Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 304.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 25 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

17 Продаж

Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning andozalari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari

Купить
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu: Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning andozalari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2 MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………...………3 I BOB. BOZOR IQTISODIYOTIGA O‘TISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Bozor iqtisodiyotining mohiyati va asosiy tamoyillari ……………………6 1.2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish modellarining tahlili …………………………12 1.3. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda davlatning roli ……………………………..16 II BOB. O‘ZBEKISTONDA BOZOR IQTISODIYOTIGA O‘TISH VA UNING XUSUSIYATLARI 2.1. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichlari ……………………20 2.2.O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar ………………………………………………………………………….25 2.3. O‘zbekiston bozor iqtisodiyotining o‘ziga xos jihatlari va istiqbollari …...32 Xulosa …………………………………………………………………………37 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………...…38 3KIRISH Kurs ishining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni har bir mamlakat uchun muhim bosqich hisoblanadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, iqtisodiyotini markazlashgan rejalashtirish tizimidan bozor iqtisodiyotiga o‘tkazish jarayonini boshlab yubordi. Bu jarayonning samarali amalga oshirilishi mamlakat iqtisodiy rivojlanishining muhim omillaridan biridir. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning turli andozalari mavjud bo‘lib, ularning har biri mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlari, tarixiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlariga bog‘liq holda amalga oshiriladi. O‘zbekiston uchun bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni nafaqat iqtisodiy o‘zgarishlarni, balki ijtimoiy va siyosiy islohotlarni ham o‘z ichiga oladi. Iqtisodiyotning liberallashtirilishi, xususiy sektorning rivojlanishi va tadbirkorlik muhitining yaxshilanishi ushbu jarayonning muhim tarkibiy qismlaridir. Davlat tomonidan tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash, investitsiyalar uchun qulay sharoit yaratish va erkin bozor tamoyillariga rioya qilish bozor iqtisodiyotining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida ishsizlik darajasini kamaytirish, ijtimoiy ta’minotni mustahkamlash va barqaror iqtisodiy o‘sish kabi masalalar ham katta ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston misolida bu jarayon uzoq muddatli strategik rejalashtirish va bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan islohotlar orqali olib borilmoqda. Bunda xalqaro tajriba, xususan, Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari tajribasidan ham foydalanilmoqda. Mamlakatning o‘ziga xos geosiyosiy holati, tabiiy resurslar bazasi va demografik omillari bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va ichki bozorni rivojlantirish kabi masalalar doimiy ravishda dolzarb bo‘lib kelmoqda. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni bo‘yicha ko‘plab iqtisodchilar, jumladan, Adam Smit, Jon Meynard Keyns, 4Milton Fridman va boshqa olimlar tomonidan ilmiy ishlar olib borilgan. O‘zbekiston misolida bu jarayonni tahlil qilish va uning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha turli iqtisodchi va ekspertlarning ilmiy izlanishlari mavjud. Shu bilan birga, mamlakatda amalga oshirilgan islohotlar bo‘yicha Prezident farmonlari, Hukumat qarorlari hamda turli iqtisodiy tahlillar ushbu mavzuning nazariy va amaliy jihatdan chuqur o‘rganilganligini ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning nazariy asoslari va amaliy jihatlarini o‘rganishda turli makroiqtisodiy modellar va empirik tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, muvaffaqiyatli iqtisodiy islohotlar davlatning qat’iy strategiyasi va uzoq muddatli rejalashtirishga bog‘liq. Ayniqsa, Sharqiy Yevropa va Osiyo davlatlarining tajribasi O‘zbekiston uchun ahamiyatli bo‘lishi mumkin.Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning asosiy jihatlaridan biri bu davlat tomonidan tartibga solish darajasidir. Qaysidir davlatlar bu jarayonda keskin erkinlashtirish yo‘lidan borgan bo‘lsa, boshqalari bosqichma-bosqich, ehtiyotkorlik bilan islohotlarni amalga oshirgan. O‘zbekiston ham o‘ziga xos modelni tanlab, iqtisodiyotni liberallashtirish va ijtimoiy barqarorlikni saqlab qolish o‘rtasida muvozanatni ta’minlashga harakat qilmoqda. iqtisodiy islohotlarning natijadorligini aniqlash uchun investitsiyalar darajasi, ishbilarmonlik muhiti va bandlik ko‘rsatkichlari kabi mezonlar muhim rol o‘ynaydi. Xususan, xususiy sektorning rivojlanishi va kichik hamda o‘rta biznes subyektlariga berilayotgan imkoniyatlar iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashda muhim omillardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston hukumati tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar xalqaro moliyaviy institutlar tomonidan ham e’tirof etilgan. Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi va boshqa tashkilotlar O‘zbekiston iqtisodiy o‘sish sur’atlarini yuqori baholamoqda. Biroq, bozor iqtisodiyotiga to‘liq moslashish uchun infratuzilmani rivojlantirish, raqobatbardosh sanoat tarmoqlarini shakllantirish 5va barqaror moliyaviy tizimni yaratish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Kurs ishining ahamiyati Mazkur kurs ishi bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonining andozalarini va ularning o‘ziga xos jihatlarini o‘rganish orqali ushbu sohada chuqur tahliliy ma’lumotlarni taqdim etadi. Bu ish O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining rivojlanish istiqbollarini aniqlashga hamda iqtisodiyotni liberallashtirish jarayonidagi muammolar va ularning yechimlarini aniqlashga yordam beradi. Shu bilan birga, kurs ishi iqtisodiyot sohasida tahsil olayotgan talabalar va tadqiqotchilar uchun foydali ilmiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishining maqsadi : Bozor iqtisodiyotiga o‘tish andozalarini tahlil qilish va O‘zbekiston tajribasi misolida ushbu jarayonning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish. Kurs ishining vazifalari : Bozor iqtisodiyotining nazariy asoslarini o‘rganish; Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning turli modellarini tahlil qilish; O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni va uning bosqichlarini o‘rganish; Mamlakatimizda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlarning samaradorligini tahlil qilish; Bozor iqtisodiyotining kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini aniqlash. Kurs ishining o byekt i : O‘zbekiston iqtisodiyotining bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni. Kurs ishining vazifalari p redmet i : Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning asosiy andozalari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari. Kurs ishining tuzilishi Mazkur kurs ishi kirish, asosiy ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6I BOB. BOZOR IQTISODIYOTIGA O‘TISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Bozor iqtisodiyotining mohiyati va asosiy tamoyillari Bozor iqtisodiyoti – bu iqtisodiy faoliyatni tashkil etishning eng samarali tizimlaridan biri bo‘lib, unda talab va taklif asosida iqtisodiy resurslarning taqsimlanishi amalga oshiriladi. Ushbu tizimda davlat aralashuvi minimal darajada bo‘lib, iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi xususiy mulk va tadbirkorlik erkinligi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotining asosiy mohiyati – bu ishlab chiqarish jarayonida resurslarni samarali taqsimlash va ularni eng yuqori natija beradigan yo‘nalishlarga yo‘naltirishdir. Ushbu iqtisodiy model shaxsiy manfaat va raqobat tamoyillariga asoslangan bo‘lib, iste’molchilarning talablariga mos ravishda ishlab chiqarish jarayonini yo‘lga qo‘yishga imkon yaratadi. Shuningdek, bozor iqtisodiyoti tizimi innovatsion texnologiyalarni keng joriy etishga va iqtisodiy o‘sish sur’atlarini jadallashtirishga xizmat qiladi.Bozor iqtisodiyotida har bir iqtisodiy subyekt o‘z manfaatini ko‘zlab harakat qilgan holda, butun iqtisodiyotning samarali ishlashiga hissa qo‘shadi. Bu tizimda ishbilarmonlik muhiti shakllanadi va tadbirkorlarning faoliyati davlat tomonidan rag‘batlantiriladi.Bozor iqtisodiyoti shuningdek, iqtisodiy resurslarni