• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 372.7KB
Покупки 2
Дата загрузки 14 Сентябрь 2023
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Budjet tashkilotlari va muassasalarini moliyalashtirish mexanizmi

ta’minlash zarur. Bu – hammaga ravshan va rad etib bo’lmaydigan haqiqat» –deydi Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev o’z nutqlarida 2 . Budjet tashkilotlari budjet mablag’larining asosiy iste’molchisi hisoblanib, Davlat budjeti xarajatlarini tashkil etadi va xarajatlar smetasi asosida budjetdan moliyalashtiriladi. Shuningdek, budjet tashkiloti qonunchilikka muvofiq budjetdan tashqari mablag’lar yuzasidan tashkil bo’lish manbalari va foydalanish yo’nalishlari ko’rsatilgan holda budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha smetalar doirasida xarajatlarni amalga oshiradi. Oxirgi yillarda davlat moliyasini isloh qilish loyihasini amalga oshirish doirasida so’nggi natijaga yo’naltirilgan byudjetlashtirish tamoyillarining joriy qilinishi, o’rta muddatli byudjet istiqbollarini belgilash siyosatining ilgari surilishi, davlat budjetining g’azna ijrosiga o’tilishi hamda budjet siyosatidagi boshqa o’zgarishlarning amalga oshirilishi budjet tashkilotlarida o’z xarajatlarini aniqlash va smetalarni ishlab chiqish, budjetdan tashqari mablag’larni safarbar qilish tartiblarini takomillashtirishni talab etmoqda. Budjet tashkilotlarini budjetdan tashqari jamg’armalarini shakllantirish va ularni sarf etilishi, hususan budjet tashkilotlari va Toshkent moliya institutining budjetdan tashqari mablag’larini shakllantirish hamda ulardan foydalanish tizimi magistrlik dissertatsiya ishining ob’ekti hisoblanadi. Magistrlik dissertatsiya ishi predmeti sifatida budjet tashkilotlarini moliyalashtirish, hususan budjet tashkilotlarini budjetdan tashqari mablag’larining shakllanishi va ularni sarf etish munosabatlari dissertatsiya ishining predmeti bo’lib hisoblanadi. Respublikamizda faoliyat yuritayotgan budjet tashkilotlarida smetali moliyalashtirish tartibini o’rganish, muassasalar ehtiyojlarini budjetdan tashqari manbalar evaziga qondirish va ularni moliyalashtirishning ko’p kanalli tizimini takomillashtirishga qaratilgan asoslangan takliflar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi: - davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda budjet tashkilotlarining ahamiyati va ularning tashkiliy-huquqiy asoslarini o’rganish; 2 Sh.M. Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: «O‘zbekiston» NMIU, 2017 4 tashkilotining vaqtincha ixtiyorida bo`ladigan mablag’lar. V az i r l ar M a hka m a s i n in g 1 99 9 y il 3 se n t y a b r d a g i 4 1 4 - so n l i « Bud j et tashkilotlarini mablag’ bilan ta'minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida»gi qaroriga muvofiq budjet tashkilotlarini budjetdan tashqari mablag’lari Moliya vazirligining G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalarida ochilgan hisob raqamlarida hisobot choragining oxirgi ish kuni oxirida budjet mablag’lari bo’yicha tejab qolingan mablag’lar, faoliyati turiga muvofiq tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotishdan olingan daromadlar, balansida bo’lgan davlat mulkini ijaraga berishdan qonun hujjatlariga muvofiq olingan mablag’larning bir qismi, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan beriladigan homiylik yordami (beg’araz yordam) hisobidan shakllantirilishi belgilangan. Shuningdek, budjetdan tashqari mablag’lari hisobiga birinchi navbatda kreditorlik qarzlarni tugatish, moddiy texnika ba'zasini mustaxkamlash, xodimlarni moddiy rag’batlantirishga yo’naltirilishi belgilangan. Ta'lim muassasalarida O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1999 yil 6 a vg u st da 79 5 - so n b i l a n r o’ y xat d an o’ t g a n « O’ z b e k i st on R e s pu b li ka s i o l iy va o’rta maxsus ta'lim muassasalarida o’qitishning to’lov-kontrakt shakli va tushgan mablag’larni taqsimlash tartibi haqida» Nizomga ko’ra o’qitishning to’lov-kontrakt shaklidan mablag’lar tushimi amalga oshiriladi va ular hisobiga xarajatlar amalga oshiriladi. Budjet tashkilotlarining boshqa budjetdan tashqari mablag’lari bo’yicha boshqa tushumlar ikkilamchi xom ashyoni topshirishdan tushgan tushumlar, keraksiz va eskirgan moddiy qiymatliklarni sotishdan tushgan tushumlar, qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan boshqa tushumlar hisobidan shakllanadi va ular hisobiga xarajatlar amalga oshiriladi. 8 ijara shartnomasi bo’yicha bo’lajak yil davri uchun ijara to’lovi belgilangan tartibda bo’lajak yilga ijara to’lovining eng kam stavkalariga muvofiq belgilanadi. Buyurtmanomalarni ko’rib chiqish natijalari to’g’risidagi bayonnoma Komissiya tomonidan qaror qabul qilingan kunda Komissiya a’zolari tomonidan imzolanadi va uning raisi tomonidan tasdiqlanadi. Buyurtmanomalarni ko’rib chiqish natijalari to’g’risidagi imzolangan bayonnoma asosida tegishli davlat mulkining ijara shartnomasi tuziladi. 3. Iqtısodıyotnı modernızatsıyalash sharoıtıda budjet tashkılotlarınıng budjetdan tashqarı mablag’larını shakllantırıshnı kengaytırısh yo’nalıshları O’zbekiston sharoitida davlat moliyasini boshqarish tizimidagi islohotlarning eng asosiysi g’aznachilik tizimini to’liq joriy qilishdir. Davlat budjeti ijrosida foydalanilayotgan g’aznachilik tizimi davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlariga mos holda davlat xarajatlarini samarali boshqarishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar yig’indisidan iborat. Bu chora-tadbirlar Davlat budjetining xarajatlari ijrosidagi davlat xaridlarini amalga oshirish mexanizmini hamda joriy va dastlabki nazorat samaradorligi bo’yicha dolzarb masalalarni qamrab oladi. Budjet mablag’laridan maqsadli foydalanish va xarajatlarini samarali ijrosini ta’minlash ustidan nazoratni kuchaytirish uch bosqichli nazoratni to’liq joriy qilishni taqozo etadi. Ya’ni, budjet tashkiloti kontragentdan tovarlar sotib olish (ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish) to’g’ risida ofertani (taklifni) qabul qilib olganidan so’ng, shartnomani aktseptlaydi (imzolaydi) va g’aznachilik bo’limidan ro’yxatdan o’tkazish uchun taqdim etadi. Yuridik majburiyat vujudga kelishi uchun, shartnomaning ro’yxatdan o’tkazilishi talab qilinadi. Budjetdan mablag’ oluvchilar tomonidan oziq-ovqat mahsulotlarini sotib olish jarayonlarida, g’aznachilik bo’linmalari tomonidan baholar nazoratini tashkil etish, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining tegishli buyruqlari asosida amalga oshiriladi. Mahsulotlar(xizmatlar, ishlar)ni xarid etish bo’yicha shartnomalar tender yoki konkurs (tanlov) savdolari orqali amalga oshiriladi va bundan ko’zlangan asosiy dastlabki taklifidan ortiq bo’lgan miqdorda ijara to’lovini taklif etmasa, boshqalardan oldin buyurtmanoma bergan talabgor bilan tuziladi. Ushbu holatda shartnoma ijara to’lovining eng yuqori miqdorini taklif etgan talabgor bilan tuziladi. O’z majburiyatlarini zarur tarzda bajargan ijaraga oluvchi boshqa shartlar teng bo’lgan taqdirda yangi muddatga ijara shartnomasini tuzishda boshqa talabgorlar oldida ustunlik huquqiga ega bo’ladi, transport vositalari ijarasi bundan mustasno. Faqat bir nafar talabgordan buyurtmanoma tushgan taqdirda ijara shartnomasi uning takliflari tegishli e’londa ko’rsatilgan shartlarga muvofiq bo’lgan taqdirda u bilan tuziladi yoxud unga ijara shartnomasi tuzishning sabablari asoslangan rad javobi yuboriladi. Bunda navbatma-navbatlik tartibida: - budjet tashkilotlari; - xalqaro tashkilotlar vakolatxonalari, O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari doirasida o’z faoliyatini amalga oshiruvchi qo’shma loyihalarni amalga oshirish bo’yicha guruhlar davlat mulki ijara shartnomasini tuzishning ustunlik huquqiga ega bo’ladilar. Ular O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari shartlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining, O’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlariga muvofiq davlat mulki bo’lgan binolar va xonalarda joylashtiriladi, ular uchun ijara to’lovining no’l stavkasi belgilangan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno; - balansida saqlovchining yuritishida bo’lgan tashkilotlar, shuningdek balansida saqlovchining yuqori tashkiloti (muassasasi) hisoblangan vazirliklar (idoralar)ning tarkibiy bo’linmalari; - kichik tadbirkorlik sub’ektlari; - nodavlat notijorat tashkilotlari davlat mulki ijara shartnomasini tuzishning ustunlik huquqiga ega bo’ladilar. Amal qilish muddati navbatdagi yilga o’tadigan ko’chmas davlat mulki beqarorlashishiga olib kelmoqda. Albatta, budjet taqchilligi mavjud sharoitda rag’ batlantirish masalalaridan ko’ra nazorat funktsiyasi ilgarilaydi. Shu boisdan, bir funktsiyaning o’rnini ikkinchi funktsiya egallaydi. Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimida budjetning rag’ batlantirish fuktsiyasi ham yaqqol namoyon bo’ladi. Jumladan, har bir budjetdan mablag’ oluvchilar (moliyalashtiriluvchilar) o’zlarining maqsadli-dasturiy loyihalarini amalga oshiruvchi tashkilotlar olingan mablag’larni tejashga harakat qiladilar. Bu esa tashkilotlar ixtiyorida qoluvchi, keyinchalik esa faoliyatlarini kengaytirishga va pirovardida jamiyat uchun muhim tadbirlarni amalga oshiruvchi yetakchi bo’g’inga aylanishiga sabab bo’ladi. Shu boisdan, natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini joriy etish jamiyat uchun muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Shu tariqa natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimining funktsiyalari: 1. Taqsimlash fuktsiyasi; 2. Nazorat fuktsiyasi; 3. Rag’ batlantirish funktsiyasidir. Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimini joriy etish avvalida budjet mablag’larining baholash ko’rsatkichlariga e’tibor qaratish muhim sanaladi. Masalani oydinlashtirish maqsadida uch budjet tizimi va ularning ko’rsatkichlarini keltirgan holda ularning integrallashuvi asosidagi jarayonni ko’rib o’tamiz. Texnik samaradorlik – pirovard maqsadlarga erishish uchun optimal variantdagi texnik jarayonlardan olingan samaradorlik. Budjet mablag’larining samarali taqsimlanganligi – so’nggi natijalarga erishish uchun budjet mablag’larining samarali taqsimoti (taqsimotdan o’zgarmagan holda). Budjet mablag’larining samarali taqsimlanganligi – so’nggi natijalarga erishish uchun budjet mablag’larining samarali taqsimoti (taqsimotdan o’zgarmagan holda). An’anaviy budjet tizimi (qabul qilingan parametrlarga ko’ra) Qabul qilingan parametrlar Texnik samaraTexnik samara Razryad raqamlari 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 shulardan: 1 — 6 gacha razryadlar — tasdiqlangan mablag’larning manbalari va byudjet darajasi Tasnifiga muvofiq mablag’larning manbalar kodi va budjet darajasi; 7 — 9 gacha razryadlar — tasdiqlangan valyutalar klassifikatoriga muvofiq valyuta kodi; 10 — 14 gacha razryadlar — tasdiqlangan hududlar Tasnifiga muvofiq hududiy tegishlilik kodi; 15 — 24 gacha razryadlar — Budjetdan mablag’ oluvchilar bo’yicha budjet tasnifining tegishli ko’rsatkichlari kodlari, bunda: 15 — 21 gacha razryadlar — Xarajatlarning vazifa jihatdan tasnifining tegishli kodi; 22 — 24 gacha razryadlar — Tashkiliy tasnifning tegishli kodi; 25 — 27 gacha razryadlar — budjet tashkilotlarining shaxsiy hisobvaraq raqami kodi. Budjetdan mablag’ oluvchilarning budjetdan tashqari mablag’lari uchun hisobvaraqlar ochish uchun ilgari budjet mablag’lari bo’yicha hisobvaraqlarni ochish uchun taqdim etilgan imzo namunalari kartochkalari ishlatiladi. Budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha yuridik va moliyaviy majburiyatlarning qabul qilinishi, shuningdek budjetdan tashqari mablag’larning kassa xarajatlari kelib tushgan budjetdan tashqari mablag’lar doirasida amalga oshiriladi va budjet mablag’lari kabi bir xil tartibda rasmiylashtiriladi. Budjet tashkilotlarida budjetdan tashqari mablag’lardan foydalanishning o’ziga xos hususiyatlari bor va ular quyidagilardan iborat: - budjetdan tashqari mablag’lardan foydalanish kassa usulida amalga oshirilishi; 5 Mehmonov S.U., Karimova Z.X.,Tursunov A.S. Byudjet tizimi. Darslik. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018. 168 bet. 11 Kirish Budjet tizimida bosqichma-bosqich amalga oshirilgan islohotlar natijasida Davlat budjeti ijrosini amalga oshirishning mukammal me’yoriy huquqiy hamda tashkiliy asosi yaratildi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi, «Buxgalteriya hisobi to’g’risida gi Qonun, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar‖ Mahkamasining «Budjet muassasalarini mablag’ bilan ta’minlashni takomillashtirish to’g’risida gi Qarori, ‖ «Budjet tashkilotlari va budjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risida gi Nizom, «Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risida gi ‖ ‖ Yo’riqnoma, «O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetidan mablag’ bilan ta’minlanadigan tashkilotlarning davriy moliyaviy hisobotlarini tuzish, tasdiqlash hamda taqdim qilish bo’yicha qoidalar va boshqa shu kabi me’yoriy hujjatlar ‖ qabul qilindi. Davlat budjeti ijrosining ushbu me’yoriy hujjatlar doirasida amalga oshirilishi budjet daromadlari va xarajatlari o’zaro muvofiqligini ta’minlab kelmoqda. Ushbu yo nalishdagi islohotlarni davom ettirilgan holda, istiqbolda davlat ‟ byudjetini o’rta muddatli muddatga rejalashtirish, byudjetdan mablag larni ‟ ajratishda natijaga e’tibor qaratish, 2022-2026 yillarga mo’ljallangan taraqqiyot strategiyasida mahalliy byudjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat byudjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli darajadagi byudjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan 1 . Budjet mablag’laridan oqilona va samarali foydalanish, budjet taqchilligini oldini olish dolzarb masalalardan biri sanaladi. «Albatta, Davlat budjeti o’lchovsiz emas, mablag’larni qattiq tejash, belgilangan maqsad uchun va oqilona ishlatishni 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” 3 mezonlari 11 Ko’rib o’tilgan faoliyatlarning baholash mezonlari amalga oshirilayotgan faoliyatlarning tub mohiyatini tashkil etuvchi munosabatlarni samarali amalga oshirish uchun ularning yetarli darajadagi tahlil etilganligi muhim hisoblandi. Bugungi kunda mamlakatimizda bir necha milliy dasturlar va hukumat qarorlari mavjud bo’lib, ularni natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotiga muvofiqlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ko’zlangan uzoq muddatli strategik rejalar hamda hukumat qarorlarini to’laqonlik bilan amalga oshirish kelajakning ustunlaridan hisoblanadi. Budjetning ijrosi davomida turli darajadagi dasturlar amalga oshiriladi. Maqsadli-dasturiy loyihalar natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirishning tub mohiyatini tashkil etadi. Shuning uchun, bevosita natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotining O’zbekiston sharoitida dasturlarni amalga oshirishning bir necha yo’nalishlari mavjudki, ular natijalarni to’laqonli ijrosi o’z ta’sir kuchiga ega hisoblanadi. 11 23 Ilmiy izlanishlar natijasida jahondagi bir qator yetakchi davlatlarning amaliyotini o‘rganish asosida magistrant tomonidan tuzilgan moliyalashtirish deyiladi. Budjet resurslarining cheklanganligi uchun ular investitsiyalarning cheklangan doirasiga, ya’ni maqsadli dasturlarga kiritilgan yoki hokimiyatning ijroiya organlari qarori bo’yicha amalga oshirilayotgan investitsiyalarga beriladi.« I q t i s od i y ot naz a ri y a s i » va « M oli y a» f a nl ar i dan bi z ga m a ’ lu m ki, i q ti s o di y ot va ijtimoiy hayot sohalari ikki yirik sohadan iborat: 1. Moddiy ishlab chiqarish sohasi. 2. Nomoddiy ishlab chiqarish (yoki noishlab chiqarish) sohasi. Moddiy ishlab chiqarish sohasida moddiy qiymatliklar yaratiladi, tovarlar ishlab chiqariladi, xizmatlar ko’rsatiladi, ishlar bajariladi. Noishlab chiqarish sohasida turli xizmatlar (maishiy, kommunal, ijtimoiy, davlat boshqaruvi, mamlakat mudofaasi, milliy xavfsizlik, ichki ishlar xizmatlari) ko’rsatiladi. Noishlab chiqarish muassasa va tashkilotlarining bir qismi tijorat hisobi asosida ish yuritsalar, bir qismi notijorat faoliyatini olib boradilar. Bu faoliyatning pirovard maqsadi tijorat foydasiga ega bo’lish bo’lmaydi, lekin ularning qo’shimcha daromadlarni jalb qilishga bo’lgan intilishlarini ham inkor etmaydi. B u nday m ua s s a s a la r n i n g a ks a ri y ati « bud j e t tas h k i l ot i » m a q o m ida fa o li y at y urit a d i . O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining 4-moddasida budjet ta sh k il o t la r i g a qu y id a gi c ha ta ’ rif b e r i l g a n: « Bud j et ta s h k i lo ti – d a vl a t funksiyalarini amalga oshirish uchun belgilangan tartibda davlat hokimiyati organlarining qaroriga ko’ra tashkil etilgan, davlat budjeti mablag’lari hisobidan saqlab turiladigan notijorat tashkilot» 6 . Bu tashkilotlar asosan yuridik shaxs maqomiga ega bo’lib, ularning faoliyati bu maqomning barcha talablariga (moddiy-texnika bazasi va faoliyat sohasi bo’yicha xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanish uchun etarli sharoitning mavjudligi, buxgalter kadrlarning mavjud bo’lishi, shaxsiy hisobraqamining mavjud bo’lishi va sh.k.) javob berishi kerak. Lekin bugungi kunda yuridik shaxs 6 O‘zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi 2022. 