Brauzer dasturlari va ular bilan ishlash - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	29000UZS
Hajmi	706.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

85 Sotish

Brauzer dasturlari va ular bilan ishlash

Sotib olish

MAVZU: BRAUZER DASTURLARI VA ULAR BILAN ISHLASH
REJA:
I. Kirish
II. Asosiy qism:
2.1 Internet bilan tanishish
2.2 Web brauzerlar haqida tushuncha
2.3World Wibe Web Internet va Intranet
2.4 Internet bilan aloqa
III. Texnologik qism
IV. Jihozlash qismi
V. Iqtisodiy qism
VI. Mehnat muhofazasi
VII. Xulosa
VIII Foydalanilgan adabiyotlar
IX Mundarija
1

KIRISH.
Hozirgi, axborotlar oqimining misli ko`rilmagan holda ko`paygan davrida
kishilar o`zlarining ilmiy, amaliy faoliyatlarida to`g`ri va eng maqbul bo`lgan
echimga ega bo`lishi, o`zlari uchun aniq bir yo`nalishni tanlay olishlari uchun bu
axborotlarini qabul qiluvchi, uzatuvchi, qayta ishlovchi, saqlovchi vositalarga,
ulardan ish, o`qish, o`qitish va boshqa jarayonlarda foydalanishga bo`lgan extiyoj
nixoyatda yuksak darajaga chiqmoqda. Xukumatimiz tomonidan yangi axborot va
kommunikatsion texnologiyalarni joriy etishni yanada kuchaytirish hamda shu
strategik yo`nalishlardagi istiqbolli rejalarni amalga tadbiq etish bo`yicha keng
qamrovli ishlar olib borilmoqda.
Bu borada, ayniqsa, zarur malakaga ega bo`lgan kadrlarni tayyorlash,
Mustaqil O`zbekistonimizning kelajagi bo`lgan yoshlarni yangi axborot
texnologiyalariga o`rgatish eng dolzarb muammolardan biri bo`lib qolmoqda.
Respublikamiz rivojlangan demokratik davlatlar qatoridan joy olishligi uchun
davlat tomonidan ta'lim tizimiga alohida ahamiyat berilishi bejiz emas. Buning
dalili sifatida 1997 yil 29 avgustida "Ta'lim" qonuni Prezident tomonidan
tasdiqlanishi alohida ahamiyatga ega.
Rivojlangan davlatlar tajribasidan shu ma'lumki, bozor iqtisodi sharoitida
axborot tizimining qanchalik suratda takomillashuvi davlat tizimining ravnaq
darajasini belgilashi ma'lum. Shu ma'noda, axborotlarning ishonchliligi, ularning
o`z vaqtida tayyorlanishi ko`p jihatdan kompyuter, dasturchilarni mukammal
darajada bo`lishligiga bog`liq, chunki bu uch vosita bir-biri bilan chambarchas
bog`langan holda faoliyat ko`rsatadi.
Shu narsa quvonchliki, Respublikamizni mustaqillikka erishuvi natijasida
hozirgi barcha o`quvchilar va talabalar zamonaviy IBM PC va Pentium
kompyuterlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo`ldilar. Shu bois xam,
"Informatika va axborot texnologiyalari" fani Oliy o`quv yurtlarida o`qitiladigan
kompyuter savodxonligi borasidagi uzluksiz dastur tizimiga kiradi va Davlat ta'lim
kontseptsiyasiga asoslanadi.
2

Muallif tomonidan taklif qilinayotgan ma'ruzalar matnini asosiy maqsadi:
talabalarning kompyuter imkoniyatlaridan xabardor qilib, kompyuter bilan
muloqot o`rnatish usullarini o`rgatish va unda turli masalalarni echa olishga
yo`naltirish. Shu fanni o`kitish jarayonida talaba hozirgi zamon kompyuterlari
bilan muloqotda bo`lib (operatsion tizim va qobiq programmalar), uning texnik
imkoniyatlarini o`zlashtirishi, algoritmlash usullarini va turli amaliy masalalarni
echish uchun programmalash tillari (Beysik yoki Paskal) dan birida programma
tuza olish, hamda amaliy programmalar paketlaridan foydalana bilishi lozim.
Talaba kompyuter imkoniyatlarini va programma tuzishni o`zlashtirgan holda o`z
mutaxasisligi bo`yicha echiladigan masalalarga va muammolarga ularni tadbiq
qilish ko`nikmasini hosil qilishi kerak.
Ayni vaqtda turli ma'lumotlar bazalari bilan ishlash, ma'lumot bazalaridan
axborot qidirish usullarini bilish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu ma'ruzalar
matnini Respublikamizda kam tarqalgan rus tilidagi dastlabki ishlardan deb
hisoblasak bo`ladi.
2.1. Internet bilan tanishish
Internet uzi nima? Internet - bu jaxon kompyuter tarmoqlari majmuidir. Internet
ko’pgina imkoniyatlarga ega. Internet imkoniyatlari bilan tularok tanishish
maksadida uning tarixiga sayoxat kilamiz. 1960-yillari Karib mojarosidan sung,
AKShning ilmiy markazlaridan biri bo’lgan RAND CORPORATION korxonasi,
birinchi marta butun mamlakatni kamrab oladigan markazlashmagan kompyuter
tarmogini yaratishni taklif kildi. Bu loyixani amalga oshirishdan maksad xarbiy
muassasalar, ilmiy va uko’v markazlari kompyuterlarini bir tarmoqka birlashtirib,
boshkarishni markazlashtirish edi. Maksad yadro ko’roli xujumida xam,
tarmoqning bir necha kismi ishdan chikkan xolda xam ishlash faoliyatini saklab
koladigan sistemani yaratish edi. Bunday sistemani tarmoqlar soni ko’p
bo’lgandagina amalga oshirsa bular edi. Shunday kilib, Internetga asos solindi.
1964-yili 4 tarmoqdan iborat AKSh ning eng nufuzli tekshirish institutlarida
joylashgan ARPANET tarmogi yaratildi. Boshida olimlarning tadkikot ishlarida
3

foydalanilgan tarmoq, keyinchalik ularning safsata sotishning kompyuterlashgan
zanjiriga aylandi. Ammo shunday tarmoq yaratishning uzi katta muvaffakiyat edi.
70-yillarda tarmoq ancha usdi. Endi tarmoqning tuzilishi unga xoxlagan
kompyuterni ulash imkoniyatini berdi. Keyinchalik 1974-yilda tarmoqlarni
birlashitiruvchi TCP/IP protokoli tuzildi va tarmoqning rivojlanishiga to’rtki buldi.
Chunki tarmoqka ixtiyoriy kompyuterni ulash imkoniyati paydo buldi. 1983 - yilda
ARPANET INTERNET deb atala boshlandi va u juda ko’chli, bir - biri bilan
boglangan kompyuterlar va tarmoqlar tuplamidan iborat sistemaga aylandi.
1980- yillar INTERNET ning keskin usish davri buldi. Kompyuterlarning
markazlashmagan boshkarish tarmogi bilan boglanish sxemasi butun dunyoga
tarkaldi va chet el tarmoqlari tashkilotchilari AKSh tarmogiga ulanishga rozi
bulishdi. INTERNET ning butun dunyo ni kamrab olishi ko’yidagi tarmoqlarning
ko’shilishi xisobiga buldi: EUNet - Evropadagi UNIX mashinalari tarmogi (1982
yil) EARN - Evropa Uko’v va ilmiy - tekshirish muassasalarining tarmogi (1983
yil) JUNET - Yaponiyadagi UNIX mashinalarining tarmogi (1984 yil) JANET -
Buyo’q Britaniyaning birlashgan akademik tarmogi (1984 yil) 1980 yillar
davomida AKSh ning eng tanilgan korxonalari NSFNET Prinston, Pittsbo’rg,
Kaliforniyaning Santa-Barbara universiteti va Kornell universitetida beshta
superkompyuter markazlarini tashkil etishdi. Bu besh markazni AKShda "Internet
Backbone" (Internet asosi) deb atashadi. NSFNET 56 kbit/s tezlikda axborot uzata
olish kobiliyatiga ega edi.
Ikki yil ichida Internetning kengayishi va unga bo’lgan talabning usishi, 1988 yili
NSFNET tarmogining yangilanishiga va uzatish tezligini 1, 544 mbit/s oshishiga
sababchi buldi. 1987 - yili Internetga ulangan kompyuterlar soni 10000 ta bulsa,
1989 - yili 100000 taga etdi. 90 - yillar Internetda xizmat tarmoqlari tashkil
kilingan davr buldi. 1990 yili Bill Xilan, Elan Emtidj va Piter Deych Archie
programmasini ishlab chikishdi. 1991 - yili NSFNET tarmogi takomillashtirildi va
uzatish tezligi 44.736 mbit/s ga etdi. Shu yili Bryuster Kaale WAIS programmasini
tuzdi, Minnesota universitetida Pol Lindner va Mark Mak-Kayl tomonidan Gopher
programmasi tuzildi. Bu vokealardan keyin 1992 yili Nevada shtati universitetida
4

yaratilgan Veronica sistemasi ishga tushirildi. Shu sababli 1992 yili tarmoqdagi
kompyuterlar
soni milliondan oshib ketdi.Internetning 1990 - yillardagi rivojlanishiga
asosiy sabab World Wide Webning (Butun Dunyo Tarmogi) tuzilishi buldi. 1990 -
yil noyabrida Evropa atomni tekshirish markazi (CERN) xodimi Tim Berns - Li
WWW tarmogining birinchi nusxasini yaratdi, lekin u 1992 - yilgacha ishga
tushirilmadi. 1993 - fevralida NCSA (National Center for Supercomputer
Applications, Superkompyuterli Xisoblash Milliy Markazi) Mosaic
programmasining alfa - versiyasini tuzdi. 1993 - yil sentyabrida birinchi ishlovchi
Mosaic versiyasi ishlab chikarildi va axborot okimi WWW buyicha 1% ni tashkil
kildi. 1993 - yil oktyabrida 200 ta WWW- server ishga tushirildi. Keyingi yillar
Internet va WWW ning rivojlanishi yanada tezrok so’r’atda buldi. WWW serveri
va tarmoqdagi kompyuterlarning anik sonini aytish kiyin, chunki u xar ko’ni
uzgarib to’radi. O’rtacha Internet dagi kompyuterlar soni 1995 - yil iyuniga 6.5
million deb xisoblangan va kompyuterlarning aksariyati AKSh da joylashgan.
Internet o’ z-o’zini shakllantiruvchi va bosh q aruvchi tizim b o’ lib, asosan uchta
q ismdan tashkil topgan.
 Texnik
 Programmaviy
 Informastion
Internetning texnik tarkibiy qismi q ar xil turdagi va tipdagi kompyuterlar,
aloqa kanallari (telefon, sputnik, shisha tolali va boshka turdagi tarmoq anallari),
qamda tarmoq texnik vositalari majmuidan tashkil topgan. Internetning ushbu
texnik vositalarining barchasi doimiy va vaqtinchalik asosda faoliyat k o’ rsatishi
mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaqtinchalik ishdan chikishi Internet
tarmog’ining umumiy faoliyatiga ta’sir etmaydi.
Internetning programmaviy ta’minoti tarmoqka ulangan xilma-xil
kompyuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda)
muloqot qilish, ma’lumotlarni ixtiyoriy aloqa kanali yordamida uzatish darajasida
5

kayta ishlash, axborotlarni q idirib topish va sa q lash, qamda tarmoqda informastion
xavfsizlikni ta’minlash kabi muxim vazifalarni amalga oshiruvchi programmalar
majmuidan iborat.
Internetning informastion tarkibiy qismi Internet tarmog’ida mavjud bo’lgan
turli elektron xujjat, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va xokazo k o’ rinishdagi
axborotlar majmuasidan tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy q ismning muxim
xususiyatlaridan biri, u butun tarmoq b o’ ylab, ta q simlanishi mumkin. Masalan.
Shaxsiy kompyuteriningizda o’qiyotgan elektron dar s ligingizning matni
manbadan, ra q amlari va tovushi ikkinchi manbadan, videotasvir va izoxlari esa
uchinchi manbadan, videotasvir va izoxlari esa uchinchi manbadan yigilishi
mumkin. Shunday q ilib, tarmoqdagi elektron q ujjatni o’ zaro moslashuvchan
«giperbo g’ lanishlar» orqali bir necha manbalar majmuasi k o’ rinishida tashkil etishi
mumkin ekan. Natijada millionlab o’zaro bo g’ langan elektron xujjatlar
majmuasidan tashkil topgan informastion muxit paydo bo’ladi. Internetning keskin
rivojlanishi va WWW buylab sayoxatlarning ommaviylashishi shunga olib keldiki,
ularni bir xil deb tushuna boshlashdi. Kelinglar, avvalo shuni xal kilib olaylik -
Internet va Butun Dunyo Tarmogi bir xil emas. Internet butun dunyo kompyuterlar
tarmoqlarining tuplamini belgilaydi. Internet to’rli xil kompyuter xizmatlarni
ko’rsatadi. Bu - elektron pochta, Usenet telekonferenstiyalari, FTP malumot
fayllarini uzatish sistemasi, Telnet uzokdan terminalga kirish sistemasi, Gopher
sistemasi va Butun Dunyo Tarmogi - WWW. Demak WWW Internetning
fakatgina bir kismidir. Lekin u juda tez rivojlanmokda.Web ning asosiy rivojlanish
pogonalaridan biri 1993 - yilda chikarilgan Mosaic for Windows brauzer
programmasiga tugri keladi. 2 - avlod programmasi Netscape brauzeri bozorda
Mosaic for Windows dan keyin darxol paydo buldi. Mosaic for Windows World
Wide Web dunyosi eshigini foydalanuvchilarga biroz ochib bergan bulsa, Netscape
uzining funkstional imkoniyatlari bilan bu eshikni millionlab foydalanuvchilarga
keng ochib yubordi. WWW - Internet ning eng ommabop xizmat to’ridir. Unga
ulanish uchun kompyuter bilan modem etarlidir. Shuning uchun Butun dunyo
tarmogi butun olam axborotlar ombori -ko’tubxonaga aylanib koldi va u dunyoga
6