eng samarali ishlatish imkonini beradi. Ushbu tizimda kapital, mehnat va tabiiy resurslar talab va taklif asosida taqsimlanadi, natijada iqtisodiy barqarorlik ta’minlanadi. Bundan tashqari, bozor iqtisodiyoti mamlakatning xalqaro iqtisodiy integratsiyasiga ham yordam beradi. Tashqi savdo va investitsiyalar jalb qilinishi natijasida sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalari rivojlanadi.Bozor iqtisodiyotining yana bir muhim xususiyati shundaki, iste’molchilar talablarining doimiy o‘zgarib borishi ishlab chiqaruvchilarni moslashuvchan va innovatsion bo‘lishga undaydi. Bozor sharoitida kompaniyalar o‘z mahsulot va xizmatlarini takomillashtirish, raqobatbardoshlikni oshirishga doimiy intilishadi.Ushbu iqtisodiy modelda 7davlat faqat tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi rolni o‘ynaydi. Davlat iqtisodiyotni rivojlantirish uchun zarur huquqiy asoslarni yaratishi va biznes yuritish sharoitlarini yaxshilashi lozim.Shu sababli, bozor iqtisodiyotining mohiyati va tamoyillari iqtisodiy taraqqiyot va barqarorlikning muhim omillaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi. 1 Xususiy mulk huquqi – iqtisodiy resurslar va ishlab chiqarish vositalari ko‘pincha xususiy mulk egalari qo‘lida bo‘ladi. Xususiy mulk huquqi tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda va bozor mexanizmlarining samarali ishlashida muhim omil hisoblanadi. Xususiy mulk egalari o‘z mol-mulkidan samarali foydalanish, uni ixtiyoriy sotish yoki ijaraga berish huquqiga ega. Bu esa tadbirkorlik muhitining rivojlanishi va sarmoyaviy faollikning oshishiga xizmat qiladi.Xususiy mulk huquqining kafolatlanishi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda ham katta ahamiyat kasb etadi. Chunki tadbirkorlar o‘z mulkiga egalik qilish orqali kelajakdagi investitsiyalarni rejalashtira oladilar. Xususiy mulk huquqi, shuningdek, bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchlaridan biri bo‘lib, fuqarolarning moliyaviy mustaqilligini oshirish va innovatsion faoliyatni rag‘batlantirishga yordam beradi. Xususiy mulkning mavjudligi ishlab chiqaruvchilarni bozor talablariga javob bera oladigan sifatli mahsulotlar yaratishga undaydi. Bundan tashqari, ushbu huquq tadbirkorlik muhitining raqobatbardosh bo‘lishiga, iqtisodiy samaradorlikning oshishiga va mamlakatning iqtisodiy o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, davlat tomonidan xususiy mulk huquqining huquqiy jihatdan himoyalanganligi va mustahkamlanishi muhim hisoblanadi. Erkin tadbirkorlik – bozor iqtisodiyotida tadbirkorlar o‘z bizneslarini ochish, rivojlantirish va xohlagan sohada faoliyat yuritish huquqiga ega bo‘ladilar. Bu esa raqobat muhitining shakllanishiga va iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi. Erkin 1 Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: Barkamol fayz- media, 2017. - 783 bet. 8tadbirkorlik shuningdek, investitsiyalar jalb etish va yangi ish o‘rinlarini yaratish imkoniyatini ham ta’minlaydi. Tadbirkorlar bozor talablariga mos mahsulot va xizmatlarni taqdim etish orqali iqtisodiy samaradorlikni oshiradilar. Ularning innovatsion g‘oyalari va yangi texnologiyalarni joriy etishi esa iqtisodiy rivojlanishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi uchun tadbirkorlik subyektlariga soliq yengilliklari, kredit resurslariga erkin kirish va infratuzilmani yaxshilash kabi davlat yordami ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, erkin tadbirkorlik iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini oshirish va eksport salohiyatini kengaytirish imkonini yaratadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin tadbirkorlikning huquqiy asoslari va normativ hujjatlar bilan himoyalangan bo‘lishi uning samaradorligini yanada oshiradi. Erkin raqobat – ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilar o‘rtasidagi sog‘lom raqobat iste’molchilar uchun sifatli va arzon mahsulotlar taklif etilishiga olib keladi. Raqobat bozorda samaradorlik va innovatsiyalarni rag‘batlantiradi. Erkin raqobat muhiti korxonalar va kompaniyalarni samarali boshqaruv tizimlarini joriy etishga undaydi hamda mahsulot sifati bo‘yicha doimiy yaxshilanishlarga olib keladi. 2 Bundan tashqari, erkin raqobat bozorda monopoliyalarning oldini oladi va iste’molchilarga keng tanlov imkoniyatini taqdim etadi. Shuningdek, erkin raqobat sharoitida korxonalar xarajatlarini optimallashtirishga intiladi, bu esa iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshiradi. Texnologik taraqqiyot va innovatsion g‘oyalar ham erkin raqobat muhiti natijasida jadallashadi. Yangi kompaniyalar bozorga kirishi osonlashadi va 2 Iqtisodiyot nazariyasi. Egamberdiyev F.T., Abdullayev S.A., Mambetjanov K.K. Iqtisodiyot nazariyasi: o’quv qo’llanma,_Toshkent:Tafakkur tomchilari,2021.-420 b 9iste’molchilarga yangidan-yangi mahsulotlar va xizmatlarni taqdim etish imkoniyati oshadi. Davlat tomonidan raqobatni tartibga soluvchi qonunlar va qoidalar ishlab chiqilishi erkin raqobatning samarali faoliyat yuritishini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli, bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli shakllanishida erkin raqobat tamoyillari asosiy omillardan biri hisoblanadi. Narxlarning talab va taklifga bog‘liqligi – bozor iqtisodiyotida narxlar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida shakllanadi. Mahsulot va xizmatlarga bo‘lgan talab oshganda narxlar ko‘tariladi, talab pasayganda esa narxlar pasayadi. Bu tizim resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi. Narxlarning erkin shakllanishi bozor ishtirokchilariga mahsulot va xizmatlarni optimal ravishda ishlab chiqarish va taqsimlash imkonini beradi. Bundan tashqari, talab va taklif o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiy jarayonlarning muvozanatli bo‘lishini ta’minlaydi. Masalan, ayrim mahsulotlarga talab oshganda ishlab chiqaruvchilar ushbu mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish orqali bozor ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladilar. Bu esa resurslar oqilona taqsimlanishiga va iqtisodiy samaradorlikning oshishiga olib keladi. Shuningdek, narxlarning talab va taklifga bog‘liq ravishda o‘zgarishi iqtisodiy o‘sishning barqaror bo‘lishiga hissa qo‘shadi. Talabning oshishi investitsiyalarni jalb qilishga yordam beradi, ishlab chiqarish hajmi kengayadi, natijada yangi ish o‘rinlari yaratiladi. Aksincha, talab pasayganda narxlar tushadi, bu esa iste’molchilar uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratadi va bozorda muvozanat saqlanib qoladi. Shu sababli, bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun talab va taklif o‘rtasidagi bog‘liqlik muhim ahamiyatga ega. Iste’molchilarning ustuvorligi – bozor iqtisodiyotida iste’molchilar mahsulot va xizmatlarni erkin tanlaydilar. Bu ishlab chiqaruvchilarni iste’molchilarning ehtiyojlariga mos mahsulotlar ishlab chiqarishga undaydi. Iste’molchilarning 10talab va xohishlari ishlab chiqaruvchilar uchun yo‘nalish beruvchi omil sifatida xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyotida iste’molchilarning talabi mahsulot va xizmatlarning sifatini yaxshilash, assortimenti kengaytirish va innovatsion yondashuvlarni joriy etishga turtki bo‘ladi. Iste’molchilarning ustuvorligi, shuningdek, sog‘lom raqobatni rivojlantirib, korxonalarni samarali ishlashga undaydi. Raqobat sharoitida iste’molchilar faqat narx jihatdan emas, balki sifat, xizmat ko‘rsatish darajasi va qo‘shimcha qulayliklar kabi jihatlar bo‘yicha ham eng yaxshi variantlarni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Iste’molchilarning ehtiyojlariga mos mahsulot va xizmatlarni yaratish jarayoni bozor iqtisodiyotining uzluksiz rivojlanishini ta’minlaydi. Mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi va o‘sishi bevosita iste’molchilarning tanlov erkinligi va bozordagi ishtirokiga bog‘liqdir. Shu sababli, iste’molchilarning roli nafaqat iqtisodiy jarayonlarda, balki umuman ijtimoiy rivojlanishda ham muhim ahamiyat kasb etadi.. Davlatning cheklangan roli – bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning asosiy vazifasi – iqtisodiyotni tartibga solish, bozor mexanizmlarining samarali ishlashini ta’minlash va monopoliyalarni oldini olishdan iborat. Bundan tashqari, davlat infratuzilmani rivojlantirish, ijtimoiy tenglikni ta’minlash va tadbirkorlikni rag‘batlantirish orqali iqtisodiy muvozanatni saqlashga hissa qo‘shadi. Davlatning ishtiroki, ayniqsa, moliyaviy inqirozlar yoki iqtisodiy tanglik davrlarida muhim bo‘lib, u soliq yengilliklari, subsidiya va boshqa iqtisodiy choralar orqali tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashi mumkin. Bundan tashqari, davlat intellektual mulkni himoya qilish, bozor sharoitida halollik va shaffoflikni ta’minlash hamda tadbirkorlar va iste’molchilar huquqlarini himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Mehnat bozorining erkinligi – fuqarolar o‘z malakalari va istaklariga ko‘ra ish tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Mehnat bozori bozor iqtisodiyotining muhim qismidir va ish haqi darajasi ham talab va taklif asosida belgilanadi. 