Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoyitida raqobatchilik muxiti shakilantirish muammolari - Экономика - Курсовые работы

Всего документов: 616
Число пользователей: 251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.2MB
Покупки	1
Дата загрузки	19 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoyitida raqobatchilik muxiti shakilantirish muammolari

1O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoyitida
raqobatchilik muxiti shakilantirish muammolari
Bajardi:________________________________
_____________________________
Ilmiy rahbar: ___________________________

2Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoyitida
raqobatchilik muxiti shakilantirish muammolari
MUNDARIJA
Kirish ........................................................................................................................... 3
1. Erkin bozor sharoitida raqobatning mohiyati va ahamiyati ..................................... 5
2. Raqobatning turlari, mohiyati va usullari. ............................................................. 16
3. Tovarning raqobatdoshligini o‘rganish va baholash usullari. ................................ 24
4. Raqobat sharoitida baho siyosatining mohiyati va vazifalari ................................ 28
Xulosa va takliflar ...................................................................................................... 31
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati. ........................................................................... 33
II. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar ................ 33

3Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Prezidentimiz o‘z ma’ruzalarida
“Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risidagi qonon
bugungi kunda eskirdi va zamon talablariga javob bermay qoldi. Shuni e’tiborga
olgan xolda “Raqobat to‘g‘risidagi” yangi qonunni ishlab chiqarishimiz va qabul
qilishimiz zarur.” 1
- deb ta’kidlagan edilar.
Shulardan kelib chiqqan xolda, raqobat bozor iqtisodiyotini
harakatlantiruvchi mexanizmi hisoblanadi. Zero, raqobat tashqi kuch sifatida
maydonga chiqib, korxonalarda mehnat unumdorligini oshirish, harajatlarni
kamaytirish, ishlab chiqarish va mehnatni oqilona tashkil etishga, binobarin ishlab
chiqarishni kengaytirish va samaradorligini oshirishga doimo undab turadi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida iqtisodiyotning real sektori
korxonalarini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha birinchi navbatda ishlab chiqarishni
modernizatsiya qilish, hamkorlik aloqalarini kengaytirish, mustahkam hamkorlikni
yo‘lga qo‘yish, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki talabni
rahbatlantrish masalalari alohida o‘rin tutdi.
Jumladan, to‘qimachilik sanoatida eksportbop raqobatdosh mahsulotlar
tayyorlashga yo‘naltirilgan, yakuniy ishlab chiqarish shakliga ega bo‘lgan yangi,
zamonaviy to‘qimachilik komplekslarni rivojlantirish ustuvor ahamiyat kasb etishi
zarur.
Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek “Mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotining eng
muhim istiqbolari va ustuvor yo‘nalishlarini belgilab olar ekanmiz,biz ichki
ehtiyojning o‘sishiga alohida e’tibor qaratishimiz kerak bo‘ladi,...shundan kelib
chiqqan xolda, bizning yaqin istiqboldagi eng muhim vazifamiz boshlagan
ishlarimizni izchil davom ettirish – iste’mol talabini kengaytirish maqsadida sotsial
sohani rivojlantirish, mehnatga haq to‘lashni yanada oshirish xizmat ko‘rsatish
1
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni

4yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.T.:
O‘zbekiston, 2010 yil 52 bet
sektorini, infratuzilma ob’ektlarini rivojlantirishga, transport va komunikatsiya loyixalarin
am alga oshirilishiga alohida e’tibor berishdir”.2
Yuqoridagi xususiyatlarni hisobga olgan holda ushbu mavzu dolzarb
masalardan biri bo‘lib hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Dolzarbligidan kelib chiqqan xolda kurs ishida
uchun bir qator vazifalar belgilab olindi::
- raqobatning jamiyatdagi va xo‘jalik sohasidagi o‘rnini nazariy tomondan
yoritib berish;
-iqtisodiyotni tarkibiy o‘zgartirishning mohiyati va mamlakat
raqobatdoshligini oshirishdagi rolini yoritib berish;
- raqobatning turlari, mohiyati va usullarining mazmuni yoritish;
-tovarning raqobatdoshligini o‘rganish va ularni baholash; 2
“Mamlakatimizda
demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” Birinchi Prezident I.Karimovning O‘zbekiston
Respublikasi oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi
ma’ruzasi. Halq so‘zi № 220, 13.11.2010 yil

51. Erkin bozor sharoitida raqobatning mohiyati va ahamiyati
Raqobat bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo‘jaligining eng muhim
belgisi, uni rivojlantirish vositasi hisoblanadi.
Raqobatning iqtisodiy mazmunini tushunib olish unga turli tomondan
yondoshishini talab qiladi. Mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar (korxonalar)
o‘rtasidagi raqobat tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda
keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda o‘z mavqeini mustahkamlash
uchun kurashdan iborat. Bunda ular kerakli ishlab chiqarish vositalari, xom ashyo
va materiallar sotib olish, ishchi kuchini yollash uchun ham kurashadi. Ishlab
chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat pirovardida iste’molchilarni o‘ziga jalb etish
uchun kurashni ham anglatadiResurslarni yetkazib beruvchilar o‘zlarining iqtisodiy
resurslarini (kapital, yer-suv, ishchi kuchi) yuqori narxlarda sotish uchun
raqobatlashadilar. Ishlab chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib beruvchilar
o‘rtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot to‘liq erkinlashgan
sharoitda yorqin namoyon bo‘ladi.
Raqobat iste’molchilar o‘rtasida ham yuz beradi: ular tovarlarni qulay va
arzon narxlarda sotib olishga harakat qiladilar, ya’ni haridor har bir sarflangan pul
birligi evaziga ko‘proq naflilikka ega bo‘lishga harakat qiladilar. Arzon va sifatli
tovarni sotib olish uchun kurashadilar.
O‘z navbatida haridorlar, ya’ni iste’molchilar sarflagan har bir so‘m harajati
evaziga ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun kurashadilar, ularning har biri arzon va
sifatli tovar va xizmatlarga ega bo‘lishga harakat qiladi.
Aksariyat holatlarda raqobatni bevosita tovarlar yoki tarmoqlar o‘rtasidagi
kurash sifatida ta’riflaydilar: «Tovarlar hamda ularning ishlab chiqaruvchilari –
firmalar, tarmoqlar, mamlakatlar o‘zaro raqobatlashadilar. Shunga ko‘ra, raqobat va
raqobatbardoshlikni ham tovarlar, ham tovar ishlab chiqaruvchilarga nisbatan ko‘rib

6chiqish mumkin». 3
Shu o‘rinda raqobatning tovarlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat sifatida
qaralishi ilmiy jihatdan noto‘g‘ri deb hisoblaymiz. Ma’lumki, iqtisodiyot nazariyasi
fan sifatida kishilar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni o‘rganadi. Raqobat kurashi
ham, yuqorida qayd etilganidek, shunday munosabatlardan biri bo‘lib hisoblanadi.
Tovarlar esa, o‘zida qiymat va naflilikni mujassamlashtiruvchi mehnat mahsuli
sifatida o‘zaro munosabatga kirisha olmaydilar. Faqat kishilar o‘rtasidagi raqobat
munosabatlarini namoyon etishda vositachilik rolini o‘ynaydilar.
Ma’lumki, kurash – bu o‘z manfaatini himoya qilish, raqibni yengib chiqish
hamda g‘olib bo‘lish uchun harakat, turli vosita va usullarni ishga solish demakdir.
Tovarlar esa raqobat jarayonida o‘zlarining raqobatbardoshlik xususiyatlarini
bevosita o‘zgartira olmaydilar, ya’ni kurasha olmaydilar. Ularning bu jarayondagi
ishtiroki passiv hisoblanadi. Tovarlarning raqobat kurashida yengib chiqishi ular
ishlab chiqaruvchilarining hatti-harakati va salohiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Shundan
kelib chiqqan holda firma va tarmoqlar, qolaversa mamlakatlar o‘rtasidagi raqobat
ham pirovardida ularning tarkib toptiruvchilari hisoblangan tovar ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi raqobat orqali namoyon bo‘ladi.
Raqobatning mazmuni uning vazifalarini ko‘rib chiqish orqali yanada
kengroq namoyon bo‘ladi.
Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib
ko‘rsatish mumkin:
1) tartibga solish vazifasi;
2) resurslarni joylashtirish vazifasi;
3) innovatsion vazifa;
4) moslashtirish vazifasi;
5) taqsimlash vazifasi;
6) nazorat qilish vazifasi.
Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga

7muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o‘tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa
3
Pugach I. Reputatsiya i torgovaya marka kak instrumenti ukrepleniya
konkurentosposobnosti. – Ekonomicheskoye obozreniye, №1, 2003, s.16-b.
yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining
yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya’ni
iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi.
Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular
eng ko‘p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish
imkonini beradi.
Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga
asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi
turli ko‘rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi.
Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi
muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning
shunchaki o‘zini-o‘zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo‘jalik faoliyati
sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga o‘tishini bildiradi.
Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi
(yalpi ichki mahsulot)ning iste’molchilar o‘rtasida taqsimlanishiga bevosita va
bilvosita ta’sir o‘tkazadi.
Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba’zi
ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik
o‘rnatishiga yo‘l qo‘ymaslikka yo‘naltiriladi.
Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish
uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur.
Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‘rtta shakli alohida
ajratilib ko‘rsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat, monopoliya va
oligopoliyadir.
Erkin raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda
ko‘p sonli korxonalar mavjud bo‘ladi. Yuqori darajada tashkil qilingan bozorda
ko‘plab sotuvchilar o‘zlarining mahsulotlarini taklif qiladilar.

8Erkin raqobatli bozorda alohida korxonalar mahsulot narxi ustidan
sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi. Chunki har bir korxonada umumiy ishlab
chiqarish hajmi uncha katta bo‘lmaydi. Shu sababli alohida korxonada ishlab
chiqarishning ko‘payishi yoki kamayishi umumiy taklifga, demak mahsulot narxiga
sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi.
Monopoliya sharoitida firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga
oshiradi. Buning sababi oddiy. U mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab
chiqaruvchisi hisoblanadi va demak, taklifning umumiy hajmi ustidan nazorat
qiladi.
Monopolistik raqobat o‘z ichiga ham monopoliya, ham raqobat unsurlarini
oladi. Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning o‘nlab ishlab chiqaruvchilari bir-
birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqarish hajmiga erishish borasida
raqobatlashadilar. Biroq, ayni paytda, har bir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotini
tabaqalashtirish, ya’ni shu turdagi boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati (sifat
darajasi, shakli, qadoqlanishi, sotish sharoitlari va h.k.) bo‘yicha farqlantirish orqali
uning monopol ishlab chiqaruvchisiga aylanadi.
Oligopoliya – tarmoqda u qadar ko‘p bo‘lmagan korxonalarning mavjud
bo‘lishi va hukmronlik qilishidir. Bu oligopoliyaning eng muhim belgisidir. Qaysi
tovarlar va xizmatlar bozorida nisbatan kam sonli ishlab chiqaruvchilar hukmronlik
qilsa, shu tarmoq oligopolistik tarmoq hisoblanadi.
Biz qarab chiqqan raqobatning to‘rtta shaklining har biri milliy iqtisodiyotda
alohida-alohida, ya’ni sof holda uchramaydi. Iqtisodiyot sohalarini batafsil
o‘rganish, cheksiz ko‘p har xil raqobatli vaziyatlar mavjudligi sharoitida, ikkita bir
xil tarmoqni topish qiyinligini ko‘rsatadi.
Hozirda turli darajadagi monopolistik tuzilmalar rivojlanib borishi bilan
ular o‘rtasidagi raqobatning shakllari ham turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lib
bormoqda. Jumladan, turli monopollashuv darajasidagi tuzilmalar o‘rtasida mavjud
bo‘lishiga ko‘ra quyidagi raqobat turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
1) monopollashmagan korxonalar o‘rtasidagi raqobat;
2) monopoliyalar hamda monopolistik birlashmalarga kirmagan ishlab

9chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat;
3) turli monopoliyalar o‘rtasidagi raqobat;
4) monopolistik birlashmalar o‘zining ichidagi raqobat.
O‘z miqyosiga ko‘ra raqobat ikki turga - tarmoq ichidagi va tarmoqlararo
raqobatga bo‘linadi.
Tarmoqlar ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qulayroq
sharoitiga ega bo‘lish, qo‘shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari
o‘rtasida boradi. Har bir tarmoqda texnika bilan ta’minlanish darajasi va mehnat
unumdorligi darajasi turlicha bo‘lgan korxonalar borligi sababli shu korxonalarda
ishlab chiqarilgan tovarlarning individual (alohida) qiymati bir xil bo‘lmaydi.
Tarmoq ichidagi raqobat tovarlarning ijtimoiy qiymatini, boshqacha
aytganda, bozor qiymatini aniqlaydi va belgilaydi. Bu qiymat, odatda, o‘rtacha
sharoitda ishlab chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining anchagina qismini
tashkil etadigan tovarlarning qiymatiga mos keladi.
Tarmoqlar ichidagi raqobat natijasida texnikaviy darajasi va mehnat
unumdorligi yuqori bo‘lgan korxonalar qo‘shimcha foyda oladilar va aksincha,
texnika jihatdan nochor korxonalar esa, o‘zlarida ishlab chiqarilgan tovar
qiymatining bir qismini yo‘qotadilar va zarar ko‘radilar.
Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o‘rtasida eng yuqori foyda
normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Bunday raqobat foyda
normasi kam bo‘lgan tarmoqlardan foyda normasi yuqori tarmoqlarga
kapitallarning oqib o‘tishiga sabab bo‘ladi. Yangi kapitallar ko‘proq foyda
keltiruvchi sohalarga intilib, ishlab chiqarishning kengayishiga, taklif ko‘payishiga
olib keladi. Shu asosda, narxlar pasaya boshlaydi. Shuningdek, foyda normasi ham
pasayadi. Kam foyda keltiruvchi tarmoqlardan kapitalning chiqib ketishi teskari
natijaga olib keladi: bu yerda ishlab chiqarish hajmi o‘zgaradi, tovarlarga bo‘lgan
talab ular taklif qilishidan oshib ketadi, buning oqibatida narxlar ko‘tariladi, shu
bilan birga foyda normasi oshadi. Natijada tarmoqlararo raqobat ob’ektiv ravishda
qandaydir dinamik muvozanatni keltirib chiqaradi. Bu muvozanat kapital qayerga
sarflanganligidan qat’iy nazar, teng kapital uchun teng foyda olinishiga intilishni

