Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	45.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Bozor iqtisodiyotiga o’tishning milliy modellari

mustahkamlash orqali inflyatsiyani jilovlash, milliy bank tizimini mustahkamlashga
qaratilgan chora-tadbirlar ham amalga oshirildi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishda xususiylashtirish va mulkchilik shakllarini isloh
qilish alohida ahamiyat kasb etdi. Iqtisodiy faoliyat subyektlari tomonidan ishlab
chiqarish vositalarini sotib olish, korxonalarning aksiyalarini egalik qilish orqali
xususiy sektor asta-sekin kuchaya boshladi. Bu esa milliy iqtisodiyotda xususiy
sektorning ulushini oshirishga xizmat qildi. Jumladan, 2000-yillarga kelib, mamlakat
YaIMning 70 foizdan ortig’i xususiy sektor hissasiga to’g’ri kelgan.
Bozor iqtisodiyoti tomon harakatda davlatning roli nafaqat islohotlar
tashabbuskori, balki muvofiqlashtiruvchi va ijtimoiy himoya mexanizmlarini
ta’minlovchi sifatida ham kuchaydi. Ayniqsa, ijtimoiy himoya, pensiya va nafaqa
tizimlarining qayta tashkil qilinishi, aholining kam ta’minlangan qatlamlariga yordam
ko’rsatish bo’yicha ijtimoiy dasturlar amalga oshirildi.
1990-yillarning oxiri va 2000-yillarning boshlarida O’zbekistonda iqtisodiyotni
liberallashtirish yo’lida qator qadamlar tashlandi. Tashqi savdo erkinlashtirildi,
eksport-import operatsiyalarining soddalashtirilishi, bojxona tizimidagi islohotlar
orqali tashqi iqtisodiy faoliyatga keng yo’l ochildi.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra, 2000-yildan 2010-yilgacha bo’lgan davrda
O’zbekiston iqtisodiyoti barqaror sur’atlar bilan o’sdi. Jahon moliyaviy inqirozining
global oqibatlariga qaramasdan, O’zbekiston o’sishni saqlab qoldi. Masalan, 2009-
yilda jahon iqtisodiyotining ko’plab yirik mamlakatlari iqtisodiy pasayishni boshdan
kechirgan bir vaqtda, O’zbekistonda YaIM o’sishi 8,1 foizni tashkil etdi.
Shuningdek, aynan bozor iqtisodiyoti yo’lida amalga oshirilgan tizimli islohotlar
sabab, 2017-yildan boshlab Prezident Shavkat Mirziyoyev boshchiligida yangi
iqtisodiy islohotlar bosqichi boshlandi. Bu bosqichda iqtisodiyotni to’liq
liberallashtirish, investorlar uchun qulay muhit yaratish, raqamli iqtisodiyot va eksport
salohiyatini oshirish asosiy yo’nalishlarga aylandi.
17

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Amonov, O. (2020). Bozor iqtisodiyoti va uning asoslari . Toshkent: Iqtisodiyot
va sanoat nashriyoti.
2. Azizov, S. (2019). Bozor iqtisodiyoti: nazariy va amaliy jihatlar . Toshkent:
O’zbekiston davlat nashriyoti.
3. Badriddinov, M. (2021). Iqtisodiy islohotlar va bozor iqtisodiyoti: O’zbekiston
tajribasi . Toshkent: O’qituvchi nashriyoti.
4. Bektemirov, N. (2018). O’zbekistonning iqtisodiy rivojlanish tamoyillari .
Toshkent: Innovatsion rivojlanish nashriyoti.
5. Dadaev, A. (2020). Bozor iqtisodiyoti va uning ijtimoiy ta’siri . Toshkent:
Akademnashr.
6. G’ulomov, R. (2022). O’zbekiston iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi: bozor
iqtisodiyoti sharoitida . Toshkent: Xalq ta’limi nashriyoti.
7. Karimov, I. (2017). Iqtisodiy o’zgarishlar va ularning jamiyatga ta’siri .
Toshkent: O’zbekiston fanlar akademiyasi nashriyoti.
8. Mahmudov, Sh. (2019). Mehnat bozorining rivojlanishi va uning
O’zbekistondagi ahamiyati . Toshkent: O’zbekiston iqtisodiyoti.
9. Mustafayev, F. (2021). Bozor iqtisodiyoti: asosiy tamoyillar va innovatsiyalar .
Toshkent: O’zbekistan iqtisodiyotini rivojlantirish markazi.
10. Nabiyev , R . (2020). O ’ zbekiston iqtisodiyotidagi bozor mexanizmlari . Toshkent:
O’zbekiston iqtisodiyoti.
11. Nurmatov, A. (2022). Bozor iqtisodiyoti va ijtimoiy barqarorlik . Toshkent:
Science Development Press.
12. Tashmuhammedov, S. (2020). Mehnat bozorini tartibga solish: nazariy va
amaliy masalalar . Toshkent: Akademnashr.
13. Toshbaev , Z . (2018). Iqtisodiy islohotlar : bozor iqtisodiyotiga o ’ tish . Toshkent:
O’zbekiston iqtisodiyoti.
33

KIRISH
O’zbekistonning iqtisodiy rivojlanish jarayoni bozor iqtisodiyotining asosiy
tamoyillarini joriy etish va ularni amalga oshirishga qaratilgan bir qator islohotlardan
iborat. Mamlakat iqtisodiyotining o’zgarishi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni
ta’minlash va global iqtisodiyotga integratsiya qilish maqsadida amalga oshirilgan
keng ko’lamli iqtisodiy islohotlar, ayniqsa, bozor iqtisodiyotining yangi shakllarini
joriy etishga xizmat qildi. Bozor iqtisodiyotining mazmuni, uning rivojlanish
bosqichlari, o’ziga xos xususiyatlari va ijtimoiy tizimda tutgan o’rni haqidagi ilmiy
izlanishlar ayniqsa hozirgi kunda dolzarb ahamiyatga ega. Bu kurs ishi, bozor
iqtisodiyotining O’zbekistondagi rivojlanish jarayonlarini tahlil qilishga va uning
iqtisodiy siyosatdagi ahamiyatini o’rganishga qaratilgan.
Kurs ishining dolzarbligi:
Bozor iqtisodiyoti O’zbekistonning uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishida
asosiy rol o’ynaydi. Mamlakatning iqtisodiy erkinlik, raqobatbardoshlik va
innovatsiyalarni joriy etish yo’lidagi yutuqlari bozor iqtisodiyotining samarali
ishlashiga bog’liqdir. Ayniqsa, iqtisodiy islohotlarning samaradorligi, bozor
mexanizmlarining ishlash jarayonida yuzaga keladigan yangi muammolar va ularning
hal qilinishi bozor iqtisodiyotining dolzarbligini yanada oshiradi. Ushbu mavzu
iqtisodiyotshunoslik, iqtisodiy siyosat va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish nuqtai
nazaridan katta ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi:
Bu kurs ishining maqsadi bozor iqtisodiyotining mazmuni, rivojlanish jarayoni
va uning O’zbekiston iqtisodiyotidagi o’rni haqida chuqur tahlil qilish, mamlakatning
bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonini o’rganish, mehnat bozoridagi o’zgarishlarni
tahlil qilish va ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilish yo’llarini aniqlashdir.
3

O’zbekiston iqtisodiyotida bozor iqtisodiyotining ishlashini ta’minlash uchun
zarur bo’lgan chora-tadbirlarni aniqlash.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi:
Kurs ishi uchta bobdan iborat bo’lib, har bir bobda ma’lum bir bozor
iqtisodiyotining o’ziga xos jihatlari, nazariy asoslari va amaliy qo’llanilishi
o’rganiladi.
Birinchi bob – Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning nazariy asoslari, bozor
iqtisodiyotining asosiy tamoyillari va xususiyatlari.
Ikkinchi bob – Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozorini rivojlantirish, ish
o’rinlarini yaratish va ishsizlikni kamaytirish masalalari.
Uchinchi bob – Bozor iqtisodiyoti rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari,
jamiyatda ijtimoiy adolatni ta’minlash va davlatning iqtisodiy siyosatidagi
o’zgarishlar.
Kurs ishi yakunida xulosa va tavsiyalar keltiriladi. Tavsiyalar bozor
iqtisodiyotining samarali ishlashini ta’minlash uchun amalga oshirilishi lozim bo’lgan
islohotlar va chora-tadbirlarni o’z ichiga oladi.
5