11Erkin mehnat bozori raqobatbardosh ish muhitini yaratib, ishchi kuchining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Mehnat bozorining rivojlanishi kasbiy malaka oshirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish va mehnat migratsiyasi kabi jarayonlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyotida ish beruvchilar malakali mutaxassislarni jalb qilish uchun sharoit yaratishga intilishadi, bu esa ishchilar uchun yuqori ish haqi va yaxshi mehnat sharoitlarini ta’minlaydi. Shuningdek, mehnat bozori iqtisodiy o‘zgarishlarga moslashish qobiliyatiga ega bo‘lib, talab yuqori bo‘lgan sohalarda yangi ish o‘rinlari yaratish imkonini beradi. Ish bilan ta’minlash darajasining yuqori bo‘lishi jamiyat farovonligiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston mehnat bozori ham bosqichma-bosqich liberallashtirilib, mehnat qonunchiligi takomillashtirilmoqda, bu esa mehnat migratsiyasi va bandlikni oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 3 Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi mamlakat iqtisodiyotining samaradorligini oshirish, innovatsiyalarni joriy etish, resurslardan oqilona foydalanish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash imkoniyatini yaratadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini boshladi va hozirgi kunda bu yo‘nalishda chuqur islohotlarni amalga oshirmoqda. Bozor iqtisodiyoti modeliga o‘tish jarayonida davlat tomonidan qator muhim chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Bular jumlasiga xususiylashtirish, erkin tadbirkorlik muhitini yaratish, investitsiya jalb qilish, moliya tizimini isloh qilish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash kiradi. Ushbu jarayonning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi iqtisodiy o‘sishning muhim sharti hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun huquqiy asoslarning mustahkamligi, infratuzilmaning rivojlanganligi, ta’lim va innovatsiyalarning ilg‘or darajada bo‘lishi zarur. O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish 3 Shodmonov Sh.Sh., Raxmatov M. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: “Zamin nashr” 2021. – 856 b. 12tajribasi shuni ko‘rsatadiki, har bir bosqichda xalqaro tajribadan foydalanish va milliy manfaatlarga mos keluvchi iqtisodiy modelni ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Mazkur bo‘limda bozor iqtisodiyotining mohiyati, uning asosiy tamoyillari va O‘zbekiston sharoitida qo‘llanilish xususiyatlari batafsil yoritildi. Keyingi bo‘limda esa bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonining turli modellariga va xalqaro tajribaga e’tibor qaratiladi. 1.2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish modellarining tahlili Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni murakkab va ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, u har bir mamlakatning o‘ziga xos shart-sharoitlaridan kelib chiqib amalga oshiriladi. Jahon tajribasiga nazar tashlasak, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning bir necha asosiy modellarini ko‘rish mumkin. Ular orasida shok terapiyasi, bosqichma-bosqich o‘tish, va aralash model kabi usullar ajralib turadi. Har bir modelning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud bo‘lib, ular iqtisodiy o‘sish sur’atiga, ijtimoiy barqarorlikka va davlatning bozorga ta’sir qilish darajasiga ta’sir etadi. Shok terapiyasi modeli bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini iloji boricha tezroq amalga oshirishni nazarda tutadi. Ushbu model asosida davlat tomonidan iqtisodiyotga aralashuv keskin kamaytiriladi, narxlar erkinlashtiriladi, davlat korxonalari xususiylashtiriladi va tashqi savdo liberallashtiriladi. Ushbu modelga Polsha, Rossiya va ba’zi Sharqiy Yevropa davlatlari amal qilgan. 13Shok terapiyasining asosiy afzalliklaridan biri iqtisodiyotning tez liberallashtirilishi va bozor mexanizmlarining tez shakllanishidir. Biroq, bu yondashuv jiddiy salbiy oqibatlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Jumladan, narxlarning keskin oshishi, inflyatsiya darajasining yuqorilashi, ishsizlikning 14ortishi va aholi turmush darajasining pasayishi kuzatiladi. Ko‘plab sobiq sovet davlatlarida shok terapiyasi joriy etilganidan so‘ng keskin iqtisodiy tanazzul va ijtimoiy muammolar paydo bo‘ldi. Bosqichma-bosqich o‘tish modeli 15Bu model bozor islohotlarini asta-sekin amalga oshirishga asoslanadi. Ya’ni, davlat o‘zining iqtisodiyotdagi rolini qisqartirgan holda, muayyan sohalarni tartibga solishda davom etadi. Bozor mexanizmlari asta-sekin joriy qilinadi, narxlar asta-sekin liberallashtiriladi va xususiylashtirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Xitoy bosqichma-bosqich o‘tish modelidan eng muvaffaqiyatli foydalangan davlat hisoblanadi. Xitoyning iqtisodiy islohotlari dastlab qishloq xo‘jaligidan boshlangan bo‘lib, keyinchalik sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalariga tarqaldi. Ushbu modelning asosiy afzalligi iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish va ijtimoiy norozilikni kamaytirishdan iborat. Biroq, bu model ko‘proq vaqt talab qilishi va ba’zan iqtisodiy islohotlarning sekinlashishiga olib kelishi mumkin. Aralash model shok terapiyasi va bosqichma-bosqich o‘tish usullarining kombinatsiyasidan iborat bo‘lib, unda bozor islohotlari amalga oshirilsa ham, davlat iqtisodiyotni muayyan darajada tartibga solishda davom etadi. Ushbu model bozor mexanizmlarini shakllantirish bilan birga, ijtimoiy muhofazani saqlab qolish, davlatning strategik sohalarda ishtirokini davom ettirish va bosqichma-bosqich liberallashtirishni ko‘zda tutadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, aynan shu modelni tanladi. Dastlab davlat asosiy iqtisodiy sektorlarni nazorat qilib turgan bo‘lsa, keyinchalik bosqichma-bosqich xususiylashtirish va investitsiya muhitini yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ushbu modelning afzalliklari 16shundaki, u iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va jamoatchilikka og‘ir yuk tushishining oldini olish imkonini beradi. O‘zbekiston tajribasi O‘zbekiston o‘zining bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lida bosqichma-bosqich yondashuvni tanladi. Davlat dastlab strategik sohalarni o‘z nazoratida saqlab qoldi, shuningdek, qishloq xo‘jaligi, sanoat va moliya tizimida bosqichma- bosqich islohotlarni amalga oshirdi. Xususan: Xususiylashtirish – davlat korxonalari asta-sekin xususiy sektorga o‘tkazildi. Moliyaviy islohotlar – bank tizimi mustahkamlandi, xorijiy investitsiyalar jalb qilindi. Ijtimoiy himoya – ishsizlik darajasini kamaytirish va aholini ijtimoiy qo‘llab- quvvatlash tizimi yo‘lga qo‘yildi. Tashqi savdo liberallashtirildi – eksport-import cheklovlari yumshatildi va valyuta kursi erkinlashtirildi. Bugungi kunda O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga to‘liq o‘tish yo‘nalishida izchil islohotlarni davom ettirib, xalqaro tajribadan unumli foydalanmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida erkin raqobat muhitini yaratish, korrupsiyaga qarshi kurashish, soliq tizimini isloh qilish va biznes muhitini yaxshilash kabi muhim qadamlar tashlanmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning har bir modeli turli natijalarga olib kelishi mumkin. Shok terapiyasi tez natija berishi mumkin bo‘lsa-da, u jiddiy ijtimoiy muammolarga sabab bo‘lishi mumkin. Bosqichma-bosqich yondashuv esa barqarorlikni saqlagan holda bozor islohotlarini amalga oshirish imkonini beradi, biroq uzoq vaqt talab qiladi. Aralash model esa bozor islohotlarini muvozanatli olib borishga va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. O‘zbekistonning tanlagan yo‘li – bosqichma-bosqich va muvozanatli islohotlar orqali bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni o‘zini oqlagan model sifatida namoyon bo‘lmoqda. Mamlakat iqtisodiyotining barqaror o‘sishi, 17investitsiya muhitining yaxshilanishi va tadbirkorlikning rivojlanishi bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘nalishida to‘g‘ri yondashuv tanlanganini ko‘rsatmoqda. Shu boisdan, O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish tajribasi kelajakda boshqa rivojlanayotgan davlatlar uchun ham namuna bo‘lishi mumkin. 