10ta’minlaydi. Demak, tarmoqlararo raqobat kapital qaysi tarmoqqa kiritilmasin,
xuddi shu tarmoq foyda normalarini o‘rtacha foyda normasiga «baravarlashtiradi».
Shuningdek, iqtisodiy adabiyotlarda g‘irrom va halol raqobatlashuv
usullari ham ajratib ko‘rsatiladi. Raqobatlashuvning noan’anaviy, jamiyat
tomonidan e’tirof etilmagan, ijtimoiy ahloq qoidalari doirasidan chetga chiquvchi,
noiqtisodiy (ya’ni, jismoniy kuch ishlatish, majburlash, raqiblarning obro‘siga
putur yetkazish va h.k.) usullaridan foydalanish g‘irrom raqobat deb yuritiladi.
G‘irrom raqobat orqali firmalar o‘z raqiblarining tarmoqqa kirib kelishini
tajovuzkorona va shafqatsiz bartaraf qilishi mumkin. Bank va resurslarni yetkazib
beruvchilarni material va kredit berishdan voz kechirish, yetakchi mutaxassislarni
og‘dirib olish, narxni keskin pasaytirish g‘irrom raqobatning oddiy usullaridir.
Halol raqobat – raqobat kurashida jamiyat tomonidan tan olingan, iqtisodiy
usullarni qo‘llash, o‘zining maqsad va manfaatlariga erishishda umumjamiyat
manfaatlariga zid keluvchi holatlarni qo‘llamaslik kabi qoidalarga asoslanadi. Shu
o‘rinda halol raqobatning quyidagi belgilarini ham ko‘rsatib o‘tish maqsadga
muvofiq hisoblanadi:
- qalbaki bellashuv, majburiy safarbarlikni tan olmaydi;
- boqimandalik, befarqlik, yuzakichilik, ko‘zbo‘yamachilik kabi salbiy
holatlarga barham beradi;
- qarindosh-urug‘chilikni, oshna-og‘aynigarchilikni, tanish-bilishlikni,
ma’muriy-buyruqbozlikni tan olmaydi. 4
Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va
narxsiz raqobat.
Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli bo‘lib ishlab
chiqaruvchilarning o‘z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarining shunday
mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi.
Uning asosiy va eng ko‘p qo‘llaniladigan ko‘rinishi – «narxlar jangi» deb
ataladiki, bunda yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan siqib chiqarish
uchun narxni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi. Bu usulni
qo‘llash uchun ishlab chiqaruvchi boshqa raqiblariga qaraganda unumliroq

11texnologiyani kiritishi, malakaliroq ishchilarni yollashi va ishlab chiqarishni
4
Abdullayev Yo. Bozor iqtisodiyoti asoslari: 100 savol va javob. – T.: «Mehnat»,
2009, 58-59-b.
yaxshiroq tashkil qilishi keraq bo‘ladi. Faqat shundagina uning tovarining
individual qiymati bozor qiymatidan past bo‘lib, mazkur tovar narxini tushurish
imkoniyatini beradi.
Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri - demping narxlarni
qo‘llashdir. Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining tovarlarini boshqa
mamlakatlarga ichki bozordagi narxlardan, ayrim hollarda tannarxidan ham past
bo‘lgan narxlarda sotadi.
Shu orqali ular ichki bozorda narxlarning barqarorligiga erishish
mamlakatdagi ortiqcha mahsulotni yo‘qotish, yangi bozorlarga kirib olish va unda
o‘zlarining iqtisodiy mavqeini mustahkamlashga haraqat qiladi.
Ayrim hollarda narx yordamida raqobatlashishning belgilangan narxlardan
chegirma qilish, asosiy harid qilingan tovarlarga boshqa tovarlarini qo‘shib berish,
muayyan hollarda imtiyozli narxlarni belgilash kabi usullaridan ham foydalaniladi.
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda narx yordamida
raqobat qilish o‘z o‘rniga ega emas, chunki ishlab chiqaruvchilardan birining o‘z
mahsulotiga narxni pasaytirishi uning raqobatchilarining ham shunday haraqat
qilishini taqozo qiladi. Bu bozorda firmalarning mavqeini o‘zgartirmaydi,
faqat tarmoq bo‘yicha foydani kamaytiradi.
Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda raqobat kurashining asosiy
omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati, servis xizmat ko‘rsatish, ishlab
chiqaruvchi firmaning obro‘-e’tibori hisoblanadi.
Narxsiz raqobat bilan bir vaqtda yashirin narx yordamidagi raqobat ham
bo‘lishi mumkin. Buning uchun yangi tovarlarning sifati oshishi va iste’mol
xususiyatlarining yaxshilanishi ular narxlarining oshishiga qaraganda tez ro‘y
berishi keraq. Hozirgi davrda bir turdagi mahsulotlarning ko‘payishi ularning
sotishni rag‘batlantiruvchi reklama, tovar belgilari va fabrika muhrlaridan
foydalanishni keltirib chiqarmoqda. Iste’molchilik bozorida qo‘shimcha xizmat

12ko‘rsatish orqali haridorlarni o‘ziga jalb qilish keng tarqalmoqda.
Narxsiz raqobatning tovar sifatini tabaqalashtirish kabi usuli ham mavjudki,
bunda tovarlar bir xildagi ehtiyojni qondirishi va bir turga mansub bo‘lishi, lekin
turli-tuman iste’mol xossalariga ega bo‘lishi mumkin.
Tovarlar talabga nisbatan ortiqcha bo‘lgan sharoitda ishlab chiqaruvchilar
tovarlarini kreditga sotish usulidan foydalanib raqiblaridan ustun kelishlari mumkin.
Bunda dastlab tovar narxining faqat bir qismi to‘lanadi, uning qolgan qismi esa
shartnomada kelishilgan aniq muddatlarda to‘lanadi.
Fan-texnika taraqqiyoti avj olgan hozirgi sharoitda, texnika va
texnologiyaning eng yangi yutuqlari ustidan nazorat qilish uchun kurash
raqobatning asosiy usullaridan biriga aylanib bormoqda. Bundan tashqari, ishlab
chiqaruvchi korxonalar haridorlarni jalb qilish maqsadida uzoq muddat
foydalaniladigan iste’molchilik tovarlariga kafolatli va kafolatdan keyingi xizmat
ko‘rsatishni amalga oshirmoqdalar. Masalan, kompyuter ishlab chiqaruvchi firma,
o‘z mahsulotini sotibgina qolmasdan, balki uni o‘rnatadi, korxona xodimlarini
ulardan foydalanishga o‘rgatadi, kafolatlangan muddatda va undan keyingi davrda
ta’mir ishlarini bajaradi, texnikaviy xizmatni amalga oshiradi; mahsulotlari
o‘lchamlarini buyurtmachi ehtiyojlariga yaqinlashtiradi.
Narxsiz raqobat usullari ichida marketing muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u
mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonini talabga moslashtiruvchi tadbirlar
tizimidan iborat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida talabni yaxshi o‘rgangan va
iste’molchilar ehtiyojlarini to‘laroq qondira oladigan korxonalar har doim raqobat
kurashida yutib chiqadi.
Yirik ishlab chiqaruvchilar bozordagi vaziyatni o‘zgartirish uchun
o‘zlarining ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni kamaytirib tovar taklifini
qisqartiradilar. Shu sababli iqtisodiy beqarorlik davrlarida ham narx barqorligicha
qolaveradi.
Shunday qilib, monopoliyalar hukmron bo‘lgan sharoitda narxsiz raqobat
muhim o‘rin tutadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, monopoliyalar tovar
sifatini oshirish, iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishni yaxshilash yo‘li bilan

13sotiladigan tovar hajmini ko‘paytirishi mumkin. Ikkinchidan, ular moliyaviy
jihatdan kuchli bo‘lganligi sababli masulotini yangilash, ishlab chiqarishni qayta
jihozlash va reklamaga zarur bo‘lgan mablag‘ni sarflay oladilar
Har qanday ijtimoiy tuzumda raqobat muayyan ijtimoiy vazifalarni
bajaradi.
Keng ma’noda raqobat deganda, bir maqsad sari intilayotgan sub’ektlarning
faol musobaqadagi o‘zaro munosabatlari tushuniladi. Shunga ko‘ra raqobat:
- musobaqa ishtirokchilari o‘rtasida maqsadga yetishning eng yaxshi
vositalariga ega bo‘lganlarni va boshqalarga qaraganda ulardan mahorat ila
foydalana oladiganlarni ro‘yobga chiqaradi (tanlash vositasi);
- muayyan vazifani (oqilona) hal etish yo‘lini rag‘batlantiradi va yo‘lni
musobaqa ishtirokchilari faoliyatining natijalarini qiyoslash, tekshirish va sinash
asosida topishga yordam beradi;
- bellashuv ishtirokchilari intilayotgan maqsadga erishish yoki mavjud
sharoitlarda unga imkoni bor darajada yaqinlashishni rag‘batlantiradi.
“Raqobatsiz bozor iqtisodiyotini bo‘lishi mumkin emas va bunday
iqtisodiyot mavjud bo‘la olmaydi ham”. 5
Raqobat ijtimoiy nuqtai nazardan maqbul narsa, yakka tartibda esa
tadbirkorga imkoniyati bo‘lganda raqiblar sonini cheklash yoki birgalikda
raqobatni susaytirish uchun raqiblar bilan kelishishga intilish xos bo‘ladi.
Biron-bir yakka shaxslarni irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda raqobatni
susaytiradigan omlilar ham mavjud. Masalan, murakab ishlab chiqarishda
zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash katta moliyaviy sarflar, barqaror xomashyo
manbaalari, ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish uchun yirik bozorlarni talab etadi.
Bularning barchasini kattaligi bozor miqyoslari bilan qiyoslanganda sezilarli
bo‘lgan ulkan korxonalarni barpo etish zarurati talab qilinadi. Shunday qilib,
murakkab va qimmatbaho zamoanyi texnologiyalarning joriy etilishi tarmoqda soni
ko‘p mayda korxonalarning emas, balki bir necha yirik korxonaning bo‘lishini
taqozo etadi.

