Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	214.0KB
Покупки	23
Дата загрузки	22 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Bozor mexanizmi va uning tarkibiy qismlarining iqtisodiy nazariy tavsifi

Bozor mexanizmi va uning tarkibiy qismlarining
iqtisodiy nazariy tavsifi

Reja:
Kirish. 3
1. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri, yo’llari va milliy modellar 5
2. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning tamoyillari va xususiyatlari
11
3. O`zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirish va uning asosiy
yo`nalishlari 16
4. O’zbekistonda iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni shuqurlashtirish
vazifalari 21
Xulosa 29
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 3 1

2

qaraganda ko’pligi (25-30%) bilan ajralib turadi. Bu model Germaniya, Avstriya,
Skandinaviya mamlakatlariga xos.
2. Aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modelida esa davlat
tadbirkorlikni rivojlantirish uchun sharoit yaratishi, iqtisodiyotni tartiblashda ustun
darajada taktik usullardan foydalanish, iqtisodiyotda davlat mulkining hissasi (10%
atrofida) kamligi, aholining tabaqalanishi, ish haqidagi farqning kattaligi bilan
ajralib turadi. Bu modelni qo’llagan eng tipik mamlakat sifatida AQSH ni
ko’rsatish mumkin.
3. Korporativ iqtisodiyot modeli davlatning yirik biznes manfaatini
himoya qilish, asosiy ustuvor tarmoqlarni aniqlab, ularning rivojlanishiga yordam
berish, davlat mulki hissasi kamligi, lekin ish haqidagi farq haddan tashqari katta
emasligi bilan farqlanadi. Bu muhim muvaffaqiyat bilan Yaponiyada va uning
izdoshlari bo’lgan mamlakatlarda qo’llangan.
II.Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil taraqqiyot yo’liga o’tib
rivojlanayotgan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari yo’li.
Bu yo’l mustamlakchilikdan qolgan qoloq, an’anaviy iqtisodiyotdan bozor
iqtisodiyotiga o’tish yo’lidir. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos belgilar turli
xo’jaliklar: azaliy natural xo’jalik, rivojlanish darajasi, bozor munosabatlariga
tortilishi jihatidan farq qilishiga qaramay, transformatsiya (aylana borishi) orqali
yuz beradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga o’tish: a) bozor
infrastrukturasini yaratish; b) iqtisodiyotni borqarorlashtirish; v) sanoat
tarmoqlarini (ayniqsa qayta ishlovchi) vujudga keltirish orqali yuz beradi.
Bu mamlakatlar uchun bozor iqtisodiyotiga kirib borish mustaqillik garovi
hisoblanadi. Sababi bozor iqtisodiyotiga o’tish ishlab chiqarishning jadal o’sishiga
olib keladi.
III. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning sobiq sotsialistik mamalakatlar yo’li.
Bu mamlakatlarda davlat mulki hukmron mavqega ega bo’lib, iqtisodiyot
davlat tomonidan markazlashgan tarzda tuzilgan rejalar asosida boshqarilgan.
Yaratilgan mahsulot ham davlat tomonidan taqsimlangan.
7

darajali, eng zarur umumdavlat ehtiyojlari uchungina byudjetdan mablag’ ajratish,
xalq xo’jaligini rivojlantirishda investitsiya kreditlaridan keng foydalanish
islohotlarning asosiy yo’nalishlari hisoblanadi.
Kredit sohasidagi islohotlar bank tizimini takomillashtirish, banklarning
mustaqilligini va pul muomalasi uchun javobgarligini oshirishga qaratiladi. SHu
maqsadda Respublikada markaziy bank hamda keng tarmoqli tijorat va xususiy
banklardan iborat ikki bosqichli bank tizimi vujudga keltirildi. Markaziy bank
zimmasiga federal rezerv tizimiga xos bo’lgan vazifalar yuklatildi. Ixtisoslashgan
aksiyadorlik – tijorat banklari “G’alla bank”, “Tadbirkor bank”, “Savdogar bank”,
“Paxta bank” va boshqa banklar shakllantirildi.
Iqtisodiyotni isloh qilishning eng asosiy muammolaridan biri narxlarni
erkinlashtirishdir. Narxlarning erkin shakllanishi uchun narxlar tizimini isloh qilish
ham zarurdir. Dastlab davlat xarid narxlarining amal qilish doirasi qisqartiriladi va
keyin ichki narxlar jahon narxlariga muvofiqlashtirib boriladi. SHuningdek,
narxlarni erkinlashtirishda xom-ashyo va mahsulot ayrim turlarining, narx-navo
bilan aholi va korxonalar daromadlari o’rtasidagi tenglikka erishishga harakat
qilinadi.
Respublikada islohotlarni asta-sekin va bosqichma-bosqich amalga oshirish
prinsipi, narxlarni erkinlashtirishda yondashishga ayniqsa yorqin namoyon bo’ladi.
Islohotlar boshlanishdan oldingi davrda respublikada narx-navoning
nomutanosib tizimi tarkib topgan edi. Xom ashyo va qishloq xo’jalik mahsulotlari
narxi pasaytirilib, ishlov beruvchi va qayta ishlovchi tarmoqlar tovarlarining narxi
sun’iy ravishda oshirib borilgan edi. Bundan ko’rilgan katta zarar respublikani
dotatsiya oluvchi mintaqaga aylantirib qo’ydi.
Narx belgilashdagi nomutanosibliklar tufayli butun tarmoqlar, shu jumladan
qishloq xo’jaligidagi ko’plab korxonalar zarar ko’rib ishladi. Xalq xo’jalik
tarmoqlari ko’rgan zarar, ayrim mahsulot turlari (don, un va boshqa oziq-ovqat
mahsulotlari) etishtirishga qilingan xarajatlar va turli ijtimoiy imtiyozlar berishdan
ko’rilgan zarar byudjet mablag’lari hisobidan qoplanar edi. 1991 yil shu maqsadda
19

1-jadval 9
YAIMning ishlab chiqarish tarkibi, mlrd. so’m va foizda o’tgan yilga
nisbatan

Ko’rsatkishlar Yillar
O’lshov
birligi 2015 2016 2017 2018 2019 2020
yanvariyun

YAIM mlrd.
so’m 210
183,1 242
495,5 302
536,8 406
648,5 511
838,1 255
252,6
o’sish
sur’ati
%da 107,4 106,1 104,5 105,4 105,6 100,2

Sanoat mlrd.
so’m 97
598,2 111
869,4 148
816,0 235
340,7 322
535,8 166
868,8
o’sish
sur’ati
%da 105,3 105,4 105,2 110,8 105,0 98,1

Qishloq,
o’rmon va
baliq xo’jaligi mlrd.
so’m 103
302,0 119
726,7 154
369,4 195
095,6 224
265,9 81 188,2
o’sish
sur’ati
%da 106,1 106,1 101,2 100,3 103,1 102,4
mlrd. 25 29 34 51 68 43 017,1
Qurilish so’m 423,1 413,9 698,0 129,3 854,4
o’sish
sur’ati
%da 118,8 107,2 106,0 114,3 122,9 107,3

Xizmatlar mlrd.
so’m 78
530,4 97
050,0 118
811,0 150
889,8 190
356,0 100
647,0
o’sish
sur’ati
%da 113,4 114,7 110,7 108,9 113,2 102,6
Asosiy
karitalga
kiritilgan
investitsiyalar mlrd.
so’m 44
810,4 51
232,0 72
155,2 124
231,3 195
927,3 84 806,7
o’sish
sur’ati
%da 109,4 104,1 119,4 129,9 138,1 87,2
9
Manba: O‘zbekiston Resrublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari.
27