O’zbekiston hukumati kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga alohida e’tibor
qaratmoqda. 2019-yilda kichik va o’rta biznesni rivojlantirish bo’yicha maxsus dastur
qabul qilindi. Ushbu dastur doirasida davlat tomonidan bizneslarni qo’llab-quvvatlash,
ularni xarajatlarini kamaytirish va raqobatbardoshligini oshirish uchun bir qator
mexanizmlar ishlab chiqildi. Bunga soliq yengilliklari, kreditlar va grantlar taqdim
etish, davlat xaridlarida kichik va o’rta biznes sub’ektlarining ishtirokini oshirish va
shuningdek, biznesni huquqiy himoya qilish kiradi.
Davlat-xususiy sheriklik (PPP) loyihalari joriy etildi va kichik biznesning turli
sohalarga kirib borishini qo’llab-quvvatlash uchun shart-sharoitlar yaratildi. Masalan,
so’nggi yillarda agrotexnologiya, to’qimachilik sanoati, yengil sanoat, turizm va
xizmatlar sohalarida yuzlab davlat-xususiy sheriklik loyihalari amalga oshirilgan.
Xususiy sektor va tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi, shubhasiz, O’zbekiston
iqtisodiyotining mustahkamlanishi, ijtimoiy farovonlikning oshishi va davlat budjeti
daromadlarining ko’payishiga olib keladi. Ular orqali yangi ish o’rinlari yaratilmoqda,
mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirishga va import o’rnini bosuvchi mahsulotlarni
ishlab chiqarishga erishilmoqda.
O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektor va tadbirkorlikni rivojlantirishga
yo’naltirilgan islohotlar, albatta, o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Ular
iqtisodiyotning barqaror o’sishi va global raqobatbardoshlikni oshirishda muhim
omilga aylanmoqda. Davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash, biznes uchun qulay
sharoitlar yaratish, yirik investitsiyalarni jalb qilish va kichik biznesni rivojlantirishga
oid strategiyalarni amalga oshirish O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga
integratsiyalashuvini tezlashtirishga xizmat qilmoqda. O’zbekistonning iqtisodiy
rivojlanishida xususiy sektor va tadbirkorlik alohida o’rin tutadi va bu boradagi
yutuqlar kelajakda yana-da kengayishi kutilmoqda.
27

Mehnat bozorining kelgusi istiqbollari mamlakatning iqtisodiy rivojlanish
strategiyasiga bevosita bog’liqdir. Shuningdek, yangi avlod ishchi kuchini tayyorlash
uchun ta’lim tizimida o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Ta’lim tizimini, ayniqsa,
kasb-hunar ta’limini rivojlantirish, uni bozor talablari va texnologik o’zgarishlarga
moslashtirish muhim vazifaga aylanadi. O’zbekiston hukumati “Ta’lim 2030”
strategiyasi asosida yoshlarning ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytirib, ularni jahon
bozoridagi o’zgarishlarga tayyorlamoqda.
Kelajakda mehnat bozoridagi texnologik o’zgarishlar va raqamlashtirish
tendentsiyalari bo’yicha davlatning siyosati, raqamli iqtisodiyotga asoslangan yangi
mehnat resurslarini yaratishga xizmat qiladi. Shuningdek, mehnat bozoridagi
muammolarni hal qilish, ishsizlikni kamaytirish va yoshlar uchun yangi ish o’rinlari
yaratish bo’yicha strategiyalar davom ettiriladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozorini rivojlantirish O’zbekistonning
iqtisodiy siyosatida eng muhim yo’nalishlardan biri sifatida qolmoqda. Mehnat
bozoridagi islohotlar, ish o’rinlarining yaratish, raqamli texnologiyalarni joriy etish va
gender tengligini ta’minlash, shubhasiz, mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va aholi
farovonligini oshirishga xizmat qilmoqda. Mehnat resurslarini samarali boshqarish va
yangi iqtisodiy sharoitlarda raqobatbardosh ishchi kuchini yaratish – O’zbekistonning
bozor iqtisodiyotiga integratsiyasi va global iqtisodiyotda o’z o’rnini topishiga yordam
beradi.
30

Ikkinchidan, kichik va o’rta biznesni rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash
maqsadida davlat tomonidan qator dasturlar amalga oshirildi. 2019-yilda qabul
qilingan “Kichik va o’rta biznesni rivojlantirish” dasturi doirasida korxonalarga
imtiyozli kreditlar, subsidiyalar va grantlar berish tizimi joriy etildi. Bu
tadbirkorlarning faoliyatini kengaytirishga, yangi ish o’rinlarini yaratishga va
iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishga katta hissa qo’shdi.
Uchinchidan, 2017-yil 5-mayda Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan
“Kichik biznesni qo’llab-quvvatlash va tadbirkorlikni rivojlantirish” to’g’risidagi
Farmon qabul qilindi. Ushbu farmon bo’yicha kichik biznes sub’ektlariga yengilliklar
taqdim etilib, davlat organlarining davlat-xususiy sheriklik tizimiga ko’maklashadigan
faoliyati o’zgartirildi. Yangi yuridik shaxslar ro’yxatdan o’tish tartibi soddalashtirildi
va davlat tomonidan ko’rsatilayotgan xizmatlar, kreditlar va grantlar miqdori oshdi.
Tadbirkorlikni rivojlantirishda milliy va xorijiy investitsiyalar o’rnining
oshishi
Xususiy sektorning rivojlanishiga yordam beruvchi yana bir muhim omil bu
xorijiy investitsiyalarning jalb qilinishidir. 2016-yil 1-yanvardan boshlab O’zbekiston
iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun yangi mexanizmlar va huquqiy
asoslar yaratilgan. Yurtimizning investitsion jozibadorligini oshirish maqsadida
“Investitsiya islohotlari” dasturi ishlab chiqildi. Ushbu dastur doirasida, investorlar
uchun soliq imtiyozlari, bojxona bo’yicha yengilliklar va davlatning qo’llab-
quvvatlash tizimi taqdim etilmoqda. 2023-yilga kelib O’zbekistonga kiritilgan xorijiy
to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar hajmi 9 milliard dollarga yetdi.
Bundan tashqari, 2020-yilda xorijiy investitsiyalarga ruxsat berishning yangi
tizimi joriy etildi. Endi investorlar O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki va
boshqa rasmiy idoralari orqali moliyaviy mablag’larni o’tkazishda hech qanday
cheklovlarga duch kelmaydilar. Bu, o’z navbatida, xorijiy korxonalarning
O’zbekistondagi faoliyatini kengaytirishga olib keldi.
Kichik va o’rta biznesni rivojlantirishda davlat qo’llab-quvvatlashi
26

bo’ladi, bu esa ko’pincha real bozor ehtiyojlariga mos kelmaydi va resurslarning
noto’g’ri taqsimlanishiga, ortiqcha ishlab chiqarish yoki defitsitga olib keladi.
Masalan, sobiq Sovet Ittifoqi davrida ko’plab mahsulotlar uchun narxlar sun’iy
ravishda past belgilanganligi sababli, uzoq navbatlar, mahsulot yetishmovchiligi
holatlari yuzaga kelgan.
Bozor iqtisodiyotida qarorlar markazlashtirilmagan holda, ya’ni har bir xo’jalik
yurituvchi subyektning o’z manfaatidan kelib chiqqan holda qabul qilinadi. Bu esa
iqtisodiyotning moslashuvchanligini, sharoitga tez moslashish qobiliyatini oshiradi.
Aksincha, rejalashtirilgan iqtisodiyotda barcha qarorlar yuqoridan pastga yo’nalishda,
markaziy idoralar tomonidan belgilanadi. Bu holat iqtisodiyotda sustkashlik,
yangiliklarga sust munosabat va byurokratiyani kuchaytiradi.
Yana bir muhim farq — bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda olish eng muhim
motivatsiya manbai bo’lib xizmat qiladi. Bu foydani olish istagi ishlab
chiqaruvchilarni samaradorlikka, mahsulot sifatini oshirishga, yangi texnologiyalarni
joriy etishga undaydi. An’anaviy iqtisodiyotlarda esa ishlab chiqarish asosan urf-
odatlar, diniy e’tiqodlar yoki tarixiy meros asosida amalga oshiriladi, iqtisodiy
samaradorlik va foyda olish ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo’ladi.
Bozor iqtisodiyotining eng muhim ustunliklaridan yana biri — bu
iste’molchilarning erkin tanlovidir. Iste’molchi qaysi mahsulotni, kimdan va qanday
narxda sotib olishni o’zi hal qiladi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni iste’molchilar
ehtiyojiga maksimal darajada moslashishga, ularning talabiga binoan ishlab chiqarish
hajmini va assortimentini o’zgartirishga undaydi. Raqobat sharoitida iste’molchilar
ehtiyojini qondira olmagan ishlab chiqaruvchilar bozordan siqib chiqariladi. Boshqa
tizimlarda esa, masalan, davlat tomonidan boshqariladigan iqtisodiyotda,
iste’molchilarga tayyor rejalashtirilgan mahsulot taklif etiladi, tanlov imkoniyati
cheklangan bo’ladi.
Albatta, bozor iqtisodiyotining ham kamchiliklari yo’q emas. Unga xos bo’lgan
kamchiliklar qatoriga ijtimoiy tengsizlikning ortishi, ekologik muammolar, muayyan
14