145
V.A. Chjen “Bozor qonuniyati asoslari”. Biznes katalog kopaniyasi nashri, 2008
yil 135-bet
Nihoyat, iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlar raqobatni istisno etadigan yoki
cheklaydigan tarmoqlar – temir yo‘l transporti, aloqa, energetika tarmoqlari va
boshqalar mavjud.
Agar firma yoki kompaniya o‘z raqiblarining xatti harakatlarini kuzatib
bormasa u ko‘zini boglab olib raqobatlashmoqchi bo‘lgan hisoblanadi. Xuddi
shaxmatdagidek raqobat kurashida ham raqibining keyingi yurishini oldindan ko‘ra
bilish bebaxo ahamiyatga egadir. Agar raqibining keyingi qadamini bilmasa,
kompaniya Galaba qozonolmaydi. Bu boradagi raqobat kurashi quyidagi
yo‘nalishlarda olib boriladi:
1- Raqiblar strategiyasini aniqlash. Buning uchun raqib kompaniya
faoliyatining asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari , uning bozordagi mavqei , strategik
maqsadlari raqobat strategiyasi o‘rganiladi.
2- Kelajakda tarmoqning yetakchisi bo‘lishi o‘ki yetakchi bo‘lgan
firmalarni aniqlash. Buning uchun har bir firmaning potensial imkoniyatlarini
o‘rganib ularning ichidan boshqalardan o‘zib ketish o‘ki o‘zib bo‘lgan firmalar
belgilanadi. Kelajakda qaysi firmalar o‘z mavqeini yo‘qotadi , qaysi biri yetakchi
bo‘lishi mumkinligini to‘g‘ri belgilash firmaning strategiyasini tuzishda muxim
ahamiyat kasb etadi.
3- Raqiblarning keyingi qadamini oldindan ko‘ra bilish. Agressiv raqib
odatda qandaydir yangi strategik qadam qo‘yadi. O‘zining bozordagi mavqeidan
qanoatlanadigan firmalar esa amaldagi strategiyasini saqlab turadi. Omadsiz
firmalarning axvoli shuqadar yomon bo‘ladi-ki, ular yaxshi o‘ylanmagan bo‘lsa
ham xujumga o‘tishga majbur bo‘ladilar.
Raqibning keyingi qadamini oldindan aytib berish uchun o‘sha
kompaniyadagi vaziyatni raxbariyatning kayfiyatini, ularning fikrlash tarzini bilish
lozim. Raqib xaqida axborot yig‘ishga qaratilgan razvedka faoliyati uning
harakatlarini oldindan bilish va samarali qarshi choralar ko‘rish imkonini beradi.
Muvaffaqiyatning asosiy omillari (MAO) - muayyan tarmoqdagi moliyaviy

15va raqobatli muvaffaqiyatning asosiy belgilovchi omillaridir. Ularni aniqlash -
strategiya ishlab chiqishning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Ular strategiyani
ishlab chiqishda hal qiluvchi rol o‘ynashi mumkin, biroq ular turli tarmoqlarda
turlicha bo‘ladi. Odatda bir tarmoqqa shunga o‘xshash uch-to‘rtta omil harakterli
bo‘lib, ularning bir-ikkitasi eng muhimi bo‘lib, taxlilning vazifasi ularni
aniqlashdan iborat bo‘ladi.
Quyida muvaffaqiyatning asosiy omillari ning turlari va ularning tarkibiy
qismlari sanab o‘tilgan:
1. Texnologiyaga bog‘liq omillar:
- ilmiy tadqiqotlarning saviyasi;
- ishlab chiqarish jarayonlarda innovatsiyalarga qodirlik;
- mahsulotda innovatsiyalarga qodirlik;
- mazkur texnologiyada ekspertlarning roli.
2. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq omillar:
- kam harajatli ishlab chiqarishning samaradorligi (ishlab chiqarish
ko‘lamidan tejash, to‘plangan tajriba samarasi);
- ishlab chiqarish sifati;
- yuqori fond qaytimi;
- ishlab chiqarish harajatlarning kam bo‘lishi, kafolatlanadigan xolda
joylashtirilishi;
- tegishli malakali ishchi kuchi bilan ta’minlash,
- yuqori mexnat unumdorligi (ayniqsa ko‘p mehnat talab qiladigan
soxalarda);
- arzon loyixalashtirish va texnik ta’minot;
- ishlab chiqarishning model va o‘lchamlarning o‘zgarishiga
moslashuvchanligi.
Muvaffaqiyatning kalit omillari (M.K.O)-bu raqobatbardosh bo‘lish va

16moliyaviy barqarorlikka erishish uchun firma ta’minlashi lozim bo‘lgan raqobat
imkoniyatlari va faoliyat natijalaridir. muvaffaqiyatning kalit omillari shunday
omillarki, ularga firma aloxida e’tibor berishi kerak , chunki ular firmaning
muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligini belgilab beradi. Masalan: pivo sanoatida
shlab chiqarish quvvatlarining to‘liq bandligini ta’minlash shunday omilga kiradi.
(bu ishlab chiqarish harajatlarini minimallashtirib beradi) muvaffaqiyatning kalit
omillari har bir tarmoqda o‘ziga xos xususiyatga , ko‘rinishga ega bo‘ladi. Ayrim
tarmoqlarda muvaffaqiyatning kalit omillari 3-4ta bo‘lishi mumkin , lekin xal
qiluvchi ahamiyatga 1 yoki 2 tasi ega bo‘ladi.
2. Raqobatning turlari, mohiyati va usullari.
Prezidentimiz o‘z ma’ruzalarida “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni
cheklash va raqobat to‘g‘risidagi qonon bugungi kunda eskirdi va zamon
talablariga javob bermay qoldi. Shuni e’tiborga olgan xolda “Raqobat
to‘g‘risidagi” yangi qonunni ishlab chiqarishimiz va qabul qilishimiz zarur.” 6
- deb
ta’kidlagan edilar.
Shulardan kelib chiqqan xolda, raqobat bozor iqtisodiyotini
harakatlantiruvchi mexanizmi hisoblanadi. Zero, raqobat tashqi kuch sifatida
maydonga chiqib, korxonalarda mehnat unumdorligini oshirish, harajatlarni
kamaytirish, ishlab chiqarish va mehnatni oqilona tashkil etishga, binobarin ishlab
chiqarishni kengaytirish va samaradorligini oshirishga doimo undab turadi.
Raqobat nima ishlab chiqarish kerak? degan savolga aniq javob beradi.
Chunki haridorning tovar va xizmatlarni sotib oligga sarflash uchun mo‘ljallangan
mablag‘lari doimo cheklangan bo‘ladi. O‘z navbatida tovar ishlab chiqaruvchilar
o‘z tovarlarini sotish orqali Ushbu mablag‘larga ega bo‘lish maqsadida
kurashadilar.
Shuni aloxida ta’kidlash kerakki raqobat iqtisodiy agentlarning bitimlarini
uzluksiz oshirishga, rag‘batlantirib turadi. Busiz raqobatda g‘olib chiqish mumkin
emasligini ta’kidlab, shuni aytish kerakki fan-texnika taraqqyoiti yutuqlarini vaqtida