yoyildi. WWW da ma’lumotlar saxifalarda joylanadi. WWW saxifalari soni oxirgi
3 yilda yuz milliondan oshib ketdi. Bu saxifalar egasi kim? Ular yirik
korporastiyalar yoki kichik korxonalar, universitet va maktablar, tashkilotlar,
jo’rnal va ruznomalar yoki oddiy shaxslardir. Bu saxifalarda to’rli-tuman
ma’lumotlar joylanadi. Xozirgi ko’nda WWW axborot olishning va tarkatishning
eng ko’lay usulidir.
Axborot tizimlari kompyuter tarmoqlari bazasida yaratilgan, u ko’yidagi
vazifalar echimini xal etadi: ma’lumotlarni saklash, kayta ishlash,
foydalanuvchining ularga kirishini ta’minlash va ma’lumotlarni kayta ishlash
natijasini uzatish.
Markazlashgan kayta ishlash tizimida bu vazifalarni markaziy EXM
(Mainframe, Host) bajaradi. Kompyuter tarmoqlari ma’lumotlarni kayta taksimlab,
kayta ishlashni amalga oshiradi. Bu xolatda ma’lumotlarni kayta ishlash ikki
ob’ekt: mijoz va server O’rtasida taksimlanadi.
Mijoz (klient) - vazifa, ishchi stanstiya yoki kompyuter tarmogidan
foydalanuvchi. Mijoz ma’lumotlarni kayta ishlash jarayonida kiyin ishlarni
bajarishi, faylni Ukishi, ma’lumotlar bazasida axborot izlash uchun serverga
sO’rov jUnatishi mumkin.Ilgaritdan belgilangan server mijozdan tushgan sO’rovni
bajaradi. Server xamma foydalanadigan ma’lumotlarni saklaydi ushbu
ma’lumotlarga kirishni tashkil etadi va mijozga ma’lumotlarni beradi. Mijoz
olingan ma’lumotlarni kayta ishlaydi va kayta ishlangan natijalarni
foydalanuvchiga ko’lay ko’rinishda takdim etadi. Bunday tizimlar uchun mijoz-
server yoki mijoz-server arxitekto’rasi atamasi kabul kilingan.Mijoz-server
arxitekto’rasidan bir darajali lokal xisoblash tarmogida, shuningdek ajratilgan
serverli tarmoqda foydalanish mumkin.
Bir darajali tarmoq. Bunday tarmoqda ishchi stanstiyalar O’zaro ta’sirini
boshkarishning yagona markazi yo’q va ma’lumotlarni saklash uchun yagona
ko’rilma mavjud emas.
Tarmoq operastion tizimi barcha ishchi stanstiyalar bUyicha tarkalgan. Xar bir
7

tarmoq stanstiyasi xam mijoz, xam server vazifasini bajarishi mumkin. U boshka
ishchi stanstiyalaridan olingan sO’rovlarga xizmat ko’rsatishi va o’z so’rovlarini
tarmoqka jo’natishi mumkin. Bir darajali tarmoqning afzalligi: narxi arzon va o’ta
ishonchli.Bir darajali tarmoqning kamchiligi:Tarmoq ish samaradorligining
stanstiyalar soniga boglikligi;tarmoqni boshkarish mo’rakkabligi;
axborotni ximoyalash kiyinligi;stanstiyalar dasto’riy ta’minotini yangilash va
O’zgartirishning kiyinligi.
Bu xildagi tarmoqlar LAN tastic, NetWare Lite tarmoq operastion tizim
bazasida keng ko’llaniladi.
Ajratilgan serverli tarmoq. Ajratilgan serverli tarmoqda kompyuterlardan biri
barcha ishchi stanstiyalar uchun mUljallangan ma’lumotlarni saklash, ishchi
stanstiyalar O’rtasidagi O’zaro alokani boshkarish va boshka bir kator vazifalarni
bajaradi. Bunday kompyuter odatda tarmoq serveri deb yo’ritiladi. Unga tarmoq
operastion tizimi O’rnatiladi, yana unga barcha taksimlanadigan tashki ko’rilma -
kattik disklar, printerlar va modemlar ulanadi.
Ishchi stanstiyalar O’rtasidagi O’zaro ta’sir odatda server orkali amalga oshiriladi.
Markaziy ko’rilma rolini server bajaradi. Markazlashtirilgan boshkaruv
tarmoqlarida ishchi stanstiyalar O’rtasida axborot almashuv imkoniyati mavjud.
Buning uchun Netlink dasto’ridan foydalanish mumkin.
IP va URL adreslar tushunchasi.
Bir q arashda internetning texnik tarkibiy q ismi bilan informastion tarkibi
o’zaro o’ xshashdek tuyuladi. Chunki ikkala qolda qam biz «bini-ko’plikka» usulda
tashkil etgan ob’ektlar bo g’ likligina duch kelamiz. Aslida bunday emas. Texnik
nuktai nazardan internetda mavjud bo’lgan ixtiyoriy kompyuter ko’plab
kompyuterlar bilan bo g’ langan bo’ladi. Bunday boglanish «tarmoq (Net)» deb
ataladi. Informastion nu q tai nazardan internetda e’lon q ilingan q ar bir elektron
8

xujjat, tarmoqda bir nechta xujjatlar bilan o’zaro bo g’ lanishi mumkin. Bu qolatdagi
iformastion bo g’ liklik «t o’ r» (Web) nomini olgan.
Shunday q ilib, «tarmoq (Net)- xaqida s o’ z yuritilganda o’zaro bo g’ langan
kompyuterlar majmuasi tushinilsa, «t o’ r»(Web)-xaqida s o’ z yuritilganda esa
yagona inf o rmastion muxitni tashkil etuvchi elektron q ujjatlar majmuasi
tushuniladi.
Amaliyotda internetning real, fizik bo g’ lanishlar orqali tashkil topgan
tarmog’idagi kompyuterlar bilan virtual q ar xil adreslar yordamida ifodalaniladi.
Internet tarkibiga kirgan q ar bir kompyuter t o’ rt q ismdan tashkil topgan o’ z
adresiga ega, masalan: 142.26.137.07. ushbu manzil IP (internet Protocol)-manzil
deb ataladi. Internetga doimiy ulangan kompyuter foydalanuvchisi internetga fa q at
vaqtinchalik ishlash uchun ulanadigan bo’lsa, u qolda ushbu kompyuter
vaqtinchalik IP-adresga ega bo’ladi. Bunday IP-manzil dinamik IP-manzil deb
ataladi.
Tarmoqda mavjud ixtiyoriy kompyuter IP bo’lgan qolda, unga q ar xil
k o’ inishdagi s o’ ovlar bilan murojat q lishi mumkin bo’ladi. Bu s o’ro vlar o’ sha
kompyuter sa q lanayotgan elektron xujjatlar, ma’lumotlar bazasi, yoki b o’ lmasa
undagi biror bir programmani ishlatishga, o’ sha kompyuter tarkibiga kirgan texnik
resurslar imkoniyatidan foydalanishga oid bo’lishi mumkin va xokazo.
Internet iformastion muxitini tashkil etuvchi elektron xujjatlarning q ar biri
kompyuterlarning IP-adreslaridan boshka boshka o’ zlarining takrorlanmas, unikal
adreslariga ega. Bu adres URL (Unifjrm Resource Locator)-adres deb ataladi.
Masalan, O’zbekiston Respublikasi xukumatining rasmiy axborotlari, Oliy majlis
karorlari xaqida ma’lumot beruvchi elektron saxifa adresi
www.gow.uz 2 rasm
Agar Internet tarmog’ida biror bir xujjat e’lon kilingan bo’lsa, u yagona
takorlanmas URL-adresga ega. Kompyuterda bir nom bilan ikkita fayl mavjud
b o’ lmaganidek, internetda qam ikki elektron xujjat bir xil URL-adresga ega
b o’ lmaydi.
9

Internetning informastion va kommunikastion funkstiyalari
Internetning ikkita asosiy funkstiasi bor. Buning birinchisi informastion
funkstiya bo’lsa ikkinchisi esa kommunikastion funkstiyadir.
Internetning informastion fukstiyasi birinchi navbatda tarmoq
foydalanuvchilariga talab etilay1otgan axborotlarni tezkorlik bilan etkazib berish
bo’lsa, ikkinchidan u axborotlarni keng ommaga, jaxon mi q iyosida nixoyatda tez
sur’atda e’lon q ilishda (nashr q ilish) imkoniyati mavjudligi bilan ifodalanadi.
Internetning yu q ori suratlar bilan rivojlanishi ommaviy axborot faoliyatida va
nashrchilikda keng imkoniyatlar ochib berdi. Masalan, inte r net yordamida Nyu
yorkdagi yoki Franstiyadagi eng s o’ nggi xabarlarni Toshkentga etkazib berish,
gazeta va o’quv darsliklarni tayyorlash, nashr q ilish, qamda ularni keng
o’quvchilar ommasiga tar q atish, hozirgi mavjud usullardan bir necha o’ n barobar
arzon, tez va samar a liro q bo’ladi.
Ma’lumot uchun: Hozirgi kunda 240 saxifali tayyor o’quv qo’llanmani tipografik
usulda 10000 nusxada chop etish va uni tar q atish 9-10 million s o’ m mabla g’ talab
q ilsa, uning elektron nusxasini tayyorlash va internet saxifasiga joylashtirish uchun
esa 7-8 yuz ming so’m mablag’ zarur bo’ladi, binobarin undan foydalanuvchilar
sonining chegari bo’lmaydi.
Internetning komunikastion funkstiyasi foydalanuvchilarning masofadan
turib o’zaro muloqat qilish imkoniyatini yaratib berilishi bilan ifodalanadi. Bunga
misol tariqasida internet elektron pochtasi, internet-telefon va real vaqt oralig’idagi
bevosita xabar almashish, Chat-konferenstiya yordamida amalag oshirilayotgan
muloqatlarni keltirishimiz mumkin. Bundan tashqari internetning kommunikastion
funkstiyasi uning foydalanuvchilariga videomuloqot qilish, videokonferenstiyalar
uyushtirish, bir sha q ardan turib ikkinchi sha q ar k o’ chalarini (masofadagi Web-
kameralar yordamida) tomosha qilish va muzeylariga tashrif buyurish, qamda
tabiat manzaralaridan roxatlanish imkoniyatlarini yaratib beradi.
Internet qanday ishlaydi ?
10

Yu q orida ko’rib chiqqan internetning informastion va kommunikastion
funkstialari umuman olganda odatdagi mavjud muloqat vositalari va ommaviy
axborot tizimlari funkstiyalarini takrorlayotgandek tuyuladi. Aslida qam shunday,
faqat endi u mutlaqo yangi imkoniyat doirasida: tez, q u lay va sifatli, eng muximi
esa iktisodiy jixatdan arzon k o’ rinishda amalga oshiriladi. Ushbu texnologiyaning
yana eng muxim xususiyatlaridan biri, bunda axborot manbaalari, aloqa kanallari
va texnik vositalardan bir vaqtning o’zida jamoa b o’ lib foydalanish imkoniyatining
mavjudligidir. Internetda muloqat qilish, axborotlarni yig’ish va e’lon (nashr)
qilishning arzonligi sababi qam ana shundadir. Bunday imkoniyatlar moxiyatini
chu q urrok bilish uchun internetning o’zi qanday ishlashini, axborotlarlar kaysi
prinstiplar va usullar yordamida uzatilishi, kayta ishlanishini o’ rganishimiz zarur
bo’ladi. Buni q uyidagi misol yordamida tushuntirishga q arakat q ilamiz. Nima
uchun Amerika bilan telefon orqali gaplashishning q ar daqiqasi 3-4 $ turadi-yu,
xuddi shu muloqot internet orqali amalga oshirilsa bir necha o’ n barobar kam
q arajat talab qiladi? Buning sabablarini o’rganaylik. Odatda analogli telefon
yordamida ikki kishi muloqat davomida ushbu aloqa kanalini band qilishadi, ya’ni
ular kanalni va aloqa kanalini band qilishadi, ya’ni ular kanalni va ushbu aloqani
ta’minlashda ishtirok etayotgan texnik vositalarni monopolik ravishda egallab
olishgan bo’ladi. O’zaro muloqat kilayotgan mijozlar urtasidagi masofa qancha
uzok bo’lsa, shuncha ko’p aloqa vositalari ishtirok etadi va aloqa narxi qam oshib
boradi. Internetda muloqat amalga oshirilganda esa, aloqa kanali qam va unda
ishtirok etuvchi biror bir texnik vosita qam monopol egallanmaydi. Buning sababi
internet tarmog’ida uzatilayotgan so’rov, xabar va ma’lumotlar bir necha mayda
bulaklarga ajratilgan «paket» lar kurinishida amalga oshiriladi. Bu paketlar TCP
(Transfer Control Protocol) – paketlari deb ataladi. Qar bir TSR paket tarkibida
junatuvchi va kabul kiluvchilarning IP adreslari mavjud bo’ladi . (2.3-rasm).
Internet tarmog’ida mavjud bo’lgan kommunikastiya vazifasini utovi maxsus
texnik vositalar va host-kompyuterlar TSR paketlar tarkibidagi IP adreslar asosida,
peket kimga yo’llanganligini aniqlab, usha mijozga yoki navbatdagi mijozga yakin
11

bo’lgan tarmoq tuguniga yunaltiradi Mijoz kompteriga etib kelgan TSR paketlar
yagona bir xujjatga yigiladi.
Har bir TSR paket junatilayotganida va kimdan kaerda yigilishi kerakligi
xaqidagi informastiyani o’zida olib yurganligi uchun, bir aloqa kanalining o’zida
bir nechta mijozlarning TSR paketlarini bir vaqtning o’zida aralashtirib uzatish
mumkin bo’ladi (2.4-rasm). Bu paketlar ushbu okim ichida yukolib qam, adashib
qam qolmaydi. Ularni kaysi mijozlarga tegishli ekanliklarini, qamda egalariga
to’la-to’qis etib borishligini maxsus programma va texnik vositalr kat’iy nazorat
kilib turadi. Shunday kilib Amerika bilan Toshkentni yoki Evropani boglab turgan
aloqa kanali bir vaqtning o’zida millionlab mijozlarga xizmat kursatish mumkin.
Ma’lumki internet dunyo mikiyosida yuz millionlab kompyuterlarni uz tarmog’iga
birlashtirib, unda millionlab host- tugunlar mavjuddir. Bunday murakkab
strukturaga ega bo’lgan tarmoqning ixtiyoriy bir qismi yoki tuguni, shikastlanishi
ishdan chikishi mumkin. Bunday qollarning oldini olish, qamda TSR-paketlar
oqimini optimallashtirish va boshkarish uchun tarmoqda «marshrutizator» lardan
foydalaniladi.
Marshrutizator – bu paketlarni IP-adreslar asosida taxlil kilib, ushbu paket kimga
tegishli va uni kaysi tartibda, yunalishda uzatishga kam vaqt va Qarajat talab
qilishligini aniqlagan qolda amalga oshiradigan maxsus qurilma yoki kompyuter
ishlayotgan programmasidir.
Natijada bir mijozdan ikkinchi mijozga uzatilayotgan xujjatning TSP-paketlari bir
necha xil marshrutlar bilan etib borishi mumkin. Rasm 2.5
Bunda paketlarning manziliga etib borish tartibi va vaqti turlicha bo’lishligining
aqamiyati yuk. TSP- paketlarning markerlanganligi va maxsus strukturasi,
paketlarning kaysi tartibda etib kelishidan kat’iy nazar ularni yagona bir elektron
xujjat shaklida yig’ish imkonini beradi.
12