Kirish.
Bozor iqtisodiyoti bu erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyot bo'lib
resurslarga xususiy mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik,
iqtisodiy jarayonlarni tartiblashda va uyg'unlashtirishda bozor mexanizmidan
foydalanish bilan tavsiflanadi.
Bozor iqtisodiyoti - tovar-pul munosabatlariga asoslangan, turli
mulkchilikka hamda iqtisodiy erkinlikka tayangan va raqobat vositasida
boshqarilib turuvchi demokratik iqtisodiyot. Bozor iqtisodiyoti insoniyat
taraqqiyotida mavjud bo'lgan eng progressiv va istiqbolli tizimdir. Bozor
iqtisodiyotining asosini tovar ishlab chiqarish tashkil etadi, chunki bu yerda natural
xo'jalik emas, balki tovar xo'jaligi hukmron bo'ladi. Yaratilgan mahsulotlar va
xizmatlar tovar shakliga ega bo'ladi, ya'ni ular bozorda oldi-sotdi qilish uchun
yaratiladi. Bozor iqtisodiyotiga barter emas, balki tovar ayirboshlash, ya'ni
oldisotdi yuritish xos. Shu bois natural iste'mol o'rniga tovar iste'moli ustuvorlik
qiladi. Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy liberalizm, ya'ni erkinlik, mulkiy erkinlik va
xo'jalik yuritish erkinligiga asoslanadi.
Bozor iqtisodiyotida yakka tartibda, o'z mulki va mablag'iga tayangan holda,
korporativ, sherikchilik asosida yer, bino, inshootlar, mashinalarni ijaraga olish,
pulni qarzga ko'tarib ish yuritish usullari mavjud bo'ladi. Bozordagi narx talabdan
kelib chiqqan holda talab — taklif nisbati asosida shakllanadi. Bozor iqtisodiyoti
iqtisodiy sub'yektlar alohidalashganidan ular manfaati to'qnashadi va shunday
sharoitda raqobat paydo bo'ladi. Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga soluvchi
kuch, uning rivojlanishini ta'minlovchi mexanizm hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti
boshqarishning iqtisodiy usullariga tayanadi. Bozor mexanizmi iqtisodiy
rag'batlantirish mexanizmi bo'lib, uning asosiy vositasi puldir. Pul topishga intilish
tovar va xizmatlarni ko'plab hamda sifatli qilib ishlab chiqarishni ta'minlaydi.
Bozor iqtisodiyotida pul boylikning umumiy va eng qulay shakliga — hammabop
iqtisodiy aloqalar vositasiga aylanadi. Bozor iqtisodiyoti tovar taqchilligi
bo'lmagan, tovarlar mo'lko'lligi ta'minlanadigan iqtisodiyotdir.
3

Uchinchidan, qishloq xo’jalik mahsulotlari (asosan paxta) hozirgi vaqtda
valyuta resurslari, Respublika uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari,
doridarmonlar, texnika va texnologiya uskunalarini chetdan sotib olishni
ta’minlayotgan asosiy manbadir.
To’rtinchidan, mustaqillik sharoitida qishloq xo’jaligining oziq-ovqat
muammosini hal etishdagi roli ortib boradi.
Qishloq xo’jaligini isloh qilishning keyingi yo’nalishi – bu shaxsiy
tomorqalarni kengaytirish, yangi sug’oriladigan erlarni shaxsiy xo’jaliklar va
bog’dala hovli uchastkalariga ajratib berish yo’li bilan aholini er bilan
ta’minlashdan iboratdir. SHu ko’rilgan chora-tadbirlar hisobiga, birinchidan,
qishloq joylarda ishsizlikning kuchayib borish xavfini barham toptirishga,
ikkinchidan, aholining real daromadlarini oshirishga, uchinchidan, aholini hayotiy
muhim oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashdagi keskinlikka barham berishga
va to’rtinchidan, yakka tartibda uy-joy qurilish ko’lamini ancha kengaytirishga
muvaffaq bo’lindi.
Respublikada agrar islohotlarning navbatdagi yo’nalishi – bu qishloq
xo’jalik ishlab chiqarishining tarkibiy tuzilishini takomillashtirishdir. Bunda
xo’jaliklarga ekin maydonlari tarkibini va ishlab chiqarish hajmini mustaqil
belgilash huquqi berildi.
Don mustaqilligiga erishish va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini
tayyorlashni tiklash yo’li izchil amalga oshirilishi natijasida donli ekinlar maydoni
ancha kengaydi, paxta ekiladigan maydonlar esa tegishli ravishda qisqardi. Don
etishtirishni ko’paytirib borish uni chetdan keltirishni qisqartirish va qisqa davrda
to’liq don mustaqilligiga erishish imkonini berdi. YUqorida tilga olingan agrar
islohotlarni amalga oshirishning barcha yo’nalishlari respublikaning xususiyatlari
va bozor iqtisodiyotiga o’tish talablaridan kelib chiqadi.
Mavjud iqtisodiy tizimning izchillik bilan bozor munosabatlariga o’sib
o’tishida moliya-kredit sohasini isloh qilish alohida o’rin tutadi. Moliyaviy
munosabatlarda davlat byudjeti tanqisligini kamaytirib borish, byudjetdan
beriladigan dotatsiyalar va subsidiyalarni bosqichma-bosqich qisqartirish, birinchi
18

Totalitar iqtisodiyotning bozor bilan umumiyligi yo’q, ular bir-biriga zid,
tabiatan har xil. Shuning uchun ham bu modelda aholiga bozor munosabatlari
g’oyalarini singdirmay, ularda yangicha ko’nikma hosil etmay turib, bozor
iqtisodiyotiga o’tib bo’lmaydi. Lekin bu tizimning afzalligi shundaki, u o’ziga xos
yo’llar bilan kuchli ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy kadrlar potensialini
yaratgan. Ularga tayangan holda bozor iqtisodiyotiga o’tish nisbatan engil kechishi
mumkin.
Bu tizimga kirgan mamlakatlarda xususiy mulk tamomila yo’qotilgan yoki
qisman mavjud. Tadbirkorlikka intilish, iqtisodiy taraqqiyot darajasi turlicha;
masalan, Polsha, Vengriya, Germaniyada xususiy mulkchilik ancha saqlangan.
Sobiq ittifoqda esa akincha, xususiy mulk tamomila yo’qotilgan. Bularning
hammasi albatta, bozor iqtisodiyotiga o’tishda o’z ta’sirini o’tkazadi.
Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil rivojlanayotgan
mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lining xususiyati -bu qoloq,
an’anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Nihoyat, sobiq
sotsialistik mamlakatlar yo’lining muhim belgisi markazlashtirilgan, ma’muriy —
buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor
tizimiga o’tishdan iboratdir. Bu yo’lning boshqa yo’llardan farqi shundaki, totalitar
iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo’q, ular batamom bir-biriga
zid. Shu bilan birga uchinchi yo’lda bozor munosabatlariga o’tayotgan
mamlakatlarning o’zi o’tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va
xo’jalik yuritish shakllari bilan bir-birlaridan farqlanadi. Bularning hammasi bozor
iqtisodiyotiga o’tishning mazkur yo’lining o’ziga xos xususiyatlaridir.
O’tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari
bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish.
2. Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish.
3. Institutsional o’zgarishlar.
4. Tarkibiy o’zgarishlar.
5. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish.
8