1.3. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda davlatning ro li Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni har qanday mamlakat uchun murakkab va uzoq davom etadigan jarayon bo‘lib, bunda davlatning roli nihoyatda muhimdir. Davlat bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, islohotlarni amalga oshirish, investitsiya muhitini yaxshilash va ijtimoiy tenglikni saqlash kabi asosiy vazifalarni bajaradi. Tarixan, dunyoning turli mamlakatlarida bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni turli usullar orqali amalga oshirilgan bo‘lsa-da, har bir holatda davlatning faol ishtiroki ushbu jarayonning samaradorligini belgilovchi omil bo‘lib xizmat qilgan. Davlat iqtisodiyotga ta’sir qilish orqali turli iqtisodiy muammolarni hal qiladi va bozor mexanizmlarining samarali ishlashiga yordam beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida davlatning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Birinchidan, huquqiy va institutsional bazani yaratish . Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun mustahkam qonunchilik asoslarini shakllantirish zarur. Bu esa, mulk huquqi, shartnomaviy munosabatlar, soliq tizimi va raqobat muhitini tartibga soluvchi qonunlarning ishlab chiqilishini talab qiladi. Qonuniy asoslar mustahkam bo‘lmasa, iqtisodiy islohotlar natija bermaydi. Davlat turli qonunlarni ishlab chiqish va ularni samarali amalga oshirish orqali iqtisodiy faollikni oshirishga erishadi. Ikkinchidan, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash . Davlat inflyatsiya, ishsizlik va iqtisodiy o‘sish sur’atlarini nazorat qilish orqali mamlakat iqtisodiy 18barqarorligini saqlaydi. Agar bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni tartibsiz amalga oshirilsa, inflyatsiya oshishi, ishsizlikning ortishi va ijtimoiy beqarorlik yuzaga kelishi mumkin. Shu sababli, davlat moliyaviy va fiskal siyosatni to‘g‘ri boshqarish orqali bu muammolarni kamaytiradi. Uchinchidan, xususiylashtirish jarayonini o‘tkazish . Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning muhim qismi davlat mulkini xususiy sektor ixtiyoriga o‘tkazishdir. Xususiylashtirish samarali o‘tkazilsa, iqtisodiyotda samaradorlik oshadi va resurslar oqilona taqsimlanadi. Shu bilan birga, davlat xususiylashtirish jarayonining shaffof bo‘lishini ta’minlashi lozim, aks holda korrupsiya va monopollashuv xavfi yuzaga keladi. Xususiylashtirish faqat iqtisodiy islohotlarning bir qismi bo‘lib, u bilan birga institutlarning barqaror ishlashi ham ta’minlanishi zarur. To‘rtinchidan, investitsiya muhitini yaxshilash . Bozor iqtisodiyotida investitsiyalar iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Davlat xorijiy va mahalliy investorlar uchun qulay sharoit yaratish, soliqlarni optimallashtirish, infratuzilmani rivojlantirish va tadbirkorlikni rag‘batlantirish orqali investitsion muhitni yaxshilashi lozim. Agar investitsiyalar jalb qilinsa, yangi ish o‘rinlari yaratiladi va iqtisodiyot o‘sishiga turtki beriladi. Shuningdek, davlat tadbirkorlik muhitini himoya qilish va investitsiyalarni sug‘urtalash mexanizmlarini ishlab chiqish orqali iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashi zarur. Beshinchidan, ijtimoiy himoya tizimini shakllantirish . Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida ayrim toifa aholi qatlamlari iqtisodiy islohotlarning salbiy ta’siriga duch kelishi mumkin. Shu sababli, davlat ishsizlarni qo‘llab- quvvatlash, pensiya va nafaqa tizimini rivojlantirish, kam ta’minlangan oilalarga yordam ko‘rsatish kabi ijtimoiy himoya choralarini amalga oshirishi lozim. Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlarini qo‘llab-quvvatlash orqali davlat 19aholi farovonligini oshirishga hissa qo‘shadi. Shuningdek, bandlik dasturlarini joriy etish, kasbiy qayta tayyorlash kurslarini yo‘lga qo‘yish va tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash orqali aholi bandligini oshirishga e’tibor qaratish lozim. Davlat tomonidan subsidiyalar va imtiyozli kreditlar taqdim etilishi ishsizlik darajasini kamaytirish hamda iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga yordam beradi. Oltinchidan, monopoliyalarga qarshi kurash va raqobat muhitini shakllantirish . Bozor iqtisodiyotida erkin raqobat muhim ahamiyatga ega. Davlat monopoliyaga qarshi qonunlar qabul qilib, bozor mexanizmlarining samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Agar davlat ushbu jarayonga e’tibor bermasa, yirik kompaniyalarning monopollashuvi yuzaga kelishi mumkin, bu esa iste’molchilar manfaatlariga zarar yetkazadi va kichik biznes rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Davlat shuningdek, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish tizimini takomillashtirishi va sog‘lom raqobatni qo‘llab-quvvatlashi lozim. Yettinchidan, moliya va bank tizimini rivojlantirish . Davlat moliya bozorini tartibga solish, bank tizimining ishonchliligini oshirish va kredit resurslarini tadbirkorlarga yetkazib berish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rishi lozim. Agar bank sektori samarali ishlamasa, tadbirkorlar moliyaviy resurslarga yetarli darajada ega bo‘la olmaydi va iqtisodiyotning rivojlanish sur’ati pasayadi. Shuningdek, davlat xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlikni rivojlantirib, mahalliy bank tizimini mustahkamlashga e’tibor qaratishi zarur. Sakkizinchidan, eksport va import siyosatini tartibga solish . Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida davlat tashqi savdo siyosatini rivojlantirish orqali eksport hajmini oshirish va milliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab- quvvatlashga e’tibor qaratishi zarur. Agar davlat eksport qiluvchi korxonalarni rag‘batlantirsa, mamlakatning tashqi savdo balansi yaxshilanadi va iqtisodiy o‘sish uchun qo‘shimcha resurslar shakllanadi. Shuningdek, bojxona tartiblarini 20soddalashtirish va xalqaro bozorga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish orqali mamlakatning raqobatbardoshligini oshirish mumkin.bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida davlatning roli beqiyosdir. Davlat iqtisodiyotni tartibga solish, huquqiy bazani yaratish, investitsiya muhitini yaxshilash va ijtimoiy himoya choralarini amalga oshirish orqali bozor mexanizmlarining samarali ishlashiga ko‘maklashadi. Shu bilan birga, davlatning haddan tashqari iqtisodiyotga aralashuvi bozor tamoyillarining buzilishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, har bir mamlakat o‘zining iqtisodiy sharoitidan kelib chiqib, davlatning bozor iqtisodiyotidagi ishtirokini muvozanatli ravishda belgilashi lozim. 21II BOB. O‘ZBEKISTONDA BOZOR IQTISODIYOTIGA O‘TISH VA UNING XUSUSIYATLARI 2.1. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichlari O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini boshlab yubordi. Ushbu jarayon murakkab va ko‘p bosqichli bo‘lib, mamlakat iqtisodiyoti va jamiyat hayotida tub o‘zgarishlarni talab etdi. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichlari quyidagi asosiy davrlarga bo‘linadi: Birinchi bosqich – 1991-2000-yillar: Iqtisodiy mustaqillik va bozor islohotlarining boshlanishi. Ushbu bosqich mustaqillik e’lon qilinganidan so‘ng darhol boshlangan bo‘lib, davlat iqtisodiyotning asosiy jabhalarida mustaqillikka erishish va bozor tamoyillariga o‘tishni boshladi. Shu davrda iqtisodiy o‘sishning huquqiy asoslari yaratildi va yangi iqtisodiy institutlar tashkil etildi. Bundan tashqari, ichki bozorni mustahkamlash va yangi biznes subyektlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan dasturlar ishlab chiqildi. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha dastlabki choralar ko‘rildi, xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlik o‘rnatildi. Ishsizlikni kamaytirish va yangi ish o‘rinlarini yaratish maqsadida iqtisodiyotning turli tarmoqlarida davlat dasturlari amalga oshirildi. Bank-moliya tizimi isloh qilinib, xususiy sektor rivojlanishiga ko‘maklashuvchi dasturlar ishlab chiqildi. Shu bilan birga, davlat aholi turmush darajasini barqarorlashtirish maqsadida ijtimoiy siyosatni ham isloh qildi. Bozor infratuzilmasi shakllanib, tijorat banklari va aksiyadorlik jamiyatlari faoliyat yurita boshladi. Xalqaro savdo aloqalarini kengaytirish bo‘yicha eksport-import siyosati ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida quyidagi tadbirlar amalga oshirildi: O‘zbekistonning iqtisodiy suverenitetini ta’minlash; Yangi iqtisodiy qonunchilik bazasini yaratish; Davlat mulkini bosqichma-bosqich xususiylashtirish; 22Bozor mexanizmlarini joriy qilish va tadbirkorlikni rivojlantirishga qaratilgan dasturlarni ishlab chiqish; Pul-kredit siyosatini shakllantirish va mustaqil milliy valyutani joriy etish (so‘mning muomalaga kiritilishi - 1994 yil); Savdo va tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish; Bozor infratuzilmasini yaratish, jumladan, bank-moliya tizimini shakllantirish; Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish va bozor tamoyillariga moslashtirish; Kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish uchun huquqiy asoslarni yaratish; Tashqi investitsiyalarni jalb qilish va qo‘shma korxonalarni tashkil etish; Ishsizlik muammolarini bartaraf etish uchun yangi ish o‘rinlarini yaratish; Ijtimoiy himoya tizimini rivojlantirish va bozor sharoitlariga moslashtirish Ikkinchi bosqich – 2000-2016-yillar: Iqtisodiy barqarorlik va modernizatsiya. Ushbu bosqichda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizatsiya qilishga katta e’tibor qaratildi. Davlat iqtisodiy islohotlarning izchil davom ettirilishini ta’minladi. Shu davrda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, sanoat va infratuzilmani rivojlantirishga qaratilgan keng qamrovli dasturlar amalga oshirildi. Xususan, bank tizimining mustahkamlanishi, davlat byudjetining optimallashtirilishi va inflyatsiyani nazorat qilishga alohida e’tibor qaratildi. Shu bilan birga, xalqaro iqtisodiy hamkorlik kengaytirilib, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha keng qamrovli islohotlar amalga oshirildi. Davlat tomonidan amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida kichik va o‘rta biznes rivojlandi, eksport salohiyati oshdi va yangi ish o‘rinlari yaratildi. Iqtisodiy islohotlar doirasida mahalliy ishlab chiqarishning samaradorligi oshirildi va innovatsion texnologiyalar joriy qilindi. Mamlakatda yirik infratuzilma loyihalari amalga oshirilib, transport va kommunikatsiya tarmoqlari rivojlantirildi. Bu jarayonning muhim qismi sifatida davlat 23boshqaruvi tizimi takomillashtirildi, biznes yuritish sharoitlari yaxshilandi va investitsion muhit sezilarli darajada oshirildi. Bu davrda quyidagi asosiy yo‘nalishlar amalga oshirildi: Xususiy mulkchilik va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash; Qishloq xo‘jaligida islohotlarni chuqurlashtirish va dehqon-fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish; Bank-moliya tizimini takomillashtirish va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirish; Yangi sanoat tarmoqlarini rivojlantirish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish; Transport va infratuzilma loyihalariga investitsiyalar kiritish. Uchinchi bosqich – 2016-yildan hozirgi kungacha: Iqtisodiy liberallashtirish va innovatsion rivojlanish . Ushbu bosqich Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan boshlangan keng ko‘lamli islohotlar bilan bog‘liq bo‘lib, bozor iqtisodiyotining barcha jabhalarida tub o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Shu davr mobaynida iqtisodiyotning ochiqligini oshirish, davlat boshqaruvini soddalashtirish va xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilish bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. 4 Soliq tizimi optimallashtirilib, tadbirkorlik subyektlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratildi. Xususiy sektorning iqtisodiyotdagi ulushi ortib, iqtisodiy raqobatni rivojlantirishga katta e’tibor qaratildi. Bundan tashqari, davlat boshqaruvida raqamlashtirish jarayoni kuchaytirildi, elektron hukumat tizimi rivojlantirildi va biznes yuritish jarayoni ancha soddalashtirildi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga yo‘naltirilgan strategik rejalar ishlab chiqilib, mamlakatning jahon iqtisodiy tizimidagi o‘rnini 4 Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpoʼ etamiz. O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga ʼ bag ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo shma majlisidagi nutq. - T.: O zbekiston, 2016. -56 ʼ ʼ ʼ b. 24mustahkamlashga harakat qilindi. Infratuzilma va logistika sohalarida yirik loyihalar amalga oshirilib, transport-kommunikatsiya tarmoqlari modernizatsiya qilindi. Qishloq xo‘jaligida yer islohotlari amalga oshirilib, eksport salohiyati oshirildi. Quyidagi yo‘nalishlar asosiy e’tiborda bo‘ldi:  Milliy valyutani erkin konvertatsiya qilish;  Byurokratik to‘siqlarni kamaytirish va tadbirkorlikka erkinlik berish;  Davlat korxonalarini xususiylashtirish jarayonini jadallashtirish;  Moliya va soliq tizimini isloh qilish;  Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va investitsion muhitni yaxshilash;  Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichlari davomida iqtisodiyotning ko‘plab jabhalari tubdan o‘zgardi. Bu jarayonda davlatning faol ishtiroki muhim ahamiyat kasb etdi, chunki bozor iqtisodiyoti tamoyillarini joriy etishda qonunchilikni mustahkamlash, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va tadbirkorlik uchun qulay muhit yaratish asosiy ustuvor yo‘nalishlardan bo‘ldi. Davlat 25tomonidan olib borilgan islohotlar natijasida iqtisodiyotda davlatning roli optimallashtirildi, xususiy sektorning ahamiyati oshdi va innovatsion loyihalar qo‘llab-quvvatlandi. Ayniqsa, tadbirkorlikni rivojlantirish uchun yangi mexanizmlar joriy qilinib, soliq yuki kamaytirildi va bank tizimi isloh qilindi. Shuningdek, eksport hajmini oshirish, sanoat tarmoqlarini diversifikatsiya qilish va raqamli texnologiyalarni joriy etish borasida ham keng ko‘lamli chora- tadbirlar amalga oshirildi. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish, xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish hamda mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirishga yo‘naltirilgan islohotlar ham davom etmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni hali ham davom etayotgan bo‘lib, hozirgi kunda O‘zbekiston xalqaro iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish, iqtisodiy raqobatbardoshlikni oshirish va innovatsion texnologiyalarni joriy qilish kabi muhim masalalarga alohida e’tibor qaratmoqda. Shu sababli, mamlakat bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini yanada takomillashtirish hamda xalq farovonligini oshirish maqsadida islohotlarni izchil davom ettirmoqda. Shu bilan birga, kichik va o‘rta biznes subyektlarini qo‘llab-quvvatlash tizimi kengaytirilmoqda. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida zamonaviy menejment tizimlarini joriy etish orqali samaradorlikni oshirishga qaratilgan dasturlar ishlab chiqilmoqda. Eksport-import tartib-taomillarini soddalashtirish va yangi bozorlarni o‘zlashtirishga alohida urg‘u berilmoqda. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida mahalliy ishlab chiqaruvchilar xalqaro bozorga chiqish imkoniyatlariga ega bo‘lib, global raqobatda ishtirok etmoqda. Bu esa milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. 262.2. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining shakllanishi turli omillarga bog‘liq bo‘lib, ular mamlakat iqtisodiy rivojlanish jarayoniga bevosita ta’sir qiladi. Bu omillar iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, huquqiy va tashqi iqtisodiy omillarni o‘z ichiga oladi. Quyida ushbu omillar batafsil tahlil qilinadi. Tarixiy omillar O‘zbekiston sobiq sovet ittifoqining tarkibida bo‘lgan davrda rejalashtirilgan iqtisodiyot tizimida faoliyat yuritgan. Bu davrda iqtisodiy erkinlik cheklangan bo‘lib, bozor mexanizmlari rivojlanmagan edi. Mustaqillikdan so‘ng O‘zbekiston bosqichma-bosqich bozor iqtisodiyotiga o‘ta boshladi va bu jarayon iqtisodiy islohotlar orqali amalga oshirildi. Mustaqillikning dastlabki yillarida iqtisodiy inqiroz kuzatilgan bo‘lsa-da, keyinchalik iqtisodiyotni barqarorlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Shuningdek, milliy iqtisodiy model ishlab chiqilib, bosqichma- bosqich islohotlar yo‘nalishi belgilandi. Bu jarayonda O‘zbekiston o‘ziga xos yo‘nalish tanlab, bosqichma-bosqich rivojlanish strategiyasini amalga oshirdi. Bundan tashqari, iqtisodiyotni liberallashtirish, valyuta bozorini barqarorlashtirish va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirish ham muhim ahamiyat kasb etdi. Siyosiy omillar Bozor iqtisodiyoti rivojlanishida davlat siyosatining o‘rni katta. Hukumat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, tadbirkorlikni qo‘llab- quvvatlash, davlat sektorining rolini kamaytirish va xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirish bozor munosabatlarini rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Shuningdek, davlat boshqaruvida shaffoflikni oshirish va iqtisodiy siyosatni