsatga mos keluvchi mahsulotlar bo`yicha
eksport-import operatsiyalarini o`tkazadi;
 tashqi iqtisodiy faoliyat sub`ektlari tomonidan tuziladigan tashqi iqtisodiy
shartnoma va kelishuvlarni tekshirishni amalga oshiradi.
"Innovatsiya", "O`zagroimpeks", "Interservis", "O`ztashqitrans", "O`zekspomarkaz" -
Tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiyalar vazirligi tizimidagi yirik xo`jalik

hisobidagi tashqi savdo va iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi. Ular shu tashkilotlar uchun
belgilangan mahsulot va xizmat turlari bo`yicha tijorat-xo`jalik faoliyatini amalga
oshiradilar.
 tashqi iqtisodiy operatsiyalarga xizmat ko`rsatadi, shuningdek eksport-
import, sarmoyaviy va boshqa bitimlar tuzadi;
 korxonalar, tashkilotlar, xususiy shaxslarning valyutadagi hisob-kitoblarini
olib boradi;
 xorijiy valyuta sarmoyalarini jalb etadi, ularga xizmat ko`rsatadi,
valyutadagi kredit zahiralarini yig`adi va valyutada kreditlarni amalga oshiradi;
 valyuta zahiralarini yaratadi, saqlaydi va respublikaning valyuta
manfaatlarini himoya qiladi.
"O`zbekinvest" Davlat sug`urta kompaniyasi mamlakat va xorijiy investitsiyalarni
sug`urtalash bo`yicha tashkilot hisoblanadi.
Davlat Soliq qo`mitasi, Davlat bojxona qo`mitasi bojxona masalalari bo`yicha
me`yoriy hujjatlarni ishlab chiqadi va ularning bajarilishi ustidan nazoratni amalga
oshiradi.
TIFni boshqarishning tarmoq tashkilotlari TIF ni amalga oshiruvchi vazirliklar, idoralar ,
yirik korxonalar va tashkilotlarning maxsus bo`linmalaridan tashkil topgan. Ular
tarmoq, idora, korxona va tashkilotlar tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish dasturini
ishlab chiqadi, xorijiy sheriklar bilan shartnoma va bitimlar tuzadi, tashqi iqtisodiy
aloqalarni rivojlantirishning aniq yo`nalishlari bo`yicha Vazirlar Mahkamasiga takliflar
tayyorlaydi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarishda funktsional tashkilotlar ham muhim rol
o`ynaydi. Bu tashkilotlarga Tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiya vazirligi,
Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qumitasi, Mehnat va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish vazirligi va boshqalar kiradi. Bu idoralarning har biri o`z mas`uliyat
doirasiga kiruvchi masalalarni hal etadi va ularning natijasi uchun javobgardir.
Tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiya vazirligi, respublika tashqi iqtisodiy
faoliyatni tahlil qilishni va istiqbolini belgilashni amalga oshiradi, tashqi iqtisodiy
aloqalar samaradorligini oshirishga, iqtisodiyotni ichki omillar vositasida ko`tarishga
asoslangan, tashqi iqtisodiy faoliyatni yaxshilashga qaratilgan taklif va tavsiyalarni
tayyorlaydi.
Respublika Moliya vazirligi respublika valyuta zahiralarini jamlash, taqsimlash va
foydalanishga javobgar bo`lib, bu jarayonlarni boshqarish usullarini ishlab chiqadi va
qo`llaydi. Respublika hukumati topshirig`iga ko`ra va tuzilgan bitimlar, shartnomalar
asosida valyuta fondi hisobidan qanday mablag`larni olish, o`tqazish yoki qo`yishni hal
etadi. Vazirlikning valyuta boshqarmasi shuningdek respublikaning to`lov balansini
ishlab chiqadi. Unda uning tashqi iqtisodiy faoliyatidan tushadigan barcha daromadlar
va xarajatlar aks ettiriladi.

Respublika Davlat soliq qo`mitasi tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishdagi
soliq solish masalalarini tartibga soladi, bu masalalar bo`yicha me`yoriy hujjatlarni
ishlab chiqadi va ularning saqlanishi ustidan nazoratni amalga oshiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy ishtirokchilari
mulkchilikning turli ko`rinishlaridagi korxona va tashkilotlar bo`lib oladi. SHu
jumladan, qo`shma korxonalar ham tashqi iqtisodiy aloqa qatnashchisi bo`lib, ular
O`zbekiston Respublikasining "Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida"gi Qonuniga
muvofiq xorijiy sheriklar bilan eksport-import, sarmoyaviy va boshqa bitimlarni
tuzishga ma`lum haquqlarga egadirlar. Tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug`ullanishga
ruxsati bo`lgan korxona va tashkilotlarga ma`lum banklarda o`z valyuta hisoblari
bo`lishga va bu mablag`lardan foydalanishga ruxsat berilagan.