17ishlab chiqarish, joriy etish yuqori saviyadagi mutaxassislarni talab etadi. Ushbu
ishlarni amalga oshirmaslik esa muqarrar ravishda raqobat kurashini boy berishga
olib keladi. Bozorda firmalar resurslarini arzon olish va tovarlarni qimmatroq
sotishga intiladilar va foydani ko‘proq olish uchun kurashadilar. Haridor mollarni
bozorda arzon olmoqchi bo‘lsa, sotuvchi qimmatroqqa sotishni o‘ylaydi. Raqobatda
aniq maqsadlar qanday bo‘lmasin, pirovard natija daromad ko‘rish yoki imidj
ortishidan iborat. Raqobatsiz bozor iqtisodiyotining bo‘lishi mumkin emas va bunda
iqtisodiyot mavjud bo‘la olmaydi ham.
Bozor raqobati qanday xususiyatga ega? Birinchi navbatda, rivojlangan
bozorda raqobat iste’molchilar (haridorlar) o‘rtasida emas balki tovarlar va
xizmatlarni sotuvchilar ham iste’molchilar singari foyda olish yo‘lida harakat qiladi.
Ammo ishlab chiqaruvchining shaxsiy foydani ko‘zlashi raqobat bo‘lganda yuqori
raqobatdoshlikka erishish moddiy texnika, moliya va mehnat resurslaridan samarali
foydalanish esa umuman jamiyat manfaatlariga mos keladi, chunki resurslar har
qanday jamiyatda cheklangan. Raqobat mahsulot birligiga mehnat sarfini
kamaytirishga eng mukammal texnologiyalarni ishlab chiqarish va joriy etishga,
mahsulot sifatini yaxshilash va narxini pasaytirishga rag‘zbat beradi. 7
Bozorning raqobatchilik tarkibiy tuzilishining turli modellari ajratib
berilgan. Uning turli modeli keng e’tirof etilib, mukammal (sof) raqobat;
monopolistik raqobat, oligopoliya, mukammal monopoliya kabilarga bo‘linadi.
Mukammal (sof) raqobat - bozorga kirib keladigan va undan chiqib ketadigan,
haridor va sotuvchilarning ko‘pligi bilan tavsiflanadigan, sotuvchilar bir xil ish
turidagi tovarlar va xizmatlarni taklif etadigan raqobat turidir. Bunda haridor va
sotuvchilarning birontasi ham aloxida bir o‘zi bozor narxlariga ta’sir ko‘rsatishga
qodir bo‘lmaydi. Bu modelga ko‘ra mukammal raqobatchi mavjud bozor narxlarida
sotish uchun mo‘ljallangan jami mahsulot yoki xizmatni bozorda sotish
imkoniyatiga ega bo‘lgan ishlab chiqaruvchi yoki tovarlarni sotuvchi hisoblanadi. U
umumbozor narxlariga uni ko‘tarish yoki pasaytirish tomoniga qarab hech qanday
ta’sir ko‘rsata olmaydi, chunki bir xil yoki turdosh tovarlar va xizmatlar savdosining
umumiy xajmida uning hissasi bir ishlab chiqaruvchi bozorni o‘z ichiga oladigan

18bo‘sag‘asidan past ijtimoiy manfaatlar nuqtai nazaridan xuddi

19shunday raqobatli bozor eng foydali hisoblanadi. Bunday bozorda yakka bir ishlab
chiqaruvchi va sotuvchi narxga ta’sir ko‘rasat olmaydi, jamiyat esa haridor
qiyofasida tekshirib, sinab, tanlab olib ayni paytda ishlab chiqarishni nazorat qiladi
va boshqaradi.
2.1-chizma. Raqobatchi firmaning o‘z foydasini eng yuqori darajaga
yetkazish
P
MR=AR=P
q
q 1
Bu yerda, MS=MR=P – masofa; AV=R-AS – to‘g‘ri burchak yuzi bir-
birlik mahsulotdan olinadigan o‘rtacha foyda; AVSD - to‘g‘ri burchak yuzi
firmaning eng ko‘p yalpi daromadi. 1.1.1-chizmada ko‘rinib turganidek firmaga
hamisha ham qisqa muddatli davrda foydani eng yuqori darajaga kerak emas .
Chegaraviy daromad (MR) chegaraviy harajatlar (MS)ga teng bo‘ladigan vaMS
AS
D A
B
C

20chegaraviy harajatlar egri chizig‘i ko‘tarilib boradigan nuqtada foyda eng yuqori
darajaga yetadi: MR=MS (1). Raqobatli bozorda talab egri chizig‘i to‘g‘ri chiziqdan
iborat bo‘ladi, shu sababli MR=R, ya’ni (1) qoidani MS=R shaklida yozish
mumkin. 1.1.2-chizmada raqobatchi firmaning o‘z zararlarini eng kam darajaga
tushirish AYE kesma - R – AYEFD to‘g‘ri burchak yuzasi ishlab chiqarish xajmi q |
bo‘lganida olinishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha foyda; AS- AVC=AFC – kesma
VE – doimiy o‘rtacha harajatlar; SBEF yuza – hech qanday mahsulot
chiqarmaydigan maqomdagi harajatlarga teng zarar.
2.2-chizma. Raqobatchi firmaning o‘z zararlarini eng kam darajaga
tushirish
AS
P
C
D
F
q
q 1 MS
B
AVS
A
P=MR
E

211.2- chizmaning avvalgisidan asosiy farqi ishlab chiqarish doimiy
harajatlarning ortib borishidir. Bu narsa umumiy o‘rtacha harajatlar (AS)ni oshiradi,
ammo o‘rtacha o‘zgaruvchan harajatlarni o‘zgartirmaydi. Natijada 1.2- chizmada
ko‘rinib turganidek baho (R) o‘rtacha harajatlar (AS)dan pasayib qoladi. Shunga
ko‘ra AV kesmasi ishlab chiqarishning o‘rtacha zararlariga teng bo‘ladi.
Monopolistik raqobat o‘z nomiga mos xolda ustun keladigan raqobatning bir
qadar monopol hukmronlik bilan aralashmasidan iborat. Raqobatchilardan
anchagina sonli bo‘lishi ulardan har birining bozor narxlarini nazorat qilish
imkoniyatini to‘liq bo‘lmasada, ammo sezilarli darajada cheklaydi. Monopolistik
raqobatga xos bo‘lgan muxim belgi sotuvchilarni tovarlarni tabaqalashtirishga
intilishidir.Tabaqalashtirish, ya’ni tovarlarga aloxida uni o‘ziga o‘xshash
tovarlardan ajratib turadigan sifat berish sotuvchiga raqiblarining xudi shunday
tovarlarga qaraganda uning tovarini afzal ko‘ruvchi haridorlar haridorlar doirasini
yaratish imkoniyatini beradi.Oligopoliya - tarmoqda bir necha firmaning o‘zaro
bog‘lanib qolishi, ularning har biri o‘z harakati bilan raqiblarga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi, va uni o‘zi ham ularning ta’siridir. Bozorning oligopoliya tuzilmasida
firmalar aynan o‘xshash ish deyarli bir xil yoki bo‘lmasa tabaqalangan
mahsulotlar ishlab chiqarishdlari
mumkin. Oligopolik bozorda narx bo‘yicha peshqadam bo‘lish ko‘p uchraydi. Bu
peshqadam tarmoqdagi eng yirik ish eng samarali ishlayotgan firma bo‘ladi.
Tarmoqdagi peshqadam o‘z mahsuloti narxini o‘zgartirish bilan boshqa hamma
firmalarni narxlarini qayta ko‘rib chiqishga majbur etadi. Oligopoliyada raqobatchi
firmalar sonini ko‘p bo‘lmasligi ularning narxlar yetkazib berish xajmlari, bozorni
bo‘lib olishni birgalikda boshqarish maqsadlarida til biriktirish ehtimoli
imkoniyatlarini keltirib chiqaradi. Oligopoliya tarmoq sharoitlarida firmalar
hamkorlikni yuridik jixatdan rasmiylashtirilmasdan va bu haqida oshkora xabar
bermasdan manfaatdor bo‘lishlari mumkin. Xo‘jalik sub’ektlarining raqobatni
jiddiy cheklashga olib keladigan noqonuniy kelishuvlariga yoki o‘zaro kelishilgan
faoliyatiga ko‘ra kurashish bozor iqtisodiyoti davlatlaridan monopoliyadanchiqish
qonuniy xujatlar yordamida xal qilinayotgan vazifalaridan biridir.