deb baholadi. Bu esa olib borilayotgan islohotlarning bozor iqtisodiyoti asosida
rivojlanayotganini va jahon iqtisodiy hamjamiyati tomonidan tan olinayotganini
anglatadi.
Xulosa qilib aytganda, bozor iqtisodiyotini chuqurlashtirish yo’lida olib
borilayotgan islohotlarning har biri mamlakatning iqtisodiy mustaqilligi, barqaror
o’sish sur’atlari va xalq farovonligini ta’minlashga xizmat qilmoqda. Bu islohotlar
nafaqat iqtisodiyot sohasida, balki ijtimoiy hayotda ham ijobiy o’zgarishlarni yuzaga
keltirmoqda.
3.2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xususiy sektor va tadbirkorlik faoliyatini
rivojlantirish
Xususiy sektor va tadbirkorlik faoliyati bozor iqtisodiyotining asosiy
elementlaridan biri bo’lib, har bir davlatning iqtisodiy o’sishi, barqarorligi va xalq
farovonligini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. O’zbekistonning iqtisodiy
rivojlanishida ham xususiy sektor va tadbirkorlikni rivojlantirishga alohida e’tibor
qaratilmoqda. 2016-yildan boshlab amalga oshirilgan islohotlar va yangilangan
iqtisodiy siyosatning asosi aynan xususiy sektorning o’sishi va rivojlanishiga xizmat
qilmoqda.
Xususiy sektorning o’sishiga olib kelgan asosiy omillar
O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorni rivojlantirishda bir qator muhim
omillar ta’sir ko’rsatdi. Birinchidan, 2017-yilda qabul qilingan yangi soliq kodeksi va
soliq islohotlari natijasida soliq yuki sezilarli darajada kamaytirildi. Soliq tizimining
soddalashtirilishi va yangi imtiyozlar xususiy tadbirkorlar uchun yanada qulayroq
sharoit yaratdi. Soliqni to’lash tartibi raqamli platformalar orqali amalga oshiriladi, bu
esa soliq to’lovchilarga vaqt va mablag’ni tejash imkonini beradi. Shuningdek, soliq va
bojxona tekshiruvlarining soni kamaytirilib, korxonalarning faoliyatini yanada
soddalashtirishga qaratilgan.
25

1.2. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillari va funksiyalari
Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uning asosiy tamoyillari va bajaradigan
funksiyalari bilan chambarchas bog’liq. Bu tamoyillar va funksiyalar nafaqat nazariy
asos, balki amaliyotda ham bozor tizimining negizini tashkil qiladi. Har bir tamoyil
bozor mexanizmining qanday ishlashini, iqtisodiy subyektlarning o’zaro
munosabatlarini va umumiy iqtisodiy muvozanatni qanday shakllanishini ochib beradi.
Bozor iqtisodiyotining birinchi va eng muhim tamoyili — bu erkinlik va
xususiy mulkka asoslanishdir . Iqtisodiy erkinlik har bir shaxsning o’z iqtisodiy
faoliyatini tanlash, mulkka egalik qilish, uni boshqarish va undan foyda olish huquqini
ifodalaydi. Xususiy mulk esa ushbu erkinlikni amalga oshirish uchun zaruriy iqtisodiy
asosdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulk egalari mustaqil harakat qiladi, ular
davlatdan mustaqil ravishda qarorlar qabul qiladilar. Bu esa tashabbuskorlikni
kuchaytiradi, raqobatbardoshlikni oshiradi, jamiyatda iqtisodiy faollik muhitini
shakllantiradi.
Ikkinchi tamoyil — bu raqobatning mavjudligi . Raqobat — bozor
iqtisodiyotining yuragi, harakatlantiruvchi kuchidir. Raqobat tufayli ishlab
chiqaruvchilar o’z mahsulotlarini doimiy takomillashtirishga, iste’molchilarning
ehtiyojlariga moslashtirishga majbur bo’ladilar. Shuningdek, raqobat narxlarni
pasaytirishga, xizmat va mahsulotlar sifatini oshirishga olib keladi. Bu esa jamiyatda
umumiy farovonlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Raqobat mavjud bo’lmagan joyda
inersiya va monopolistik holatlar paydo bo’lib, iqtisodiy samaradorlik pasayadi.
Uchinchi tamoyil — bu narxlarning talab va taklif asosida shakllanishidir .
Bozor tizimida narxlar markazlashtirilmagan holda, ya’ni har bir mahsulot va xizmatga
bo’lgan talab bilan taklif muvozanatidan kelib chiqib belgilanadi. Narxlar
iqtisodiyotda axborot signallari vazifasini bajaradi: ular ishlab chiqaruvchilarga
qanday mahsulotni, qanchalik miqdorda ishlab chiqarish zarurligini ko’rsatadi,
iste’molchilarga esa o’z tanlovini amalga oshirish imkonini beradi. Bu shaffof narx
11

aynan bozor iqtisodiyoti sharoitida tez va keng joriy etiladi. Chunki bunda har bir
subyekt, har bir kompaniya yoki tashkilot, yangi texnologiyalar orqali bozorda o’z
pozitsiyasini mustahkamlashga intiladi. Bozor mexanizmining moslashuvchanligi
tufayli, zamonaviy globallashgan dunyoda iqtisodiy o’sish va taraqqiyotga eng maqbul
sharoit yaratiladi.
Bozor iqtisodiyoti shuningdek, inson huquqlari va demokratik qadriyatlar bilan
bevosita bog’liq. Unda shaxsiy tashabbus, ijtimoiy harakatchanlik, teng imkoniyatlar
kabi prinsiplarga alohida ahamiyat beriladi. Bu esa jamiyatda ijtimoiy faollikni
oshiradi, ijtimoiy qatlamlar o’rtasida iqtisodiy farovonlikka erishish uchun raqobat
maydoni yaratadi. Shu sababli, rivojlangan davlatlar iqtisodiy rivojlanishning asosiy
kaliti sifatida bozor mexanizmini tanlaydi.
Xulosa qilib aytganda, bozor iqtisodiyoti — bu faqat iqtisodiy tizim emas, balki
keng ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni tartibga soluvchi, rivojlanishga, yangilikka va
erkinlikka asoslangan taraqqiyot modeli hamdir. Bu tizim o’zining ichki qonuniyatlari
va mexanizmlari orqali eng samarali natijalarga erishish, iqtisodiy o’sishni ta’minlash
va jamiyatni farovonlik sari yetaklash imkonini beradi.
1.2. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillari va funksiyalari
Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uning asosiy tamoyillari va bajaradigan
funksiyalari bilan chambarchas bog’liq. Bu tamoyillar va funksiyalar nafaqat nazariy
asos, balki amaliyotda ham bozor tizimining negizini tashkil qiladi. Har bir tamoyil
bozor mexanizmining qanday ishlashini, iqtisodiy subyektlarning o’zaro
munosabatlarini va umumiy iqtisodiy muvozanatni qanday shakllanishini ochib beradi.
Bozor iqtisodiyotining birinchi va eng muhim tamoyili — bu erkinlik va
xususiy mulkka asoslanishdir . Iqtisodiy erkinlik har bir shaxsning o’z iqtisodiy
faoliyatini tanlash, mulkka egalik qilish, uni boshqarish va undan foyda olish huquqini
ifodalaydi. Xususiy mulk esa ushbu erkinlikni amalga oshirish uchun zaruriy iqtisodiy
8

Resurslarni taqsimlash funksiyasi. Bozor orqali resurslar talab mavjud
bo’lgan sohalarga yo’naltiriladi. Ya’ni, yuqori foyda keltiruvchi sohalarda resurslar
ko’proq jamlanadi. Bu esa umumiy iqtisodiy samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi.
Ishlab chiqarishni rag’batlantirish funksiyasi. Bozor iqtisodiyotida foyda
olish asosiy motivatsiya manbai bo’lganligi sababli, har bir ishlab chiqaruvchi samarali
faoliyat yuritishga, ishlab chiqarish hajmini kengaytirishga intiladi. Bu rag’bat ichki
raqobatni kuchaytiradi, natijada yangi texnologiyalar, innovatsiyalar, investitsiyalar
kirib keladi.
Bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi. Bozor mexanizmi talab va taklif
o’rtasida doimiy harakatda bo’lgan muvozanatni shakllantiradi. Narxlar orqali bu
muvozanat tiklanadi: agar mahsulotga bo’lgan talab oshsa, narx ko’tariladi va taklif
ham ortadi; aksincha, talab kamayganda narx tushadi va taklif qisqaradi. Bu doimiy
muvozanat iqtisodiyotning barqaror ishlashiga imkon beradi.
Axborot funksiyasi. Bozorda shakllanadigan narxlar ishlab chiqaruvchilar va
iste’molchilarga real iqtisodiy holat haqida to’g’ridan-to’g’ri axborot beradi. Masalan,
narxlarning o’sishi mahsulotga bo’lgan yuqori talabdan dalolat beradi, bu esa ishlab
chiqaruvchilarga yangi imkoniyatlar haqida signal bo’ladi.
Iste’molchilarning tanlov erkinligi. Bozor iqtisodiyotida har bir iste’molchi
o’z ehtiyoj va dididan kelib chiqib mahsulot tanlaydi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni
iste’molchining talabiga mos mahsulot ishlab chiqarishga majbur qiladi. Bu jarayon,
o’z navbatida, umumiy iqtisodiy faollikni oshiradi.
Bozor iqtisodiyotining ushbu tamoyillari va funksiyalari tizim sifatida uning
ichki barqarorligini, yangiliklarga ochiqligini va rivojlanishga yo’naltirilganligini
ko’rsatadi. Shu sababli hozirgi global dunyoda ko’plab davlatlar bozor mexanizmlarini
chuqurlashtirish, xususiy sektorni kengaytirish, raqobat muhitini mustahkamlash,
iqtisodiy erkinlikni kengaytirish orqali barqaror taraqqiyotga erishishni asosiy
strategiya sifatida tanlamoqda.
10