xom ashyo va yoqilg’ining arzonlashuvi, nisbatan arzon ish kuchi, katta harbiy
xarajatlarning yo’qligi Yaponiya eksportining ortib borishiga olib keldi. Bu borada
yirik kompaniyalarni qo’llab-quvvatlash, mamlakatda ilmiy texnikaviy
taraqqiyotga alohida ahamiyat berilishi katta rol o’ynaydi.
Aholining tabaqalanishi dastlab kuchaygan bo’lsa, maqsadga erishilgach,
ularning ehtiyojmand qismiga davlat va firmalar yordami kuchaytirildi va natijada
umumiy farovonlikka erishildi.
“Shvedcha model” – uning boshqa modellardan farq qiluvchi xususiyati
ijtimoiy yo’naltirilganligi, mulkdagi notenglikni qisqartirishga qaratilganligidir.
Aholining kam ta’minlangan qatlami himoya qilinadi. Ishsizlikni kamaytirish
chora-tadbirlari ko’riladi. Bu andozaning shakllanishida Shvetsiyaning tarixan
iqtisodiy jihatdan yuksak rivojlanganligi va mehnatkashlar kasaba tashkilotlarining
jamiyatda, ayniqsa ishlab chiqarishda katta o’rin tutishi alohida ahamiyatga ega
bo’ladi.
“Nemischa model” – bu model ijtimoiy yo’naltirilganligi bilan ajralib turadi.
Ijtimoiy bozor iqtisodiyotining bosh g’oyasi Lyudovig Erxordga (18971977)
tegishli. U 1949-1963 yillar davomida GFR iqtisodiyot vaziri, 1963-1966 yillarda
esa federal kansler bo’lib ishlagan.
Dastlab, Erxord industriallashtirish rejasini ishlab chiqdi. Unda sanoat
mahsulotini 1936 yilga nisbatan 65%, 1938 yilga nisbatan esa 50-55% ga
ko’paytirish rejalashtirilgan. Bundan tashqari pul islohoti, narx-navo islohoti
o’tkazish, davlatning iqtisodiyotdagi rolini belgilab, qay darajada aralashuvi
ko’rsatilgan.
“Janubiy Koreya modeli” - bu model shunisi bilan qiziqarliki, u Janubiy
Koreyani qisqa muddat ichida qoloq mamlakatlar safidan rivojlangan mamlakatlar
qatoriga olib chiqdi. 1962 yili iqtisodiy islohotlar boshlanayotgan paytda aholi jon
boshiga to’g’ri keladigan daromad 82 dollarga teng bo’lgan bo’lsa, 1996 yilga
kelib 10,6 ming dollarga etdi.
Markazlashtirilgan tarzda uzoq va o’rta muddatli rejalar, maqsadli dasturlar
tuzish, ularda ishlab chiqarish topshiriqlari hamda bajarish muddatlarining
10

Ikkinshidan – joriy kon’yuktura keskin yomonlashib borayotgan hozirgi
sharoitda eksrortga mahsulot shiqaradigan korxonalarning tashqi bozorlarda
raqobatdosh bo’lishini qo’llab-quvvatlash bo’yisha aniq shora-tadbirlarni amalga
oshirish va eksrortni rag’batlantirish ushun qo’shimsha omillar yaratish.
Ushinchidan – qat’iy tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab chiqarish
xarajatlari va mahsulot tannarxini kamaytirishni rag’batlantirish hisobidan
korxonalarning raqobatdoshligini oshirish.
To’rtinchidan – elektroenergetika tizimini modernizasiya qilish, energiya
iste’molini kamaytirish va energiya tejashning samarali tizimini joriy etish
shoralarini amalga oshirish.
Beshinchidan – jahon bozorida talab pasayib borayotgan bir sharoitda, ishki
bozorda talabni rag’batlantirish orqali mahalliy ishlab shiqaruvshilarni
qo’llabquvvatlash. Bu vazifani bajarishda ishlab chiqarishini mahalliylashtirish
dasturini kengaytirish katta o’rin tutadi. Ushbu dastur doirasidagi loyihalar hajmini
3-4 barobar ko’raytirish ko’zda tutiladi.
Resrublikamizda yaqin istiqbol yillarda ham “izshil yuqori o’sish
sur’atlarini, makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash va iqtisodiyotimiz
raqobatbardoshligini oshirish eng muhim ustuvor yo’nalishimizga aylanishi
darkor” (I. Karimov. Bosh maqsadimiz - keng ko’lamli islohotlar va
modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish. Toshkent, “O’zbekiston”
nashriyoti,2013)
Bu davrda iqtisodiyot va uning etakshi tarmoqlarini modernizasiya qilish,
texnik hamda texnologik yangilashni jadallashtirish va uning ko’lamini
kengaytirish, ishlab chiqarishni diversifikasiya qilish markaziy o’rin tutadi.
Odatda, har bir davrning o’z taraqqiyot omillari, ehtiyojlari, talablari va hayotiy
tamoyillari bo’ladi. O’zbekiston Resrublikasi Rrezidentining “O’zbekiston
Resrublikasini yanada rivojlantirish bo’yisha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi
2017 yil 7-fevraldagi Farmoniga muvofiq uni hayotga joriy etish bo’yisha qonuniy
tamoyil va mexanizmlar tasdiqlandi. 8
8
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli “O‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi Farmoni
23

2. 1996-2003 yillar. Milliy iqtisodiyot import o’rnini qoplashni
kengaytirish hisobiga rivojlantirildi. Bu davrda YAIMning pasayish sur’atlari
to’xtatildi va iqtisodiy o’sishga erishildi.
3. 2004-2016 yillar. Barqaror yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini
ta’minlashga erishildi. Sanoat siyosatida eksportga yo’naltirilgan siyosat dastaklari
faol qo’llanildi. 2005 yildan boshlab mamlakatda ishlab chiqarishni kompleks
modernizatsiyalash va texnik jihatdan qayta qurollantirish amalga oshirila
boshlandi.
4. 2016 yildan hozirga qadar. O’zbekistonda yaqin istiqbolda barqaror
iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy islohotlar va tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirishning yangi davri boshlandi.
Shunday qilib, islohotlarning barcha yo’nalishlari mavjud iqtisodiy
tizimning izchillik bilan bozor iqtisodiyotiga o’sib o’tishiga qaratildi
4. O’zbekistonda iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni
shuqurlashtirish vazifalari
Respublikada bozor munosabatlariga o’tish jarayonida: “Iqtisodiyotning
barcha soha va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik bilan amalga
oshirish va olib borilayotgan islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xo’jalik
yurituvshi sub’ektlarning mustaqilligini yanada oshirish, tadbirkorlik faoliyatini
rivojlantirish yo’lidagi mavjud to’siqlarni bartaraf etish – bu sohadagi
o’zgarishlarning asosiy yo’nalishlaridir” 7
.
Shunday qilib, respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish
iqtisodiyotda yangi bozor munosabatlariga asos soladi, iqtisodiy faoliyat erkinligi
va tadbirkorlikni namoyon etish ushun sharoit yaratib beradi, ijtimoiy-ma’naviy
sohadagi ijtimoiy kafolatlarni mustahkamlaydi.
O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyati asoslarini shaklantirishning asosiy ustuvor yo’nalishlari sifatida
quydagilarni qayd qilib o’tish mumkin:
7
Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Ma'ruza matnlari uchun
materiallar. Toshkent, "Yangi asr avlodi", 2001, 9-bet.
21

Xulosa
Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi
natijasida vujudga kcladi.
Bozor munosabatlari subyektlari o’zaro bogiiq holda va aloqada bandlik,
milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy haj- mi kabi ijtimoiy ishlab
chiqarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda bo’ladigan daromad lar
va xarajatlar oqimini shakllantiradi.
Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o’z maqsad va
manfaatlaridan kelib chiqib, mustaqil qaror qabul qiladi. Aynan xo’jalik yurituvchi
subycktlaraing iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi bozor ko’rinishidagi iqtisodiy
munosabatlarni vujudga keltiradi hamda o’z rivojlanishining tabiiy-evolyusion,
dinamik xususiyatini belgilab beradi.
Bozor iqtisodiyoti — murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo’lib, birlashgan,
o’zaro bog’langan va birgalikda harakatlanadigan bir qator tarkibiy tuzilmalami
o’z ichiga oladi.
Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun uning infratuzilmasi
shakllantiriladi. Bozor infratuzilmasi — bu bozor munosabatlariga ko’mak
berishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy institutlar tizimidir.
Bozor iqtisodiyoti tizimining afzalligiga qaramay, shunday muammolar
borki, ulami bozor mexanizmi vositasida hal etish kam samara keltiradi yoki
umuman hal etib bo’lmaydi. Ana shunday muammolarni hal etish uchun davlat
ulami o’z zimmasiga olishi yoki zarur shart-sharoitlami yaratib berishi kerak.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy
munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga
tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini
o’zgartirishdan iboratdir.
O’tish davri quyidagi mezonlar bilan tavsiflanadi: sikllilik (jamiyatda u yoki
bu tarkibiy o’zgarishlaming qaytarilib turishi), beqarorlik (jamiyatda mavjud
bo’lgan turli kuchlaming kurashi va o'zaro ta’siri), muqobillik (islohotlar va
29