XULOSA
1. Barcha mamlakatlar tashqi savdosi majmui xalqaro savdoni tashkil etadi. Xalqaro
savdo – bu turli davlat milliy xo’jaliklari o’rtasidagi tovar va xizmatlarning ayirboshlash
jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud bo’lsada, faqat XIX asrga kelib, ya’ni
deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta boshlashi
bilan jahon bozori shakliga kirdi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy qismi
hisoblangan xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import kabi
ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
2. Kapital eksport qilish ham o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Kapital eksporti
kredit berish yoki chet el korxonalari aktsiyalariga maqsadli qo’yilmalar kabi shakllarda
amalga oshirilib, kapital chiqarilgan vaqtda eksport qiluvchi mamlakatdan mablag’lar
oqimini taqozo qiladi va shu orqali tasarrufida bo’lgan resurslar hajmini qisqartiradi.
Boshqa tomondan, kapital eksporti chet davlatlarning mazkur mamlakatdan bo’lgan
qarzlarini ko’paytiradi. U jahon bozoriga tovarlarning keyingi eksporti uchun qulay
sharoit yaratadi va chet el valyutasida foiz yoki dividend shaklida barqaror daromad olish
omili hisoblanadi.
3. Mamlakatdagi aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi eksport hajmi uning
iqtisodiyotining «ochiqligi» darajasini ifodalaydi. Eksport salohiyati (eksport
imkoniyatlari) – bu mazkur mamlakat tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning o’z
iqtisodiyoti manfaatlariga putur yetkazmagan holda jahon bozorida sotishi mumkin
bo’lgan qismi.
4. Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy ishlab
chiqaruvchilarni tashqi raqobatdan himoya qilish vazifasini dolzarb qilib qo’yadi. Bu
vazifa mamlakatlarning savdo siyosati orqali amalga oshadi. Jahon amaliyotida bu
siyosatning protektsionizm (tashqi ta’sirdan himoyalash) va fritrederlik (savdoga to’liq
erkinlik berish) kabi shakllari keng tarqalgan.
5. Iqtisodiy bitimlar – qiymatning har qanday ayirboshlanishi, ya’ni tovarlar,
ko’rsatilgan xizmatlar yoki aktivlarga mulkchilik huquqining bir davlat rezidentlaridan
boshqa davlat rezidentlariga o’tishi bo’yicha kelishuvlar. Har qanday bitim ikki
tomoniga ega bo’ladi va shu sababli to’lov balansida ikki tomonlama yozuv tartibiga
rioya qilinadi. Har bir bitim to’lov balansining debet va kredit qismlarida o’z ifodasini
topadi.

Mamlakatlar xalqaro savdo yordamida o’zlarining davlatlararo ixtisoslashuvini
rivojlantirishi, o’zlarining resurslari unumdorligini oshirish va shu orqali ishlab
chiqarishning umumiy hajmini ko’paytirishi mumkin. Alohida davlatlar, eng yuqori
nisbiy samaradorlik bilan ishlab chiqarish mumkin bo’lgan tovarlarga ixtisoslashishi va
ularning o’zlari samarali ishlab chiqarish holatida bo’lmagan tovarlarga ayirboshlash
hisobiga yutish mumkin ekan.
TAYANCH IBORALAR
Bozor iqtisodiyoti modellari - bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor iqtisodiyoti
modellari m.ning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos bo lgan aralash iqtisodiyot,ʻ
ijtimoiy bozor xo jaligi va korporativ iqtisodiyot ko rinishlari mavjud.
ʻ ʻ
Aralash iqtisodiyot modeli — bozor iqtisodiyotining yuksak mehnat unumi, ne matlar
ʼ
to kinchiligini ta minlaydigan, eng mukammal texnologiya va yuqori malakali ish
ʻ ʼ
kuchiga ega bo lgan turi. Bu modedda mulkiy xilmaxillik mavjud bo ladi; xususiy
ʻ ʻ
mulkning individual va hissabay shakllari ustuvorlik qiladi, davlat va nodavlat mulki,
iqtisodiyotning davlat va nodavlat sektorlari taraqqiy etadi. Yirik, o rta va kichik biznes
ʻ
muvozanatli holatda rivojlanadi. Bozor munosabatlari bilan birgalikda nobozor
munosabatlari ham mavjud bo ladi. Bu esa sahovat va xayrehson ishlarining keng
ʻ
rivojlanishiga zamin yaratadi, raqobat bilan birgalikda hamkorlik aloqalari yuzaga
keladi. Iqtisodiyotni boshqarishda bozor mexanizmi bilan bir qatorda davlat mexanizmi
ham qo llanadi. Mazkur modelga ommaviy farovonlik xos bo lsada, ijtimoiy tafovutlar
ʻ ʻ
cheklanmaydi, davlat daromadlarni qayta taqsimlashda faol ishtirok etmaydi, bu
vazifalarni bozor mexanizmi bajaradi. Aralash iqtisodiyot modeli AQSH, Angliya,
Fransiyada mavjud.
Ijtimoiy bozor xo jaligi modeli
ʻ — yuksak texnologiyaga va inson omilining
kuchiga tayanib yuqori mehnat unumdorligini, umuman, bozorning to kin bo lishini
ʻ ʻ
ta minlaydi. Iqtisodiyoti bu modelga tayangan mamlakatda bozor xo jaligi tabiiytarixiy
ʼ ʻ
rivoj topadi, ishlab chiqarish bozor talablariga javoban ish olib boradi, davlatning
iqtisodiyotga aralashuvi minimal darajada saqdanib qoladi, iqtisodiyot bozor kuchlari
ta sirida tartiblanadi va to la erkinlashgan bo ladi. Mazkur model "iqtisodiy tartib"
ʼ ʻ ʻ
modeli hisoblanadi. Bozordagi faoliyat tartibqoidalarini qonunlar belgilaydi, iqtisodiyot
bozor mexanizmiga buysunadi, davlat iqtisodiyotning oliy xekami sifatida faoliyat
ko rsatadi, lekin o zi bu jarayonda qatnashmaydi. Bu modelda iqtisodiyotning davlat
ʻ ʻ
sektoridan ko ra xususiy sektoriga ko proq e tibor beriladi. Iqtisodiyotning ijtimoiy
ʻ ʻ ʼ
yo nalishini bozorning o zi belgilaydi. Har bir iqgisodiyot sub yekti bozor qoidasiga
ʻ ʻ ʼ
ko ra ishlab topgan daromadini oladi, davlat daromadlarning taqsimlanishiga
ʻ
kamdankam aralashadi, lekin daromadlarni shakllantirishda bozor tamoyillariga rioya
etilishini, bozor mexanizmining belgilangan tartibda faoliyat ko rsatishini ta minlaydi.
ʻ ʼ
Ijtimoiy bozor xujaligi modeli Germaniya, Shvesiya va boshqa mamlakatlarda mavjud.
Jahon xo jaligi
ʻ - turli mamlakatlar milliy iqtisodiyotining bozor munosabatlari
zamirida bir-birini taqozo etgani holda umumjahon yaxlitligini tashkil etishi; jahondagi
o zaro aloqador milliy xo’jaliklar va xalqaro iqtisodiy munosabatlar majmui. J. x. bozor
ʻ
iqtisodiyoti rivojining mahsuli sifatida 19-asrning oxiri — 20-asr boshlarida shakllandi.