tizimi resurslardan oqilona foydalanishga, iqtisodiy resurslarning samarali
taqsimlanishiga olib keladi.
To’rtinchi tamoyil — bu xo’jalik yurituvchi subyektlarning mustaqilligi va
javobgarligidir . Har bir korxona, firma yoki yakka tartibdagi tadbirkor o’z faoliyatini
o’zi rejalashtiradi, o’zi boshqaradi va o’z qarorlari uchun iqtisodiy javobgarlikni ham
o’zi zimmasiga oladi. Bu esa iqtisodiy subyektlarning mas’uliyatini oshiradi,
resurslardan foydalanishda tejamkorlikni kuchaytiradi.
Bundan tashqari, bozor iqtisodiyotining funksiyalari ham uni boshqa tizimlardan
farqlovchi muhim elementlardir. Bozor tizimi quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
Resurslarni taqsimlash funksiyasi. Bozor orqali resurslar talab mavjud
bo’lgan sohalarga yo’naltiriladi. Ya’ni, yuqori foyda keltiruvchi sohalarda resurslar
ko’proq jamlanadi. Bu esa umumiy iqtisodiy samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi.
Ishlab chiqarishni rag’batlantirish funksiyasi. Bozor iqtisodiyotida foyda
olish asosiy motivatsiya manbai bo’lganligi sababli, har bir ishlab chiqaruvchi samarali
faoliyat yuritishga, ishlab chiqarish hajmini kengaytirishga intiladi. Bu rag’bat ichki
raqobatni kuchaytiradi, natijada yangi texnologiyalar, innovatsiyalar, investitsiyalar
kirib keladi.
Bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi. Bozor mexanizmi talab va taklif
o’rtasida doimiy harakatda bo’lgan muvozanatni shakllantiradi. Narxlar orqali bu
muvozanat tiklanadi: agar mahsulotga bo’lgan talab oshsa, narx ko’tariladi va taklif
ham ortadi; aksincha, talab kamayganda narx tushadi va taklif qisqaradi. Bu doimiy
muvozanat iqtisodiyotning barqaror ishlashiga imkon beradi.
Axborot funksiyasi. Bozorda shakllanadigan narxlar ishlab chiqaruvchilar va
iste’molchilarga real iqtisodiy holat haqida to’g’ridan-to’g’ri axborot beradi. Masalan,
narxlarning o’sishi mahsulotga bo’lgan yuqori talabdan dalolat beradi, bu esa ishlab
chiqaruvchilarga yangi imkoniyatlar haqida signal bo’ladi.
Iste’molchilarning tanlov erkinligi. Bozor iqtisodiyotida har bir iste’molchi
o’z ehtiyoj va dididan kelib chiqib mahsulot tanlaydi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni
12

Bozor iqtisodiyotiga o’tishning milliy modellari
1

14. Xolov, T. (2019). O’zbekiston iqtisodiyotida bozor mexanizmlarining
samaradorligi . Toshkent: O’zbekiston iqtisodiyoti va statistika nashriyoti.
15. Yusupov, A. (2021). Iqtisodiy o’zgarishlar va bozor iqtisodiyotining
rivojlanishidagi muammolar . Toshkent: Innovatsion rivojlanish nashriyoti.
INTERNET MANBAALARI:
1. Central Asia Development Bank (2022). Bozor iqtisodiyoti va iqtisodiy
islohotlar . https://www.cadb.com/bozor-iqtisodiyoti
2. Iqtisodiy islohotlar markazi (2021). O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tish
jarayoni . https://www.economy.uz/bozor-iqtisodiyoti
3. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi (2022). O’zbekiston
iqtisodiyotining rivojlanish tendentsiyalari . https://www.mei.uz/rivojlanish-
tendentsiyalari
4. UNDP (2021). Sustainable Development Goals and the Market Economy .
https://www.undp.org/sdgs-market-economy
5. The World Bank (2022). Uzbekistan: Economic transformation and
opportunities . https://www.worldbank.org/uzbekistan-economic-transformation
6. OECD (2020). Market Economy and Growth: A Global Perspective .
https://www.oecd.org/market-economy-growth
7. Global Trade Organization (2021). Bozor iqtisodiyoti va xalqaro savdo .
https://www.wto.org/market-economy-trade
8. The Economist (2020). Bozor iqtisodiyoti: xalqaro tendentsiyalar va
O’zbekiston. https://www.economist.com/market-economy-uzbekistan
9. International Labour Organization (2021). Mehnat bozorining global ta’siri
va islohotlar . https://www.ilo.org/global-labor-market-reforms
10. The New York Times (2021). Global economic trends and market economy .
https://www.nytimes.com/global-market-economy
11. Investopedia (2020). Market economy definition and principles .
https://www.investopedia.com/market-economy-definition
34

12. World Economic Forum (2021). The Future of Work: Shaping the Global
Labor Market . https://www.weforum.org/future-of-work
13. IMF (2021). Bozor iqtisodiyoti va global iqtisodiyotga integratsiya .
https://www.imf.org/global-market-economy
14. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi (2022). Iqtisodiy
statistikalar va bozor iqtisodiyoti indikatorlari . https://www.stat.uz/statistika
15. Khan Academy (2021). Introduction to market economy and its principles .
https://www.khanacademy.org/market-economy-principles
35

bog’liq holatda ishlamoqda. Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, 2023-yil
yakunlariga ko’ra iqtisodiyotda xizmat ko’rsatish sohasining yalpi ichki mahsulotdagi
ulushi 36 foizdan oshgan.
Xulosa qilib aytganda, bozor infratuzilmasining keng va barqaror shakllanishi
bozor iqtisodiyotining chuqurlashuvi, xususiy sektorning rivoji va investitsiya
muhitining yaxshilanishi uchun poydevor bo’lib xizmat qilmoqda. Kelgusida bu
infratuzilmani zamonaviy raqamli texnologiyalar asosida takomillashtirish bozor
islohotlarining asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib qoladi.
2.3. Tashqi iqtisodiy faoliyat va uning bozor iqtisodiyotidagi o’rni
Bozor iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismlaridan biri bu tashqi iqtisodiy
faoliyatdir. Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda bir davlatning boshqa mamlakatlar bilan
olib boradigan savdo aloqalari, investitsion hamkorlik, texnologiya va bilimlar
almashinuvi, transport va logistika sohalaridagi integratsiyasi tushuniladi. Bu
jarayonlar milliy iqtisodiyotning ochiqligini ta’minlab, global bozorga chiqish
imkonini yaratadi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgach, avvalambor, tashqi savdo faoliyatini
liberallashtirish, eksport-import siyosatini bozor tamoyillariga moslashtirish, milliy
valyutaning konvertatsiyasini yo’lga qo’yish kabi qadamlarni bosqichma-bosqich
amalga oshirdi. Ayniqsa, 2017-yilgi islohotlar jarayoni tashqi iqtisodiy siyosatda tub
burilish yasadi. Prezident Shavkat Mirziyoyevning tashabbusi bilan milliy valyuta –
so’m erkin konvertatsiya qilindi, bojxona tartiblari soddalashtirildi, eksportni
rag’batlantirish mexanizmlari joriy etildi.
Bugungi kunda O’zbekiston dunyoning 150 dan ortiq mamlakati bilan savdo-
iqtisodiy hamkorlikni yo’lga qo’ygan. Tashqi savdo aylanmasining o’sish dinamikasi
so’nggi yillarda sezilarli darajada faollashdi. Masalan, Davlat statistika qo’mitasi
ma’lumotlariga ko’ra, 2023-yil yakunlariga ko’ra O’zbekistonning tashqi savdo
20

aylanmasi 60 milliard AQSH dollaridan oshdi, shundan eksport 25 milliard dollar,
import esa 35 milliard dollarni tashkil etdi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatda muhim o’rin egallovchi yo’nalishlardan biri –
eksport salohiyatini kengaytirishdir. O’zbekiston bugungi kunda paxta tolasidan tayyor
mahsulot, to’qimachilik, oziq-ovqat, meva-sabzavot, elektrotexnika, kimyo,
avtomobilsozlik mahsulotlarini xorijga eksport qilmoqda. Xususan, “Made in
Uzbekistan” brendi ostida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar MDH, Yevropa, Osiyo
va Yaqin Sharq mamlakatlarida tobora ko’proq talabga ega bo’lib bormoqda.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada rivojlantirish maqsadida O’zbekiston 2022–
2026-yillarga mo’ljallangan “Yangi O’zbekiston” taraqqiyot strategiyasida eksportyor
korxonalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash, ularga kredit imtiyozlari,
subsidiyalar ajratish, logistika xizmatlarini rivojlantirish kabi chora-tadbirlarni nazarda
tutgan. Jumladan, eksport qiluvchi korxonalar uchun “eksport kredit agentligi” tashkil
etilib, ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga xizmat qilmoqda.
Bundan tashqari, tashqi iqtisodiy faoliyatning muhim jihatlaridan yana biri –
chet el investitsiyalarini jalb qilishdir. So’nggi yillarda yurtimizga to’g’ridan-to’g’ri
xorijiy investitsiyalar hajmi ortib bormoqda. Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki,
Islom taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki kabi nufuzli moliyaviy
institutlar bilan hamkorlikda ko’plab yirik loyihalar amalga oshirilmoqda. Masalan,
2023-yil davomida respublikaga kiritilgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar
hajmi 9 milliard dollardan oshgan.
Xalqaro transport va tranzit infratuzilmasining rivojlanishi ham tashqi iqtisodiy
faoliyatni qo’llab-quvvatlovchi asosiy omillardan biridir. O’zbekistonning geografik
joylashuvi — ya’ni quruqlik bilan o’ralgan markaziy Osiyo yuragida joylashgani —
mintaqaviy tranzit va logistika markaziga aylanish imkonini bermoqda. Shu maqsadda
“Yevropa-Xitoy”, “Janubiy Osiyo-Markaziy Osiyo”, “Turkmaniston–Eron–
O’zbekiston” yo’nalishlarida multimodal transport koridorlari tashkil etildi.
21