barqaror olib borish bozor iqtisodiyoti mustahkamlanishiga yordam 27bermoqda. Bundan tashqari, davlat tomonidan bozor iqtisodiyotiga doir qonunchilikni takomillashtirish, korrupsiyaga qarshi kurashish va iqtisodiy barqarorlikni saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Iqtisodiyotni boshqarishda davlatning ishtiroki bozor mexanizmlarining samarali ishlashini ta’minlaydi. Shuningdek, davlatning iqtisodiy islohotlarga yo‘naltirilgan strategik qarorlari, jumladan, soliq imtiyozlari, byurokratik to‘siqlarni kamaytirish va biznes muhitini yaxshilash kabi tadbirlar ham bozor iqtisodiyotining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Siyosiy barqarorlik va iqtisodiy rivojlanish o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik tufayli davlatning doimiy nazorati va islohotlarni izchil olib borishi bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Ijtimoiy omillar Jamiyatning bozor iqtisodiyotiga moslashishi muhim ahamiyat kasb etadi. Aholining iqtisodiy bilim va tadbirkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirish, mehnat bozorini isloh qilish va aholining iqtisodiy faolligini oshirish orqali bozor iqtisodiyoti yanada mustahkamlanadi. Shuningdek, ta’lim tizimida iqtisodiy savodxonlikka katta e’tibor qaratilmoqda. Ijtimoiy rivojlanish darajasi, aholining turmush darajasi va bandlik masalalari ham bozor iqtisodiyotiga o‘tishda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, aholining tadbirkorlikka bo‘lgan qiziqishi va biznes yuritish madaniyatining shakllanishi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Bundan tashqari, ijtimoiy muhofaza tizimining samaradorligi va aholining ishonchi bozor munosabatlarining rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Davlat tomonidan ijtimoiy sohani qo‘llab-quvvatlash, jumladan, ishsizlik darajasini kamaytirish va aholiga kasbiy qayta tayyorlov kurslarini taklif qilish kabi chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Iqtisodiy omillar O‘zbekiston tabiiy resurslarga boy mamlakat bo‘lib, ularning samarali boshqarilishi iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qiladi. Sanoat, qishloq xo‘jaligi va 28xizmat ko‘rsatish sohalarining rivojlanishi bozor iqtisodiyotining shakllanishiga ta’sir qiluvchi muhim omillardandir. Shu bilan birga, ishlab chiqarish tarmoqlarini diversifikatsiya qilish va yangi ish o‘rinlarini yaratish iqtisodiy taraqqiyotning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Bundan tashqari, davlat tomonidan tadbirkorlik muhitini yaxshilash, soliq yukini kamaytirish va investitsiya muhitini rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bank tizimining isloh qilinishi, tijorat kreditlarining osonlashishi va mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash bozor iqtisodiyoti shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, iqtisodiyotni raqamlashtirish va texnologik yangilanishlarga qaratilgan strategiyalar ham iqtisodiy omillar sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Raqamli texnologiyalarning rivojlanishi va elektron tijoratning kengayishi iqtisodiy faollikni oshirishda muhim omil hisoblanadi. Shuningdek, iqtisodiy siyosatning izchilligi va barqarorligi investorlar uchun qulay sharoit yaratib, iqtisodiyotning yanada jadal rivojlanishiga imkon beradi. Huquqiy omillar Bozor iqtisodiyoti samarali ishlashi uchun mustahkam huquqiy baza zarur. Xususiy mulk huquqining kafolatlanishi, investitsiya muhiti, shaffof soliq tizimi va tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan qonunchilik bazasi bozor iqtisodiyoti rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, sud tizimining mustaqilligi va korrupsiyaga qarshi kurashning kuchaytirilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, intellektual mulk huquqlarining himoyasi ham muhim omil bo‘lib, innovatsion faoliyatni rivojlantirishga xizmat qiladi. Davlat tomonidan tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, biznes yuritish jarayonlarini soddalashtirish va litsenziyalash tizimini takomillashtirish bozor iqtisodiyoti rivojlanishini jadallashtiradi. Bundan tashqari, shaffof sud tizimi va qonun ustuvorligi har qanday iqtisodiy subyekt uchun qulay investitsion muhit yaratadi. Qonunlarning amaliy ijrosini ta’minlash va biznesning huquqiy kafolatlarini oshirish bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish imkonini 29beradi. Shuningdek, xalqaro huquqiy standartlarga mos keluvchi normativ- huquqiy bazani takomillashtirish, xalqaro investitsiyalarni jalb qilishga xizmat qiladi. Mulkchilik shakllarining huquqiy himoyasi va davlatning xususiy sektor bilan hamkorlikdagi mexanizmlarini rivojlantirish, iqtisodiyotni yanada barqaror va samarali qilishga yordam beradi. Moliyaviy omillar Kredit tizimi va bank sektorining rivojlanishi bozor iqtisodiyotining muhim shartlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekistonda bank tizimi isloh qilinib, tadbirkorlarga imtiyozli kreditlar ajratilmoqda, bu esa biznes rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuningdek, xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik olib borilmoqda. Bozor iqtisodiyotining rivojlanishida investitsiya muhitining yaxshilanishi katta ahamiyatga ega bo‘lib, xorijiy sarmoyadorlar uchun qulay sharoitlar yaratish muhim hisoblanadi. Moliyaviy bozorlarning diversifikatsiyasi, qimmatli qog‘ozlar bozorining shakllanishi va sug‘urta xizmatlarining rivojlanishi iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga yordam beradi. Bundan tashqari, bank tizimida innovatsion texnologiyalarning joriy etilishi moliyaviy xizmatlardan foydalanish qulayligini oshiradi. Davlat tomonidan kredit siyosatini liberallashtirish va kichik biznesni moliyalashtirishni kengaytirish choralari ko‘rilmoqda. Shuningdek, zamonaviy to‘lov tizimlarini joriy etish va fintech kompaniyalarning rivojlanishiga ko‘maklashish orqali moliyaviy tizimning samaradorligi oshirilmoqda. Yana bir muhim jihat – soliq siyosatining soddalashtirilishi va biznes uchun qulay kreditlash shartlarining yaratilishi tadbirkorlik subyektlarining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Davlat va xususiy sektor hamkorligini kengaytirish orqali iqtisodiy loyihalarning moliyaviy ta’minoti mustahkamlanmoqda. Kapital bozorining rivojlanishi, xususan, IPO va obligatsiyalar chiqarish imkoniyatlarining kengayishi iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishiga xizmat qilmoqda. Tashqi iqtisodiy omillar 30Global iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar va xalqaro bozor talablari O‘zbekiston iqtisodiyotiga bevosita ta’sir qiladi. Eksport-import siyosatining liberallashtirilishi va xalqaro iqtisodiy tashkilotlar bilan hamkorlik bozor iqtisodiyoti shakllanishiga yordam beradi. Shu bilan birga, eksport hajmini oshirish maqsadida mahalliy mahsulotlarni xalqaro standartlarga moslashtirish ishlari olib borilmoqda. Bundan tashqari, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bozor iqtisodiyoti rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, chet el investorlariga qulay shart-sharoitlar yaratish iqtisodiy o‘sish omillaridan biri hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotidagi inqirozlar va moliyaviy muammolar milliy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish yo‘llarini topishni talab qiladi. Shu sababli, eksport diversifikatsiyasi va yangi bozorlarni o‘zlashtirish siyosati dolzarb vazifalar qatoriga kiradi. Xalqaro savdo shartnomalari va tarif siyosatining o‘zgarishi O‘zbekiston tadbirkorlariga yangi imkoniyatlar yaratish yoki aksincha, ularning faoliyatiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Shuningdek, logistika tizimining rivojlanishi va transport infratuzilmasining yaxshilanishi xalqaro savdo hajmini oshirishga xizmat qiladi. Savdo-sotiqdagi erkin iqtisodiy hududlar va bojxona imtiyozlari orqali eksport salohiyatini kengaytirish milliy iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun xalqaro bozordagi raqobatbardoshlikni oshirish ham muhim sanaladi. Innovatsion va texnologik omillar Innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi bozor munosabatlarini kuchaytiradi. O‘zbekistonda elektron hukumat tizimi, elektron savdo va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali iqtisodiy samaradorlik oshirilmoqda. Ayniqsa, axborot texnologiyalari va startap loyihalariga e’tibor qaratilib, innovatsion bizneslarni rivojlantirish qo‘llab-quvvatlanmoqda. Sun’iy intellekt, blokcheyn texnologiyalari va raqamli to‘lov tizimlari iqtisodiy faollikni oshirishda muhim rol o‘ynamoqda. Elektron tijorat sohasi rivojlanib, tadbirkorlik subyektlariga yangi imkoniyatlar yaratmoqda. 