Internetga ulanish usullari.
Internet bir-biriga bog’langan kompyuterlar yagona tarmog’idir. Kompyuterlar
bir-biri bilan qanday boglanadi degan savol tugilishi tabiiydir. Internetga
boglanishning bir nechta usuli majud. Boglanish turlari o’zaro imkoniyatlari va
ma’lumotlarni uzatish tezligi bilan farklanadi. Boglanish imkoniyati va tezligi
Internetdan foydalanish narxini belgilaydi. Sifat va tezlik oshishi bilan narx
kutariladi. Boglanish turlarini narxi kamayishi tartibida keltiramiz.
 To’g’ridan to’g’ri boglanish
 SLIP va PPP yordamida
 «chaqiruv» yordamida boglanish
 UUCP yordamida
To’g’ridan to’g’ri bog’lanish.
Bu usul tarmoqning barcha imkonitlaridan to’lik foydalanishga imkon beradi.
Buning uchun aloxida tarmoq ajratiladi. Uni odatda provayder ta’minlaydi.
Kompyuteringiz server vazifasini utaydi. Bu boglanishning eng sifatli usuli bulib
juda kimmat baholanadi. Siz bu qolda Provayder sifatida ishlashingiz mumkin.
Ya’ni server yordamida maxalliy tarmoqdagi kompyuterlarni internetga
boglashingiz mumkin. Qar bir kompyuter Internetning barcha imkoniyatlaridan
to’la foydalanishi mumkin (2.5-rasm). Bunda ma’lumotlarni uzatish tezligi-
10Mb/sek.
13

To’g’ridan to’g’ri aloqani Radio Ethernet orqali amalga oshirish mumkin .
Radio Ethernet orqali boglanish radio kanal orqali boglanishdir. Bu boglanish
radioantennalar yordamida amalga oshiriladi. Bunda boglanish uchun tarmoq
simlarining zarurati bo’lmaydi (2.6-rasm). Shuning uchun bu boglanish uzok
masofalarda qam aloqa bilan ta’minlaydi. (Provaydergacha bo’lgan masofa 50
kmgacha bo’lishi mumkin). Ma’lumotlarni uzatish tezligi 11 Mbit/sek ga etadi.
Sarkor telekom provayderi shu usuldan foydalanadi.
SLIP va PPP orqali bog’lanish
SLIP va PPP oddiy telefon tarmoqlarida standart modem yordamida ishlovchi
Internet programma ta’minotidir. SLIP (Serial Line Internet Protocol) va PPP
(Point to Point Protocol) da siz oddiy telefon tarmoqda ishlaysiz. Ish seansini
tugatgandan sung telefon tarmoqni bushatasiz va unda boshka foydalanuvchi
ishlaydi. SLIP va PPPning yutugi shundaki, ular Internetga to’g’ridan to’g’ri
kirishga imkon beradi.

SLIP-bu oddiy telefon tarmog’i va modemdan foydalanadigan Internet
protokoldir.
RRR- bu SLIP ga uxshash va undan keyinrok yaratilgan protokoldir. Uning
imkoniyatlari SLIP ga nisbatan ko’prok, shuning uchun undan ko’prok
foydalaniladi.
14

«Chaqiruv » bo’yicha bog’lanish
«Chaqiruv» bo’yicha boglanish Internetga kirishga imkon beradi. Bunda
foydalanuvchi mantikiy nom (login) va parol yordamida Internetga to’g’ridan
to’g’ri kirib ishlash imkoniga ega bo’ladi. Bunda odatda bir tarmoqdan bir necha
foydalanuvchi foydalanadi, va shuning uchun tarmoqning tezligi sustrok bo’ladi.
(2.7-rasm) Internet bilan boglanish davomida uning imkoniyatlaridan to’la
foydalanish mumkin. Chaqiruv bo’yicha boglanishni urnatish juda oddiydir.
Bu usulning narxi boshka usullarga nisbatan kamrok bo’lganligi tufayli odatda
undan ko’prok foydalaniladi. Bu usuldan xonadonlarda foydalanish qam qo’ladir.
«Chaqiruv » bo’yicha boglanishning sifatli usuli ISDN dir.
ISDN (Integral Service Digital Network) – bu rakamli telefon tarmog’idir. U
odatdagi telefon tarmoqlaridan ma’lumotlarni uzatish tezligi bilan farklanadi.
ISDN yordamida Internetda ishlash tezligi odatdagi telefon tarmog’iga karaganda
4.5 barobar oshadi. Bunda tezlik –128 k.bit/sek dir. Uning narxi balanddir. U turli
ma’lumotlarni uzata oladi. Hozirgi kunda uning ikki standarti mavjud. Bu V-
ISDN Broadband ISDN, ya’ni yukori tezlikli ISDN va kuyi tezlikli -N- ISDN.
Hozirgi kunda Toshkent shaxrida bu tarmoqlar mavjud va ATSlar iste’molchilarni
ISDN bilan ta’minlamoqdalar.
2.2 Web brauzer haqida tushuncha
15

Internet deganda k o’ pchilik World Wide Web ( q is q acha , Web yoki WWW)
ni tushunishadi . Aslida World wide Web Internet ning bir q ismi b o’ lib , xal q aro
o’ rgimchak t o’ ri ma’nosini anglatadi . World Wide Web multimedia (rastrli va
matnli axborotlarni tovushli va xarakatdagi shakllardan iborat axborot bilan
birlashtirish texnologiyasi) imkoniyatlariga ega bo’lgani uchun foydalanuvchilar
e’tiborini juda tez qozondi. Internet WWW xizmatidan foydalanish uchun xam
maxsus dasturlar yaratilgan . Ular Web-brauzerlar (Browser) deb ataladi . Browser
inglizcha so’z bo’lib, ko’rishni ta’minlash, ko’rsatish ma’nosini anglatadi. Birinchi
Web-brauzer 1990-yil CERN (Yevropa Yadroviy Tadqiqotlar Kengashi ) xodimi
Tim Berners-li tomonidan yaratildi.
Xozirgi kungacha juda k o’ p Web-brauzerlar yaratilgan. Mosaic, Opera,
AdWiper, Netscape Navigator, Netscape Communication, Microsoft Internet
Explorer va Power Browser shular jumlasidan. Shulardan eng k o’ p
foydalaniladigani Netscape Communicator va Microsoft Internet Explorer dir.
Microsoft firmasining Internet Explorer dasturini Windows opera ts ion sistemasi
tarkibiga kiritilganligi bu brauzerning keng tar q alishiga sabab b o’ ldi .
Web-brauzerlarning asosiy vazifalari q uyidagilardan iborat :
Web-saxifalarni xotiraga yuklash va q urish;
Web-saxifani disk g a yozib qo’ yish (sa q lash);
WWW dagi adres b o’ yicha Web-saxifani chi q arish .
Explorer kompyuter xotirasiga yuklanganda ekranda q uyidagi k o’ rinishdagi oyna
ochiladi :
16

Internet – bepoyon axborot ummoni . Axborotlar Internet da millionlab
web- s axifalarda sa q lanadi . Bizga kerakli axborot sa q lanadigan web-saxifani
topish uchun uning Internet dagi adresini bilish zarur . Ammo Internet soat sayin
yangi axborotlar b ilan boyib boradi . Shuningdek , ba’zi eskirgan axborotlar
Internet tarmog’idan chiqarib tashlanadi . Internet da ko’p qo’ llaniladigan web-
saxifalar adreslari maxsus spravochniklarda chop etib turiladi . Lekin ulardan to’liq
axborot olib bo’lmaydi . Chunki Internet dagi barcha web-saxifalar adreslarini
chop etish uchun juda katta xajmli kitob kerak bo’ladi . Bu kitob ch op etib
tugatilmasidan Internet dagi bir q ancha adreslar o’ zgarishi ani q . Bu muammo
maxsus Q idiruv tizim lari yaratilishi bilan osonlikcha xal etiladi .
Qidiruv tizimi – maxsus web-saxifa bo’lib , Internet tarmog’idagi kerakli
axborotni izlab topish uchun xizmat qiladi .
17

Xozirgi kunga kelib o’nlab qidiruv tizimlari yaratilgan . Ulardan ko’p
qo’llaniladiganlari sifatida Rambler , Aport , Yahoo , Yandex , Google , Google.uz
saxifalarini keltirish mumkin . Xar bir q idiruv tizimi Internet tarmog ’ i o’ z
adresiga ega .
Masalan , yu q orida sanab o’ tilgan q idiruv tizimlari mos ravi sh da www.rambler.ru ,
www.yahoo.com adreslarga ega . Qidiruv tizimi web-brauzer orqali ishga
tushiriladi , ya’ni brauzerning adreslar satriga qidiruv tizimining adresi kiritiladi .
Qidiruv tizimlari turli k o’ rinishga ega bulgani bilan , ularning ishlashi deyarli bir
xil . Ulardan foydalanishni Rambler kidiruv tizimi misolida kurib chikamiz .
Rambler ni ishga tushirish uchun , avval veb-brauzer ni ishga tushiramiz .
Brauzerning adreslar satriga Rambler kidiruv tizimi-ning adresi - www.rambler.ru
ni kiritib <Enter> klavishini bosamiz . Brauzer ma’lumotlar maydoniga Rambler
kidiruv tizimining veb-saxifasi chikadi . Kerakli bulgan mavzu yoki kerakli
maxsulotni nomi Kidiruv satriga kiritiladi va Kidiruv tugmasi bosiladi . Mavzu
xama narsa bulishi mumkin masalan , biror bir musika kerak bulsa shu musikani
nomi kiritiladi (masalan Chernûy BUMER) . Va biz kidirgan musika tugrisida
ma’lumot yoki uni mr3 formati chikadi uni biz uz kompyuteringizga yuklab
olishingiz mumkin .

Xozirgi kunga kelib atrofimizdagi xama narsa va xodisalar rivojlanib
bormokda . Masalan yakin yakingacha ommaviy bulgan xat yuborish xozirga kelib
18

nokulay bulib bormokda. Chunki xatni yozib uni konvertga solishi , konvertni
elimlashi , uni pochta kutisiga olib borishi kerak buladi va bundan tashkari xat
yubori-layotgan manzilni uzok yakinligiga karab u xat bir necha kunda etib borishi
mumkin .
Internet bu muammoni xam osonlik osonlikcha xal kilib berdi . Internet
tizimining ajralmas kismi bulgan elektron pochta jadallik Bilan oddiy pochta
urnini egallab bormokda . Chunki elektron pochta orkali yuborilgan xabar
dunyoning istagan eriga sanokli dakikalarda etib boradi . Xozirgi kunda millionlab
odamlar elektron pochta xizmatidan samarali foydalanmokda . Ularning soni kun
sayin ortib bormokda .
Elektron pochta oddiy pochtaning asosiy kamchiligi – tezlik muammosini
xal kilibgina kolmay , matn , turli chizmalar Bilan bir katorda tovushli va video
xabarlar yuborish imkonini xam beradi . Elektron pochta foydalanuvchilari uz
elektron adreslariga ega bulib , uni veb-saxifa adresidan oson ajratish mumkin .
Elektron pochta adresida albatta “@” (kuchukcha) belgisi katnashadi . Masalan ,
Valilillo2006 @yandex.ru
Elektron pochta foydalanuvchisi (abonenti) bulish uchun , Internet tizimida anik
elektron adresga ega bulgan “pochta kutisi”ga ega bulish lozim . Pochta kutisi –
Internet tizimidagi maxsus server (provayderingiz kompyuteri) diskida siz uchun
ajratilgan joy . Sizga elektron pochta orkali yuborilgan xabarlar , ularni kabul kilib
olmaguningizgacha , xudi shu pochta kutisida saklanadi . Pochta kutisi va elektron
adres bilan abonentlarni provayderlar ta’minlaydi . ammo elektron pochta
xizmatidan foydalanish uchun shuning uzi etarli emas .Pochta kutisidagi xabarlarni
kabul kilib olish , xabar tayyorlash va uni elektron pochta orkali junatish kabi
ishlarni bajarish uchun maxsus dasturlardan foydalaniladi . Shunday dasturlardan
biri – Outlook Express dir. Bu dastur kulay interfeysga ega bulib , u bilan ishlash
kiyinchilik tugdirmaydi . Outlook Express menyular satrida
«Fayl»
«Taxrir»(Pravka)
«Kurinish» (Vid)
19

«Servis»
«Xabar» (Soobùenie)
«Ma’lumot» (Spravka) menyulari joylashgan .
Uskunalar paneli yordamida bajariladigan asosiy amallar :
-Xabar xosil kilish
-Xabarga javob kaytarish
-Barcha xabarlarga javob kaytarish
-Kayta junatish
-Chop etish
-Uchirish
-Kabul kilish
-Topish.
Jildlar oynasi kuyidagilardan iborat :
-Kelganlar
-Junatilayotganlar
-Junatilganlar
-Uchirilganlar
Sizga yuborilgan xabarlarni pochta kutisidan olish uchun uskunalar panelidagi
Kabul kilish tugmasi bosiladi . Natijada sizga yuborilgan va pochta kutisida
saklanayotgan xabarlar sizning kompyuteringizdagi Kelganlar jildiga kuchiriladi .
kabul kilib olingan xabarlar pochta kutisidan uchirib yuboriladi .
Xabar xosil kilish uchun uskunalar panelidagi Xabar xosil kilish tugmasi
bosiladi . Natijada ekranga “Xabar xosil kilish” lavxasi chikadi . Xat yozishda
turli shrift va ulcham , belgi , rangi ,fon rangi , matnni saxifada joylashtirish usuli ,
rasm joylash va xokazo usullarni kullash mumkin. Xat junatishda Word dan xam
foydalanish mumkin . Xabar tayyor bulgach kaysi elektron adresga yuborilishi
yoziladi va junatish tugmasi bosiladi . Natijada ma’lumotingiz sanokli soniyalarda
manziliga etib boradi.
Web brauzerlarning qisqacha tarixi
20