I BOB. BOZOR IQTISODIYOTI TUSHUNCHASI VA UNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. Bozor iqtisodiyotining mazmuni, mohiyati va asosiy belgilari
Bozor iqtisodiyoti insoniyat tarixida uzoq yillar davomida shakllangan va
o’zining universal mexanizmlari bilan ajralib turadigan iqtisodiy tizimdir. Bu tizim
mohiyatan shunday tuziladiki, unda jamiyatdagi barcha iqtisodiy faoliyat turlari —
ishlab chiqarish, taqsimot, almashinuv va iste’mol — bozor mexanizmi asosida, ya’ni
talab va taklif muvozanati orqali boshqariladi. Ushbu tizimda iqtisodiy qarorlar
markazlashtirilgan holda emas, balki mustaqil iqtisodiy subyektlar tomonidan erkin
ravishda qabul qilinadi. Ya’ni kim nima ishlab chiqaradi, qayerda ishlab chiqaradi,
qanday resurslardan foydalanadi, mahsulotni kimga va qanday narxda sotadi kabi
savollar har bir tadbirkorning, har bir xo’jalik yurituvchi subyektning o’z ixtiyoriga
beriladi. Bunday yondashuv iqtisodiy jarayonlarda eng samarali yo’llarni aniqlashga,
resurslardan tejamli va oqilona foydalanishga, iste’molchilarning ehtiyojlarini
to’liqroq qondirishga xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti nazariy jihatdan XVIII asrda klassik iqtisodchilar tomonidan
asoslab berilgan. Jumladan, Shotlandiyalik olim Adam Smit o’zining “Millat boyligi”
asarida bozorni o’z-o’zini boshqaruvchi tizim sifatida talqin qilgan. U bozorni
“ko’rinmas qo’l” deb atab, insonlarning shaxsiy manfaatga asoslangan qarorlari
jamiyat manfaati uchun ham xizmat qilishini ilmiy asoslagan. Keyinchalik Devid
Rikardo, Jon Styuart Mill kabi olimlar ushbu g’oyalarni rivojlantirib, bozor tizimining
ichki mexanizmlarini chuqurroq tahlil qilganlar.
Bozor iqtisodiyotining asosida iqtisodiy erkinlik yotadi. Iqtisodiy erkinlik bu —
har bir shaxsning o’z xohishiga ko’ra mulkka ega bo’lishi, uni boshqarishi, ishlab
chiqarish bilan shug’ullanishi va foyda olishga intilishi demakdir. Bu tizimda xususiy
mulk alohida o’rin tutadi. Chunki aynan xususiy mulk insonda mas’uliyat hissini
kuchaytiradi, intilish va yangilik yaratishga turtki beradi. Shu sababli ham bozor
6

II BOB. O’zbekiston sharoitida bozor iqtisodiyotining shakllanishi va
rivojlanish bosqichlari
2.1. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning
boshlanishi va bosqichlari
O’zbekiston Respublikasi 1991-yilda davlat mustaqilligini qo’lga kiritgach,
mamlakat oldida yangi tarixiy vazifa – bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin iqtisodiy
tizimga o’tish masalasi dolzarb bo’lib qoldi. Bu bosqichda asosiy maqsad sobiq ittifoq
davrida mavjud bo’lgan markazlashgan rejalashtirilgan iqtisodiy modeldan voz kechib,
erkin bozor mexanizmlari orqali iqtisodiy faoliyat yuritiladigan, xususiy mulk ustuvor
bo’lgan iqtisodiyotni shakllantirish edi.
O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tish strategiyasi boshqa sobiq sovet
respublikalari kabi “shok terapiyasi” usuliga asoslanmagan. Aksincha, “bosqichma-
bosqich va islohotlarning uzviyligi” tamoyili asosida olib borildi. Bu yondashuvning
muhim xususiyati shundan iboratki, islohotlar jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni
buzmagan holda, aholining turmush darajasini keskin pasaytirib yubormasdan amalga
oshirildi.
Prezident Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan “O’zbek modeli” besh
tamoyilga asoslangan: davlatning bosh islohotchi sifatida qatnashuvi; qonun
ustuvorligi; kuchli ijtimoiy siyosat yuritilishi; bosqichma-bosqichlik; bozor
iqtisodiyotiga izchil harakat. Aynan mana shu tamoyillar O’zbekistonning iqtisodiy
rivojlanish yo’lini belgilab berdi va bozor iqtisodiyotiga moslashtirilgan milliy model
yaratildi.
Dastlabki yillarda amalga oshirilgan eng muhim islohotlardan biri bu – milliy
valyutaning muomalaga kiritilishi bo’ldi. 1994-yil 1-iyulda so’m milliy pul birligi
sifatida joriy etildi. Bu nafaqat iqtisodiy mustaqillikni ta’minlash, balki monetar
siyosatni mustaqil yuritish uchun ham zamin yaratdi. Pul-kredit siyosatini
16

“Toshkent–Andijon–O’sh–Qashqar” avtomobil yo’nalishi, temiryo’l transportida
“Toshkent–Tehron”, “Toshkent–Istanbul” marshrutlarining faoliyati kengaytirilmoqda.
O’zbekiston ko’plab xalqaro iqtisodiy tashkilotlar – Jahon savdo tashkiloti,
Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi, Turkiy davlatlar tashkiloti, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti
kabi tuzilmalar bilan faol aloqalar yuritmoqda. Bu esa respublika iqtisodiyotining
jahon iqtisodiy makoniga integratsiyalashuvini ta’minlamoqda.
Xulosa qilib aytganda, tashqi iqtisodiy faoliyat O’zbekiston bozor
iqtisodiyotining ajralmas va muhim tarkibiy qismi sifatida nafaqat eksport salohiyatini
oshirishda, balki investitsiyalarni jalb qilish, yangi texnologiyalarni o’zlashtirish,
raqobatbardosh mahsulot yaratishda, mamlakatning xalqaro maydondagi iqtisodiy
mavqeini mustahkamlashda hal qiluvchi rol o’ynaydi.
22

MUNDARIJA
KIRISH ..................................................................................................................................................... 3
I BOB. BOZOR IQTISODIYOTI TUSHUNCHASI VA UNING NAZARIY ASOSLARI .......................................... 6
1.1. Bozor iqtisodiyotining mazmuni, mohiyati va asosiy belgilari .......................................................... 6
1.2. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillari va funksiyalari .................................................................. 8
1.2. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillari va funksiyalari ................................................................ 11
1.3. Bozor iqtisodiyotining boshqa iqtisodiy tizimlardan farqlari .......................................................... 13
II BOB. O’zbekiston sharoitida bozor iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari ............... 16
2.1. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning boshlanishi va bosqichlari ..... 16
2.2. Bozor infratuzilmasining shakllanishi va rivoji ............................................................................... 18
2.3. Tashqi iqtisodiy faoliyat va uning bozor iqtisodiyotidagi o’rni ....................................................... 20
III BOB. O’ZBEKISTON BOZOR IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISHNING USTUVOR YO’NALISHLARI ........ 23
3.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida islohotlarning ustuvor yo’nalishlari .................................................. 23
3.2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xususiy sektor va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish ..................... 25
3.3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozorini rivojlantirish .......................................................... 28
XULOSA ................................................................................................................................................. 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ........................................................................................... 33
2

rivojlanishida raqamli transformatsiya jarayonlari tez sur’atlar bilan amalga
oshirilmoqda. 2020-yilda “Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish” strategiyasi doirasida
ishchilar uchun onlayn malaka oshirish platformalari yaratildi, bu esa mehnat bozori
uchun malakali va raqobatbardosh ishchi kuchining yaratilishiga yordam bermoqda.
Shuningdek, onlayn ish o’rinlari va masofaviy ishlash (remote work) tizimlari
kengaymoqda. Pandemiya davrida yuzaga kelgan global tendentsiya O’zbekistonda
ham ishchilarning masofaviy ishlash imkoniyatlarini yaratdi. Aholi uchun turli ijtimoiy
va iqtisodiy platformalarda, jumladan, masofaviy ishlash uchun kerakli mahoratlarni
o’rgatadigan kurslar va o’quv dasturlari tashkil etildi.
2022-yilda ishchilarni elektron ro’yxatga olish, mehnat huquqlari va
shartnomalarini raqamli tarzda ro’yxatdan o’tkazish tizimi yo’lga qo’yildi. Bu o’z
navbatida mehnat bozoridagi muammolarni hal qilish, ishchi kuchining samarali
taqsimlanishi va mehnat huquqlarini himoya qilishga xizmat qilmoqda.
Mehnat bozorida gender tenglik va inklyuziv rivojlanish
O’zbekiston mehnat bozorida gender tengligini ta’minlashga ham alohida e’tibor
qaratmoqda. 2021-yilda O’zbekiston “Gender tenglikni ta’minlash” milliy dasturini
ishlab chiqdi. Ushbu dastur doirasida ayollarning iqtisodiy faoliyatda ishtirokini
oshirish, ularni tadbirkorlikka jalb qilish va ishchi kuchining teng taqsimlanishini
ta’minlash uchun qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ayollarning kasb-hunar
ta’limini olishlari uchun grantlar ajratildi, shuningdek, ayollar uchun kichik biznes va
tadbirkorlikni rivojlantirishda davlat tomonidan moliyaviy ko’mak berilmoqda.
Gender tengligi bo’yicha yirik kompaniyalar va davlat idoralari tomonidan
amalga oshirilgan loyihalar ayniqsa shahar va qishloqlarda ayollar uchun ish o’rinlari
yaratishda samarali natijalar berdi. O’zbekiston hukumati ayollarni mehnat bozoriga
jalb qilish va gender tengligini ta’minlash orqali jamiyatda ijtimoiy tenglikni
yaratishga intilmoqda.
Mehnat bozorining kelgusi istiqbollari
29