4-modda 13 - agar ijaraga topshirilayotgan mulkdan amalda foydalanilgan muddat undan samarali foydalanish muddatidan ortiq bo’lmasa yoki ushbu muddatga teng bo’lsa, yoki amalda foydalanilgan muddatni aniqlash mumkin bo’lmasa — mol- mulk tiklanish qiymatining 30 foizidan; - agar ijaraga topshirilayotgan mol-mulkdan amalda foydalanilgan muddat undan samarali foydalanish muddatidan ortiq bo’lsa — mol-mulk tiklanish qiymatining 20 foizidan kam bo’lishi mumkin emas. Samarali foydalanish muddati O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 144-moddasida ko’rsatilgan tasniflashdan kelib chiqib belgilanadi. Balansida saqlovchining rahbari va bosh buxgalteri ijaraga berilayotgan mol-mulkning tiklangan qiymati to’g’risida taqdim etilgan axborotning ishonchliligi uchun javob beradilar. Ijara shartnomasini tuzishda isitish, sovutish, elektr energiyasi bilan ta’minlash, sovuq va issiq suv ta’minoti, yong’in xavfsizligi va qo’riqlash (hisoblagich, dizel generatori, sovutish mashinasi (chiller, fankoyl va boshqalar), tortish ventilyatorlari, nasoslar, transformator va taqsimlash kichik stantsiyalari, yong’in xavfsizligi va qo’riqlash tizimlari, ko’tarish mexanizmlari (shu jumladan liftlar va boshqalar) zinapoya panjaralari, zinapoyalar, lift shaxtalari va boshqa shaxtalar, shuningdek balansida saqlovchi va ijaraga oluvchilarning xodimlari va o’quvchilari, oshxonalar va bufetlarda ovqatlanishi uchun foydalanadigan maydonchalar bo’yicha muhandislik tarmoqlari va kommunikatsiyalar, mexanik, elektr, sanitariya-texnik asbob-uskunalar va boshqa asbob-uskunalar va qurilmalar bo’yicha ijara to’lovi belgilanmaydi. Davlat mulkining ko’rsatib o’tilgan turlari bo’yicha shartnomada kommunal va foydalanish to’lovlari, shu jumladan amortizatsiya ajratmalari (mavjud bo’lganda) nazarda tutiladi. Turli sport, madaniy, o’quv, tibbiyot tadbirlari va boshqa ijtimoiy tadbirlar (to’garaklar)ni tashkil etish, shuningdek darsdan tashqari (ishdan tashqari) vaqtda balansida saqlovchi va ijaraga oluvchilarning xodimlari ovqatlanishi va davolanishini tashkil etish maqsadida ijaraning ayrim ob’ektlari (oshxonalar va bufetlar, zallar (xonalar), sport Reja Kirish ..................................................................................................................... 3 1. O’zbekıston respublıkasıda budjet tashkılotlarınıng budjetdan tashqarı mablag’larını shakllantırıshnıng tashkılıy-huquqıy asosları ........................... 6 1-rasm. Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari. ................. 7 2. Budjet tashkılotlarınıng budjetdan tashqarı mablag’larını shakllantırısh va ulardan foydalanısh amalıyotı ..................................................................... 17 2-rasm. Budjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg’armasi mablag’larining shakllanish manbalari ........................................................................................ 19 1-jadval ................................................................................................................ 19 Tibbiyot muassasalarini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasini shakllantirish va uning mablag’larini sarflash ..................... 19 3. Iqtısodıyotnı modernızatsıyalash sharoıtıda budjet tashkılotlarınıng budjetdan tashqarı mablag’larını shakllantırıshnı kengaytırısh yo’nalıshları .............................................................................................................................. 29 2–rasm.Budjet tizimlari va ularning ko’rsatkichlari ...................................... 35 3-rasm. Davlat xarajatlari va moliyaviy hisobotning baholash mezonlari ... 35 Xulosa .................................................................................................................. 37 Foydalanılgan adabıyotlar ro’yxatı .................................................................. 39 2  faoliyat ixtisosligi bo’yicha tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan daromadlar;  hisobot choragining so’ngi ish kuni oxirida xarajatlar smetasi bo’yicha tejalgan mablag’lar, bundan kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish uchun nazarda tutilgan mablag’lar mustasno;  tibbiyot tashkiloti balansida turgan mol-mulkni ijaraga berishdan olingan mablag’larning bir qismi;  belgilangan tartibda budjet tashkilotlari tasarrufida qoldiriladigan mablag’lar;  homiylikdan olingan mablag’lar. O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi bilan shuningdek vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarning budjetdan tashqari jamg’armalari daromadlarini shakllantirish manbalari belgilab qo’yilgan bo’lib, ular belgilangan tartibda davlat bojlari, yig’imlar va soliq bo’lmagan to’lovlar, ma’muriy jarimalar hamda moliyaviy sanktsiyalardan ajratmalar hisobidan shakllantiriladi. Jamg’arma mablag’laridan moddiy-texnika bazani mustahkamlash, xodimlarni moddiy rag’batlantirish, boshqa xarajatlarni qoplash uchun foydalaniladi. Vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarning budjetdan tashqari jamg’armalari mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan alohida tartibda belgilanadi. Bundan tashqari, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari rasman o’rnatilgan undiriladigan to’lovlar hisobidan ham shakllanadi. Ularning tarkibi Budjet Kodeksining 63-moddasi bilan belgilab qo’yilgan. Unga ko’ra, budjet tashkilotlari tomonidan budjetdan tashqari mablag’lar quyidagilar hisobidan shakllantiriladi:  o’quvchilar va tarbiyalanuvchilar davlat maktabgacha ta’lim muassasalarida, umumta’lim maktablarining kuni uzaytirilgan guruhlarida, maktab-internatlarda, olimpiya zaxiralari kollejlari va boshqa ta’lim Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari manbalarini quyidagicha tavsiflash mumkin: Budjetdan tashqari mablag’la r Maqsad uchun mo’ljallangan mablag’lar Budjetdan tashqari daromadlar Budjetdan tashqari pensiya jamg’armasi mablag’lari Umumta’lim maktablaridagi darsliklar ijarasi chun kelib tushga mablag’lar Budjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari Ta’lim muassasalaridagi to’lov-kontrakt mablag’lari O’tgan yillar debitorlik summalarini kelib tushishi Davolash muassasalarida pulli ovqatlanish- dan kelib tushgan mablag’lar Tibbiyot muassasalarini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jratmalar hisobig shakllanadigan idoralarning budjetdan tashqari jamg’armalari Xodimlardan ovqatlanganligi uchun kelib tushgan mablag’lar Boshqa mablag’lar (turlari bo’yicha) Ta’lim muassasalarida ota-onalarning mablag’lari Grantlar, insonparvarlik yordami va texnik ko’maklashish vositalari 1. Budjetdan tashqari mablag’lar manbalari 4 . 