O’zbekistonning yaqin iqtisodiy hamkorlari – AQSH, Rossiya Federatsiyasi,
Xitoy va Turkiya ham pandemiyadan eng ko’r zarar ko’rayotgan mamlakatlar
qatoridan o’rin olganligi mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatishi
mumkin. Dunyo miqyosida koronavirus tarqalishi mamlakatlarning iqtisodiy
salohiyati, YAIM miqdoriga katta ta’sir etgan.
Jumladan, YAIMning bir foiz oshishi eridemiyaning 0,8 foiz tarqalishiga
olib kelishi, koronavirus tarqalishining bir foizga ortishi esa iqtisodiyotga 0,64 foiz
zarar keltirishi ta’kidlanmoqda. Xalqaro valyuta jamg’armasi va jahon banki
koronavirus pandemiyasi global taraqqiyot sur’atlarini 3 % ga pasaytirib yuborishi
haqida ma’lumotlar bermoqda. 2020 yilning 1 yanvar holatiga O’zbekistonning
tashqi qarzi oldingi yildagiga nisbatan 7,1 mlrd. dollar yoki 40,9 foizga oshib, jami
24,4 mlrd. AQSH dollarini tashkil etgan. SHundan 5,7 mlrd. dollari davlat sektori
hissasiga to’g’ri keladi.
O’zbekistonning tashqi qarzi yalri ishki mahsulotning 42 foizini tashkil
etmoqda. Yuqoridagi muammolarni xal etish, koronavirus pandemiyasi ta’sirini
yumshatish, iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarining uzluksiz ishlashini ta’minlash,
aholi daromadlari va turmush darajasining keskin pasayib ketishini oldini olish
maqsadida Prezidentimiz SH.Mirziyoev tomonidan 2020 yil 19 mart PF-5969sonli
“Koronavirus pandemiyasi va global inqiroz holatlarining iqtisodiyot tarmoqlariga
salbiy ta’sirini yumshatish bo’yisha birinshi navbatdagi shoratadbirlari
to’g’risida”gi, 2020 yil 3 arrel PF-5978-sonli “Koronavirus pandemiyasi davrida
aholi, iqtisodiyot tarmoqlari va tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llabquvvatlashga doir
qo’shimsha shora-tadbirlar to’g’risida”gi, 2020 yil 27 arrel PF5986-sonli
“Koronavirus pandemiyasi davrida aholi va tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llab-
quvvatlash bo’yisha navbatdagi shora-tadbirlar to’g’risida”gi, 2020 yil 18 may PF-
5996-sonli “Koronavirus pandemiyasi davrida aholi va tadbirkorlik sub’ektlarini
qo’llab-quvvatlash bo’yisha navbatdagi shora-tadbirlar to’g’risida”gi, 2020 yil 28
may PF-6002-sonli “Koronavirus pandemiyasining salbiy ta’sirini kamaytirish
ushun turizm sohasini qo’llab-quvvatlashga doir keshiktirib bo’lmaydigan shora-
tadbirlar to’g’risida”gi, 2020 yil 25 iyul PF-6035-sonli “Koronavirus
pandemiyasini yumshatish, aholining sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va
salomatligini saqlash tizimini tubdan takomillashtirish shoratadbirlari
to’g’risida”gi, 2020 yil 30 iyul PF-6038-sonli “Koronavirus pandemiyasi davrida
ijtimoiy himoyaga va yordamga muhtoj aholi qatlamlarini moddiy
qo’llabquvvatlashga doir qo’shimsha shora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmonlari
qabul qilindi va ularning ijrosi ta’minlanmoqda.

28

3. O`zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirish va uning
asosiy yo’nalishlari.
Iqtisodiy munosabatlar va tashkiliy – boshqaruv tuzilmalarining bir turidan
butunlay boshqa yangi turiga o’tish, iqtisodiy islohotlar strategiyasini ishlab
chiqish va uning asosiy yo’nalishlarini aniqlab olishni taqozo qiladi. Iqtisodiy
islohotlar – bu bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar
majmuidir.
Iqtisodiy islohotlardan ko’zda tutilgan maqsad mamlakat aholisi uchun
yashash va faoliyat qilishning eng yaxshi sharoitlarini yaratish, ularning ma’naviy-
axloqiy etukligiga erishish, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashdan
iborat.
Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari
quyidagilardan iborat:
Ø mulkiy munosabatlarni isloh qilish;
Ø agrar islohotlar;
Ø moliya-kredit va narx-navo islohoti;
Ø boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzilmasini yaratish;
Ø tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti;  ijtimoiy islohotlar.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning bu asosiy yo’nalishlari I.A.
Karimovning «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida» kitobida
bayon qilib berilgan.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning boshlang’ich nuqtasi bozor
iqtisodiyotining huquqiy negizini yaratishdan iborat bo’ladi.
Respublikada iqtisodiy islohotlarning huquqiy negizini yaratish bo’yicha
amalga oshirilgan ishlarning bir nechta yo’nalishini ajratib ko’rsatish mumkin.
Birinchi yo’nalish – davlat va iqtisodiy mustaqillikning huquqiy negizlarini
yaratish, davlatni boshqarish qoidalarini tartibga soluvchi qonunlarni qabul qilish.
Ikkinchi yo’nalish – tizimdagi o’zgarishlarga, yangi iqtisodiy
munosabatlarga va shu jumladan mulkchilik munosabatlariga asos bo’ladigan
qonunlar tizimini yaratish. Respublikada bu yo’nalish bo’yicha qabul qilingan
16

etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam poydevorini shakllantirish har bir davrda
kun tartibiga yangi vazifalarni qo’yadi.
Birinchi Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlab o’tganlaridek, hozirgi bosqichda
«erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham
ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilishning asosiy shartidir» 5
. Bu esa
iqtisodiyot sohasida quyidagi aniq vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutadi.
· Iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida erkinlashtirish
jarayonini izchillik bilan o’tkazish va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;
· Xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida
amalda mulkdorlar sinfini shakllantirish;
· Mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita
yo’naltirilgan sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit,
kafolat va iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish;
· Kichik va o’rta biznes iqtisodiy taraqqiyotda ustivor o’rin olishiga
erishish;
· Mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash,
iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko’lamda integratsiyalashuvini
ta’minlash;
5
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq
so‘zi gazetasi, 2018 yil.

15

kamaytirildi. Natijada rasmiy sektorda ishlayotganlar soni yil davomida 500
mingtaga ko’raydi. Olib borilgan iqtisodiy islohotlar natijasida o’tgan yili 93
mingta yoki 2018 yilga nisbatan qariyb 2 barobar ko’r yangi tadbirkorlik
sub’ektlari tashkil etildi.
Jahon bankining “Biznes yuritish” reytingida O’zbekiston 7 rog’ona
ko’tarilib, biznesni ro’yxatga olish ko’rsatkishi bo’yisha dunyoning 190 ta davlati
orasida 8-o’rinni egalladi va islohotshi davlatlar qatoridan joy oldi.
Bugungi globallashuv jarayonlari jadallashayotgan sharoitda mamlakat
iqtisodiyotining yuqori sur’atlarda o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadigan sohalardan
yana biri – xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish, xalqaro moliya
bozori institutlari bilan aloqalarni yanada kengaytirishni talab qiladi.
Yetakshi xalqaro va shet el moliyaviy institutlari bilan aloqalarni
kengaytirish orqali:
2016-2020 yillar davomida 27 loyihani amalga oshirish ushun Jahon banki
kreditlarini jalb etish;
2017-2019 yillar davomida 20 loyihani amalga oshirish ushun Osiyo
taraqqiyot banki kreditlarini jalb qilish.
Islom taraqqiyot bankining 1 milliard dollardan kam bo’lmagan miqdordagi
kreditlarini jalb qilishni ko’zda tutadigan investitsiyaviy loyihalarini amalga
oshirish masalasini ishlab shiqish orqali 2017-2019 yillar davomida O’zbekiston
Resrublikasi va Islom taraqqiyot banki o’rtasidagi hamkorlikni kengaytirish.
Harakatlar strategiyasida o’rin olgan shora-tadbirlarni amalga oshirish ushun
jami 37 687.8 milliard so’m va 8 349,3 million AQSH dollari ajratilishi
rejalashtirildi. Shundan 5 263,1 mlrd. so’m va 1 625,8 AQSH dollari davlat
byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari, 15 423,0 mlrd. so’m va 311 510 AQSH
dollari ijroshilar va xayriya tashkilotlari, 16 941,2 mlrd.so’m tijorat banklari
kreditlari, 60,5 mlrd.so’m va 8 036 157,8 AQSH dollari xalqaro tashkilotlar,
moliya institutlari mablag’lari va beg’araz yordam xisoblanadi. Bundan tashqari
Resrublika Rrezidenti SH. M. Mirziyoevning dunyo davlatlariga tashriflari
davomida resrublikamizga investitsiyalarni jalb etish yuzasidan imzolagan
25

• Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi;
• Jamiyatning ijtimoiy yo’nalishi.
SHu bilan birga bozor iqtisodiyoti modellarining umumiy tomonlari bo’lib,
bular:
• Bozor iqtisodiyotining turli-tuman mulkchilikka asoslanganligi;
• Tovar va xizmatlarga erkin narxlar ustunligi;
• Raqobat kurashiga asoslanishi;
• Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum tizimi
mavjudligi va boshqalardan iborat.
Bozor iqtisodiyoti barcha mamalakatlarda o’z xususiyatlari va umumiy
tomonlarining o’ziga xos qorishmasidan iborat bo’lib, ilmiy iqtisodiyotda har hil
model (andoza) tarzida ifodalanadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish modellarini tarixiy nuqtai nazardan 3 guruhga
bo’lish mumkin. Ana shunday guruhlarga bo’lishning asosiy mezoni qilib:
• Davlat dasturlarining maqsadi, yo’nalishi;
• Iqtisodiyotni tartibga solish usullari;
• Iqtisodiyotda davlat sektorining ulushi;
• Ish haqidagi farq kabilar olinadi.
I.G’arbiy Evropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo’li 1
.
Bunda bozor iqtisodiyotiga evolyusion o’zgarishlar orqali o’tib boriladi. XX
asrning 30-yillariga kelib, ayniqsa 50-yillardan bu jarayon yanada tezlashdi. Bu
modelni iqtisodchilar klassik model deb atashadilar. U bozor iqtisodiyotiga
o’tayotgan mamlakatlar uchun namuna bo’lib xizmat qilishi mumkin. CHunki,
klassik modelda bozor iqtisodiyotining qonun-qoidalari, hayotiyligi sinab
ko’rilgan. Klassik modelning o’zi ham 3 ga bo’linadi:
1. Sotsial bozor iqtisodiyoti modeli ko’proq fuqarolar manfaatini himoya
qilish, uzoq muddatli dasturlar ishlab chiqish, aholining haddan ziyod
tabaqalanishiga yo’l qo’ymaslik, davlat mulkining ulushining boshqa modellarga
1
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T: O‘zbekiston, 2017- 46 b.
6

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T: O’zbekiston, 2017- 46 b.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-
4947sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar
strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi
"2017- 2021 yillardaO’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion
g’oyalar va texnologiyalarni ko’llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid
Davlat dasturi to’g’risida"gi Farmoni.
4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan quramiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoevning
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari
vakillari bilan o’tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so’zlagan nutqlari /
Toshkent: “O’zbekiston”, 2017. - 488 b.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2018 yil.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2020 yil.
7. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.:
Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet.
Internet saytlari.
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining
rasmiy sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi
rasmiy sayti.
3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi
huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
31

rivojlanish yoilarini tanlash imkoniyati), tarixiylik (eski tizimning yo’qolib ketishi,
o’miga boshqa tizimning vujudga kelishi, uning rivojlanishi).
O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tishda tanlagan yo’li - o’ziga xos
madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo’ldagi jahon
tajribasini hisobga olgan holda revolyusion to’ntarishlarsiz, ijtimoiy
to’qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin
qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o’tishdan
iboratdir.
Iqtisodiy islohotlar - bu bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan
chora-tadbirlar majmuidir. Iqtisodiy islohotlardan ko’zda tutilgan maqsad
mamlakat aholisi uchun yashash va xo’jalik faoliyati yuritishning eng yaxshi
sharoitlarini yaratish, ulaming ma’naviy-axloqiy yetukligiga erishish, iqtisodiy,
ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat,
Iqtisodiy islohotlaming bosh bo’g’ini mulkchilik munosabatlarini tubdan
o’zgartirishdir, chunki shu orqali ko’p ukladli iqtisodiyot va raqobatlashish muhiti
shakllantiriladi hamda bozor iqtisodiyotiga o’tishning shart-sharoitlari vujudga
keltiriladi.
Respublikada bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida, iqtisodiyotni rivojlantirish
borasida bir qator vazifalar turadi. Bular xususiylashti- rish va raqobatchilik
muhitini shakllantirish jarayonlarini chuqur- lashtirish; makroiqtisodiy
barqarorlikka erishish; milliy valyutani mustahkamlash; iqtisodiyot tarkibiy
tuzilishini tubdan o'zgartirish; ijtimoiy kafolatlari kuchli bo’lgan demokratik
davlatni shakllantirish vazifalaridir.
O’tish davrida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlami keng aholi qatlamlari
tomonidan qo’llab-quvvatlanishining asosiy sharti islohotlaming ijtimoiy
yo’naltirilganligidir.
30

№ Harakatlar strategiyasining ustivor yo’nalishlari:
I. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirish.
II. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish.
III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirish.
IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirish.
V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlash va
amaliy tashqi siyosat.
Harakatlar strategiyasining ushinshi ustivor yo’nalishi iqtisodiyotni
rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan. Bunda
makroiqtisodiy barqorarlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o’sish
sur’atlarini saqlab qolish, iqtisodiyotning etakshi tarmoqlarini modernizatsiya va
diversifikatsiya qilish xisobidan ishlab shiqarilayotgan mahsulotlarning
raqobatdoshliligini oshirish, mamlakat eksrort salohiyatini kuchaytirish bosh vazifa
qilib qo’yilgan. 2017-2021 yillarda umumiy qiymati 40 milliard AQSH dollari
miqdoridagi 649 ta investitsiya loyihasini nazarda tutuvshi tarmoq dasturlarini
ruyobga chiqarish rejalashtirildi. Natijada keyingi 5 yilda sanoat mahsulotlarini
ishlab chiqarish 1,5 barobar, uning yalri ishki mahsulotdagi ulushi 33,6 foizdan 36
foizga oshishi kutilmoqda.
2019 yil – “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da salmoqli
natijalarga erishildi. Jumladan, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar 4,2 milliard
dollarni tashkil etib, 2018 yilga nisbatan 3,1 milliard dollarga yoki 3,7 barobar
o’sdi . Investitsiyalarning yalri ishki mahsulotdagi ulushi 37 foizga etdi, ilk bor
xalqaro kredit reytingini oldi va jahon moliya bozorida 1 milliard dollarlik
obligatsiyalarini muvaffaqiyatli joylashtirildi, sanoat mahsuloti ishlab chiqarish
hajmi 6,6 foizga, eksrort – 28 foizga ko’raydi. Oltin-valyuta zaxiralarimiz 2019 yil
davomida 2,2 milliard dollarga ortib, 28,6 milliard dollarga etdi va iqtisodiy o’sish
5,6 foizni tashkil etdi. Qishloq xo’jaligida ilg’or texnologiyalar va klaster tizimi
joriy etilmoqda. Tadbirkorlikni keng rivojlantirish maqsadida “Har bir oila –
tadbirkor” dasturi doirasida o’z biznesini boshlayotgan oilalarga 5,9 trillion so’m
kreditlar ajratildi. Yangi soliq siyosati doirasida ish haqiga soliq yuki 1,5 barobar
24