22Mukammal (sof) monopoliya. Mukammal (sof) raqobatning butunlay aksi.
Bu modelda yaqinroq o‘rinbosar bo‘lmagan mahsulot taklif etadigan yagona ishlab
chiqaruvchi mukammal monopolist hisoblanadi. Bu modelda bozorda tanho
sotuvchi yoki ularning soni naqadar kamki ularning har biri raqiblari bilan
kelishilgan xolda mustaqil tovarlar va xizmatlar taklifi umumiy xajmiga va
ularning narxiga ta’sir ko‘rsatishga qodir. Monopol bozorlar barcha mamlakatlarda
shu jumladan raqobat mamlakatlarda darajasi yuqori bo‘lgan bozor iqtisodiyoti
mamlakatlarda kam mavjud. Bu bir qancha sababalrni paydo qiladi.
Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish ko‘p xollarda kam chiqimli unumdor
ishlab chiqarishga erishish uchun uning miqyosini kengaytirishi ham mutloq
ma’noda kam harajat talab etadi. Shunday tarmoqlar ham borki ularda mahsulot
yoki xizatlar borligiga to‘g‘ri kekeladigan harajatlarni pasaytirish ayniqsa ishlab
chiqarish ko‘lamiga va raqibning bor yo‘qligiga bevosita bog‘liq.
Real bozor, mukammal raqobat – mukammal monopoliya o‘qi bo‘yicha turli
modelning qaysi biriga muvoqfiqroq kelishiga qarab shu bozorda tovarlar va
xizmatlar sotuvchisi bo‘lgan tadbirkorlar raqobat kurashining turli yo‘llaridan
foydalanadilar.
“Bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida qonunlar reklama sohasidagi raqobat
kurashiga monelik qilmaydi. Tadbirkorlarga xususan faqat ularning tovar yoki
xizmatni sotib olish g‘oyani afzal ekanligiga haridorni ishontirishga urinishlarda
juda katta erkinliklar beradi”. 8
Raqobat vositalarining shakl va taomyili, uning namoyon bo‘lishi sohalari
g‘oyat ko‘p va keng . Uning tarmoq ichidagi kapitalning bir tarmoqdan ikinchi
tarmoqga oqib o‘tishiga olib keladigan tarmoqlararo, jahon bozorlarida turli
mamlakatlar xo‘jalik kompleks raqobati kabi turlari mavjud. Raqobatni amalda
tasavvur etish uchun shu ko‘rinishlarga mansub bo‘lgan hozirgi usullardan
ayrimlarini ko‘rib o‘tamiz va jahondagi hamma mamlakatlarda qonuniy
hisoblanadigan va amalda keng qo‘laniladigan raqobat xulqining turli ishlarini
tavsiflaymiz. Narx bilan raqobatlashuv an’anaviy shakl. Uning an’anaviy va eng
ko‘p qo‘llaniladigan usullariga quyidagilar kiradi:

23- “Narxlar jangi” – yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan surib
chiqarish uchun narxlarni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi.
“Narxlar jangi”ni boshlagan baquvvat firma tovarning sotish xajmi ko‘payganligi
hisobiga ko‘proq daromad ko‘rishni ko‘zlaydi. Yirik kompaniyalarning o‘zlari
uchun yangi bo‘lgan mamlakatlarda ochilgan korxonalari filiallari boshqa xorijiy
va mahalliy ishlab chiqaruvchilar bozordan siqib chiqarish uchun aksariyat “narxlar
jangi”ni qo‘llaydi. Iste’molchilar dastlab tarmoqdagi “narxlar jangi”dan foyda
ko‘radi, ammo keyinchalik bunday monopoliyalashtirishning jabrini tortishlari
mumkin. Davlat mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilarning tarmoqni o‘zlashtirishdan
manfatdor bo‘lib qudratli xorijy firmalar bilan kurashda mahalliy bozorda o‘rnashib
qolishga yordam berish uchun ularni aloxida imtiyozlar va afzalliklar tizimi bilan
qo‘llab-quuvatlashga harakat qiladi, u yoki bu tarmoqda xorijiy xo‘jalik yurituvchi
shakxsga tadbirokrlik faoliyati uchun mahalliy sherik ishtirokida qo‘shma korxona
barpo etish majburiy shart qilib qo‘yadi yoki boshqa cheklash va tartibga solish
choralarini ko‘radi;demping – amal qilish va maqsadlarga ko‘ra “narxlar jangi”ga
yaqin bo‘lgan narx bilan raqobatlashuv usuli. Uning mohiyati shundaki yirik tovar
ishlab chiqaruvchilar boshqa mamlakatlar xududida korxona qurmaydilar, ammo
uning bozorlarida o‘z ichki bozordagi narxlardan, jahon narxlaridan arzon.
Dempingning ma’nosi tovar ishlab chiqaruvchi mamlakatning ichki bozorida
sotilayotgan ortiqcha mahsulotni yo‘qotish va yangi bozorlarga kirib olishdan
iborat. Rivojlangan iqtisodiyotga ega bo‘lgan davlatlar rivojlanishi pastroq
mamlakatlarga dempingni eksportchi kompaniyalarga byudjetdan maxsus eksport
mukofotlari va subsidiyalari to‘lash bilan rag‘batlantiradi va bu to‘lovlar
kompaniyalar ko‘radigan zararni qisman qoplaydi. Bunday ishlardan davlatning
manfaatdorligi boshqa malakat bozorida o‘z ishtirokini kuchaytirish, iqtisodiy
manosabatlarni yanada rivojlantirish uchun negiz yaratishga intilish bilan
izohlanadi.
Rivojlangan mamlakatlardan rivoji pastroq mamlakatlarga demping tovar
chiqarish amaliyotda doimiy xodisa. Demping narxlar iste’molchilarni so‘zsiz