Xalqaro mehnat taqsimoti turli mamlakatlar milliy xujaliklarini ixtisoslashishiga olib
keladi, ya ni muayyan mamlakatda u yoki bu soha ustuvor rivojlanadi. Ixtisoslashuvʼ
mamlakatda kanday tabiiy resurslarning borligiga va shu yerdagi i. ch. tajribasiga
bog liq. Ixtisoslashuv harajatlarni kamaytirib, tovarlarni sifatlii. ch. imkonini
ʻ
berganidan xalqaro aloqalarni zaruratga aylantiradi.
Jahon Savdo Tashkiloti (WTO) - ( inglizcha : World Trade
Organization, fransuzcha : Organisation Mondiale du ommerce, ispancha : Organización
Mundial del Comercio) — 1995-yilda a zo-davlatlar o rtasidagi xalqaro savdoni
ʼ ʻ
liberallashtish, savdo va siyosiy munosabatlarini tartibga solish maqsadida tashkil
etilgan. JST 1947-yil tuzilgan xalqaro bitim — GATT(ing. General Agreement on
Tariffs and Trade)ning davomchisi hisoblanadi.
Tashqi savdo — bir mamlakatning boshqa mamlakat yoki mamlakatlar bilan olib
boradigan savdosi . Mamlakatdan tovarlar chikarish ( eksport ) va mamlakatga tovarlar
kiritish importdan tashkil topadi. Eksport va import yig indisi mamlakatning Tashqi
ʻ
savdo aylanmasini tashkil etadi. Mamlakatlar o rtasida savdosotiqni rivojlanishi ikki
ʻ
tomonlama foyda olish imkonini beradi. Tashqi savdo mamlakatlararo iktisodiy
munosabatlarning eng oddiy va eng kad, shaklidir. Kds.. Misr, Yunoniston va Rim
quldorlik tuzumi davridayoq boshqa mamlakatlar bilan ikki tomonlama savdosotiq
munosabatlarini amalga oshirgan. Insoniyat tarixida birinchi marta Sharq va G arb
ʻ
dunyosini bir-biri bilan bog lagan
ʻ Buyuk Ipak yo li ʻ kitalararo savdoni yo lga qo ydi. Bu ʻ ʻ
yo l hozirgi O zbekiston hududida joylashgan shaharlarda savdosotiqning keng kuloch
ʻ ʻ
yoyishiga olib kelgan edi.

Foydalanilgan adabiyotlar va internet resureslar
1. O’zbekistonda iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish yo’lida.
1. O’lmasov A., Sharifxo’jaev M. Iqtisodiyot
nazariyasi. Darslik. T.: Mexnat 2016 y.
2. To’xtasinova D. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T .: 20 19 y.
3. G’ ofurov A. Iqtisodiyot nazariyasi F. 2018y.
4. “ Iqtisodiyot nazariyasi ” fanidan maruzalar matni .
5. www.Yandex.ru
6. www.ziyonet.uz
7. www.aim.uz
i

9860130114136919

Купить