Birinchi eng keng tarqalgan brauzer Mosaic bo‘lgan. Undan so‘ng Netscape
Navigator brauzeri yetakchilik qildi. 1995-yili Microsoft kompaniyasi Windows 95
tarkibida Internet Explorer brauzerini chiqarish orqali Netscape Navigatorning
yetakchiligiga katta xavf sola boshladi va bir necha yillardan so‘ng Netscape
Navigator brauzeri deyarli foydalanishdan chiqib ketdi. Internet Explorer esa 95%
ulush bilan dunyoning eng keng tarqalgan brauzeriga aylandi. Netscape Navigator
kodini ommaga havola qilingandan so‘ng, u asosida Mozilla va Mozilla Firefox
brauzerlari yaratildi. Hozirda foydalanuvchilar uchun juda ko‘p alternativ
brauzerlar mavjud.
Internet Explover 9
Internet Explorer 9 - kutilmagan brauzer
Kutilganidek, Microsoft yaqinda Internet Explorer brauzerining 9 versiyasi
betasini taqdim qildi. Brauzerning ushbu versiyasi uchun alohida
"Beauty of the Web" sayti ochilgan. Shu saytdan brauzerning operatsion tizimga
mos variantini yuklab olish mumkin. Aytgandek, ushbu sayt
HTML5 bilan qilingan ekan, HTML kodiga qarab qo'yishni tavsiya qilaman.
Ammo, umuman kutilmagan ravishda Microsoft juda ajoyib, qiziqarli brauzerni
taqdim qildi.
Ushbu versiya haqidagi shu paytgacha berilgan asosiy ma'lumotlar faqat veb
dasturchilar va biroz texnik tomonlarni qamrab olardi.
HTML5, CSS3, SVG kabi texnologiyalarni qo'llab-quvvatlash, ishlash tezligining
oshishi, standartlarga to'liq javob berish va h.k.
Endi bilishimcha, Microsoft boshqa yoqimli yangiliklarni beta versiyaga saqlab
qo'ygan ekan.
O'rnatish jarayonida dastur xatolik bilan chiqib ketishi mumkin. Bunda
kompyuterni o'chirib-yoqishni tavsiya qilaman.
Afsuski, mening kompyuterimda o'rnatishning iloji bo'lmadi, shuning uchun,
CNET dasturlar portalidan yuklab olishga majbur bo'ldim.
Agar sizda ham shu kabi muammo yuzaga kelsa,
http://windows.microsoft.com/en-US/internet-explorer/download/ie-9/worldwide
21

sahifadan mosini yuklab oling.
Interfeys
Firefox'dagi kabi Ortga tugmasi kattaroq. Manzillar maydoni endi qidiruv tizimi
vazifasini ham o'taydi(birinchi URL kiritishda
moslashni taklif qiladi IE9).
Ortga
Manzillar maydoni qidiruvi
Tablar soddaroq, biror tabni boshqa oynaga sudrash orqali ajratish mumkin.
Tablar o'rnini almashtirish Safari yoki Chrome kabi.
Tablarning o'ng qismida uchta tugma mavjud(uy sahifaga, xatcho'plar va
boshqaruv tugmalari kerak ko'rsatiladi. Qanchalik muhimligini ko'rsatuvchi
indikator ham mavjud:
Parolni saqlab qo'yish uchun taklif brauzer oynasining quyi qismida chiqadi:
Windows 7 bilan integratsiya
Eng qiziqarli imkoniyati - saytlarni Windows 7 topshiriqlar paneliga biriktirib
qo'yish mumkin. Buning uchun sayt ikonkasi IE9
manzillar maydonidan topshiriqlar paneliga sudrab qo'yiladi. Masalan,
quyidagicha tus oladi panelda saytlar:
Ushbu ikonkalar bosilganda mos sayt IE9 orqali yuklanadi. Sayt ikonkasi
brauzerning yuqori chap tarafiga joylashadi va o'tishni
boshqaruvchi tugmalar shu ikonka ranglariga moslashadi:
Twitter, Facebook, Blogger, IMDb
Bundan tashqari, saytlar Windows 7 topshiriqlar panelini boyitish uchun
foydalanuvchi «Jump List»lardan ham foydalanishi
mumkin. Ushbu ro'yxat dasturda ko'p foydalaniluvchi amallarni topshiriqlar
panelidagi dastur ikonkasi ustiga borganda ko'rsatadi.
Saytlar uchun quyidagicha bo'lishi mumkin:
Twitter va Facebook «Jump List»lari
Yutuqlari
22

Brauzer HTML5, CSS3 va boshqa standartlarni qo'llab-quvvatlashi juda quvonarli
holat. Yillar davomida veb-ustalar uchun
bosh og'rig'i bo'lib kelgan ushbu brauzerning yangi versiyasi ancha xursand qiladi
odamni. Lekin faqat yangi versiya chiqishi
bilan vaziyat o'zgarib qolmaydi, IE6, IE7'larning ulushi katta hali.
IE9'ning ishlash tezligi yuqori. Acid3 testida 95 ball oldi. Interfeysga kiritilgan
o'zgartirishlar esa, brauzer ko'pchilikka
yoqishini ta'minlaydi. Ayniqsa, yuqorida ko'rilgan Windows 7 bilan integratsiya
maqtovga loyiq.
Firebug analogi - Developer tools ham brauzerga biriktirilganligi uchun ishni
ancha yengillashtiradi. Uskunaning joriy
versiyasida sahifani turli rejimlarda ham tekshirish mumkin.
Kamchiliklari
Ishlashida biroz nostabillik seziladi. Ba'zida o'chirib, qayta yoqishga to'g'ri keladi.
Masalan, Facebook'ni umuman yuklamayapti menda.
Hozirgi yuzaki tahlil orqali kamchiliklarining hammasini ko'rib bo'lmaydi.
Ma'lum vaqt sinovda turgandan so'ng xulosa chiqargan afzal.
Iye?!
Brauzer menda iliq taassurot qoldirdi. Endi uni topshiriqlar paneliga biriktirib
qo'yishim mumkin.
Ora-orada turli saytlarni yangi brauzerda tekshirish qiziqarli. Bundan tashqari,
kelajakda nisbatan ommaviylashishiga umid
qilish mumkin, demak, o'zimiz tayyorlaydigan saytlarni ham ushbu brauzerda qo'l
uchida tekshirib qo'ygan yaxshi.
23

2 . 3 World Wide Web. Internet va Intranet.
World wide web – turli xildagi informastiyani o’z ichida olgan, global
kompyuter tarmog’idir. Odamlar bu informastiyaga Internet texnologiyasi
yordamida ega bo’lishi mumkin. www da ifnormastiya oqimini ko’rish, olish
uchun maxsus dasturlar ishlatiladi va ular web brouzerlar deyiladi. Web
brouzerdagi barcha informastiya sahifa ko’rinishida namoyon bo’ladi va bu web
sahifalar www baytlarini asosi hisoblanadi.
Web – sahifalar multimediya texnologiyasi asosida, o’z ichiga turli xildagi
informastiyalarni oladi: matn, grafika, ovoz, animastiya, video.
Web sahifa qanchalik informativ va chiroyli bo’lishiga qarab uning global
tarmoqdagi muvaffaqiyati o’zgaradi.
Foydalanuvchilar tez yuklanadigan, oshiqcha grafika va animastiyalar bilan
og’irlashtirilmagan chiroyli saxifalangan, o’zining takrorlanmas stiliga ega bo’lgan
saytlarga kirishni xush ko’radi.
Sifatli WEB sahifa tayyorlash oson emas. Buning uchun nafaqatgina
dizaynerning chiroyli sahifalash maxorati mavjud, balki dasturlash tajribalari ham
zarur bo’ladi.
Xosil qilinayotgan saytning strukturasi, maqsadi, funkstionalliligi va shu
kabi boshqa parametrlarga qarab saytning strukturasi, qiynlik darajasi va narxi
aniqlanadi.
Internet va Intranet
Internet xizmati turlari elektron pochta, telekonferenstiya, fayllarni uzatish,
domen nomlari, Telnet, IRC yoki Chat konferenstiya, ma’lumotlarni izdash
xizmatlari tavsiflari keltiriladi.
Shunday kilib, ushbu bob Internet xakida tulik ma’lumotlarni beradi va
undan foydalanish asoslarini urganishda kul keladi.
Internet bu yagona standart asosida faoliyat kursatuvi jaxon global
kompyuter tarmogidir. Uning nomi «tarmoklararo» degan ma’noni anglatadi. U
24

maxalliy (lokal) kompyuter tarmoklarni birlashtiruvchi informastion tizim bulib,
uzining aloxida axborot maydoniga ega bulgan virtual tuplamdan tashkil topadi.
Internet, unga ulangan tarmokka kiruvchi barcha kompyuterlarning uzaro
ma’lumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. Uzining kompyuteri orkali
internetning xar bir mijozi boshka shaxar yoki mamlakatga axborot uzatishi
mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubxonasi katalogini kurib
chikishi, Nryu - Iorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi kurgazmasiga kuiilgan
suratlar bilan tanishishi, xalkaro anjumanlarda ishtirok etishi, bank muomalalarini
amalga oshirishi va xatto boshka mamlakatlarda istikomat kiluvchi tarmok
mijozlari bilan shaxmat uynashi mumkin.Internet XX asrning eng buyuk
kashfiyotlaridan biri xisoblanadi. Ushbu kashfiyot tufayli butun jaxon buylab
yoyilib ketgan yuz millionlab kompyuterlarni yagona informastion muxitga
biriktirish imkoniyati tugildi.Foydalanuvchi nuktai nazaridan taxlil kiladigan
bulsak, Internet birinchi navbatda tarmok mijozlariga uzaro ma’lumotlar
almashish, virtual mulokot kilish imkonini yaratib beruvchi "informastion
magistral" vazifasini utaydi, ikkinchidan esa unda mavjud bulgan ma’lumotlar
bazasi majmuasi dunyo bilimlar omborini tashkil etadi. Bundan tashkari internet
bugungi kunda dunyo bozorini urganishda, marketing ishlarini tashkil etishda
zamonaviy biznesning eng muxim vositalaridan biriga aylanib bormokda.
Internetga boglanish va undan foydalanishning asosiy texnik vositasini shaxsii
kompyuterlar tashkil etadi. Uning imkoniyatlarini kengaytirish V4YH unga
mikrofon, videokamera, ovoz chixargich (audiokoionka) va boshka kushimcha
kurilmalar ulanishi mumkin. Internet xizmati "Internet provayderlari" yordamida
aloka kanallari orkali amalga oshiriladi. Aloka kanallari sifatida telefon tarmogi,
kabelli kanallar, radio va kosmos aloka tizimlaridan foydalanish mumkin. Internet
tarmogi ning asosiy yacheykalari bu shaxsii kompyuterlar va ularni uzaro
boglovchi lokal tarmoklardir. Internet aloxida kompyuterlar urtasida aloka
urnatibgina kolmay, balki kompyutsrlar guruxini uzaro birlashtirish imkonini xam
beradi. Agar bironbir maxalliy tarmok bevosita internetga ulangan bulsa, u xolda
mazkur tarmogning xar bir ishchi stanstiyasi Internetga ulanishi mumkin.
25

Shuningdek, internetga mustakil ravishda ulangan kolshyuterlar xam mavjud.
Ularni xost kompyuterlar (host — raxbar) deb atashadi. Tarmokka ulangan xar bir
kompyuter uz adresiga ega va uning yordamida jaxonning istalgan nuktasidagi
istalgan mijoz uni topa olishi mumkin.Internet-bu Internet texnologiyasi,
programma ta’minoti va protokollari asosida tashkil etilgan, xamda ma’lumotlar
bazasi va elektron xujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini beruvchi
korxona yoki konstern mikyosidagi yagona informastion muxitni tashkil etuvchi
kompyuter tarmogidir.Internet boshka kompyuter tarmoklaridan kuyidagi bilan
farklanadi. Bir yoki bir necha serverlardan gashkil etilgan tarmok mijozi undagi
elektron xujjat, ma’lumotlar bazasi va fayllardan foydalanish uchun, ularning
kaysi serverda, kaysi direktoriyada kanday nom bilan saklanganligini, ularga kirish
usul va shartlarini bilishi zarur buladi.Server bu boshka kompyuter va
programmalarga xizmat kursatadigan kompyuter yoki programmadir. Ya’ni
boshka kompyuterlarga uzining fayllaridan foydalanishga ruxsat beruvchi
kompyuter Server xisoblanadi. Bitta kompyuterda birnecha Server ishlashi
mumkin.
Internetda zsa bunday nokudayliklarni oldi olingan bulib, uning
foydalanuvchisi bunday ma’lumotlarni bilishi shart emas. Bundan tashkari internet
tarmogida mavjud bulgan barcha elektron xujjat va ma’lumotlar bazasini giper
boglanishlar yordamida uzaro boglab yagona informastion muxit kurish, unda
kulay informastion kidiruv tizimlarini tashkil etish mumkin buladi. Internet uz -
uzini shakllantiruvchi va boshkaruvchi murakkab tizim bulib, asosan uchta
tarkibiy kismdan tashkil topgandir:
• Texnik
• Programmaviy
• Informastion
Internetning texnik tarkibiy kismi xar xil turdagi va tipdagi kompyuterlar,
aloka kanallari (telefon, sputnik, shisha tolali va boshka turdagi garmok kanallari),
xamda tarmok texnik vositalari majmuidan tashkil topgandir. Internetning ushbu
texnik vositalarining barchasi doimiy va vaktinchalik asosda faoliyat kursatishi
26

mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaktinchalik ishdan chikishi Internet
tarmogining umumiy faoliyatiga aslo ta’sir etmaydi. Internetning programmaviy
ta’minoti (tarkibiy kismi) garmokka ulangan xilma-xil kompyuterlar va tarmok
vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) mulokot kilish, ma’lumotlarni
ixtiyoriy aloka kanali yordamida uzatish darajasida kayta ishlash, axborotlarni
kidirib topish va saklash, xamda tarmokda informastion xavfsizlikni ta’minlash
kabi muxim vazifalarni amalga oshiruvchi programmalar majmuidan iboratdir.
Internetning informastion tarkibiy kismi Internet tarmogida mavjud bulgan
turli elektron xujjat, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va xokazo kurinishdagi
axborotlar majmuasidan tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy kismning muxim
xususiyatlaridan biri, u butun tarmok buylab taksimlanishi mumkin. Masalan,
shaxsiy kompyuteringizda ukiyotgan elektron darsligingizning matni bir
manbadan, rasmlari va tovushi ikkinchi manbadan, video tasvir va izoxlari esa
uchinchi manbadan yirilishi mumkin. Shunday kilib, tarmogdagi elektron xujjatni
uzaro moslashuvchan giper boglanishlar" orkali bir necha manbalar majmuasi
kurinishida tashkil etish mumkin ekan. Natijada millionlab uzaro boglangan
elektron xujjatlar majmuasidan tashkil topgan informastion muxit xosil buladi.Bir
xarashda internetning texnik tarkibiy kismi bilan informastion tarkibi uzaro
uxshashdek tuyuladi. Chunki ikkala xodda xam biz "birni kuplikka" usulda tashkil
etilgan ob’ektlar borlikligiga duch kelamiz. Aslida bunday emas. Texnik nuktai
nazardan internetda mavjud bulgan yaxtiyoriy kompyuter kuplab
(millionlab) kompyuterlar bilan boglangan buladi. Bunday boglanish
"XAPMCK"(Net) deb ataladi. Informastion nuktai nazardan internetda e’lon
kilingan xar bir elektron xujjat, tarmogdagi bir nechta xujjatlar bilan uzaro
boglanishda bulishi mumkin. Bu xoldagi informastion bogliklik "tur" (Web)
nomini olgan.
Masalan: Uzbekiston .Respublikasi xukumatining rasmiy akoorotlari Oliy
majlis karorlari xakida ma’lumot beruvchi elektron saxifa adresi w ww.gov.uz
Agar Internet tarmogida biror bir xujjat e’lon kilingan bulsa, u yagona
takrorlanmas URL adresga ega. Kompyuterda bir nom bilan ikkita shakl mavjud
27

bulmaganidek, internetda xam ikki elektron xujjat bir xil URL adresga ega
bulmaydi.Internetning ikkita asosiy funkstiyasi bor. Buning birinchisi informastion
funkstiya bulsa, ikkinchisi esa kommunikastion funkstiyadir.Internetning
informastion funkstiyasi birinchi navbatda tarmok foydapanuvchilariga talab
etilayotgan axborotlarni tezkorlik bilan etkazib berish bulsa. ikkinchidan u
axborotlarni keng ommaga, jaxon mikyosida nixoyatda tez sur’atda e’lon kilish
(nashr kilish) imkoniyati mavjudligi bilan ifodalanadi. Internetning yukori suratlar
bilan rivojlanishi ommaviy axborot faoliyatida va nashrchilikda keng imkoniyatlar
ochib berdi. Masalan, Internet yordamida Nryu Iorkdagi yoki Franstiyadagi eng
sunggi xabarlarni Toshkentga etkazib berish, gazeta va ukuv darsliklarni
tayyorlash, nashr kilish, xamda ularni keng ukuvchilar ommasiga tarkatish,
Xozirgi mavjud usullardan bir necha un barobar arzon, tez va samaralirok buladi.
Ma’lumot uchun : Xozirgi kunda 240 saxifali tayyor ukuv kullanmani
tipografii usulda 10000 nusxada chop etish va uni tarkatish 910 million sum
mablag talab kilsa, uning elektron nusxasini tayyorlash va Internet saxifasiga
joylashtirish uchun esa 78 yuz ming sum mablag zarur buladi, binobarin undan
foydalanuvchilar sonining chegarasi bulmaydi.Internetning kommunikastion
funkstiyasi foydalanuvchilarning masofadan turib uzaro mulokot kilish
imkoniyatini yaratib berilishi bilan ifodalanadi. Bunga misol tarikasida Internet
elektron pochtasi, Internet telefon va real vakt oraligidagi bevosita xabar
almashish, Chat konferenstiya yordamida amalga oshirilayotgan mulokotlarni
keltirishimiz mumkin. Bundan tashkari internetning kommunikastion funkstiyasi
uning foydalanuvchilariga videomulokot kilish.videokonferensttyalar uyushtirish
bir shaxardan turib ikkinchi shaxar kuchalarini (masofadagi Web kameralar
yordamida) tomosha kilish va muzeylariga tashrif buyurish. xamda tabiat
manzaralaridan roxatlanish imkoniyatlarini yaratib beradi.Yukorida kurib chikkan
internetning informastion va kommunikastion funkstiyalari umuman olganda
odatdagi mavjud mulokot vositalari va ommaviy axborot tizimlari funkstiyalarini
takrorlayotgandek tuyuladi. Aslida xam shunday. fakat endi u mutlako yangi
imkoniyat doirasida tez, kulay va sifatli, eng muxim i esa iktisodiy jixatdan arzon
28

kurinishda amalga oshiriladi. Ushbu texnologiyaning yana eng muxim
xususiyatlaridan biri, bunda axborot manbalari, aloka kanallari va texnik
vositalardan bir vaktning uzida jamoa bulib foydalanish imkoniyatining
mavjudligidir. Internetda mulokot kilish, axborotshlarni yigish va e’lon (nashr)
kilishning arzonligi sababi xam ana shundadir. Bunday imkoniyatlar moxiyatini
chukurrok bilish uchun internetning uzi kanday ishlashini, axborotlar kaysi
prinstiplar va usullar yordamida uzatilishi. kayta ishlanishini urganishimiz zarur
buladi.Buni kuyidagi misol yordamida tushuntirishga xarakat kilamiz. Nima
uchun Amerika bilan telefon orkali gaplashishning xar dakikasi 34 $ turadiyu,
xuddi shu mulokot Internet orkali amalga oshirilsa bir necha un barobar kam
xarajat talab kidadi.
Buning sabablarini o’rganaylik.
Odatda analogli telefon yordamida ikki kishi mulokot davomida ,ushbu
aloka kanalini band kilishadi, ya’ni ular kanalni va ushbu alokani ta’minlashda
ishtirok etayotgan texnik vositalarni monopolik ravishda egallab olishgan buladi.
Uzaro mulokot kilayotgan mijozlar urtasidagi masofa kancha uzok bulsa, shuncha
kup aloka vositalari ishtirok etadi va aloka narxi xam oshib boradi.Internetda
mulokot amalga oshirilganda esa, aloka kanali xam va unda ishtirok etuvchi biror
bip texnik vosita xam monopol.egalanmaydi. Buning sababi Internet tarmogida
uzatilayotgan surov, xabar va ma’lumotlar bir necha mayda bulaklarga ajratilgan
"paket"lar kurinishida amalga oshiriladi. Bu paketlar TCP (Transfer Control
Protocol) paketlari deb ataladi. Xar bir TCP paket tarkibida junatuvchi va kabul
kiluvchilarning IP adreslari mavjud buladi (2.3rasm). Internet tarmogida mavjud
bulgan kommunikastiya vazifasini utovchi maxsus texnik vositalar va
hostkompyuterlar TCP paketlar tarkibidagi IP adreslar asosida, paket kimga
yullanganligini aniklab, usha mijozga yoki navbatdagi mijozga yakin bulgan
tarmok tuguniga yunaltiradi. Mijoz kompyuteriga etib kelgan TCP paketlar yagona
bir xujjatga yigiladi. Xar bir TCP paket junatilayotganida va kimdan kaerda
yigilishi kerakligi xakidagi informastiyani uzida olib yurganligi uchun, bir aloka
kanalining uzida bir nechta mijozlarning TCP paketlarini bir vaktning uzida
29

aralashtirib uzatish mumkin buladi (2.4rasm). Bu paketlar ushbu okim ichida
yukolib xam, adashib xam kolmaydi. Ularni kaysi mijozlarga tegishli ekanliklarini,
xamda egalariga tula -tukis etib borilishini maxsus programma va texnik vositalar
kat’iy nazorat kilib tu radi. Shunday kilib Amerika bilan Toshkentni yoki Evropani
boglab turgan aloka kanali bir vaktning uzida millionlab mijozlarga xizmat
kursatishi mumkin. Ma’lumki Internet dunyo mikyosida yuz millionlab
kompyuterlarni uz tarmogiga birlashtirib, unda millionlab host tugunlar mavjuddir.
Bunday murakkab strukturaga ega bulgan tarmogning ixtiyoriy bir kismi yoki
tuguni, shikastlanishi ishdan chikishi mumkin. Bunday xollarning oldini olish,
xamda TCP paketlar okimini optimallashtirish va boshkarish uchun tarmokda
"marshrutizator" lardan foydalaniladi. Marshrutizator bu paketlarni IP adreslar
asosida taxlil kilib. ushbu paket kimga tegishli va uni kaysi tartibda, yunalishda
uzatishga kam vakt va xarajat talab kilinadigan aniklagan xolda amalga
oshiradigan maxsus kurilma yoki kompyuter ishlayotgan programmasidir.
Natijada bir mijozdan ikkinchi mijozga uzatilayotgan xujjatning TCP
paketlari bir necha xil marshrutlar bilan etib borishi mumkin (rasm 2.5). Bunda
paketlarning manziliga etib borish tartibi va vakti turlicha bulishliginish axamiyati
yuk. TCP paketlarning markerlanganligi va maxsus strukturasi. Paketlarning kaysi
tartibda etib kelishidan kat’iy nazar ularni yagona bir elektron xujjat shaklida
yigish imkonini beradi. Internet bir - biriga boglangan kompyuterlar yagona
tarmogidir. Kompyuterlar bir - biri bilan kanday boglanadi degan savol tugilishi
tabiiydir. Internetga boglanishning bir nechta usuli mavjud. Boglanish turlari uzaro
imkoniyatlari va ma’lumotlarni uzatish tezligi bilan farklanadi. Boglanish
imkoniyati va tezligi Internetdan foydalanish narxini belgilaydi. Sifat va tezlik
oshishi bilan narx kutariladi. Boglanish turlarini narxi kamayishi tartibida
keltiramiz:
• Tugridan tugri kirish (pryamoe podsoedinenie vkdelennaya liniya).
• SLIP va RRR yordamida
• «Chakiruv» yordamida boglanish (Dialup Access, Dialup)
UUCP yordamida.
30

Tugridan tugri bog’lanish
Bu usul tarmogning barcha imkoniyatlaridan tulik foydalanishga imkon
beradi. Buning uchun aloxida tarmok ajratiladi. Uni odatda provayder
ta’minlaydi.Kompyuteringiz server vazifasini utaydi. Bu boglanishning eng sifatli
usuli bulib juda kimmat baxolanadi.Siz bu xolda Provayder sifatida ishlashingiz
mumkin. Ya’ni Server yordamida maxalliy tarmogdagi kompyuterlarni Internetga
boglashingiz mumkin. Xar bir kompyuter Internetning barcha imkoniyatlaridan
tula foydalanishi mumkin. Bunda ma’lumotlarni uzatish tezligi 10 Mb/sek.
Tugridan tugri alokani Radio Ethernet orkali amalga oshirish mumkin
Radio Ethernet orkali boglanish radio kanal orkali boglanishdir. Bu
boglanish radioantennalar yordamida amalga oshiriladi. Bunda boglanish uchun
tarmok simlarining zarurati bulmaydi.Shuning uchun bu boglanish uzok
masofalarda xam aloka bilan ta’minlaydi (Provaydergacha bulgan masofa 50
kmgacha bulishi mumkin). Ma’lumotlarni uzatish tezligi 11 Mbit/sek ga etadi.
SarkorTelekom provayderi shu usuddan foydalanadi.
Protokollar, mijozlar va serverlar
Protokol b u kompyuterlar orasidagi aloka urnatilishida, ma’lumotlarni
kabul kilish va uzatishda foydalaniladigan signallar standartidir. Ya’ni
kompyuterlar protokol yordamida biri - biri bilan boglanadi. Protokol tugri
bulsagina, kompyuterlar urtasida aloka urnatiladi. Bu kompyuterlarning boglanish
tartibi yoki standartidir .
Server bu boshka kompyuter yoki programmalarga xizmat kursatadigan
kompyuter yoki programmadir. Ya’ni boshka kompyuterlarga uzining fayllaridan
foydalanishga ruxsat beruvchi kompyuter Server xisoblanadi. Bitta kompyuterda
bir nechta server ishlashi mumkin. Masalan, FTP, WWW, elektron pochta
serverlari.
Mijoz Server resurslaridan va xizmatidan foydalanuvchi kompyuter yoki
programmadir. Xuddi Server kabi, bitta kompyuterda birdaniga bir nechta mijoz
ishlashi mumkin. Masalan, kompyuter fayl serverning mijozi bulishi mumkin
(serverda joylashgan fayllardan foydalanishi), shu bilan bir vaktda elektron pochta
31

programmasida ishlashi mumkin. Ya’ni bir necha serverning mijozi bulishi
mumkin.
Shlyuz protokolni bir turdagi muxitdan ikkinchi turdagi muxitga utkazuvchi
tarmok surilmasi. Masalan, kompyuter Internetga boglanganda shlyuzdan
foydalaniladi.
Proxy bir necha kompyuterning Internetga ulaniishni ta’minlovchi tizim.
Proxy server odatda kup ishlatiladigan resurslarni saklash imkoniyatiga ega.
URL (Uniform Resource Locator) Internetra murojaat kilishning eng oddiy
va kulay usuli bulib, u manzilni ifodalaydi. URL adresidan ixtiyoriy foydalanuvchi
foydalanishi mumkin. Ya’ni bu adresdagi ma’lumotdan barcha foydalanuvchilar
bir paytning uzida foydalanishi mumkin.
URL kuyidagi formatga ega
<boglanish sxemasi>:<boglanish sxemasiga boglik ma’lumot>
• boglanish exemasi> bu HTTP, FTP aa gopher lardir.
<Kirish sxemasiga boglik Axborot> faylning uzokdagi kompyuter fayl
sistemasidagi tulik manzilini aniklaydi.Bu sxemaning kuplab foydalanuvchilarga
tanish bulgan boshkacha tasviri shunday kurinishga ega.
Boglanish sxemasi: //mashina nomi/domen nomi/faylning tulik nomi.
Boglanish sxemasi nomi Internet kompyuter adresi bilan ikkita kiya chizik
bilan chegaralanadi, u esa bitta kiya chizik bilan faylning tulik nomi bilan
ajratiladi. Kupchilik xollarda URL HTTP, FTP va Gopheraap kursatgan
kurinishga ega.
URL ni batafsilrok tushunish uchun real misoldan foydalanamiz
HTTP:// www. youthcenter. com /index.html
Bu URL adres tarkibiy kismlarini kurib chikaylik:
HTTP resursdan foydalanishda gipertekst (HuperTeht Transfer Protocol)
protokoli ishlatilyapti.
www. youthcenter. com
Ushbu ma’lumot joylashgan Internet saxifa nomi
index.html faylning kompyuterdagi tula nomi.
32