Bozor munosabatlariga o’tishda bu tamoyillarning hammasi ham muhim
ahamiyatga egadir, lekin ularning ichida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich
o’tish prinsipi alohida e’tiborga loyiq. Chunki tegishli huquqiy negizni, bozorning
infratuzilmalarini yaratish, odamlarda bozor ko’nikmalarini hosil qilish, yangi
sharoitlarda ishlay oladigan kadrlarni tayyorlash uchun vaqt kerak bo’ladi.
Bundan tashqari , bozor munosabatlariga o ’ tish faqatgina iqtisodiyot
sohalarini o ’ zgartirish bilan cheklanmaydi . U ijtimoiy hayotning bir - birlari bilan
uzviy bog ’ liq bo ’ lgan barcha sohalarini , shu jumladan siyosiy , ma ’ naviy - ahloqiy ,
maishiy va boshqa sohalarni ham tubdan o ’ zgartirishni taqozo qiladi . Bularning
hammasi bozor iqtisodiyotiga bosqichma - bosqich , evolyusion yo ’ l bilan o ’ tish
haqidagi g ’ oya juda muhim va afzal ekanligini ko ’ rsatadi .
Bozor munosabatlariga bosqichma - bosqich o ’ tish tamoyilini amalga oshirish
iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy bosqichlarini aniq farqlash , bu bosqichlarning
har biri uchun aniq maqsadlarni , ularga erishish vositalarini belgilab olishni talab
qiladi .
12Биринчидан , иқтисодиётни мафкурадан холи қилиш, унинг
устунлигини таъминлаш.
Иккинчидан ,
ўтиш даврида давлатнинг ўзи бош ислоҳотчи бўлиши.
Учинчидан , бутун янгиланиш ва тараққиёт жараёни қонунларга
асосланмоғи, қонунларнинг устунлиги таъминланмоғи лозим.
Тўртинчидан , бозор муносабатларига ўтиш билан бир қаторда
аҳолини ижтимоий ҳимоялаш соҳасида кучли чора -
тадбирларни
амалга ошириш.
Б ешинчидан,
бозор муносабатларини босқичма -
босқич қарор
топтириш.

4. www.ziyonet.uz

32

qonunlarda mulkdorning huquqi tan olindi, xususiy mulkchilik huquqi e’tirof
qilindi, mulkchilikning barcha shakllari uchun teng sharoit yaratildi. Davlat
mulkini xususiylashtirishning samarali mexanizmi ishlab chiqildi.
Uchinchi yo’nalish – xo’jalik yuritishning va institutsional o’zgarishlarning
bozor sharoitlariga mos keladigan yangi mexanizmni yaratishga qaratadigan
qonunlar. Korxonalar to’g’risidagi qonun, kooperatsiya to’g’risidagi, dehqon
xo’jaligi to’g’risidagi, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari to’g’risidagi qonunlar
shular jumlasidandir.
To’rtinchi yo’nalish – respublikamizni xalqaro munosabatlarning teng
huquqli sub’ekti sifatida, ta’riflovchi huquqiy normalarni yaratish. Bu
yo’nalishdagi qonunlarni qabul qilish natijasida mamlakatimizning tashqi iqtisodiy
aloqalarining rivojlanishi tarixida sifat jihatdan yangi bosqich boshlandi.
Beshinchi yo’nalish – kishilarning konstitutsion va yuridik huquqlarini,
ijtimoiy kafolatlarini va aholini ijtimoiy himoyalashni ta’minlaydigan qonunlarni
ishlab chiqish. 6

Yuqorida qarab chiqilgan barcha qonunlarda bozor iqtisodiyotining huquqiy
asoslarini yaratish ham amaliy, ham iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning
huquqiy asosini tashkil qildi.
Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki
bosqichidayoq qishloq xo’jaligini isloh qilishga ustunlik berildi. Bunga quyidagilar
sabab bo’ldi.
Birinchidan, Respublikamiz iqtisodiyotida agrar soha ustunlikka ega,
aholining ko’pchiligi qishloq xo’jaligida band, iqtisodiy o’sish ko’p jihatdan shu
tarmoq ahvoliga bog’liq.
Ikkinchidan, Respublika butun sanoat potensialining yarmiga yaqinini
tashkil qiladigan sanoatning ko’pgina tarmoqlarini (paxta tozalash, to’qimachilik,
engil, oziq-ovqat, kimyo sanoati, qishloq xo’jalik mashinasozligi va boshqalar)
rivojlantirish istiqbollari bevosita qishloq xo’jaligiga bog’liq.
6
Ish bilan bandlik to`g`risida, nogironlarni ijtimoiy ximoyalash to`g`risida, fuqarolarning davlat
nafaqasi ta'minoti to`g`risida, ta'lim to`g`risida, vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to`g`risida qabul qilingan
qonunlar.

17

taraqqiyotida keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o’ta boshlash uchun
mustahkam shart-sharoit yaratdi. SHu bilan birga isloh qilishning birinchi bosqichi
natijalari keyingi bosqichning strategik maqsadlari va ustun yo’nalishlarini aniq
belgilab olish imkonini berdi.
Ikkinchi bosqichda investitsiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish va shuning negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab,
bozor munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yiladi. Shu maqsaddan
kelib chiqib I.A. Karimov asarida bu bosqich uchun bir qator vazifalar ajratib
ko’rsatiladi 4
.
Birinchi vazifa – davlat mulklarini xususiylashtirish sohasida boshlangan
ishni oxiriga etkazish.
Ikkinchi vazifa – ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash.
Uchinchi vazifa – milliy valyuta-so’mni yana ham mustahkamlashdan
iborat.
To’rtinchi vazifa – iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o’zgartirish,
xom ashyo etkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish.
O’tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta’minlangan
qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam ko’rsatish
borasida birinchi bosqichda tutilgan yo’l davom ettiriladi.
Shunday qilib, O’zbekistonda iqtisodiyotni bozor munosabatlariga
o’tkazishda ikki bosqichli taraqqiyot yuzaga keladi. Birinchi bosqichda davlat
sektori va bozor xo’jaligidan iborat yarim erkinlashgan iqtisodiy tizim yuzaga
keladi. Ikkinchi bosqichda iqtisodiyot to’liq erkinlashtiriladi, xususiylashtirish
tugallanadi, narxlar erkin qo’yib yuboriladi, davlat korxonalarining monopol
mavqei tugatiladi.
Lekin bundan respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish maqsadiga
to’liq erishildi va bu sohada qo’yilgan vazifalar to’liq bajarildi degan xulosa kelib
chiqmaydi. Chunki bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik davlat barpo
4
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi
gazetasi, 2018 yil
14

1. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri, yo’llari va milliy modellari.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy
munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga
tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini
o’zgartirishdan iboratdir.
Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga
o’tish davri deganda ma’muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan
o’zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga
oshiriluvchi tarixiy davr tushuniladi.
1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro’y bergan muhim o’zgarishlar iqtisodiy
taraqqiyot istiqbollari to’g’risidagi nazariyalarni qaytadan ko’rib chiqish va ularga
jiddiy o’zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo’ydi. CHunki bu vaqtga kelib G’arbiy
mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan
erkin iqtisodiy tartibga solish, ya’ni iqtisodiyotning o’zini-o’zi tartibga solish
g’oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish
g’oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyotning sifat
jihatdan yangi yo’llarini qidirib topish zarur bo’lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko’pgina
rivojlangan mamlakatlarning tajribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi
taraqqiyot yo’li - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor
iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo’lni tanladilar.
XX asrga kelib bozor iqtisodiyotiga o’tish global, ya’ni umumjahon
voqeligiga aylandi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish murakkab jarayon, shuning uchun u
uzoq vaqt davom etadi. Undan tashqari, har bir mamlakatning o’ziga xos
xususiyatlari mavjud bo’lib, bozor iqtisodiyotiga o’tishning turli modellari,
yo’nalishlari asosida amalga oshadi. Har bir mamlakatning bozor iqtisodiyotiga
o’tishining o’ziga xos yo’li quyidagi omillarga bog’liq:
• Geografik o’rni;
• Tabiiy resurslarning mavjudligi va ularning zahirasi;
• Tarixiy taraqqiyot darajasi;
• Aholining an’analari va urf-odatlari;
5