Shuningdek, bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun zarur bo’lgan institutsional
va normativ asoslarni o’rganish ham maqsadga muvofiqdir.
Kurs ishining obyekti:
Kurs ishining obyekti – O’zbekistonning bozor iqtisodiyoti va uning rivojlanish
jarayonidir. Bu jarayonda bozor mexanizmlarining ishlashi, iqtisodiy islohotlar,
mehnat bozorining samarali tashkil etilishi, davlat va xususiy sektor o’rtasidagi
munosabatlar, shuningdek, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash uchun amalga
oshirilgan chora-tadbirlar o’rganiladi.
Kurs ishining predmeti:
Kurs ishining predmeti – O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tish
jarayonidagi o’zgarishlar va ularning mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri. Bu predmet
doirasida bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillari, uning iqtisodiy va ijtimoiy jihatlari,
shuningdek, davlatning iqtisodiy siyosatidagi yangiliklar va islohotlar tahlil qilinadi.
Kurs ishining vazifalari:
O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonini o’rganish va uning
rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish.
Bozor iqtisodiyoti tushunchasining mohiyatini va uning asosiy belgilari haqida
chuqur tahlil qilish.
Mehnat bozoridagi islohotlarni va ularning samaradorligini baholash.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy tizimdagi o’zgarishlarni
o’rganish va muammolarni tahlil qilish.
4

banklar hamda mikrokredit tashkilotlari faoliyat yuritmoqda. Ularning soni va kapital
hajmi yil sayin ortib bormoqda. Bu esa kredit resurslariga bo’lgan kirish
imkoniyatlarini kengaytirib, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda
muhim omil bo’lmoqda.
Sug’urta bozori ham bozor infratuzilmasining ajralmas qismi sifatida shakllandi.
So’nggi yillarda “O’zagrosug’urta”, “Kafolat”, “Uzbekinvest” kabi sug’urta
kompaniyalari bilan bir qatorda, xususiy sug’urta tashkilotlari soni ortdi. Sug’urta
xizmatlari hajmi kengayib, hayot, sog’liq, mol-mulk, transport va korporativ risklarni
sug’urtalash bo’yicha yangi xizmat turlari joriy etildi.
Fond bozori faoliyatining kengayishi, ayniqsa, 2019-yildan boshlab yangi
qonunchilik asosida qayta tashkil etildi. Davlat aktivlarini xususiylashtirish jarayonida
fond birjalari orqali aksiyalarni erkin savdoga chiqarish amaliyoti yo’lga qo’yildi.
Toshkent Respublika fond birjasi, “Elsis-Savdo” axborot tizimi, investitsiya va aktivlar
boshqaruvi kompaniyalari bozorning muhim infratuzilmaviy halqalariga aylandi.
Marketing va konsalting xizmatlari, audit va menejment konsaltingi sohalari
ham bozor iqtisodiyoti infratuzilmasining ajralmas qismi sifatida vujudga keldi. Bu
xizmatlar tadbirkorlik subyektlariga raqobatdosh mahsulot yaratishda, bozorga
kirishda, narx siyosatini aniqlashda, reklama va brending ishlarini yuritishda yordam
bermoqda. Ayniqsa, xorijiy sarmoyadorlar uchun axborot va tahliliy xizmat ko’rsatish
yo’lga qo’yildi.
Shu bilan birga, davlat tomonidan yaratilgan elektron platformalar va raqamli
infratuzilma iqtisodiyotda shaffoflik, tezkorlik va qulaylikni ta’minlamoqda. “Yagona
darcha” tamoyili asosida bojxona, litsenziyalash, sertifikatlash, soliqqa oid xizmatlar
elektron ko’rinishda joriy etildi. Bu esa islohotlarning samaradorligini oshirib, biznes
yuritish osonligini ta’minlamoqda.
Statistik ma’lumotlarga qaraganda, O’zbekistonda bugungi kunda faoliyat
yuritayotgan kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining 90 foizdan ortig’i
moliyaviy, soliq, konsalting, auditorlik, marketing kabi infratuzilmaviy xizmatlar bilan
19

Uchinchidan , soliq va bojxona tizimining soddalashtirilishi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida biznes yuritish qulayligini oshirish, norasmiy iqtisodiyot ulushini
kamaytirish uchun soliq yuki pasaytirilmoqda. Soliq stavkalari soddalashtirilmoqda,
soliq to’lovchilar uchun elektron xizmatlar keng joriy etilmoqda. Davlat soliq
qo’mitasi axborot texnologiyalariga asoslangan raqamli nazorat tizimini yo’lga
qo’ygan bo’lib, bu tadbirkorlik subyektlariga o’z faoliyatini qonuniy va samarali
yuritishga zamin yaratmoqda.
To’rtinchidan , valyuta bozorining liberallashuvi. 2017-yilda milliy valyutaning
erkin konvertatsiyasi joriy etilishi mamlakat iqtisodiyotining jahon bozorlariga
integratsiyalashuvi uchun muhim poydevor bo’ldi. Bugungi kunda korxonalar valyuta
ayirboshlash, import-eksport amaliyotlarini erkin amalga oshirish imkoniyatiga ega.
Bu investorlar ishonchini oshirib, mamlakatga xorijiy investitsiyalar oqimini
ko’paytirishga xizmat qilmoqda.
Beshinchidan , zamonaviy texnologiyalar va raqamli iqtisodiyotga o’tish.
Raqamli texnologiyalar jadal rivojlanayotgan sharoitda O’zbekiston hukumati
tomonidan “Raqamli O’zbekiston – 2030” strategiyasi qabul qilindi. Bu strategiyaga
ko’ra, barcha davlat xizmatlari, biznes jarayonlari va iqtisodiy boshqaruv tizimlari
bosqichma-bosqich raqamlashtirilmoqda. Elektron to’lov tizimlari, onlayn xizmat
ko’rsatish, elektron hujjat aylanishi joriy etilishi tadbirkorlar uchun qulay sharoit
yaratmoqda.
Oltinchidan , hududiy va tarmoqlar bo’yicha iqtisodiy islohotlar. Har bir viloyat,
tuman yoki shaharning iqtisodiy salohiyati tahlil qilinib, ularga moslashtirilgan
investitsion dasturlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, har bir hududda “Iqtisodiy
rivojlanish markazlari” tashkil etilib, u yerda ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va
infratuzilma loyihalari bosqichma-bosqich hayotga tatbiq etilmoqda.
2023–2024-yillardagi islohotlar natijasida O’zbekiston Jahon bankining “Biznes
yuritish” reytingida sezilarli darajada yuqoriladi. Shuningdek, xalqaro kredit reyting
agentliklari – Moody’s, Fitch va Standard & Poor’s mamlakatimiz reytingini barqaror
24