Kupchilik WWW saxifalar nomlanishi shu sxemaga mos keladi. E’tibor
bergan bulsangiz, ba’zan HTTP, FTP yoki gopher tipidagi resurslarga murojaat
kilinganda, faylning tulik nomi bitta kiyshik chizik bilan tugallanadi. Bu anik
faylga emas, balki belgilangan katalog ostiga murojaat etilganda sodir buladi. Bu
adresga murojaat kilinganda, kompyuter mazkur katalog va faylga mos standart
indeksli faylni beradi. HTTP ningstandart indeksli fayli odatda index.html (yoki
index. htm)deb ataladi. Shu bilan birga u yana home.html, homepage.html,
welcome.html yoki deaulthtml deb atalishi mumkin.1997 yildan boshlab
Uzbekistonda Internet Provayderlar xizmat kursata boshladi. Xozirgi kunda
Uzbekistonda 40 dan ziyod Internet provayderlar ishlamokda. Ba’zi
provayderlarning nomi va saxifa manzilini kuyida keltiramiz.
Internet Provayderni tanlash buyicha maslaxatlar
Internet tezligi va sifati Provayderga boglik. Shuning uchun Provayderni
ganlashda kuyidagilarni xisobga olish maksadga muvofik.
• Kaysi tarmoklar bilan ma’lumot almashadi, tarmogning ma’lumotni utkaza
olish kobiliyati.
• FTP imkoniyatining berilishi.
• Aloka tezligi va sifati, modemga telefon kila olish kobiliyati, provayder modemi
turi (bir xil korxona modemlari muntazam alokani urnatadi).
• Texnik xizmat kursatilishi.
Internetning ishlash tartibi
Faraz kilaylik. Internetda biror saxifani ochib kurmokchisiz. Saxifa
adresini
kiritdingiz va uni ochdingiz. Kanday kilib bir necha dakikada saxifa sizning
ekraningizda paydo buladi? Bu saxifalarni topish uchun, sizning WWW kurish
programmangiz URL dan kanday foydalanadi? Saxifani topish uchun programma
provayderda joylashgan domen nomlari xizmati programmalar majmuidan
foydalanadi. U DNS (Domain Name Service) deb ataladi va Interneta i
kompyuteringizga urnatganda kiritiladi. Netscape Windows bilan birgalikda
ishlayotganda sizning TCP/IP protokolingizni bu domen nomini sizning DNS
33

serveringizga uzatadi."E’tibor bergan bulsangiz domenlar nomi kupincha
.com, .edu yoki .org bilan tugaydi. Kuyida ommabop identifikatorlar misollar
bilan keltirilgan.
*.sot Tijorat tashkilotlari uchun ishlatiladi, masalan: microsoft.com,
ibm.com.
*.edu Ukuv muassasalari uchun ishlatiladi, masalan: vcu.edu (Virginia
Commowealth University), cmu.edu (Kornegi Mellon Universiteti), wsu.edu
(Washington State University)
*.gov Davlat muassasalari (AKSh) uchun ishlatiladi, masalan: whitehouse.gov
(ok uy), jpo.gov (US Government Priting Offise).
*.org Notijorat tashkilotlar uchun ishlatiladi, masalan: irex.org (Ayreks
tashkiloti), redcross.org (Amerika Kizil kresti).
*.net Internet ning xizmat provayderlari uchun ishlatiladi, masalan: internic.net
(interNIC), si.net (Sprint International).
Agar domen nomida davlatni izoxlovchi identifikatori bulmasa, bu domen AKSh
da ekanligini bildiradi.Internet bilan ishlashni Internet Explorer yoki Netscape
Navigator programmalari ta’minlaydi. Ular deyarli bir - biriga uxshash. Ular bilan
ishlash juda oson va kulay . 3 - bobda ularning tavsifini keltiramiz.
34

2.4 INTERNET BILAN ALOQA.
Endi Internet bilan aloqa SOEDINENIE (CONNECTION) xususida fikr
yuritamiz. Unda Internet ga ulanish parametrlari berilgan. Agar Internet ga ulanish
maxalliy tarmoq orqali bo’lsa, u qolda
SOEDINENIE (CONNECTION) kaliti
Ispolzuya lokalnuyu set (Connect to the Internet using a local area network)
qolatida bo’lishi lozim.
Agarda Internet ga ulanish modem orqali amalga oshirilsa, u qolda kalit
Ispolzuya modem (Connect to the Internet using a modem) qolatida bo’lishi
lozim.
NASTROYKA (SETTING) – tugmasi Internet bilan aloqa va aloqa
parametrlarini urnatish uchun ishlatiladi.
MS Internet Explorer ni urnatish.
Internet ga kirishdan oldin , albatta brauzer urnatish lozim. Agar tanlash
imkoniyati mavjud bo’lsa, Internet Explorer 4.0 ning ruscha versiyasini tanlash
lozim.
Internet Explorer 4.0, 4.01 ni kompakt-disk yoki tarmoq orqali urnatish
mumkin. Diskdan ustanovka qilish xech bir muammo tugdirmaydi. Unda aloxida
komponentlarni tanlash va qammasini ustanovka qilish tanlanadi.
Yagona xususiyati : to’lik ustanovka qilishda sistemada ishchi stolda
o’zgarish ro’y beradi. Natijada PUSK tugmasining oldida kichkinagina panel
paydo buldi. U esa Explorer ni ishga tushirishni ta’minlaydi.
Tarmoq orqali ustanovka qilishda Microsoft serveriga kiriladi:
Aniqrogi : http://www.Microsoft.com/icintl/ru/ic40/download
Va aktiv ustanovka ishga tushiriladi.
Aktiv ustanovka masteri dastlab, kompyuterda , nima bor, nimalar
etishmasligini tekshiradi va foydalanuvchiga zarur bo’lgan komponentlarni
tanlashni taklif etadi.
35

To’lik ustanovka 20 Mb ga yakin joy egallaydi. Telefon orqali ulanishda 1 va
1 necha kun zarur. Shuning uchun Disk orqali ustanovka ma’qo’l. Chunki,
hozirgi kunda brauzerlar tekin.
Natijada ish stolingiz va bosh menyuda
Internet Explorer, Outlook Express znachogi paydo bo’ladi.
Explorer ustanovka kilingach, Microsoft kompaniyasi foydalanuvchiga
qamkorlik taklif etadi.
Internet Explorer 3.02 ning oyna kurinishi aks etgan.
Unda Web –saxifa urnatilgan.
Oynaning yukori qismida sarlavxa satri. Pastda – menyu satri, uskunalar
qurilmasi, ro’yxat satri joylashgan.
Ro’yxat satrida adreslar kiritiladi. Oynaning eng pastki qismida qolat satri
joylashgan.
Internet bilan aloqa mavjud bo’lganda Explorer znachogi oynaning yukori ung
yukori burchagida yonib turadi.
Endi Explorer oynasidagi matnni kuzating. Saxifaga etibor bersangiz, unda matn
va tagi chizilgan matn mavjud. Tagi chizilgan matn kuk rangga buyalgan.
DOS 6, Windows yoki WinWord da qam xuddi shunday matnlar mavjud edi.
Bu matnlarda sichkon tugmasi bosilsa xujjat bilan boglik boshka xujjatga utish
mumkin edi. Bunday utishni gipermatnli utish deb atalar edi. Xujjatlar esa –
gipermatn deb ataladi.
Butun jaxon World Wide Web turi gipermatnlardan iborat.
Qar bir Web - saxifa oddiy matnli fayldan iborat.
Ishlab chikaruvchi brauzerga tushuncha beradi. Ya’ni sarlavxa, oddiy matn berib
boradi. Bu esa gipermatnli belgi HTML (Hyper Text Markup Language) deb
ataladi.
Brauzer avvalo asosiy faylni (uning kengaytirilgan odatda htm yoki html. M-n
My-page.html)
Internet foydalanuvchisi , ushbu xavflarni oldini olish uchun quyidagi
texnik echim va tashkiliy ishlarni amalga oshirishi zarur.
36

1. Shaxsiy kompyuterga va maqalliy kompyuter tarmog’iga, qamda
unda mavjud bqlgan informastion resurslarga tashqaridan internet orqali kirishni
cheklovchi va ushbu jarayonni nazorat qilish imkonini beruvchi texnik va
programmaviy usullardan foydalanish.
2. Tarmoqdagi informastion muloqot ishtirokchilari va ular
uzatayotgan ma’lumotlarni asl nusxasiga mosligini tekshirish.
3. Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilishda kriptografiya usullaridan
foydalanish.
4. Viruslarga qarshi nazoratchi va davolovchi programmalardan
foydalanish.
5. Shaxsiy kompyuterga va maqalliy kompyuter tarmog’iga, begona
shaxslarni qo’ymaslik va ularda mavjud bo’lgan ma’lumotlardan nusxa olish
imkoniyatlarini chelovchi tashkiliy ishlarni amalga oshirish.
Bundan tashqari informastion xavfsizlik ni ta’minlash borasida internet
foydalanuvchilari orasida o’rnatilmagan tartib qoidalar mavjud. Ulardan
ba’zi-birlarini keltiramiz .
 Qech qachon qech kimga internetdagi o’z nomingiz va parolingizni
aytmang.
 Qech qachon qech kimga o’zingiz va oila a’zolaringiz xaqidagi
shaxsiy, qamda ishxonangizga oid ma’lumotlarni (ismi sharifingiz, uy adresingiz,
bankdagi xisob raqamingiz, ish joyingiz va uning xodimlari qaqidagi
ma’lumotlarni va q.o) internet orqali yubormang.
 Elektron adresingizdan (E-mail) maqsadli foydalaning, internet
orqali programmalar almashmang.
 Internetda tarqatilayotgan duch kelgan programmalardan
foydalanmang. Programmalarni faqat ishonchli, egasi ma’lum bo’lgan serverlardan
ko’chiring.
37

 Elektron pochta orqali yuborilgan “aktiv ob’ekt”lar va
programmalarni ishlatmang, .exe qo’shimchali o’z o’zidan ochiluvchi sizga
noma’lum qolidagi materiallarni ochmang.
 Elektron pochta xizmatidan foydalanayotganingizda ma’lumotlarni
shifrlash zarur, ya’ni kriptografiya usullaridan albatta foydalaning.
 Egasi siz uchun noma’lum bo’lgan xatlarni ochmang.
 Egasi ma’lum bo’lgan va uning sifatiga kafolat beruvchi antivirus
programmalaridan foydalaning va ularni muntazam yangilab boring.
 Internetda mavjud bo’lgan informastion resurslar va
programmalardan ularning avtorlari ruxsatisiz foydalanmang
 Tarmoqdagi begona kompyuter va serverlarning IP adreslarini
aniqlash va shu orqali ruxsat etilmagan serverlar va informastion resurslarga kirish,
nusxa ko’chirish. Viruslar tarqatish kabi noqonuniy programmalashtirish ishlari
bilan shug’ullanmang, bu jinoyatdir.
Internetda ishlashni ta’minlovchi programmalar. Hozirgi kunda internetning
WWW xizmati kundan kunga rivojlanib mukammal ma’lumotlari manbasiga
aylanib bormoqda. Uning yordamida istalgan mavzuda va istalgan vaqtda
ma’lumotlarni kidirib topish va ulardan foydalanish, zarur bo’lsa ulardan nusxalar
olish mumkin. Internetning ushbu xizmat turidan foydalanish, zarur bo’lsa ulardan
nusxalar olish mumkin. Internetning ushbu xizmat turidan foydalanish uchun
avvalo mijoz kompyuterida xuddi shunday imkoniyatlarni yaratib beruvchi maxsus
programma ta’minoti bo’lishi zarur. Bunday programma ta’minoti brouzerlar deb
ataladi.
Eng birinchi brouzer GERN (Evropa Fizika Tadkikotlari Markazi) xodimi
Tim Berner tomonidan kashf kilingan. Eng birinchi grafik ma’lumotlarni ekranda
aks ettiruvchi brouzer Mosaic Amerikaning NSCA(milliy Super xisoblash
arkazida) Mark Andrisson va bir necha talabalar tomonidan ishlab chiqilgan.
Brouzer- bu inglizcha suz bulib, kurishni ta’minlash, ya’ni kursatish ma’nosini
anglatadi. Dunyodagi eng ko’p foydalaniladigan brouzerlar Netscape
Communication va Internt Exploner xisoblanadi.
38

Hozirgi kunda judak ko’p programma brouzerlar mavjud.
Shulardan eng keng tarqalganlari:
2. Microsoft firmasi yaratgan Internet Explorer.
3. Netscape firmasi yaratgan Netscape Navigator dir.
Ularning Qar ikkalasi qam tekin tarkatilgan bulib, bir xil imkoniyatga ega.
Bulardan kaysi birini tanlash, foydalanuvchining didiga boglik. Internet Explorer –
Rossiyada keng tarqalgan.
Buei bir nechta sabalari mavjud:
1-dan Internet Explorer – Operastion tizim tarkibiga kiritilgan.
2-dan Internet Explorer – qamisha tekinga tarkatilgan.
Netscape Navigator dan noqonuniy ravishda foydalanish uchun yakin kungacha 40
$ to’langan.
3-dan Internet Explorer brauzeri va Windows operastion tizimiga 1ta firma
yaratgan. Demak bulardan bir biriga mos keladi.
Internet Explorer ni ishga tushirish va ishni yakunlash.
Internet Explorer Internet da ishlash uchun foydalaniladi .
Shuning uchun Internet Explorer ni ishga tushirishdan oldin provayderga ulangan
bo’lishi lozim. Internet da ishni tuxtatish uchun dastlab Internet Explorer da ishni
yakunlab, sungra provayder ishni tugatish lozim.
Provayderga ulanish.
Provayderga ulanish uchun Udalenno’y dostup k seti (Dia-Up Networking)
papkani ochish va unda mavjud ulanishlardan foydalanish zarur.
Internet Explorer piktogrammasi.
Internet Explorer ni ishga tushirish.
Internet Explorer ni ishga tushirish uchun PUSK (START) tugmalari bosiladi va
PROGRAMMO’ (PROGRAMS) bosh menyudan Internet Explorer punkti
tanlanadi va Internet Explorer piktogrammasi bosiladi.
Internet Explorer ishini tugatish.
Programma bilan ishni tugatish uchun
39