4 Me`yoriy xujjatlar asosida 9 Xulosa Xulosa o’rnida biz budjet tashkilotlarini smeta asosida rejalashtirish va moliyalashtirish tartiblarini o’rgandik, bu borada bugungi kunda olib borilayotgan islohotlarning mazmun- mohiyatini ochib berishga harakat qildik, budjet tashkilotlarini budjetdan tashqari manbalar hisobidan mustahkamlash yo’llarini tadqiq qilib, budjet amaliyotida budjetdan tashqari markazlashgan va markazlashmagan manbalardan foydalanish imkoniyatlari va shart-sharoitlarini o’rganib chiqdik. Davlat, mamlakatdagi bozor munosabatlarining qay darajada shakllangan va rivojlangan bo’lishiga qaramay, ijtimoiy sohalarni boshqarish, ularning faoliyatini tashkil etish va moliyalashtirishda ishtirok etishi zarur, ularning normal darajada faoliyat qilishi uchun davlat barcha huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy shart- sharoitlarni yaratib berishi shart. Budjetdan moliyalanadigan sohalarga mablag’larni to’liq hajmda safarbar etish imkoniyatini ta’minlash maqsadida davlat daromadlarining barqarorligini ta’minlash va xarajatlarning aniq hisob-kitobini olib borish lozim. Ijtimoiy sohalardagi ta’lim, sog’liqni saqlash muassasalari tomonidan ko’rsatilayotgan xizmatlarning sifat standartlarini o’rnatish va ularga amal qilinishini nazorat qilishni yo’lga qo’yish lozim, aks xolda xizmatlar narxining oshib borishi bilan ularning sifati o’rtasidagi bog’liqlik uzilib bormoqda, malakali xizmat qimmat turishi bilan birga, sifat standartiga ham javob berishi kerak, deb hisoblaymiz. Aholining nochor, ijtimoiy muhofazaga muhtoj qatlamlariga bepul xizmatlar ko’rsatilishini davlat bundan keyin ham o’z zimmasiga olishi, bu xizmatlarning to’liq moliyalashtirilishiga erishishi lozim. Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’larni jalb qilishga bo’lgan harakati ularning asosiy faoliyatiga, tashkilotning missiyasini bajarishga putur yetkazmasligi kerak, shuni unutmaslik lozimki, budjet tashkiloti notijorat asosida faoliyat yurituvchi muassasa, shuning uchun unda marketing masalalari o’ylab, jamiyatning talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda hal etilishi kerak. moliyalashtirish bo’yicha uslubiyotini ishlab chiqishi; 2. Maqsad, vazifalar va ularning ko’rsatkichlarini guruhlashbo’yicha ko’rsatmalarni ishlab chiqish; 3. Dasturni baholash va monitoringini yuritish. Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, metodologiyalar asosida amalga oshirilishi lozim bo’lgan ishlar ko’rib chiqiladi. Albatta, har bir islohotning umumiy metodologiyasi mavjud ekan, islohotlarni belgilash va amalga oshirish bosqichlari zarur hisoblanadi. Shu boisdan, mamlakatimizda joriy etilajak budjet amaliyotini uning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib bosqichma-bosqich amalga oshirish muhimdir. Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini joriy etish bosqichlari: 1. Umumiy islohotlar: a) Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini joriy etish uchun tarkibiy tuzilmalarni ishlab chiqish; b) Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini joriy etishning me’yoriy-huquqiy, qonunchiligini ishlab chiqish; v) Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini joriy etishning metodikasi (uslubiyoti)ni ishlab chiqish; g) hukumat faoliyatlarini moliyaviy tashkil etish. 2.Joriy islohotlar: a) moliya yili doirasida davlatning natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotidagi funktsiyalari, vazifalari va maqsadalarini aniqlash; b) Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimida budjet klassifikatsiyasini ishlab chiqish; v) Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini informatsion-analitik boshqarish tizimini ishlab chiqish; g) an’anaviy, rejalarni boshqarish tizimidan natijaviylikni boshqarish tizimiga o’tish. O’zbekistonda natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotini joriy etishning bir qator elementlari bor bo’lib, ularni amalga oshirish keyingi muassasalarida saqlab turilganligi uchun;  o’quvchilar bolalar musiqa va san’at maktablari hamda maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida ta’lim olganligi uchun;  oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida ta’lim olganlik uchun;  statsionar davolash-profilaktika muassasalarida davolanayotganlar tarkibi ovqatlanishi uchun;  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa turdagi undiriladigan to’lovlar. Undiriladigan to’lovlarning miqdorlari, ularni kiritish va ulardan foydalanish tartibi, shuningdek undiriladigan to’lovlar bo’yicha imtiyozlar qonun hujjatlari bilan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 12 avgustdagi 227-son «Budjet tashkilotlari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlarining xayriya ehsonlari shaklidagi mablag’laridan foydalanishning oshkoraligi va samaradorligini ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida»gi qaroriga muvofiq tadbirkorlik sub’ektlarining budjet tashkilotlariga xayriya ehsonlari shaklida tushadigan pul mablag’lari budjet tashkilotlarining O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining axborot tizimida ochilgan tegishli budjetdan tashqari g’aznachilik hisob raqamlarida belgilangan tartibda jamlanadi va foydalaniladi. Tadbirkorlik sub’ektlarining xayriya ehsonlari shaklidagi mablag’lari budjet tashkilotlari tomonidan olinishi va ulardan foydalanish budjet tashkilotlari bilan tadbirkorlik sub’ektlari o’rtasida xayriya yordami ko’rsatish to’g’risida tuzilgan shartnomalarga (bitimlarga) muvofiq amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 8 apreldagi« D a v lat m ul ki ni i j ara g a be r i sh ta r t ib i n i t a k o m ill a s ht ir is h c h o r a - ta db ir l a r i t o’g’r i s i da » g i 1 0 2 - s on q ar o r i ga a s o s an O’ z b e k i s to n R e s p ubl ik a s i D a vl a t m ul k i qo’mitasining Qoraqalpog’iston Respublikasi Davlat mulki qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo’mitasining viloyatlar va Toshkent shahridagi hududiy boshqarmalari huzurida davlat unitar