31Shu bilan birga, ilmiy-tadqiqot institutlari va oliy ta’lim muassasalari tomonidan innovatsion loyihalar ishlab chiqilmoqda. Ularning amaliyotga joriy etilishi ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yordam bermoqda. Mahalliy va xalqaro IT-kompaniyalar bilan hamkorlikni kuchaytirish innovatsion ekotizimning shakllanishiga turtki bermoqda. Davlat tomonidan raqamli iqtisodiyotning huquqiy asoslari mustahkamlanib, IT sohasi uchun soliq imtiyozlari joriy etilmoqda. Texnologik parklar va startap inkubatorlari tashkil qilinib, yangi biznes loyihalarining amalga oshirilishi qo‘llab-quvvatlanmoqda. Infratuzilma omillari Transport, aloqa va logistika tizimlarining rivojlanishi iqtisodiy jarayonlarni tezlashtiradi. Yangi yo‘llar, temir yo‘l va avtomobil transporti tarmoqlarining kengaytirilishi bozor iqtisodiyoti uchun qulay sharoit yaratadi. Bundan tashqari, energiya infratuzilmasining rivojlanishi ham sanoatning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Zamonaviy kommunikatsiya texnologiyalarining joriy etilishi ham infratuzilmaning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Internet tarmog‘ining kengaytirilishi, tezkor mobil aloqa va sun’iy yo‘ldosh aloqasi biznes va tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, logistika markazlari va omborxona tizimlarining rivojlanishi ichki va tashqi savdo jarayonlarini soddalashtiradi. Mahalliy mahsulotlarni eksport qilish va importni muvozanatlash uchun yirik transport koridorlari tashkil etilmoqda. Elektr energiyasi va suv ta’minoti tizimlarining isloh qilinishi ham infratuzilmaning mustahkamlanishiga xizmat qilmoqda. Qishloq hududlarida energetika loyihalarining kengaytirilishi ishlab chiqarish quvvatlarini oshirishga yordam bermoqda. Xalqaro hamkorlik va integratsiya O‘zbekiston xalqaro iqtisodiy tashkilotlarga qo‘shilish, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va eksport hajmini oshirish orqali bozor 32iqtisodiyotining rivojlanishini jadallashtirmoqda. Shu bilan birga, erkin iqtisodiy zonalar va maxsus sanoat hududlarining tashkil etilishi investitsion muhitni yaxshilashga xizmat qilmoqda. Davlat tomonidan xalqaro iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish bo‘yicha ko‘plab tashabbuslar ilgari surilmoqda. O‘zbekiston Jahon Savdo Tashkilotiga a’zo bo‘lish jarayonini jadallashtirib, xalqaro bozorlar bilan integratsiyani chuqurlashtirishga harakat qilmoqda. Shuningdek, yirik xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlik kengayib bormoqda. Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki kabi tashkilotlar bilan iqtisodiy loyihalar bo‘yicha hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan. O‘zbekiston Markaziy Osiyo davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishga ham alohida e’tibor qaratmoqda. Mintaqaviy iqtisodiy ittifoqlar doirasida savdo hajmini oshirish va investitsiya oqimini ko‘paytirish maqsad qilingan. Xorijiy sarmoyadorlar uchun qulay biznes muhitini yaratish maqsadida soliq imtiyozlari, maxsus iqtisodiy hududlar va investitsiya himoyasi kabi chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, davlat tomonidan tashqi iqtisodiy siyosatning samaradorligini oshirish uchun xalqaro shartnomalar tuzish va bojxona tizimini takomillashtirish choralari ko‘rilmoqda. Chet el investorlarini jalb qilish uchun aniq huquqiy kafolatlar ishlab chiqilmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga va global bozorlar bilan integratsiyalashuviga zamin yaratmoqda. Davlat tomonidan xalqaro iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish bo‘yicha ko‘plab tashabbuslar ilgari surilmoqda. O‘zbekiston Jahon Savdo Tashkilotiga a’zo bo‘lish jarayonini jadallashtirib, xalqaro bozorlar bilan integratsiyani chuqurlashtirishga harakat qilmoqda. 33Shuningdek, yirik xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlik kengayib bormoqda. Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki kabi tashkilotlar bilan iqtisodiy loyihalar bo‘yicha hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan. O‘zbekiston Markaziy Osiyo davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishga ham alohida e’tibor qaratmoqda. Mintaqaviy iqtisodiy ittifoqlar doirasida savdo hajmini oshirish va investitsiya oqimini ko‘paytirish maqsad qilingan. Xorijiy sarmoyadorlar uchun qulay biznes muhitini yaratish maqsadida soliq imtiyozlari, maxsus iqtisodiy hududlar va investitsiya himoyasi kabi chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar ko‘p qirrali bo‘lib, davlat tomonidan olib borilayotgan islohotlar, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish ushbu jarayonning samaradorligini oshirmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi uchun huquqiy islohotlar, innovatsion texnologiyalarni tatbiq etish va xalqaro hamkorlikni kengaytirish muhim ahamiyatga ega. 2.3. O‘zbekiston bozor iqtisodiyotining o‘ziga xos jihatlari va istiqbollari O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bu jihatlar davlatning o‘ziga xos iqtisodiy siyosati, milliy manfaatlar va xalqaro tajribaga asoslangan rivojlanish strategiyasi bilan bog‘liq. Ushbu bo‘limda mamlakatimiz bozor iqtisodiyotining asosiy jihatlari, uni shakllantirish jarayonidagi o‘ziga xos yondashuvlar hamda istiqboldagi yo‘nalishlar haqida so‘z yuritamiz. Shuningdek, O‘zbekiston bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli shakllanishi uchun olib borilgan asosiy islohotlar va ularning natijalari ham tahlil qilinadi. Mamlakatimiz 34iqtisodiyotining barqaror o‘sishini ta’minlash maqsadida qabul qilingan qonunlar, davlat dasturlari va xalqaro hamkorlik loyihalari ham mazkur jarayonda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bundan tashqari, iqtisodiy taraqqiyotning asosiy drayverlari, jumladan, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish masalalari ham keng ko‘lamda ko‘rib chiqiladi. O‘zbekiston bozor iqtisodiyotining o‘ziga xos jihatlari "O‘zbek modeli" asosida bosqichma-bosqich rivojlanish O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish modeli boshqa mamlakatlardan farqli ravishda keskin o‘zgarishlar emas, balki bosqichma-bosqich islohotlarga asoslandi. Mustaqillikning dastlabki yillarida Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan besh tamoyil asosida islohotlar olib borildi: 1. Iqtisodiyotni isloh qilishda davlatning yetakchi rolini saqlab qolish 2. Ijtimoiy himoya tizimini kuchaytirish 3. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish 4. Qonun ustuvorligi va tartib-intizomni mustahkamlash 5. O‘zbek xalqi mentalitetiga mos iqtisodiyotni rivojlantirish 5 Xususiylashtirish va mulkchilik shakllarining o‘zgarishi Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning muhim jihatlaridan biri – mulkchilik shakllarining diversifikatsiyasi hisoblanadi. O‘zbekiston tajribasida davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni asta-sekin olib borilib, uning natijasida: 1. Kichik va o‘rta biznes rivojlandi 2. Fermer xo‘jaliklari tashkil etildi 5 O zbekistan Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillarda O zbekiston Respublikasiniʼ ʼ rivojlantirishning beshta ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasini kelgusida amalga ʼ ʼ oshirish chora- tadbirlari to g risida» gi 2017 yil 15 avgustdagi F-5024-son Farmoyishi. ʼ ʼ http://press-service.uz/uz/lists/vievv7919 353. Davlat korxonalari modernizatsiya qilindi Raqobat muhitining shakllanishi O‘zbekistonda tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash maqsadida davlat tomonidan turli qonunlar va imtiyozlar joriy etildi. Jumladan: 1. "Raqobat to‘g‘risida"gi Qonun (2012-yil) 2. "Tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida"gi Qonun 3. Soliq imtiyozlari va bojxona yengilliklari 4. Kredit va moliyaviy qo‘llab-quvvatlash dasturlari 5. Mahalliy tadbirkorlarni xalqaro bozorlarga chiqishga ko‘maklashish Mintaqaviy iqtisodiy farqlar va resurslardan samarali foydalanish O‘zbekistonning geografik joylashuvi bozor iqtisodiyotining shakllanishiga ta’sir qiluvchi muhim omillardan biridir. Har bir hudud o‘ziga xos iqtisodiy yo‘nalishga ega: 1. Toshkent – sanoat va texnologik markaz 2. Samarqand va Buxoro – turizm va xizmat ko‘rsatish sohasi 3. Qashqadaryo va Surxondaryo – neft va gaz sanoati 4. Andijon, Namangan va Farg‘ona – yengil sanoat va avtomobil ishlab chiqarish 5. Xorazm – qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat ishlab chiqarish Bozor iqtisodiyotining shakllanishida qonunchilik asoslari O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida bir qator muhim qonunlar qabul qilindi. Quyidagi jadvalda ba’zi muhim