Birinchi Prezidentimiz I . Karimovning asarlarida bozor iqtisodiyotiga
o ’ tishning birinchi bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad
qilib qo ’ yilganligi ta ’ kidlanadi 3
:
- тоталитар тизимнинг оғир оқибатларини енгиш, тангликка барҳам
бериш, иқтисодиётни барқарорлаштириш;
-республиканинг ўзига хос шароитларини ва хусусиятларини хисобга
олган ҳолда бозор муносабатлари негизларини шакллантириш;
Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning muhim
yo ’ nalishlari aniqlab olindi va bajarildi .
Birinchidan , o ’ tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish ,
islohotlarning qonuniy - huquqiy negizini mustahkamlash ;
Ikkinchidan , mahalliy sanoat , savdo , maishiy xizmat korxonalarini , uy - joy
fondini xususiylashtirish , qishloq xo ’ jaligida va xalq xo ’ jaligining boshqa
sohalarida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish .
Uchinchidan, ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish,
moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta’minlash.
Birinchi bosqichda kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat
mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun
zarur bo’lgan muassasalar tizimi tuzildi.
Qishloq xo’jaligida agrar islohot jarayonida bozor iqtisodiyoti talablariga
mos keladigan yangi xo’jalik tizimi shakllandi va iqtisodiyotning davlatga qarashli
bo’lmagan qismi keng rivojlandi.
Xalq xo’jaligini, tarmoqlar va hududlarni boshqarishning eng maqbul va
mavjud sharoitlarga mos bo’lgan tizimlari ishlab chiqildi. Narxlar to’liq
erkinlashtirildi, bozor infratuzilmasining asosiy qirralari shakllantirildi, aholini
ijtimoiy himoyalash tizimi amalga oshirila boshladi, iqtisodiy va moliyaviy
barqarorlikka erishildi.
Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning birinchi bosqichida
iqtisodiyotda va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o’zgarishlar uning o’z
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2018 yil
13

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI
“ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN

KURS ISHI
МАVZU: Bozor mexanizmi va uning tarkibiy
qismlarining iqtisodiy nazariy tavsifi
Bajardi: SMMT 76/22 Kamoliddinova Sarvinoz Alisher qizi
Qabul qildi: katta o’q. Xomo’minov Aktam Xolmo’min o’g’li
RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ”
_______20 23 y.
№_________
Imzo
_________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

shartnomalari mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlarni bundan buyon ham
davom ettirish va shuqurlashtirish imkoniyatini yaratadi.
Bugungi kunda dunyo aholisi salomatligiga xavf solayotgan koronavirus
pandemiyasi jahon iqtisodiyotiga ham katta zarar etkazmoqda. Keyingi yillarda
jahon iqtisodiyotining o’sish sur’ati o’rtasha 3 foizini tashkil qilib, Xitoy,
O’zbekiston, Tojikiston, Armaniston kabi mamlakatlarda yuqori iqtisodiy natijalar
qayd etilayotgandi. Masalan, 2019 yilda dunyo iqtisodiyotining yalri daromadi
84,5 trillion AQSH dollarini tashkil qildi 7
. Lekin koronovirus pandemiyasi
natijasida aholi daromadlarining rasayishi, ishsizlik va inflyasiya darajasining
o’sishi, mamlakatlar o’rtasidagi aloqalarning susayishi, talab va taklif
muvozanatining o’zgarishi, migrantlarning xalqaro rul o’tkazmalari hajmining
qisqarishi, eksrort tushumlarining kamayishi, eksrort tovarlari narxining rasayishi,
kreditlarni so’ndirishdagi muammolar, ishki va xorijiy investitsiyalarning
kamayish va shu kabi boshqa bir qator muammolar kuzatilmoqda.
Mazkur holat, albatta, O’zbekiston iqtisodiyotiga ham o’z salbiy ta’sirini
ko’rsatmoqda. 2019 yilda mamlakatimizdagi yalri ishki mahsulotning nominal
hajmi 511 838,1 milliard so’m (57.92 milliard AQSH dollariga) etib, uning o’sish
sur’atlari 5,56% foizni tashkil etdi 8
. Olib borilgan tarkibiy o’zgarishlar natijasida
sanoat mahsulotlari 2015 yildagi 97598,2 mlrd. so’mdan (105,3%) 2019 yilda
322535,8 (105%) so’mni, xizmatlar ko’rsatish sohasi 78530,4 mlrd. so’mdan
(113,4%) 190356,0 mlrd. so’mni (113,2%). Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligida
103302,0 mlrd. so’mdan (106,1%) 224265,9 mlrd. so’mga oshdi (103,1%). Biroq,
barsha sohalarning 2020 yilning 6 oy natijasiga ko’ra o’sish sur’ati oldingi yillarga
nisbatan pasayib borayotganligini kuzatish mumkin. (1-jadval).
26

6. Bozor xo’jaligiga mos bo’lgan aholini ijtimoiy
himoyalash tizimini shakllantirish.
IV. Sotsializm g’oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish
mexanizmi bilan qo’shib olib borish yo’li.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun islohotlar ikki yo’l: a) bozor iqtisodiyotiga
tezlik bilan o’tish;
b) bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish yo’li bilan amalga
oshiriladi.
Sobiq GDR (GFR bilan qo’shilib yagona davlat vujudga kelishi tufayli),
Polshada qisqa muddatda bozor iqtisodiyotiga o’tish amalga oshiriladi.
Boshqa mamlakatlarda o’z xususiyatlaridan kelib chiqib,
bozor iqtisodiyotiga o’tish amalga oshirilib, bu turli muddatlarni talab etadi.
Umuman olganda o’zining yorqinligi, samaradorligi, erishgan yutuqlari
bilan jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixiga kirgan modellar “Amerika”,
“Yaponiya”, “Germaniya”, “Shvetsiya”, “Janubiy Koreya”, “Xitoy” modeli
va boshqalar hisoblanadi.
“AQSH modeli” liberal model sifatida xarakterlanadi. Amerikacha
andozaning o’ziga xos xususiyati uning tadbirkorlikni aholi orasida keng yoyishga,
ommaviylikka erishishni ta’minlashga asolanganligidadir. U jamiyat a’zolaridan
har birining ishbilarmonlik faoliyatini qo’llab-quvvatlash, iqtisodiy faoliyatni,
xususiy manfaatdorlikni oshirish uchun keng shart sharoit yaratishga qaratilgan.
“Yaponcha model” – bu ikkinchi jahon urushida vayronaga aylangan
mamlakat aholisining qattiq mehnati hisobiga, hokimiyatni xar tomonlama va
so’zsiz qo’llab-quvvatlashi, vatanparvarlik tuyg’usi asosida yaratilgan. Yaponiya
harbiy xarajatlardan voz kechgach, tinchlik maqsadida barcha resurslarni to’plash
va ishlatish hamda sanoatda iqtisodiy potensialni o’stirish imkoni yaratildi. Eng
avvalo, ishlab chiqarish eksportga mo’ljallab, moslashtirib valyuta ishlab topildi,
uning evaziga xorijiy mamlakatlardan, ayniqsa Amerika va G’arbiy Evropadan eng
yangi texnika, texnologiya, litsenziya, potent, “nou-xou” sotib olinib, yuqori
mehnat unumdorligiga erishildi, tadbirkorlik qo’llab quvvatlandi. Jahon bozorida
9