24qoniqtiradi, ammo “narxlar jangi”di bo‘lgani kabi bozorda bunday tovarlarning
hozir bo‘lishi mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilarning rivojlanishini
qiyinlashtiradigan omilga aylanishi mumkin. Demping tovarlar kiritayotgan davlat
- bu jarayonni savdo cheklashlarini joriy etish, muayyan turdagi tovarlarni kiritish
uchun bojlarni ko‘tarish bilan nazorat qilish, shuningdek demping narxlarda
sotilayotgan tovarlarga o‘xshash tovarlar ishlab chiqaruvchi mahalliy
tadbirkorlarga yordam berish imkoniyatlariga ega.
Halqaro amaliyotda mahsulot narxidan chalg‘itmaslik, tovarning qiymati
va sifati sohasida raqobatni qiyinlashtirmaslik uchun chegirma va saylovlarning
eng yuqori miqdorlarini belgilab qo‘yish kam uchraydi. Shuningdek narx bilan
raqobatlashuvga quyidagilarni kiritish mumkin:
- muayyan toifadagi iste’molchilar uchun imtiyozli narxlar (masalan,
aviakompaniyalardan yo‘lovchilar guruxiga bir yo‘la olinadigan “Oilaviy” biletlar
yakka-yakka olishga qaraganda arzonroq) sotiladi;
- vaqti va joyiga qarab narxlarni tushirish yoki ko‘tarish (kinoteatrga ertala
borish kechkidan ko‘ra, ish kunida borish dam olish kunidan ko‘ra arzonroq
turadi);
- ko‘rasatiladigan xizmatlar xajmi ko‘paygan yoki tovarlar sifati
yaxshilangan sharoitlarda ham amaldagi narxlarni saqlab turish;
- haridorlar uchun kredit muddatlarini uzaytirish va boshqalar.
Narx bilan raqobatlashuvga kirmaydigan raqobat usullarini “narxsiz
raqobat” deb ataladi. Bu atama garchi noaniq bo‘lsada amaliyot va ilmiy
adabiyotda keng qo‘llaniladi, raqobat kurashidagi turli usullarga yagona nom
berishga imkoniyat yaratadi.
3. Tovarning raqobatdoshligini o‘rganish va baholash
usullari.
Prezidentimiz o‘z ma’ruzalarida, “Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida
amalga oshirilgan yana bir yo‘nalish – mamlakatimizdagi eksport qiladigan

25korxonalarni qo‘llab quvvatlash va rag‘batlantirish, eksport salohiyatini
mustaxkamlash bo‘yicha qabulqilingan amaliy choralar muhim ahamiyatga ega
bo‘ladi.” 9
deb ta’kidlagan edilar.
Shunday ekan talab, taklif va raqobatsiz bozorni tasavvur etib bo‘lmaydi.
Haridorning tovar va xizmatlar sotib olish uchun qilgan sarf harajatlari ikk qismdan
iborat. Birinchi tovarga bo‘lgan baho, ikkinchisi uni topishga ketgan vaqt va
ishlatish harajatlaridir. Ularning hammasi jamiyat uchun iste’mol harajatlarini, ya’ni
bahosini tashkil etadi. Iste’mol bahosi tovarning harid qilib olish narxidan ancha
ko‘p. Tovarlar ichida eng raqobatdoshi bo‘lib boshlang‘ich bahosi past emas,
iste’molchi qo‘lida ishlatilishi qulayligi, kam sarfligi va umumiy harajati kamligi
bilan farqlanadigan hisoblanadi. Haridorlar xajmi – harakatini kuzatish shuni
ko‘rsatmoqdaki, ular tovarlarni taqqoslashda qaysinii qo‘llash samaradorligi (R);
sotib olish harajatlariga (S) nisbatan yuqori bo‘lsa o‘sha tovarni ko‘proq
tanlashadi. Demak, tovarni raqobatdoshligi (K) umumiy ko‘rinishda bo‘ladi.

26oladi: Tovarning raqobatdoshligini baholash qo‘yidagi bosqichlarni o‘z ichichga
a) bozorni tahlil qilib o‘zimizni tovarimizga o‘xshash tovar namunasini
topib olish;
b) bizning tvoar bilan solishtiriladigan tovarlardagi asosiy ko‘rsatkichlarni
belgilash;
v) o‘zimizning tovarimizdagi integral (umumiy) raqobatdoshlik
xususiyatlarini aniqlash.
Bozordagi raqobatga esa ko‘proq tovar sotishni rag‘batlantirish vositalari
xizmat qiladi. Asosiy axborotni haridorlar tovar ishlab chiqaruvchidan olinadi.
Haridorlarni asosan tovarning iste’mol qiymati qiziqtiradi. Raqobat bozorda taklif
talabdan yuqori bo‘lganda firmalar ichida emas balki tovarlar orasida namoyon
bo‘ladi.
Raqobat asosan quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: a) tovarlarning
xizmatlari bo‘yicha bir xil ehtiyojni qondirishga qaratilgan raqobat. Masalan, sport,
kitoblar, plastinkalar kishining madaniy dam olishiga qaratilgan. Shuning uchun
ular bir-biri bilan raqobatchi; b) bir xil tovarni har xil firmalar ishlab chiqarishi
orqali bo‘ladigan raqobat yoki bir xil firma tomonidan har xil modifikatsiyadan
tovar ishlab chiqarish; v) baholar orqali bo‘ladigan raqobat – bu eng ko‘p tarqalgan
usullaridir. Bahoni pasaytirib bozorni egallash. Tovarlarni iste’mol qilish (ishlatish)
jarayonidagi bahosini pasaytirishga elektr yoqilg‘i va material sarflarini kamaytirish
va xizmat qilish muddatini ko‘paytirish orqali erishish.
Jahon bozori tajribasida raqobatning quyidagi shart-sharoitlari mavjud: 1.Agar
raqobatchilar kuchi teng va strategiyalar bir-biriga o‘xshash bo‘lsa
bozor muvozanati uzoq saqlanmaydi, ular orasidagi kelishmovchilik susaymaydi.
2.Raqobatchining g‘ashini keltiradigan harakatlar qilmang. 3.Sizning
raqobatchingiz hamma narsadan xabardor deb biling.
4.Sizning harakatlaringiz o‘zingizning imkoniyatlaringizga mos ekanligiga

272. Tovarni kafolatli va undan keyingi ishlatish davrlarida qanday
servis taklif qilinmoqda?
Tovarlarni raqobatdoshligini baholashda 4 ta usul mavjud bo‘lib ular
quyidagilardan iborat:
1. Ekspert baholash
2. Baholashni o‘lchash-hisoblash usuli
3. Tajriba usuli
4. Sotsiologik usul
Ekspert baholash – tovarlarni sifatini ekspert baholashda tovarlarni
ishlab chiqarishda katta ahamiyatga ega. Ekspert baholashda 2 xil usul
mavjud: 1) xay’at usuli; 2) yetakchi ekspert va guruh usuli.
O‘lchash- hisoblash usuli- bu usul bilan tovar sifatini baholash
tajriba natijalari asosida o‘lchanadigan ko‘rsatkichni baholash, qiymatni
aniqlash va oldindan ishlab chiqilgan namunaviy hisoblash formulasi, grfik
va jadvallarni ishlatib o‘lchashga asoslangan.
Baholashni tajriba usuli – bunda tovarlarni raqobatdoshligini
aniqlash tajriba usulida ekspert qiluvchi tovarni sifatini insonlarda sinab
ko‘radi.
Baholashni sotsiologik usulida esa – tovarlarni raqobatdoshligini
aniqlashni tajriba usulida ekspert qiluvchi tovarni sifati to‘g‘risidagi fikrlari
asosida tovarga baho beriladi. Tashqi bozorga chiqish har doim raqobat
krashiga tortilishi demakdir.
Haridorlarning ayrim bir ehtiyojlari teng yoki qisman o‘zgaradigan
sharoitlarda bir xil yoki har xil usullar bilan qondirish mo‘ljallangan xilma-
xil tovarlar ayni bir vaqtda taklif etiladi. Bunday sharoitda iste’molchi
o‘zining qiymat birligi bo‘yicha raqobatchilar tovarlariga qaraganda
ehtiyojni ko‘proq va yuqori darajada qondiradigan tovarlarni tanlaydi.