iste’molchining talabiga mos mahsulot ishlab chiqarishga majbur qiladi. Bu jarayon,
o’z navbatida, umumiy iqtisodiy faollikni oshiradi.
Bozor iqtisodiyotining ushbu tamoyillari va funksiyalari tizim sifatida uning
ichki barqarorligini, yangiliklarga ochiqligini va rivojlanishga yo’naltirilganligini
ko’rsatadi. Shu sababli hozirgi global dunyoda ko’plab davlatlar bozor mexanizmlarini
chuqurlashtirish, xususiy sektorni kengaytirish, raqobat muhitini mustahkamlash,
iqtisodiy erkinlikni kengaytirish orqali barqaror taraqqiyotga erishishni asosiy
strategiya sifatida tanlamoqda.
1.3. Bozor iqtisodiyotining boshqa iqtisodiy tizimlardan farqlari
Bozor iqtisodiyoti insoniyat tarixida iqtisodiy rivojlanishning eng samarali va
eng barqaror shakllaridan biri sifatida namoyon bo’ldi. Bu tizimning boshqa iqtisodiy
tizimlardan tub farqlari mavjud bo’lib, aynan shu jihatlar uni zamonaviy dunyoda keng
tarqalgan va ustun tizimga aylantirdi. Bozor iqtisodiyoti markazlashgan iqtisodiyot,
aralash iqtisodiyot va an’anaviy iqtisodiyot kabi tizimlardan bir qator asosiy belgilari
bilan ajralib turadi.
Bozor iqtisodiyotining eng muhim va ajralib turuvchi farqi — bu iqtisodiy
erkinlik va mulkchilik shakllarining xilma-xilligidir. Bu tizimda shaxsiy tashabbus,
xususiy mulk, erkin tanlov va raqobat ustuvor ahamiyat kasb etadi. Boshqa tizimlarda,
masalan, markazlashgan rejalashtirilgan iqtisodiyotda esa iqtisodiy faoliyat davlat
tomonidan qat’iy nazorat qilinadi, ishlab chiqarish vositalari davlat mulki hisoblanadi,
resurslar markaziy idoralar tomonidan taqsimlanadi. Bunday tizimda erkinlik, shaxsiy
tashabbus va raqobatning yo’qligi iqtisodiy sustkashlik, innovatsiyalarni
sekinlashtirishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti narx mexanizmi orqali o’zini o’zi tartibga soladi. Ya’ni,
narxlar talab va taklif asosida shakllanadi, bu esa resurslar taqsimotini samarali tarzda
yo’lga qo’yadi. Markazlashgan iqtisodiyotda narxlar davlat tomonidan belgilangan
13

asosdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulk egalari mustaqil harakat qiladi, ular
davlatdan mustaqil ravishda qarorlar qabul qiladilar. Bu esa tashabbuskorlikni
kuchaytiradi, raqobatbardoshlikni oshiradi, jamiyatda iqtisodiy faollik muhitini
shakllantiradi.
Ikkinchi tamoyil — bu raqobatning mavjudligi . Raqobat — bozor
iqtisodiyotining yuragi, harakatlantiruvchi kuchidir. Raqobat tufayli ishlab
chiqaruvchilar o’z mahsulotlarini doimiy takomillashtirishga, iste’molchilarning
ehtiyojlariga moslashtirishga majbur bo’ladilar. Shuningdek, raqobat narxlarni
pasaytirishga, xizmat va mahsulotlar sifatini oshirishga olib keladi. Bu esa jamiyatda
umumiy farovonlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Raqobat mavjud bo’lmagan joyda
inersiya va monopolistik holatlar paydo bo’lib, iqtisodiy samaradorlik pasayadi.
Uchinchi tamoyil — bu narxlarning talab va taklif asosida shakllanishidir .
Bozor tizimida narxlar markazlashtirilmagan holda, ya’ni har bir mahsulot va xizmatga
bo’lgan talab bilan taklif muvozanatidan kelib chiqib belgilanadi. Narxlar
iqtisodiyotda axborot signallari vazifasini bajaradi: ular ishlab chiqaruvchilarga
qanday mahsulotni, qanchalik miqdorda ishlab chiqarish zarurligini ko’rsatadi,
iste’molchilarga esa o’z tanlovini amalga oshirish imkonini beradi. Bu shaffof narx
tizimi resurslardan oqilona foydalanishga, iqtisodiy resurslarning samarali
taqsimlanishiga olib keladi.
To’rtinchi tamoyil — bu xo’jalik yurituvchi subyektlarning mustaqilligi va
javobgarligidir . Har bir korxona, firma yoki yakka tartibdagi tadbirkor o’z faoliyatini
o’zi rejalashtiradi, o’zi boshqaradi va o’z qarorlari uchun iqtisodiy javobgarlikni ham
o’zi zimmasiga oladi. Bu esa iqtisodiy subyektlarning mas’uliyatini oshiradi,
resurslardan foydalanishda tejamkorlikni kuchaytiradi.
Bundan tashqari, bozor iqtisodiyotining funksiyalari ham uni boshqa tizimlardan
farqlovchi muhim elementlardir. Bozor tizimi quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
9

iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy o’sish asosan xususiy sektor faolligi bilan bog’liq
bo’ladi.
Bozor iqtisodiyoti o’zining boshqa iqtisodiy tizimlardan tub farq qiluvchi
jihatlari bilan ajralib turadi. Bu tizimda narxlar markazdan turib belgilanuvchi
ko’rsatkich emas, balki bozordagi talab va taklifning tabiiy ifodasidir. Narxlar
iqtisodiy axborotning asosiy manbaiga aylanadi. Misol uchun, agar biror mahsulotga
talab oshsa, narx ko’tariladi va bu ishlab chiqaruvchilarni aynan shu mahsulotni
ko’proq ishlab chiqarishga undaydi. Aksincha, talab kamaygan mahsulotlar bozoridan
ishlab chiqaruvchilar chekinadi yoki boshqa sohalarga yo’naltiriladi. Bunday
o’zgarishlar ixtiyoriy va erkin tarzda, ya’ni bozor ishtirokchilarining individual
qarorlari orqali yuz beradi.
Bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyatlaridan yana biri bu — erkin raqobat
muhitidir. Raqobat iqtisodiyotda sifatli mahsulot, qulay xizmat va arzon narxlar uchun
kurashni anglatadi. U bozordagi inersiyaga qarshi turadi, ya’ni har bir subyekt doimiy
harakatda, izlanishda, innovatsiyada bo’lishga majbur bo’ladi. Raqobat tufayli ishlab
chiqaruvchilar o’z mahsulotlarini yangilashga, texnologiyalarni takomillashtirishga,
xarajatlarni kamaytirishga harakat qiladilar. Bu esa, o’z navbatida, iqtisodiy
samaradorlikni oshiradi, iste’molchilar manfaatiga xizmat qiladi va umuman olganda
jamiyatning farovonligini oshiradi.
Bozor iqtisodiyoti davlat ishtirokisiz mavjud bo’lishi mumkin emas, lekin bu
ishtirok cheklangan va tartibga soluvchi ko’rinishda bo’ladi. Davlatning vazifasi —
raqobat muhitini asrash, mulk huquqini himoya qilish, huquqiy baza yaratish, tabiiy
monopoliya sohalarini tartibga solish, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdan
iborat. Ya’ni, davlat “hakam” rolini bajaradi, iqtisodiy subyektlar esa “o’yinchilar”dir.
Aynan mana shu muvozanat bozor iqtisodiyotini boshqa tizimlardan ustun qiladi.
Shu bilan birga, bozor iqtisodiyoti — ochiq va dinamik tizimdir. U har doim
yangilanib turadi, tashqi omillarga tez moslasha oladi. Raqamli texnologiyalar, sun’iy
intellekt, elektron tijorat, blokcheyn va boshqa zamonaviy innovatsion yechimlar
7

3.3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozorini rivojlantirish
Mehnat bozori har qanday iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismidir. U ishchi
kuchining ta’minoti, ishlab chiqarish faoliyatiga ko’maklashish, shu bilan birga
iqtisodiy o’sish va ijtimoiy farovonlikning barqarorligi uchun zarur sharoitlarni
yaratadi. O’zbekiston iqtisodiyotida mehnat bozorini rivojlantirish bo’yicha amalga
oshirilgan islohotlar va yangilanishlar muhim ahamiyatga ega. 2016-yilga kelib,
mehnat bozorining samarali ishlashi va mehnat resurslaridan foydalanish tizimi yanada
modernizatsiya qilindi. Hozirda O’zbekiston mehnat bozorining rivojlanishi, ayniqsa,
erkin ishchi kuchini shakllantirish, yangi ish o’rinlarini yaratish va ijtimoiy himoya
tizimini yaxshilashga katta e’tibor qaratilmoqda.
Mehnat bozoridagi asosiy muammolar va ularga qarshi islohotlar
O’zbekiston mehnat bozorining rivojlanishidagi birinchi va eng muhim masala –
ish o’rinlarining yetishmasligi va ishsizlik darajasining yuqoriligi bo’ldi. Xususan,
2017-yilda ish o’rinlari yaratish va ishsizlikni kamaytirish bo’yicha yangi strategiya
ishlab chiqildi. Davlat tomonidan ishlab chiqilgan «Ish o’rinlarini yaratish va mehnat
resurslaridan samarali foydalanish» dasturi doirasida, ko’plab ijtimoiy va iqtisodiy
loyihalar amalga oshirildi. O’zbekiston hukumati tomonidan 2021-yildan boshlab har
yili kamida 1 million yangi ish o’rinlari yaratish vazifasi belgilandi.
2023-yilda bu maqsadga erishish uchun O’zbekistonda eng avvalo kichik va
o’rta biznesni qo’llab-quvvatlash, fermerlarga yordam berish, yangi infratuzilma va
qurilish loyihalarini amalga oshirish ustuvor vazifalarga aylangan. Xususan, qishloq va
shaharlarda yangi ish o’rinlarini yaratish uchun maxsus iqtisodiy zonalar tashkil etilib,
kichik va o’rta biznesning rivojlanishi uchun soliq imtiyozlari taqdim etildi. Natijada,
mehnat bozoridagi ishchi kuchining taqchilligi sezilarli darajada kamaydi.
Mehnat bozorida raqamli transformatsiya va yangi yondashuvlar
Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozori raqamli
texnologiyalar bilan chambarchas bog’lanmoqda. O’zbekiston mehnat bozorining
28

sohalarga haddan tashqari investitsiya oqimi natijasida “bozor buzilishlari” kiradi.
Ammo bu kamchiliklarni davlat tomonidan olib boriladigan iqtisodiy siyosat orqali
bartaraf etish mumkin. Shu bois, ko’plab mamlakatlar “sof bozor” tizimidan ko’ra,
“aralash iqtisodiyot” modelini tanlamoqda, ya’ni bozordagi erkinlik davlatning
ijtimoiy va tartibga soluvchi funksiyalari bilan uyg’unlashtirilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, bozor iqtisodiyoti boshqa iqtisodiy tizimlarga qaraganda
iqtisodiy samaradorlik, erkinlik, moslashuvchanlik va yangiliklarga ochiqlik kabi
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Shu sababli, bugungi kunda dunyo mamlakatlarining
aksariyati bozor mexanizmlarini keng joriy etishga intilmoqda. O’zbekiston ham
iqtisodiy islohotlar yo’lida aynan bozor iqtisodiyotiga asoslangan, innovatsiyaga
ochiq, raqobatbardosh va barqaror rivojlanishga yo’naltirilgan modelni tanlagani bejiz
emas.
15