korxonalari shaklida davlat mulkini Budjet tashkilotlari yuqorida keltirilgan manbalar bo’yicha budjetdan tashqari mablag’lardan foydalanadi. Ya'ni har bir manba bo’yicha alohida shaxsiy hisobvaraqlar belgilangan tartibda moliya organlari tomonidan ochiladi va g’azna dasturiga kiritiladi. Moliya organlari tomonidan budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari uchun hisobvaraqlari quyidagi hujjatlar asosida ochiladi: a) moliya organi rahbari yoki uning o’rnini bosuvchi shaxsning ruxsat beruvchi yozuvi qo’yilgan budjetdan mablag’ oluvchining arizasi. Agar, budjetdan mablag’ oluvchi bir vaqtning o’zida yuridik shaxs maqomiga ega bo’lmagan, quyi budjetdan mablag’ oluvchilar uchun budjet mablag’larini taqsimlovchi bo’lsa, tegishli shaxsiy hisobvaraqlar ochish uchun bir nusxada ariza, unga ilova qilib xizmat ko’rsatiladigan quyi budjetdan mablag’ oluvchilarning ro’yxati taqdim etiladi. b) budjetdan tashqari mablag’larning tushumlari va xarajatlari limiti ko’rsatilgan (tushumlari va mablag’larning xarajat qilinish yo’nalishlari limitlanmagan byudjetdan tashqari mablag’lari bundan mustasno) tegishli smeta xarajatlarining nusxasi. Bunda, yuridik shaxs maqomiga ega bo’lmagan, quyi budjetdan mablag’ oluvchilar xarajatlarining o’rnatilgan tartibda hisobini yurituvchi va xizmat ko’rsatuvchi budjetdan mablag’ oluvchilar uchun, xizmat ko’rsatilayotgan quyi budjetdan mablag’ oluvchilarning budjetdan tashqari xarajatlari hisobini yuritish uchun (budjet tasnifi xarajatlarining har bir paragrafi bo’yicha tuzilgan umumiy xarajatlar smetasi asosida) hisobvaraqlar ochiladi. Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari bo’yicha shaxsiy hisobvaraqlarini ochish uchun ilgari budjet mablag’lari bo’yicha hisobvaraqlarni ochish uchun taqdim etilgan imzo namunalari kartochkalari ishlatiladi. Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari shaxsiy hisobvaraqlarining unikal raqami yigirma yetti razryaddan iborat bo’lib: 10 - budjetdan tashqari mablag’lar manbaalari bo’yicha alohida shahsiy hisob varaqalarida aks ettirilishi; - budjetdan tashqari mablag’lar tushumi hamda ular hisobiga xarajatlarni budjet tasnifi asosida aks ettirilishi; - budjetdan tashqari mablag’lar smetalar asosida xarajat qilinishi; - budjetdan tashqari mablag’lardan foydalanishda qat'iy qonunchilik talablariga amal qilish. Budjetdan mablag’larni taqdim etishning metodlari budjetdan moliyalashtirishning muhim elementi bo’lib hisoblanadi. Ularning yordamida moliya organlari budjetda ko’zda tutilgan tadbirlarni pul mablag’lari bilan ta’minlaydi, pul mablag’laridan foydalanishda yuqoriroq natijalarga erishish uchun mablag’larni qayta o’zgartirib taqdim etishni amalga oshiradi, moliyaviy resurslarni taqsimlashda tarkib topayotgan proportsiyalarni tartibga soladi. Davlat tomonidan moddiy ishlab chiqarish sohasi va uy-joy-kommunal xo’jaligiga qilinadigan xarajatlar mamlakat iqtisodiyotini moliyalashtirish xarajatlariga kiradi. Bunda budjet mablag’lari vazirliklar, idoralar va korxonalarga ishlab chiqarishni kengaytirish bo’yicha xarajatlarga (kapital qo’yilmalarga), oddiy takror ishlab chiqarishni ta’minlashga (subsidiyalar, dotatsiyalar va transfertlar), operatsion xarajatlarga va boshqa xarajatlarga beriladi. Mamlakat iqtisodiyotini moliyalashtirish xarajatlari vazirliklar, idoralar va korxonalar bo’yicha rejalashtiriladi hamda bir vaqtning o’zida ma’lum maqsadlarga mo’ljallanganligi bo’yicha ko’zda tutiladi. Bunda budjet mablag’larining asosiy qismi iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga, ya’ni sanoat, energetika, qishloq xo’jaligi va transportga yo’naltiriladi. Budjet mablag’laridan maqsadli foydalanish nuqtai-nazaridan kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish iqtisodiyotni rivojlantirishda eng muhim ahamiyatga egadir. Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish maqsadlariga mo’ljallangan asosiy fondlarning yangilarini yaratish va harakatdagilarini kengaytirishga uchun pul mablag’larini taqdim etishga kapital qo’yilmalarni 12 Ts — bir yilga bir kv. metr uchun ijara to’lovining tayanch stavkasi; Es — bir yilga bir kv. metr uchun eng kam stavka; Kz — hududiy zonalar koeffitsienti; Kq — qurilish turi bo’yicha koeffitsient (alohida turgan bino, qo’shimcha qurilgan bino, binoning yuqori qismi, cherdak, boloxona, yarim yerto’la, yerto’la); Kh — tutashib ketgan hududdan foydalanish koeffitsienti; Ko — tijorat maqsadlarida foydalanishda qulaylik koeffitsienti (asosiy avtotransport yo’llari bo’ylab joylashish, ikkinchi darajali avtotransport yo’llariga chiqishda joylashish va boshqalar). Binolar va inshootlar bo’yicha ijara to’lovi stavkasi O’zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi taqdim etgan hamda Moliya vazirligi va Iqtisodiyot vazirligi bilan kelishilgan ijaraning eng kam stavkalari hisob-kitobi asosida tegishlicha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan tasdiqlangan eng kam stavkalardan kam bo’lishi mumkin emas. Binolar va inshootlar bo’yicha ijara to’lovining eng kam stavkalari hisob- kitoblari O’zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi tomonidan har yili 1 noyabrgacha tayyorlanadi hamda kelishish uchun O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Iqtisodiyot vazirligiga taqdim etiladi, ular o’n ish kuni mobaynida ularni kelishadilar yoki qayta ishlash va keyinchalik O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Iqtisodiyot vazirligining mulohazalari va takliflari olingan sanadan boshlab o’n ish kunidan ortiq bo’lmagan muddatda kelishishga kiritish uchun O’zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasiga qaytaradilar. Joriy yilning 15 dekabridan kechikmay binolar va inshootlar bo’yicha ijara to’lovi eng kam stavkalarining kelishilgan hisob-kitoblari O’zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi tomonidan tegishli ravishda Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklariga tasdiqlash uchun yuboriladi. Mol-mulkning boshqa turlari uchun ijara to’lovi