ZAKRO’T (CLOSE) tugmasi bosiladi yoki ALT + F4 tugmachalar kombinastiyasi
bosiladi.
Shu tariqa programma uz ishini tamomlaydi.
Prgramma ishini tugatish uchun 2-variant
Menyudan FAYL (FILE) punkti tanlanadi sungra VO’XOD (EXIT) opstiyasi
bosiladi.
Provayderdan o’zilish.
Provayderdan o’zilish uchun modemning zadach panelida 2 marta bosiladi.
Ekranda 12.24 xosil bo’ladi.
Aloqani o’zish uchun OTKLYuChITSYa (DISCONNECT) tugmalaridan
foydalaniladi.
Internet Explorer oynasining tashki kurinishi.
Internet Explorer oynasining asosiy elementlari bilan tanishamiz. 12.30 rasm.
Oyna sarlavxasi.
Oyna sarlavxasida sayt nomi va programma nomi kursatiladi.
Bundan tashqari oyna ulchami o’zgartirgich tugma va
ZAKRO’T (CLOSE) tugmalari joylashgan.
Menyu satri.
Oyna sarlavxasining pastki panelida menyu satri joylashgan.
Unda punktlar joylashgan.
Ixtiyoriy vazifa menyu punktining u yoki bu opstiyalari yordamida amalga
oshiriladi.
Menyu punktlari :
FAYL (FILE) – faylga boglik barcha amallar chop etish va saxifani formatlash.
PRAVKA (EDIT) – barcha kidirish va bufer almashtirish ishlari.
VID (VIEW) – brauzer ishini o’zgartirish parametrlari.
PEREXOD (GO) – navbaidagi saxifaga utish amallari.
IZBRANNOE (FAVORITES) – tanlangan saytga boglik barcha amallar saytlarga
tez utish, tartiblangan va x.k.
SPRAVKA (HELP) – ma’lumotlarga boglik barcha amallar.
40

Uskunalar qurilmasi.
Menyu satrining pastki qismida uskunalar qurilmasi joylashgan. Uskunalar
qurilmasi ochiladigan ro’yxatlardan tashkil topgan tugmalardir.
Uskunalar qurilmasida – Internet da ishlash uchun muljallangan eng ko’p
qo’llaniladigan funkstiyalarning ifodasi aks ettirilgan.
Agar lozim bo’lsa, uskunalar qurilmasi yashirib kuyilishi mumkin.
(STANDART BUTTONS)
obo’chnoe knopki – uskunalar qurilmasi 12.31 rasm paneli, uning funkstiyasi
vazifasi bilan tanishamiz.
 NAZAD (BACK) - ilgari saxifaga kaytish (BkSp)
 VPERED (FORWARD) – oldingi tugma faoliyatini inkor etish.
OSTPVIT (STOP) – mazkur saxifaning ishga tushishini tuxtatadi.
OBNOVIT (RAFRESH) – mazkur saxifaning ishga
tushishini majburan takrorlash imkoniyati. DOMOY (HOME) – uy saxifaga
kaytishini ta’minlaydi.
Uskunalar qurilmasining 2 – gruppasi kushimcha imkoniyatlarga ega.
POISK (SEARCH) – Internet da qidiruv panelini chikaradi.
IZBRANNOE (FAVORITES) – tanlangan saytlar ustida uzatish panelini
chikaradi.
JURNAL – Internet barcha jurnallarni chikaradi.
KANALO’ – kanalli panelni chikaradi.
3 gruppa imkoniyatlari
VO VESB EKRAN (FULLSEREN) – brauzer oynasini butun ekranga yoyish.
POChTA (MAIL) – pochta bilan ishlashga utish.
PECHAT (PRINT) – mazkur saxifani printerda chop etish.
IZMENIT (EDIT) - Web saxifani chakirish.
Uskungalar qurilmasining 2-chi Adresnaya stroka (Adress Bar) bu panelning
funkstiyasi sayt adresini kiritish. 12.32 rasm.
Qolat satri.
41

Ekranning eng pastki qismida qolat satri joylashgan. Unda turli foydali
ma’lumotlar urin olgan :
> - Ishga tushayotgan saxifa adresi;
> - Saxifaning ishga tushishini kuzatish;
> - Uzatilish lozim bo’lgan adres.
Internet Explorer ni urnatish.
Internet da ish yuritishdan oldin - Internet Explorer parametrlarini urnatish lozim,
bu esa ishning optimalligini oshiradi va ixtiyoriy muammolarning oldi olinadi.
Internet Explorer ni urnatishning asosiy masalalari VID (VIEW) menyuning
svoystvo obozrevatelya (Internet Options) punkti orqali chakiriladi.
Jurnal.
Internet Explorer – eng sunggi murojaat kilingan adresini 1 necha kun davomida
eslab koladi. Sayilarning adresining sonini
Skolko dney xranit sso’lki (Days to keep pages in history) maydonida kursatiladi.
Vaqtinchalik fapyllar.
Internetda informastion xavfsizlik .
Ma’lumki internet tarmoqlararo informastiyalar almashinuvini ta’minlovchi
magistraldir. Uning yordamida dunyo bilimlar manbaiga kirish, qisqa vaqt ichida
ko’plab ma’lumotlarni yig’ish, ishlab chiqarishni va uning texnik vositalarini
masofadan turib boshqarish mumkin. Shu bilan birga internetning ushbu
imkoniyatlaridan foydalanib tarmoqdagi begona kompyuterlarni boshkarish,
ularning ma’lumotlar bazasiga kirish, nusxa ko’chirish, g’arazli maqsadda turli xil
viruslar tarqatish kabi noqonuniy ishlarni amalga oshirish mumkin. Internetda
mavjud bo’lgan ushbu xavf, informastion xavfsizlik muammolari bevosita
tarmoqning xususiyatlaridan kelib chikadi. Biz oldingi ma’ruzalarda kayd etib
o’tganimizdek ixtiyoriy tarmoq xizmatini o’zaro kelishilgan koida (protokol)
asosida ishlovchi juftlik «server» va «mijoz» programma ta’minoti bajaradi. Ushbu
protokollar mikyosida qam «server» qam «mijoz» programmalari ruxsat etilgan
amallarni (operastiyalarni) bajarish vositalariga ega. Masalan, HTTP protokolidagi
formatlash k o mandalari, Web saxifalarda jolashtirilgan tovush, vidioanimastiyalar
42

va Qar xil aktiv ob’ektlar k o’ rinishidagi mikroprogrammalar. Xuddi shunday
ruxsat etilgan operastiyalar, aktiv ob’ektlardan foydalanib internetda ba’zi bir
no q onuniy qar akatlarni amalga oshirish, tarmo q dagi kopyuter lar ga va ma’lumotlar
bazasiga kirish, q amda ularga ta q did solish mumkin b o’ ladi.
Bu xavf va ta q did nimalardan iborat:
Tarmoqdagi kompyuterlarga ruxsatsiz kirish va uni masofadan turib
boshkarish, ularga sizning manfaatingizga zid b o’ lgan programmalarni
joylashtirish mumkin.
Web saxifalarda joylashtirilgan «aktiv ob’ekt» lar agressiv programma kodlari
b o’ lib, siz uchun xavfli «virus» yoki josus programma vazifasini o’ tashi mumkin.
Internetda uzatilayotgan ma ’ lumotlar yo’l-yo’lakay aloqa kanallari yoki tarmoq
tugunlarida tutib olinishi, ulardan nusxa k o’ chirilishi, almashtirilishi mumkin.
Davlat muassasi, korxona (firma) faoliyati, moliyaviy axvoli va uning xodimlari
xa q idagi ma ’ lumotlarni razvedka q ilish i , o’g’ irlashi va shu or q ali sizning shaxsiy
xayotingizga, korxona rivojiga taxdid solishi mumkin.
Interenda e’lon kilinayotgan Qar qanday ma’lumot qam jamiyat uchun foydali
b o’ lmasligi mumkin. Ya’ni, internet orqali bizning ma’naviyatimizga,
madaniyatimizga va e’ti q odimizga zid bo’lgan informastiyalarni kirib kelish
e q timoli qam mavjud
Texnologik qism.
Axborotlar tizimini loyixalash tenologiyalari deb AT loyixasini yaratish va
yangilashga yunaltirilgan loyixalash uslub va vositalari, tashkiliy usullari va
foydalanilayotgan texnik vositalar yigindisiga aytiladi.
Loyixalash va ajartilgan zaxiralar tegishli vositalaridan foydalanish sharoitida talab
etiladigan istemol xususiyatlarini qondiruvchi malu’motlarni kayta ishlab
chikishga yunaltirilgan mutaxasislar jamoasining faoliyati loyixalash
texnologiyasining asosini tashkil etuvchisini tashkil etuvchi texnologik jarayondir.
Texnologik jarayon bu xarakatlarni bajarish uchun zarur bulgan vosita va
zaxiralar, ijrochilar, ularning izchilligi, xatti –xarakatini belgilaydi.
43

AT texnalogiyalarini loyixalash tegishli tizmning butun xayotiy davriga tarkatilishi
lozim. Mazkur davrning xar bir boskichida – loyixa oldi tadkikoti, texnik va ishchi
loyixalarni yaratish, yangilash ishlarini olib borishning uziga xosliklarini xisobga
oluvchi tegishli texnologik jarayonlar mavjud.
Kupgina kayta ishlash tizmlarini loyixalash texnologiyasi dasturlash
texnologiyasiga uxshatiladi. Birok, bu tushunchalar uxshash emas. Asosiy fark
shundaki, dasturalsh texnologiyasi bevosita dasturlash jarayoniga yunaltirilgan.
Bunda yaratilayotgan ATning tashkiliy-iktisodiy moxiyatini loyixalashga kam
extibor beriladi, yaratilayotgan tizimlar moslashuvchanligi darajasini oshirish
zaruriyati xisobga olinmay, ishlab turgan ATdagi ergonomik omillar taxlildan
chikarib tashlanadi.
ATni loyixalashda amaliy dasturlar paketi(ADP), avtomatlashagn loyixalash
tizimlari(ALT), loyixalashning asboblar vositalari kabi loyixalashning ayrim
bazasini tashkil etuvchi dasturiy vositalaridan faol foydalaniladi. Bunda umumiy
tendenstiya loyixalash baza kuvvatini shunday oshirishdan iborat buladiki, toki
AT professional dasturchi xodimlarsiz yaratilsin. Shuni taxkilash joyizki, ATni
yaratishda loyixalash bazasi dasturiy maxsulotlarni yaratishda foydalaniladigan
asboblar vositalariga karaganda ancha muxim rol uynaydi.
AT loyixalash jarayoni natijasi loyixali karorlar xujjatlari, shu jumladan , tizim
yaratgan dasturlarni uz ichiga oluvchi loyixadir.
Ma’lumki, istalgan tashkiliy-iktisodiy boshkaruv tizimi obxektiv ravishda
uzgarishlarga uchraydi: u yoki bu kursatkichlar xisob-kitob uslubi, kirish va
chikish xujjatlari shakillari, shuningdek, xisob-kitob natijalarini olish reglamentga
talablar va boshkalar uzgarmokda. AT ga talablar-AT modofikasiyasi xisobiga
boshkaruv obxektida anik axborot jarayonlariga-uning mostligini taxminlash
tabiiyditr. Shu munosabat bilan AT moslashuvichanlik xususiyatlariga ega
bulmogi lozim, uning yordamida uzgaruvchan sharoitlarda Atni avtomatik
sozdash taxminlanadi. Oxir-okibatda AT loyixasi shunday bulishi lozimki, toki
foydalanuvchi tizmini uning ishlash jarayoniida yangilash imkoniyatiga ega bulsin.
44

Loyixalash: jarayonlarini rasmiylashgan aks ettirish uslubi asosida AT ishlab
chikarish jarayonlarini bazali konstrukstiyasi sifatida loyixalashning texnologik
operastiyasi tushunchasi yotadi.
Ma’lumotlarni qayta ishlash tizmini loyixalashning texnologik operastiyalari deb
kirish, chikish, uzgartiruvchi, zaxira va vositalar belgilangan texnologik
jarayonning nisbatan mustakil parchasi (fragmenti)ga aytiladi Insonda axborotni
tartiblashtirish, kayta ishlash va saklashga talab қadim zamondan paydo bulgan.
Yozuvning paydo bo’lishi xam, balki insonning bu talabini қondirishga intilishi
natijasidir. Eramizgacha 4000 yillardan bizgacha etib kelgan xatlarda shox xazinasi
va soliklarda xisobga olingan. Deyarli olti ming yil yozuvlarni olib borish tizimini
mukammallashtirish, demak, yozuvni қo’ llovchi tizimni xam takomillashtirish
davom etdi. Lekin bu va қ tlarning xammasida yozuvlar қo’ lda қ ayta ishlandi. Fakat
taxminan 1800 yillarda axborotni kayta ishlashni avtomatlashtirishga birinchi
turishlari buldi. Ayni mana shu vaktda Djekvord Lum gazlamani perfokartalar
buyicha bicha boshladi. Keyinrok xuddi shunday texnologiya mexanik pianinoda
kullanildi. XIX asr oxirida Rossiyada va Amerika Kushma Shtatlarida axolini
ruyxatga olish perfokartalar yordamida olib borildi. XX asrda insoniyat
informastion portlashning guvoxi buldi. Inson kabul kiladigan axborot xar un yilda
ikki marta oshayapti. Agar avval fakat asosan matnli va sonli malu’motlar
tartiblashtirilgan bulsa,xozir inson tuygu organlariga keladigan xamma axborotni
kayta ishlash zaruriyat bulib koldi. Kompyuter texnologiyalarining sunggi
yutuklari, shu jumladan kommunikastiya vositalarining rivojlanishi bu masalani
echishga imkon beradi. Lekin yangi muammo paydo bulayapti. Bugun axborotlarni
elektron kurinishda saklashni va jamlashni tashkil kilish unchalik murakkab emas
ekan. Xatto Internet texnologiyalarini kullab er sharining ixtiyoriy nuktasidagi
elektron arxivdan foydalanishni tashkil kilish mumkin. Ulkan arxivlarni insonlar
uzlariga kerakli axborotni oson va tez topa oladigan kilib tashkil kilish real
muammo bulib koldi. Malu’motlar bazasini urganishdan oldin malu’motlar
bazasining konstepstiyasi sekin-asta axborotni avtomatlashtirilgan tizimining
rivojlanishi jarayonida pishib borganligini taxkidlash kerak. Malu’motlar bazasi
45

tushunchasi 60-yillarning oxirlarida paydo buldi. Bungacha malu’motlarni kayta
ishlash soxasida malu’motlar fayli va malu’motlarni ulchash tugrisida gapirilar edi.
46