III BOB. O’ZBEKISTON BOZOR IQTISODIYOTINI
RIVOJLANTIRISHNING USTUVOR YO’NALISHLARI
3.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida islohotlarning ustuvor yo’nalishlari
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan dastlabki yillardan boshlab,
sobiq ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan voz kechib, bozor iqtisodiyoti tamoyillariga
asoslangan yangi iqtisodiy tizimga o’tishni o’z oldiga asosiy vazifa qilib qo’ydi. Bu
jarayonning muvaffaqiyatli kechishini ta’minlash uchun davlat tomonidan bir qator
chuqur iqtisodiy islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Ayniqsa, so’nggi
yillarda Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida olib borilayotgan iqtisodiy siyosat,
zamonaviy bozor iqtisodiyotini shakllantirishda tub burilish yasadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida olib borilayotgan islohotlarning ustuvor
yo’nalishlari bir necha asosiy bloklarga bo’linadi:
Birinchidan , iqtisodiyotni liberallashtirish va raqobat muhitini yaratish. Bu
yo’nalishda eng asosiy e’tibor – davlatning iqtisodiyotdagi bevosita ishtirokini
kamaytirishga, xususiy sektor ulushini oshirishga qaratilmoqda. Davlat korxonalari
bosqichma-bosqich xususiylashtirilmoqda, erkin bozor mexanizmlari yo’lga
qo’yilmoqda. Masalan, 2023-yil davomida 1000 dan ortiq davlat aktivlari
xususiylashtirildi va xususiy tadbirkorlar ixtiyoriga berildi. Bu esa bozor
iqtisodiyotining asosiy talablaridan biri bo’lgan erkin raqobat muhitini
mustahkamlashga xizmat qilmoqda.
Ikkinchidan , moliya va bank tizimining modernizatsiyasi. O’zbekiston bank-
moliya tizimida so’nggi yillarda olib borilayotgan islohotlar banklar faoliyatini
raqobatbardosh, ochiq va xizmat ko’rsatish sifatini oshirishga yo’naltirilmoqda. Kredit
siyosatida shaffoflik, risklarni baholash, mijozlarga yo’naltirilgan yondashuv
kuchaytirilmoqda. Yangi tijorat banklari ochilib, chet ellik investorlarga bank
kapitalida ishtirok etishga imkoniyat berilmoqda. Bundan tashqari, Markaziy bank
tomonidan pul-kredit siyosati mustaqilligi ta’minlanmoqda.
23

yaratdi. Bu jarayon davomida iqtisodiy erkinlik, tadbirkorlik va ijtimoiy adolatni
ta’minlashga xizmat qiluvchi yangi yondashuvlar joriy etildi.
O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga muvaffaqiyatli integratsiyasi va uning
global iqtisodiyotga moslashish jarayoni hali davom etmoqda. Mehnat resurslaridan
samarali foydalanish, ishsizlikni kamaytirish, yangi ish o’rinlarini yaratish va ijtimoiy
himoya tizimini mustahkamlash bo’yicha olib borilayotgan islohotlar O’zbekistonning
kelajakdagi iqtisodiy o’sishi uchun muhim ahamiyatga ega. Bularning barchasi,
shubhasiz, jamiyatning iqtisodiy barqarorligini, xalq farovonligini va mamlakatning
global raqobatbardoshligini ta’minlashga yordam beradi.
32

XULOSA
O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tishi va uning rivojlanishi,
mamlakatning iqtisodiy siyosatini tubdan o’zgartirib, yangi ijtimoiy va iqtisodiy
sharoitlarni yaratishga xizmat qildi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat va xususiy
sektor o’rtasidagi munosabatlar, ishlab chiqarish va xizmatlar sohasidagi erkin raqobat,
resurslarni samarali taqsimlash va innovatsion texnologiyalarni qo’llash kabi omillar
markaziy o’rinni egalladi. Bu o’zgarishlar davlat iqtisodiy siyosatining samaradorligini
oshirib, xalqning turmush darajasini yaxshilashga, yangi ish o’rinlarini yaratishga va
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga imkon berdi.
O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tishi jarayonida, iqtisodiy islohotlar
mehnat bozoriga ham katta ta’sir ko’rsatdi. Ish o’rinlarini yaratish va ishsizlikni
kamaytirish, xususan, yoshlar va ayollarni mehnat bozoriga jalb qilish uchun ko’plab
chora-tadbirlar amalga oshirildi. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi, yangi
texnologiyalarni joriy etish, masofaviy ishlash imkoniyatlari va kasb-hunar ta’limining
yangilanishi mehnat bozoridagi talablarni qondirishga va ishchi kuchining malakasini
oshirishga qaratilgan.
Mehnat bozorining rivojlanishi sharoitida gender tengligini ta’minlash,
ayollarning iqtisodiy faoliyatdagi o’rni va yoshlarning kasb-hunar o’rganishlari
bo’yicha amalga oshirilgan islohotlar ijtimoiy barqarorlikni oshirishga xizmat qildi.
Shu bilan birga, davlat tomonidan mehnat huquqlarini himoya qilish, ishchilarni
ijtimoiy himoya qilish tizimini takomillashtirish va mehnat shartnomalarini raqamli
tizimga o’tkazish kabi chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli ishlashi uchun, ta’lim va mehnat bozorini
yangi sharoitlarga moslashtirish, raqamli transformatsiyani yanada chuqurlashtirish va
o’rta va kichik biznesni rivojlantirish zarur bo’ladi. O’zbekistonning bozor
iqtisodiyotiga o’tishi jarayonida erishilgan yutuqlar, kelajakda yanada kengaytirilgan
iqtisodiy islohotlarni va jamiyatda barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun asos
31

Bugungi kunda O’zbekiston bozor mexanizmlariga asoslangan ochiq iqtisodiy
tizimni yaratishga intilmoqda. Xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik, soliq va
bojxona tizimidagi islohotlar, bank sektorining modernizatsiyasi, davlat korxonalarini
xususiylashtirish — bularning barchasi bozor iqtisodiyotining to’laqonli shakllanishini
ta’minlashga xizmat qilmoqda.
2.2. Bozor infratuzilmasining shakllanishi va rivoji
Bozor iqtisodiyoti samarali faoliyat yuritishi uchun uning infratuzilmasi – ya’ni
bozor munosabatlarini ta’minlaydigan muassasalar, tashkilotlar va tizimlarning barpo
etilishi muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston mustaqillikka erishgach, iqtisodiyotda
yangi bozor subyektlarini shakllantirish bilan birga, ularning faoliyatini tartibga
soluvchi va xizmat ko’rsatuvchi infratuzilmani rivojlantirishni ham o’z oldiga asosiy
vazifa qilib qo’ydi.
Bozor infratuzilmasi deganda mulkchilik, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
subyektlari o’rtasida normal iqtisodiy aloqalarni ta’minlovchi elementlar tushuniladi.
Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: bank-moliya tizimi, sug’urta kompaniyalari, fond
bozori, marketing va konsalting xizmatlari, auditorlik tashkilotlari, lizing va kredit
tizimlari, bojxona va soliq organlari, mehnat bozori infratuzilmasi, shuningdek,
axborot-kommunikatsiya va raqamli texnologiyalar bilan bog’liq xizmatlar.
Mustaqillikning dastlabki yillarida bozor infratuzilmasi asosan davlat tomonidan
yaratilgan bo’lsa, bugungi kunda bu tizim xususiy sektor vakillarining faol ishtirokida
rivojlanmoqda. Mamlakatda moliyaviy bozorni rivojlantirish borasida qator muhim
chora-tadbirlar amalga oshirilgan. Jumladan, Markaziy bank tomonidan banklar
faoliyatini nazorat qilish, pul-kredit siyosatini yuritish, inflatsiyani jilovlash,
likvidlikni boshqarish mexanizmlari bosqichma-bosqich takomillashtirilmoqda.
2020-yillarga kelib bank tizimi sezilarli darajada diversifikatsiya qilindi. Davlat
banklaridan tashqari ko’plab xususiy tijorat banklari, xorijiy kapital ishtirokidagi
18

Bozor iqtisodiyotiga o’tishning milliy modellari

Купить