284. Raqobat sharoitida baho siyosatining mohiyati va vazifalari
Prezidentimiz o‘z ma’ruzalarida, “Mamlakatimizning
raqobatdoshligini oshirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotni tarkibiy
o‘zgartirish jarayonlarini chuqurlashtirish siyosatini davom ettirish 2010
yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturni amalga oshirishning muxim ustuvor
yo‘nalishiga aylanishi lozim” 10
– deb ta’kidlagan edilar
Baho – bu bozor unsurlari ichida eng murakkabidir. U o‘zgaruvchan,
harakatchan, bozordagi kon’yukturali tebranishlarga moslashuvchan, doimo
o‘zgarib turuvchi mexanizmdir. U tovar qiymatining puldagi ifodasidir.
Uzoq vaqt davomida bizning iqtisodiyotimizda barqaror baholar ahvolini
tovar va xizmatlar bilan ta’minlashdagi ijtimoiy haqiqatnining asosiy
tamoyili degan fikr hukmron edi. O‘zgarmas baholar barqaror ishlab
chiqarish rivojiga va talabini qondirishga to‘siqlik qiladi.Bugungi kunda
baholar tizimi ancha chalkash, uni tushunib yetish bir muncha murakkab,
eng asosiysi u xo‘jalikni murakkab yuritishning yangi bozorlar sharoitiga
moslashmog‘i lozim.Bozor baholarining asosiy xususiyati ularning doimo
o‘zgarib turish qobiliyatidir. Bu tabiiydir, chunki baholar talab va taklifni
o‘zaro bog‘lovchi vositadir. Bizga ma’lumki, ularning har ikkalasi ham
harakatchandir. Shuning uchun harakatchan baholar siyosatidan
foydalaniladi. Bu siyosat tovarning bozordagi harakatini, tovar hayotiylik
davrini turli bosqichlarini tartibga solish va boshqarish bozorga yangi
iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish vositalarini kiritishni eskirgan
modellarini bozordan siqib chiqarishni ta’minlaydi.
Baholar hech qachon sababsiz o‘zgarmaydi, masalan, biror
kamchiligi bo‘lgan va ma’naviy eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda
xattoki tushurilgan baholar deb ataluvchi baholarda sotiladi. Yuqori baholar
esa yuqori sifatli, ya’ni iste’mol qobiliyatiga ega bo‘lgan tovarlarga
o‘rnatiladi. Rivojlangan iqtisodiyotga ega bo‘lgan mamlakatlarda bahoni
tashkil qilish muammolarini faqatgina asosiy strategik yondoshishlarigina

29ishlab chiqilishigina bejiz emas chunki baholarning o‘zi faqat bozor
sub’ektlari: sanoat va savdo firmalari, korxonalari tomonidan
10
Bi r i nchi Pr ezi dent i m i z I.A.Karimov. Asosiy vazifamiz-vatanimiz
taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.:
O‘zbekiston, 2010 yil, 59 bet
o‘rnatiladi va davlat tomonidan tartibga solinadi. Baho darajasi tovarning
raqobatdoshligi va bozordagi o‘rniga bog‘liqdir. Buning natijasi sotiladagan
tovarlar masalasida korxona ulushining oshishidir.
Bahoni tahlil qilishda eng avvalo nimaga ahamiyat berish kerak va
tovarning birlamchi bahosi qanday bo‘lishi foyda olish uchun va bozorda bu
mahsulotni ulushini oshirish uchun uni qanday o‘zgartirish kerak?
Mutaxassislar bu savollarga javob berishga turlicha yondoshadilar.
Birlamchi bahoni aniqlashga vaqt bo‘yicha baho darajasini aniq
hisoblash ta’sir qiladi. Bu hisoblash bozor segmentiga tovarni hayotiylik
davriga, tovarga talab va taklifning potensial miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.
Tovar siyosati ijtimoiy tovar ishlab chiqarishning barcha taqsimlashlarini
almashuv va iste’molchining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan xolda
yuritiladi. Har bir bosqichda tovar bahosiga ta’sir qiluvchi unga xos omillar
harakat qiladi.
Tovar va xizmatlar bahosida, sarflangan harajatlar bahoda aks etgan
foyda talab va taklifning nisbati hisobiga olinadi. Xudi mana shu omillar
talab va taklif qiymati foydani tenglashishi kabi ob’ektiv qonuniyatlariga
asosan baholarni tashkil qilishni tartibga soladi.
Firma baho siyosatida tovar va xizmatlar birlamchi bahosini
o‘rnatishning o‘ziga xos xususiyati shundaki, haridor o‘z firmasiga doimo
ishonadi. Masalan, firma yangi tovarga bahoni yuqori o‘rnatmaydi, o‘rnatsa
ham u doimo o‘z haridorini qoniqtiradi.
Moliyaviy va bank boshqarish sistemalarining susayishi, transport va
milliy iqtisodiyot tarmoqlarining kuchsizlanishi baho raqobatini oshirib
yubordi. Baholar darajasi ko‘p xollarda haridor tomonidan belgilanadi.

30Ma’lumki, yuqori daromadli rivojlangan ba’zi bir mamlakatlarda narxni
pasayishi sifatni yomonligidan dalolat beradi. Shuning uchun narx pasayishi
shu davlatlarda korxonani mavqeini bozorda mustahkamlamaydi, balki uni
raqobatdoshlik darajasini pasaytiradi.

31Xulosa va takliflar
Xulosa qilib aytganda, Raqobatning iqtisodiy mazmunini tushunib olish
unga turli tomondan yondoshishini talab qiladi. Mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar
(korxonalar) o‘rtasidagi raqobat tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va
yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda o‘z mavqeini
mustahkamlash uchun kurashdan iborat. Bunda ular kerakli ishlab chiqarish
vositalari, xom ashyo va materiallar sotib olish, ishchi kuchini yollash uchun ham
kurashadi. Ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat pirovardida iste’molchilarni
o‘ziga jalb etish uchun kurashni ham anglatadiResurslarni yetkazib beruvchilar
o‘zlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer-suv, ishchi kuchi) yuqori narxlarda
sotish uchun raqobatlashadilar. Ishlab chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib
beruvchilar o‘rtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot to‘liq
erkinlashgan sharoitda yorqin namoyon bo‘ladi.
Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga
muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o‘tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa
yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining
yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya’ni
iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi.
Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular
eng ko‘p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish
imkonini beradi.
Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga
asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi
turli ko‘rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi.
Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi
muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning
shunchaki o‘zini-o‘zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo‘jalik faoliyati
sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga o‘tishini bildiradi.
Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi

32(yalpi ichki mahsulot)ning iste’molchilar o‘rtasida taqsimlanishiga bevosita va
bilvosita ta’sir o‘tkazadi.
Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba’zi
ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik
o‘rnatishiga yo‘l qo‘ymaslikka yo‘naltiriladi.
Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish
uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur.
Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‘rtta shakli alohida
ajratilib ko‘rsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat, monopoliya va
oligopoliyadir.
“O‘zbekengilsanoat” DAK tizimidagi korxonalarni modernizatsiya qilish
istiqbollari, faoliyatining asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari tahlil qilindi. Tadqiqot
natijalaridan kelib chiqib, O‘zbekiston yengil sanoati majmuida raqobatni
rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarni mustahkamlash bilan bog‘liq taklif va
tavsiyalar ishlab chiqildi.

33Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati.
O'zbekiston Respublikasi Qonunlari
1. "Xorijdan mablag' jalb qilish to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasining Qonuni.
1996 yil 29 avgust.
2. «Chet el investitsiyalari to'grisida»gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni, 30 aprel
1998 yil.
3. «Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari
to'grisida»gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni, 30 aprel 1998 yil.
4. "Investitsiya faoliyati to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga o'zgartirish
va qo'shimchalar kiritish haqida"gi O'zbekiston Respublikasining Qonuni. 2014 yil 9
dekabr, O'RQ-380-son.
II. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar
Mahkamasmmg qarorlari
5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 7 apreldagi «O'zbekiston
Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada
takomillashtirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida» PF-4609-son Farmoni.
6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimini yanada isloh qilish va
erkinlashtirish chora-tadbirlari to'grisida»gi Qarori, 15 aprel 2005 yil. - N56.
7. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 yanvardagi PQ-554-sonli
«Investitsiya loyihalarini ekspertizadan o'tkazish samaradorligini oshirish borasidagi
qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida»gi Qarori.
8. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 28 avgustdagi "Xitoy
Taraqiyot davlat bankining kreditidan foydalanish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Qarori.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoyitida raqobatchilik muxiti shakilantirish muammolari

Купить