Jihozlash qismi
Elektron q o’llanma matn, grafik-rasmlar, animastiyalar va interaktiv ob’ektlardan
tashkil topgan.
Endi elektron qo’llanmaning qanday ҳ osil qilinishi ҳ aqida gapiramiz. Uning
yaratilishi elektron qo’llanmaning darajalariga ko’ra turli yo’nalishlarga bo’linadi.
Bizga ma’lumki, elektron qo’llanma 4 toifaga bo’linadi.
Birinchi toifali elektron qo’llanma . Bu qo’llanma faqat matndan iborat bo’ladi.
Bundan tashqari qo’llanmani yaratishda dizayn berish uchun tablista va
freymlardan ҳ am foydalanish mumkin
Ikkinchi toifali elektron qo’llanma . Bu qo’llanma matn va grafik rasmlardan
tashkil topgan bo’ladi.
Uchinchi toifali elektron qo’llanma. Bu qo’llanmada matn va grafik rasmlardan
tashqari animasti ya lar ҳ am mavjud.
To’rtinchi toifali elektron qo’llanmada yuqoridagi obektlardan tashqari
Interaktiv ob’ektlar ҳ am mavjud bo’ladi.
Yuqorida sanab o’tilgan toifalarning ҳ ar birini yaratish uchun Macromedia
dasturiy ta’minot ishlab chiqarish kompaniyasining Macromedia Dreamweaver
dasturidan foydalanish maqsadga muvofiqdir [ 2 ] . Xozirgi kunda bu dasturning
Yangi versiyasi mavjud. Bu versiya Macromedia Dreamweaver MX 2004 . Bu
dastur dizayn va kod bilan ishlash ҳ ar xil interfeysga ega. Bundan tashqari dastur
o’zining bir qator shablonlariga ega, saxifa bezaklari uchun ҳ am juda qo’l keladi.
Q olaversa, server va klientlar bilan ishlashda bu dastur juda kata qulayliklarga ega.
Yana shunisi qulayki, dastur interfeysini o’zimizga qulay ҳ olatga keltirishimiz
mumkin. Bu dasturni bilgan foydalanuvchi bemalol elektron qo’llanmaning barcha
darajalarini tayyorlashi mumkin.
Dastur paketlariga keladigan bo’lsak, bundan oldingi barcha versiyalarda ҳ am
mavjud bo’lgan JavaScript paketi bu versiyada juda ishlashga qulay berilgan.
47

Iqtisodiy ko’rsatkichlari
Birinchi yaratilgan EXMlar muxandis-texnik xisoblarni bajarishda
foydalanilgan edi. Boshqarish va iqtisodiyotda, asosan, buxgalter xisoblarni
mexanizastiyalash masalalar echilgan edi. Bu masalalar uchun katta xajmdagi
axborot massivlarni saqlashni keragi bo’lmagan EXMlarni texnik bazasi kuchsiz
bo’lgani uchun shu paytlarda ABSni yaratish ishlari amaliy axamiyatga ega
bo’lmagan.
60-chi yillarda EXM bazasida boshqarish sistemalar yaratish ishlari boshlandi.
EXM va uning bazasidagi echiladigan masalalar lokal xarakterga ega bo’lib,
anoanaviy usullar va qayta ishlash algoritmlar qo’llashga asoslangan.
Ushbu jarayonda xodimlar bilan axborotni uzatib almashishi
avtomatlashtirilmagan. EXMdan ushbu ko’rinishda foydalanish kam effektli
bo’ladi. Shu paytlarda amalga oshiriladigan ilmiy-texnik xarakterga ega bo’lgan
ko’tarilgan, optimallash masalalar ko’p echila boshlangan, echilgan masalalar
mustaxkamlangan, axborotlarni yiish, tayyorlash, uzatish va ko’rsatish uchun
ishlatilgan, umumiy informastion bazasi yaratilgan.
Shu paytlarda xar xil ABS lar yaratish bo’yicha katta ishlar bajarildi:
texnologik jarayonlarni ABS ( TJ ABS); soxaviy ABS, axborotlarni qayta
ishlashni avtomatlashtirilgan sistemalari (AKIAS). Boshqarishni ilmiy darajasini
(BID) va ilmiy-texnik darajasini (ITD) baxolash masalasi ro’y beradi. Ilmiy-
texnik darajasi bir nechta faktorlar bilan baxolanadi: Boshqarish masalalarini
qoplash darajalaridan, xamda sistema texnik, iqtisodiy, tashkiliy, texnik, dasturiy
taominot darajalaridan. AS va elementlarni texnik darajasi bir nechta faktorlarda
baxolanadi: boshqarish masalalarini qoplash sistematexnik, iqtisodiy, tashkiliy,
texnik va dasturiy taominotlar.
AS va elementlarni texnik bazasi – bu xisoblash markazi tarmoi va umumiy
avtomatlashtirilgan aloqa sistemasidir.
ABS yaratish – bu murakkab tashkiliy, texnik va iqtisodiy jarayon, ABS ni
tadqiq qilishda quyidagi zarur prinstiplardan foydalanadi:
48

 Yangi masalalar prinstipi . Avval EXMlarsiz bajarilgan avtomatlashtirilgan
boshqaruv masalalarni boshqaruvchi tubdan o’zgartirmaydi.
 Ishlab chiqarishni boshqarishda EXM ni qo’llash va iqtisodiy matematik
usullardan foy dalanishda yangi turdagi ko’p variantli optimizastion
masalalarni echishga olib keladi. Bu kabi masalalarni echish boshqaruvni
mukammallashtirishga olib keladi.
 ABS ni kompleks sistemali loyixalash . Buning asosiy maonosi xam oboektni, xam
boshqarish sistemasini kompleks taxlil qilish bo’yicha barcha masalalar taxlili
qilingan bo’lishi kerak. Texnik, tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy tomondan maqsadga
etish uchun xamma vazifalar aniqlangan bo’lishi kerak. Boshqaruvni
mukammallashtirishda EXM ni qo’llashga aloxida e o tibor beriladi.
 Loyixalar echilishining tiplanishi. (LET). LETni qo’llash ABS yaratishdagi
qiyinchiliklarni bartaraf etishni tezlashtiradi.
 Birlashgan axborot bazasini tuzish . Xozirgi paytlarda maolumotlar bankini
boshqarish uchun maxsus dasturlar tuzilgan. Masalalarni echganda maolumotlar
bankida xamma kerakli axborotlarni olish mumkin.
 Sistemaning uzluksiz rivojlanishi. Boshqarish va ishlab chiqarishni tuzilishini
takomillashtirish jarayoni uzluksiz jarayondir. Yangi masalalar dasturlar va
axborot massivlarini boshqatdan tuzishga keltirmasligi kerak. Bu kompleks
iqtisodiy–matematik ishlab chiqarishni modellar asosida tuzilganligida bo’ladi.
 Ishchi dasturlar va vazifalarning kompleksligi . Masalan, moddiy - texnik
taominlash masalalari operativ–kalendar rejalashtirish masalalar bilan boliq. Shu
masalalarni echishda doimiy o’zaro axborotlar olinishi kerak bo’ladi.
Loyixalashtirishda bu boliqlik xisobga olinishi kerak bo’ladi. Shunday
masalalarda kompleks modul dasturlar tayyorlanadi.
49

Mehnat muhofazasi
Mikroiqlimning inson organizmiga ta’siri
Ishlab chiqarish binosining mikroiqlimi xodimga katta ta’sir ko’rsatadi.
Tavsiya etish mazmundan mikroiqlimning ayrim o’lchamlarining chetga chiqishi
mehnatga layoqatni sustlashtiradi, xodimning hissiyotini yomonlashtiradi va
kasbiy kasalliklarga olib kelishi mumkin.
Havo xarorati. Past xarorat organizmning sovib ketishga hamda shamollash
kasalliklari chiqishiga sabab bo’ladi.
Yuqori xaroratda – organizm qizib ketadi, juda ko’p miqdorda terlaydi,
mehnatga layoqat sustlashadi. Ishchi e’tibori sustlashib, baxtsiz xodisaga olib
kelishi mumkin.
Havoning yuqori namligi teri va o’pkaning ustki qismidan namlikning
buғlanishini qiyinlashtiradi va oғir – oqibatda organizmning termoregulyastiyasi
buzilishiga, inson axvolining yomonlashuvi, mehnatga layoqatlilikning
sustlashuviga olib keladi. Past namlikda (< 20%) – Yuqori nafas yo’llarining
shilliq pardalari qurib qolishi kuzatiladi.
Havo xarakati tezligi. Inson 0,15 m/sek.da havo xarakatini seza boshlaydi.
Havo oqimining xarakati uning xaroratiga boғlik. 36 0
S > t da oqim insonga
salqinlatuvchi ta’sir, 40 0
S < t da noqulay, yomon, salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Mikroiqlim ko’rsatkichlari
Mikroiqlim ishchi xududda ishchilarning doimiy va yoki vaqtincha turgan
joyidan 2 m balandlikda baholanadi.
Eng qulay sharoitlar – termoregulyastiya mexanizmlari kuchlanishisiz
organizmning normal issiqlik ahvolini ta’minlovchi hamda uzoq va muntazam
insonga ta’sir qiluvchi mikroiqlim o’lchamlarining yiғindisi. Ular mehnatga
qobiliyatlilikning yuksak saviyasi uchun shart – sharoit yaratadi va issiq - qulay
komfort sezuvchanlikni ta’minlaydi.
50

Insonga uzoq muntazam ta’sir etishda termoregulyastiya mexanizmlari-
kuchlanishi bilan davom etadigan organizmning issiqlik xolatida darhol
normallashuvchi o’zgarishlar chaqiradigan mikroiqlim o’lchamlari yiғindisi yo’l
qo’yiladigan iqlim sharoitlari deb qaraladi. Bunday holda organizmga shikast
etmaydi yoki salomatlikning ahvoliga zarar bo’lmaydi, biroq diskomfort issiqlikni
sezish, inson o’zini yomon his qilishi va mehnatga layoqati pasayishi (sustlashishi)
mumkinligi kuzatiladi.
Xonani tanlash
Xona keng, me’yorida yoritilgan va havosi oson almashtiriladigan bo’lishi
kerak. Yorqin quyosh nurlari monitorga salbiy ta’sir etadi.Qoronғi xonada faqat
ish joyini yoritish ham maqsadga muvofiq emasdir.Stolni shunday joylashtiring-
ki, deraza oynasi qarshingizda bo’lmasin. Agar buning iloji bo’lmasa, u holda
qalin parda yoki jalyuzi sotib oling, shunda derazadan tushayotgan yoruғlik sizga
halal bermaydi. Agar oyna yon tomonda bo’lsa, yana parda yoki jalyuzi
joningizga oro kiritadi. Chang va issiqliq salomatlikka putur etkazibgina qolmay,
texnikaga ham yomon ta’sir o’tkazadi, shuning uchun xonaga qondistioner
o’rnatgan ma’qul.
Elektr tokining odamga ta’siri
Elektr jixozlari ishlatishi va tuzilish vaqtida odam elektr toki kuchlanishi ta’siri
ostida qolishi mumkin.
Kuchlanishga ko’ra elektr qurilmalari 1000 V ga va 1000 V dan yuqori
kuchlanishli qurilmalarga ajratiladi.
Ishlab chiqarish industrgiyasining yanada rivojlanishi mamlakatimizning energiya
bilan ta’sirlanganlik darajasining ustiga chambarchas boғlikdir. Ishlab chiqarish
korxonalarida mexanizastiyalash texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish keng
joriy qilinmokda.Elektr qurilmalariga xizmat ko’rsatish boғliq turli ixtisosliklarda
ishlovchi ishchilar soni ko’payib bormoqda. Binobarin, ularning elektr tokidan
shikastlanishi ehtimoli ham ortib bormokda.Shu bois inson organizmiga elektr
51

tokining ta’sirini o’rganish elektr tokidan shikastlanishi sabablarini tahlil kilish
ishlab chiqarishda xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish uchun juda
52

Xulosa
So’ngi so’z o’rnida quyidagilarni hulosa sifatida keltirib o’tishimiz
mumkin. Xozirgi kunda Respublikamizda Internet magazin, elektron xujjat
aylanishi masallari o’ta muxim bo’lib qolmoqda. Shu maqsadda men xam Ushbu
BMIda elektron tijorat, uning imkoniyatlari va qulayliklarini o’rganib chiqdim.
Ishni bajarish davomida men grafik dasturlar, internet tizimi, elektron tijorat
nazariyasi bilan mukammal tanishib chiqdim. Zamonaviy Axborot texnologiyalari
kundan – kunga rivojlanib borayotgan xozirgi kunda bizning Respublikamizda
ham bu sohaga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek,
Vazirlar Mahkamasining 1999 yil fevral oyidagi «Milliy tarmog’ni yaratish va
dunyo axborot tarmoqlaridan foydalanishni tartiblash to’g’risida»gi, keyinroq
«O’zbekiston Respublikasida 1999-2003 yillar ichida ma’lumotlarni uzatish milliy
tarmog’ini rivojlantirish va takomillashtirish dasturi», 2002 yil iyunidagi
«Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot – kommunikastiya
texnologiyalarini joriy etish chora tadbirlari to’g’risida»gi qarorlari qabul qilinishi
fikrlarimizga yaqqol dalil bo’la oladi.
Biz yuqorida nomlari keltirib o’tilgan dasturlar xaqida, ularning ishlatilishi
foydlanuvchi uchun qulayliklari to’g’risida bitiruv malakaviy ishimizning
loyihalash qismida batafsil to’xtalib o’tishga harakat qilgan bo’lsak ham, bu ushbu
dasturlarni yuz foiz imkoniyatlarini yoritib berdik degani emas. Biz faqatgina
o’zimiz yaratgan Internet magazinni tayyorlash uchun ishlatgan imkoniyat va
kompanentalari haqida so’z yurita oldik holos.
53

FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO’YXATI.
1. Karimov I.A. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.,
Shark, 1998.
2. Karimov I.A.- O’zbekiston XXI asr b o’ sa g’ asida: xavfsizlikka taxdid,
barkarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari, T.:, O’zbekiston,
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarori
"Komppyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot kommunikastiya
texnologiyalarini joriy etish to’g’risida", 2002 yil 30 may.
54

MUNDARIJA:

I. Kirish………………………………………………………………………..5
Asosiy qism:
2.1 Internet bilan tanishish………………………………………….... 7
2.2 Web brauzer haqida tushuncha.......................................................18
2.3 World Wibe Web Internet va Intranet........................................25
2.4 Internet bilan aloqa………………………………………………...30
III. Texnologik qism…………………………………………………………42
IV. Jihozlash qismi…………………………………………………………..45
V. Iqtisodiy qism…………………………………………………………….…46
VI. Mehnat muhofazasi …………………………………………………..……48
VII. Xulosa……………………………………………………………….…….50
Foydalanilgan adabiyotlar…………………… …………………………….51
55

Sotib olish