sarflangan mablag’ respublika byudjeti jami xarajatlarining 12% dan ortig’ini
tashkil qilgan.
Bularning hammasi narxlar islohotini amalga oshirishga real vaziyatni va
aholining mavjud turmush darajasini hisobga olib, oldindan ishlab chiqilgan dastur
asosida yondashishni talab qiladi.
Narxlar islohoti boshlangandan 1994 yilgacha hamma turdagi xom ashyo va
mahsulotlar bo’yicha erkin narxlarga o’tildi, barcha iste’mol mollari narxi ustidan
davlat nazorati bekor qilindi.
Isloh qilishning dastlabki davrida (1992 yil) keng doiradagi ishlab
chiqarishtexnik vositasi bo’lgan mahsulotlar, ayrim turdagi xalq iste’mol mollari,
bajarilgan ishlar va xizmatlarning kelishilgan narxlari va tariflarga o’tildi. Aholini
himoyalash maqsadida cheklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat tovarlari
narxlarining chegarasi belgilab qo’yildi.
Narxlar islohotining navbatdagi bosqichida (1993 yil) kelishilgan ulgurji
narxlarni davlat tomonidan tartibga solish to’laligicha to’xtatildi. Narxlarni
erkinlashtirishning oxirgi bosqichida (1994 yil oktyabr-noyabr) xalq iste’mol
mollari asosiy turlarining narxi erkin qo’yib yuborildi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi bosqichi narxlarni to’liq
erkinlashtirish bilan tugadi.
Ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash,
mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish dasturlarini ishlab chiqish
kabi vazifalarni bajarish uchun Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi tuzildi.
Hozirgi davrgacha O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish
bosqichlarini quyidagicha turkumlash mumkin:
1. 1991-1995 yillar. Mamlakat yalpi ichki mahsuloti sur’atlarining
keskin pasayishi. Bu davrda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning huquqiy-
intitutsional asoslari yaratildi. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vazifasi hal
etildi. Sanoatda bazaviy tarmoqlarni (asosan, neft va gaz) rivojlantirishga e’tibor
qaratildi. Milliy valyuta – so’m muomalaga kiritildi.
20

Birinchi ustuvor yo’nalish – mustaqillikni asrab-avaylash, himoya qilish va
mustahkamlab borish.
Ikkinchi ustuvor yo’nalish – mamlakatda xavfsizlik va barqarorlikni,
davlatning huquqiy yahlitligini, tinshlik va osoyishtaligini ta’minlash.
Ushinchi ustuvor yo’nalish – bozor islohatlarini yanada chuqurlashtirish,
kuchli bozor infratuzilmasini yaratish va erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etib
borish.
To’rtinchi ustuvor yo’nalish – inson huquqlari va erkinliklarini,
shuningdek, oshkoralikni amaliy hayotga joriy qilish.
Beshinchi ustuvor yo’nalish – nodavlat va jamoat tashkilotlarning jamiyat
hayotidagi o’rni va ahamiyatini keskin kushaytirish.
Oltinchi ustuvor yo’nalish – sud-huquq sohasini isloh qilishni davom
ettirish.
Ettinchi ustuvor yo’nalish – kushli ijtimoiy siyosat olib borish.
Mamlakatimizda jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini
bartaraf etish bo’yisha qabul qilingan Inqirozga qarshi shoralar dasturi shu davrda
O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo’nalishi bo’lib
qoldi.
Mamlakatimizda, milliy iqtisodiyotni isloh etish, erkinlashtirish va
modernizasiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikasiya qilish borasida
amalga oshirilayotgan ishlar natijasida inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy
ta’siridan himoya qiladigan kuchli to’siq, mustahkam va ishonchli himoya
vositalari yaratildi.
Inqirozga qarshi shoralar dasturida – belgilangan chora-tadbirlar quyidagi
beshta asosiy vazifani hal etishga qaratildi.
Birinchidan – korxonalarni modernizasiya qilish, texnik va texnologik
qayta jihozlashni yanada jadallashtirish, zamonaviy, moslashuvchan
texnologiyalarni keng joriy etish. Bu vazifa avvalambor, iqtisodiyotning asosiy
tarmoqlari, eksrortga yo’naltirilgan va mahalliylashtiriladigan ishlab chiqarish
quvvatlariga tegishlidir.
22

belgilanishi, xo’jalik yuritishda bozor uslublarini qo’shib olib berish Janubiy
Koreyaga qisqa muddatlarda rivojlangan mamlakatlar safiga qo’shilib, jahon
sivilizatsiyasida o’ziga xos munosib o’rinni egallash imkonini beradi.
“Xitoy modeli” – iqtisodiyotni qayta qurish qishloq xo’jaligini isloh
qilishdan boshlandi. Qishloq xo’jaligida xalq kommunallari asosiy xo’jalik
yurituvchi sub’ekt bo’lib,, davlat pudrat tizimi barpo qilindi. Bu ish 1984 yil
oxiriga kelib yakunlandi. Oilaviy pudrat dehqon xo’jaligini bir oila a’zolari tashkil
etib, foydalanish uchun er 15-20, ba’zi joylarda 30 yilga berilgan. Erga oila yoki
bir necha oila qo’lidagi o’zi egalik qilayotgan texnika, asbob-uskuna va boshqalar
yordamida ishlov beriladi. Dehqonlar ishlab chiqargan mahsulotlarining bir
qismini davlatga shartnoma asosida topshiradilar, bir qismini soliq o’rnida, yana
bir qismini mahalliy fondga, qolgani o’z ixtiyoriga ko’ra yuqori narxda davlatga
yoki bozorda sotishlari mumkin edi.
2. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning tamoyillari va
xususiyatlari.
“Bizning bozor munosabatlariga o’tish modelimiz respublikaning o’ziga xos
sharoitlari va xususiyatlarini, an’analar, urf-odatlar va turmush tarzini har
tomonlama hisobga olishga, o’tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, beso’naqay
rivojlantirishning mudhish merosiga barham berishga asoslanadi” 2
, deb yozadi
mamlakatimiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov.
O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish yo’li ijtimoiy-yo’naltirilgan
bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo’lni amalga oshirishga,
iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga Birinchi Prezidentimiz I.Karimov tomonidan
ishlab chiqilgan beshta muhim tamoyil asos qilib olingan.
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi
gazetasi, 2018 yil
11

Hozirgi Bozor iqtisodiyoti madaniylashgan iqtisodiyot bo'lib, unga quyidagi
belgilar xos: mulkiy xilma-xillik, tartiblanadigan iqtisodiyot,
davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, madaniy va xalol raqobat, kuchli hamkorlik
aloqalari, iqtisodiy tangliklarning qisqa davrda va yengil kechishi, ommaviy
farovonlik, ijtimoiy tabaqalanishning chuqur bo'lmasligi, o'ziga to'q va farovon
yashovchi o'rtahol tabaqa mavqeining oshib borishi, ijtimoiy muvozanatning
saqlanishi va fuqaroviy to'qnashuvlarga o'rin qolmasligi va boshqa. Bu belgilar
hozirgi Bozor iqtisodiyotini harakterlaydi, lekin uning taraqqiyoti shu bilan
cheklanmaydi.
Bozor iqtisodiyoti modellari — bozor iqtisodiyotining turlari. Bozor
iqtisodiyoti modellari modelning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos bo'lgan
aralash iqtisodiyot, ijtimoiy bozor xo'jaligi va korporativ iqtisodiyot ko'rinishlari
mavjud.
Iqtisodiy tizim - iqtisodiy mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimot,
ayirboshlash va iste'mol jarayonida paydo bo'ladigan asosiy iqtisodiy
munosabatlarning shakl va mazmunini belgilab beradigan, mamlakatda tarixan
paydo bo'lgan yoki joriy etilgan, amal qiladigan tamoyillar, qoidalar, qonun yo'li
bilan mustahkamlangan normalar majmui.
Iqtisodiy tizim doirasida iqtisodiyot sub'yektlari, ishlab chiqarish omillari
o'zaro munosabatga kirishadilar va bu munosabatlar ma'lum qonun- qoidalarga
binoan boshqariladi. Iqtisodiy tizim faoliyati mulk, pul va pul tizimi, davlat va
nodavlat tashkilotlari, korxona, soliq, daromad, reja, foyda kabi bir qator vositalar
yordamida tashkil qilinadi.

4

Bozor mexanizmi va uning tarkibiy qismlarining iqtisodiy nazariy tavsifi

Купить