huquqiy asoslar keltirilgan: Qonun nomi Qabul qilingan yili Mazmuni Xususiylashtirish to‘g‘risidagi Qonun 1994-yil Davlat mulkini xususiy sektorga o‘tkazish mexanizmi Bojxona kodeksi 1997-yil Import va eksport tartiblarini 36Qonun nomi Qabul qilingan yili Mazmuni belgilash Investitsiyalarni himoya qilish to‘g‘risidagi Qonun 2019-yil Xorijiy investorlar uchun qulay muhit yaratish Tadbirkorlikni rivojlantirish dasturi 2020-yil Kichik biznesni rag‘batlantirish va imtiyozlar yaratish Bozor iqtisodiyotining istiqbollari O‘zbekiston bozor iqtisodiyotini yanada rivojlantirish uchun quyidagi asosiy yo‘nalishlarda ishlamoqda: Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish 1. Chet el kompaniyalari uchun soliq yengilliklari yaratish 2. Xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlikni kengaytirish 3. Yangi ishlab chiqarish korxonalariga chet el kapitalini jalb qilish Innovatsion texnologiyalar va raqamli iqtisodiyot 1. Raqamli to‘lov tizimlarini joriy etish 2. Elektron tijorat va startap loyihalarini qo‘llab-quvvatlash 3. Sun’iy intellekt va avtomatlashtirish texnologiyalarini rivojlantirish Transport va logistika infratuzilmasini rivojlantirish 1. Yangi avtomobil va temir yo‘l tarmoqlarini qurish 2. Xalqaro transport yo‘laklariga integratsiya qilish 3. Samarali logistika tizimini yaratish O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishi uzoq muddatli va izchil islohotlarga asoslangan jarayondir. Mamlakat iqtisodiyotining o‘ziga xos jihatlari, ya’ni bosqichma-bosqich rivojlanish modeli, davlatning iqtisodiyotdagi roli, tadbirkorlik va xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash tizimi uning barqaror rivojlanishiga imkon yaratmoqda. Kelajakda esa O‘zbekistonning bozor iqtisodiyoti xalqaro hamkorlik, 37innovatsiyalar va infratuzilmani rivojlantirish orqali yanada mustahkamlanadi. Istiqbolda mamlakat iqtisodiyoti barqaror o‘sish sur’atlarini saqlab qolib, aholining turmush darajasini yanada oshirishga xizmat qiladi. Xulosa 38Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni har bir davlatning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari, tarixiy tajribasi va milliy manfaatlariga asoslangan holda shakllanadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng, iqtisodiyotni liberallashtirish, xususiy mulkchilikni rivojlantirish va tadbirkorlik muhitini yaxshilash kabi ustuvor yo‘nalishlarni belgilab oldi. Ushbu yo‘nalishda "o‘zbek modeli" asosida bosqichma-bosqich islohotlar amalga oshirildi.O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonining muhim jihatlaridan biri – davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini saqlab qolgan holda xususiy sektorni rivojlantirishga yo‘naltirilgan yondashuvi bo‘ldi. Bu jarayonda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, aholining ijtimoiy himoyasini kuchaytirish va milliy manfaatlarga asoslangan rivojlanish strategiyasini amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etdi. Bozor iqtisodiyotining shakllanishida xususiylashtirish, erkin raqobat muhitining yaratilishi, investitsiyalarni jalb qilish va innovatsion texnologiyalarni joriy etish kabi omillar hal qiluvchi rol o‘ynadi. O‘zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi, sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasi va eksport salohiyatini oshirishga qaratilgan strategik dasturlar ham muhim ahamiyat kasb etdi.Bugungi kunda O‘zbekiston bozor iqtisodiyotini rivojlantirish yo‘lida muhim yutuqlarga erishmoqda. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va innovatsion texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qilmoqda.Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni milliy manfaatlarga mos ravishda izchil va bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Davlat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar kelajakda mamlakatning barqaror iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga, xalq farovonligini oshirishga va global iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu sababli, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos andozalari va ularning tatbiqi O‘zbekistonning uzoq muddatli iqtisodiy strategiyasida muhim o‘rin tutadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 39I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari: 1. O’zbekiston Resmpublikasi Konstitutsiyasi. - T.: “Adolat” 2016 y. 2. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. O’zbekiston Respublikasining 256-I-son Qonunlari bilan tasdiqlangan (Oxirgi marta O’zR 23.05.2019 y. O’RQ-542-son Qonuni bilan o’zgartirishlar kiritilgan). 3. O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. O’zbekiston Respublikasining 161-I-son Qonuni bilan tasdiqlangan (Oxirgi marta O’zR 09.01.2019 y. O’RQ-514-son Qonuni bilan o’zgartirishlar kiritilgan). 4. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. O’zR 30.12.2019 y. O’RQ -599 - son Qonuni bilan tasdiqlangan 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevralda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-4947-sonli Farmoni II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari: 6. O zbekistan Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillardaʼ O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo nalishi ʼ ʼ bo yicha Harakatlar strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora- tadbirlari ʼ to g risida» gi 2017 yil 15 avgustdagi F-5024-son Farmoyishi. http://press- ʼ ʼ service.uz/uz/lists/vievv7919 III. O‘ zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari va ma’ruzalari : 7. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini ʼ birgalikda barpo etamiz. O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga ʼ kirishish tantanali marosimiga bag ishlangan Oliy Majlis palatalarining ʼ qo shma majlisidagi nutq. - T.: O zbekiston, 2016. -56 b. ʼ ʼ 8. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash ʼ - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O zbekiston Respublikasi ʼ 40Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag ishlangan tantanaliʼ marosimdagi ma ruza. 2016 yil 7 dekabrь. - T.:O zbekiston, 2017. - 48 b. ʼ ʼ 9. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy ʼ javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. -T.: ʼ O zbekiston, 2017.- 108 b. ʼ 10. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O zbekiston Respublikasi Prezidenti ʼ Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari ʼ vakillari bilan o tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so zlagan nutqlari o rin ʼ ʼ ʼ olgan. -T.: O zbekiston, 2017.-488 b. ʼ IV. Darslik va o‘quv adabiyotlari : 11. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet. 12. Jo‘raev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. O‘quv qo‘llanma. – T.: Iqtisod-moliya, 2019. - 370 b. 13. Iqtisodiyot nazariyasi. Egamberdiyev F.T., Abdullayev S.A., Mambetjanov K.K. Iqtisodiyot nazariyasi: o’quv qo’llanma,_Toshkent:Tafakkur tomchilari,2021.-420 b 14. Shodmonov Sh.Sh., Raxmatov M. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: “Zamin nashr” 2021. – 856 b. 15. Хожиев Б., Мамбетжанов К. Економическая теория. Учебник. Т.: Иқтисод- молия, 2019. - 552 бет. 16. Станковская И.К. Економическая теория: учебник / Станковская И.К., Стрелец И.A. – Ростов н/Д: Феникс, 2017.-428. 17. Камаев В.Д. Економическая теория. Краткий курс: учебник / Камаев В.Д., Илчиков М.З., Борисовская Т.A. – 7-е изд., стер.- Москва: КНОРУС, 2020.- 382 с. 41 V.Internet saytlari: 1. www.uzreport.com – O‘zbekiston yangiliklari; 2. www.ziyonet.uz – O‘zbekiston Respublikasi elektron kutubxonasi. 3. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. 4. www.gov. uz – O‘zbekistan Respublikasi hukumat portali.

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………...………3
I BOB. BOZOR IQTISODIYOTIGA O‘TISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Bozor iqtisodiyotining mohiyati va asosiy tamoyillari……………………6
1.2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish modellarining tahlili…………………………12
1.3. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda davlatning roli……………………………..16
II BOB. O‘ZBEKISTONDA BOZOR IQTISODIYOTIGA O‘TISH VA UNING XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichlari……………………20
2.2.O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar………………………………………………………………………….25
2.3. O‘zbekiston bozor iqtisodiyotining o‘ziga xos jihatlari va istiqbollari…...32
Xulosa…………………………………………………………………………37
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………...…38                           men bilan bog'laning                          https://t.me/Amer21k

Купить