stavkasi: A ksariyat aholi ongida ta’lim, va ayniqsa, sog’liqni saqlash xizmatlarining bepul taqdim etilishi kerak, degan stereotiplar mustahkam o’rnashgan, bu esa budjet tashkilotlarini pullik asosga o’tkazish jarayonida aholi tomonidan no r o z i l i k l ar g a o l i b k el m oqda, l e k in b o z o r i q t i s od i y oti t al a b la r i , qo l a v er s a, « pu l l i k narsa qadrli bo’ladi» degan naqldan kelib chiqib, budjetning chegaralanganligi sharoitida budjet tashkilotlarining ortib borayotgan ehtiyojlarini faqat davlat mablag’lari hisobiga qoplashning ob’ektiv tarzda imkoni yo’qligini tushunib yetish vaqti keldi. Hozirgi kunda budjet tashkilotlarining barcha budjetdan tashqari daromadlari barcha soliqlar va majburiy to’lovlardan ozod etilganligini e’tirof etgan holda, budjet tashkilotlarining tijorat faoliyatlarini davlat bundan keyin ham rag’batlantirib borishi maqsadga muvofiq. Budjet tashkilotida shunday muhitni yaratish kerakki, budjet tashkiloti tomonidan ko’rsatilayotgan xizmatlar natijasidan unda ishlayotgan ko’p sonli xodimlarning shaxsiy manfaatlari emas, tashkilot manfaatlari ustuvor bo’lishi lozim, deb hisblaymiz. - budjet tashkilotlari xarajatlarini moliyalashtirish manbalari va unda budjetdan tashqari manbalarning ahamiyatini o’rganish; - budjet tashkilotlari budjetdan tashqari mablag’larini shakllantirish amaliyotini tahlil etish; - budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’laridan foydalanish amaliyotini tahlil qilish; - budjet tashkilotlari faoliyatini yaxshilash va budjet mablag’laridan foydalanishni takomillashtirish masalalarini tadqiq etish; - budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’larini shakllantirishni kengaytirish yo’nalishlarini tadqiq etish; - izlanishlar asosida budjet tashkilotlarida budjetdan tashqari mablag’larni jalb qilish va ulardan foydalanishni takomillashtirishga qaratilgan takliflar ishlab chiqish. 5 2-rasm. Budjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg’armasi mablag’larining shakllanish manbalari 7 Budjet Kodeksining 61- va 81-moddalarida ham Tibbiyot muassasalarini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasining shakllanish manbalari va ishlatish yo’nalishlari aniqlashtirilgan (1-jadval). 1-jadval Tibbiyot muassasalarini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasini shakllantirish va uning mablag’larini sarflash 8 Tibbiyot muassasal ari guruhlari Jamg’armaning shakllanish Manbalari Jamg’arma mablag’larini sarflash yo’nalishlari moddiy rag’batlan - tirish moddiy- texnika bazani 7 O‘zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining 11-bob, 60-moddasi asosida tayyorlandi. 8 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 21 dekabrdagi «Tibbiyot xodimlari mehnatiga haq to‘lashning takomillashtirilgan tizimini tasdiqlash to‘g‘risida»gi 276-sonli qarori ilovasiga ko‘raBudjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg’armasi budjet tashkilotlariga yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ko‘rsatiladigan homiylik (hayriya) yordamitashkilot balansida turgan vaqtincha foydalanilmyotgan mol-mulkni boshqa tashkilotlarga ijaraga berishdan olinadigan mablag‘larning bir qismibudjet tashkilotlari faoliyati turi bo‘yicha tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotishdan daromadlar belgilangan tartibda budjet tashkilotlari tasarrufida qoldiriladigan mablag‘larhisobot choragining so‘nggi ish kuni oxirida xarajatlar smetasi bo‘yicha tejalgan mablag‘lar, bundan kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish uchun nazarda tutilgan mablag‘lar mustasnoM ablag’larning shakllanish manbalari maqomiga ega bo’lgan faoliyatdagi tashkilotlarga qo’shimcha ravishda 2000 yildan boshlab bir qator budjet tashkilotlari va muassasalariga yuridik shaxs maqomi berilgan. Bular: Maorif sohasida:  kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, bolalar uylari;  umumta’lim maktablari, gimnaziyalar, litseylar, maktablararo o’quv- ishlab chiqarish kombinatlari – o’quvchilar kontingenti 400 kishidan kam bo’lmasa;  internatlar – o’quvchilar kontingenti 200 kishidan kam bo’lmasa;  maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari – bolalar kontingenti 350 kishidan kam bo’lmasa;  viloyat va tuman (shahar) ahamiyatiga molik maktabdan tashqari muassasalar; Sog’liqni saqlash sohasida:  kasalxonalar (ixtisoslashtirilgan markazlar bilan), tug’ruqxonalar, tibbiy- sanitariya qismlari, dispanserlar, shifoxonalar;  bolalar uylari, bolalar sanatoriylari, kattalar uchun sil kasalliklari sanatoriylari;  tajriba tariqasida ochilgan qishloq vrachlik punktlari. O’ z b e k i s to n R e s p u b l ik a s i Pre z i d e n t i ni ng 2 0 0 7 y il 2 6 f e v r al « X alq ta ’ li m i muassasalarini moliyalashtirish mexanizmini takomillashtirish to’g’risida»gi Farmoni ijrosini ta’minlash doirasida barcha turdagi ta’lim muassasalariga ularning kontingentidan (o’quvchilar, bolalar, tarbiyalanuvchilar sonidan) qat’iy nazar yuridik shaxs maqomi berildi. Budjet tashkilotlarini moliyalashtirish shartlari va ularning budjet hisobini yuritish tartibi budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Davlat budjetidan va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlaridan mablag’lar oladigan yuridik yoki jismoniy shaxs budjet mablag’lari oluvchidir. Budjet mablag’lari 15 1. O’zbekıston respublıkasıda budjet tashkılotlarınıng budjetdan tashqarı mablag’larını shakllantırıshnıng tashkılıy-huquqıy asosları Davlat budjetiga to’lanadigan soliqlar, yig’imlar va boshqa majburiy to’lovlar yagona g’azna hisobvarag’iga kiritilib, ularga tegishli respublika budjeti, Qoraqalpog`iston Respublikasi budjeti, mahalliy budjetlar, davlat maqsadli jamg’armalari daromadlarida aks ettiriladi. Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari yagona g’azna hisobvarag’iga kiritilib, ular mazkur tashkilotlarning daromadlarida aks ettiriladi. Davlat budjetiga chet el valyutasida to’lanadigan soliqlar, yig’imlar va majburiy to’lovlar, shuningdek budjet tashkilotlarining chet el valyutasida tushadigan budjetdan tashqari mablag’lari G’aznachilikning bankdagi valyuta hisob varaqlariga kiritiladi. Budjetni g’azna ijrosiga o’tilishi budjet mablag’lari bilan birga budjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlarning budjetdan tashqari mablag’lari ham to’laligicha g’azna ijrosiga qamrab olindi. Davlat budjeti ijrosining G’aznachilik tizimi joriy qilinib, bujet daromadlari va xarajatlarining ijrosi kassa usulida amalga oshirilishi mablag’larni samarali va maqsadli sarflash hamda nazorat qilish imkoniyatini bermoqda. Budjet tashkilotlari xarajatlarining to’lovi g’aznachilik orqali amalga oshirilib, budjet mablag’larini ortiqcha band qilmaslikni ta’minlamoqda. Islohotlarni amalga oshirish davomida budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari ham g’aznachilikka qamrab olinib uning kassa ijrosi ham g’aznachilik tomonidan amalga oshirilmoqda. Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’larining tashkilot shaxsiy hisobraqamiga kelib tushishi va sarflanishi kassa usulida g’aznachilikda hisobga olinadi. Budjet tashkilotlarida esa budjetdan tashqari mablag’larning tashkilot shaxsiy hisobraqamiga kelib tushishi va sarflanishi kassa va hisob usulida aks ettiriladi. Budjet tashkilotlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 6 mustah- kamlash I guruh  tibbiyot tashkilotiga ajratiladigan byudjet mablag’lari umumiy hajmining 5 foizigacha bo’lgan miqdorda byudjetdan ajratiladigan mablag’lar;  faoliyat ixtisosligi bo’yicha tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan daromadlar;  hisobot choragining so’nggi ish kuni oxirida xarajatlar smetasi bo’yicha tejalgan mablag’lar;  tibbiyot tashkiloti balansida turgan mol-mulkni ijaraga berishdan olingan mablag’larning bir qismi;  belgilangan tartibda byudjet tashkilotlari tasarrufida qoldiriladigan mablag’lar;  homiylikdan olingan mablag’lar 25 % 75 % II guruh 35 % 65 % III guruh 40 % 60 % IV guruh 50 % 50 % Tibbiyot muassasalarini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasi quyidagi manbalar hisobiga shakllantiriladi:  tibbiyot tashkilotiga ajratiladigan budjet mablag’lari umumiy hajmining 5 foizigacha bo’lgan miqdorda budjetdan ajratiladigan mablag’lar; Foydalanılgan adabıyotlar ro’yxatı Normativ xuquqiy xujjatlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – 2023 yil 01 may. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022 — 2026 yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” 3. O’zbekiston Respublikasining “Mexnat kodeksi” 2023 yil 30 aprel 4. O’zbekiston Respublikasining «Byudjet kodeksi 2013 yil 26 dekabr 5. O’zbekiston Respublikasining “Soliq kodeksi” 2019 yil 30 dekabr) 6. O’zbekiston Respublikasining “Buxgaltetriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni. 2016 y. 13 aprel 7. «Davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqalar tayinlash va tartibi to’g’risida Nizom» O’z.R. AV. tomonidan 2002 yil 8 mayda № 1136-son bilan ruyxatdan o’tgan 8. “O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetida turuvchi tashkilotlarning xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risida” Nizom 2010 yilda № 2634-son bilan ro’yxatdan o’tgan. 9. “Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Yo’riqnoma O’z.R AV. tomonidan 2010 yil 22 dekabrda № 2169-son bilan ro’yxatdan o’tgan; maqsad optimal baholardan sifatli mahsulotlarni xarid etishdan iboratdir. Baholar optimalligi va budjet mablag’laridan maqsadli foydalanishni nazorat etish, amalga oshiriladigan xaridning yuqori samarasini ta’minlovchi muhim omil hisoblanadi. Baholar monitoringi tizimidagi mavjud muammolar sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: • tovarlar va xizmatlar bahosi to’g’ risida tizimlashgan tarzda axborot olishning yetishmasligi (ayniqsa respublika hududlari bo’yicha); • mavjud baholar monitoringi tovarlarning assortimenti (sifati, texnik va boshqa muhim tavsiflari)ni hisobga olmaydi; • baholar monitoringi amalga oshirishda transport xarajatlarini hisobga olishni tartibga soluvchi mexanizm yetishmaydi; • ayrim oziq-ovqat mahsulotlari bo’yicha monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasi tomonidan taqdim etilgan baholar, joylarda o’rnatiladigan baholar bilan keskin farqlanadi. Bugungi kunda O’zbekistonda budjet jarayonida o’rta muddatli rejalashtirish mexanizmini joriy qilishga dastlabki urinishlar bo’layotganligini va budjet xarajatlarining natijaviyligini ta’minlovchi nazorat qilish mexanizmining endigina shakllanayotganligini e’tirof etish lozim. Iqtisodiyotni markazdan turib boshqarish hukm surgan mamlakatlarda boshqa qator g’arb davlatlari kabi, budjetni tayyorlashda «xarajatli budjet» usulidan (zatratniy metod) foydalanib kelingan. «Xarajatlarga asoslangan budjetni tuzish» usuli resurslarni rejalashtirish va taqsimlashning shunday bir usulidirki, bunda resurslar va ularni sarflashdan erishiladigan natijaviylik juda kuchsiz bo’lib hisoblanadi, chunki xarajatlar usulida asosiy e’tibor mavjud resurslarga qaratiladi. O’ z na v ba ti da, « na t i j a g a q a ra ti lg a n b u dj etl a s ht ir is h » st r at e gi k m a q s a d v a vazifalarni asosiy maqsad qilib o’z oldiga qo’yadi, davlat tashkilotlari faoliyatlari natijasidan ijtimoiy-iqtisodiy natijalar kutadi. Bu esa barcha resurslarni ma’lum bir dasturlar orqali sarflanishi orqali amalga oshir Budjetlashtirish tartib-qoidalari to’g’ risidagi qonun hujjatlari; 1. Moliya organlari (Iqtisodiyot va moliya vazirligi) dasturlarini oluvchi budjet tashkiloti maqomiga ega bo’la olmaydi. Budjet mablag’lari oluvchini Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari mablag’lari hisobidan moliyalashtirish shartlari budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Budjet mablag’larini taqsimlovchi — o’z tasarrufida O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan mablag’ oladigan tashkilotlarga ega bo’lgan yuridik shaxs, shuningdek O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtiriladigan budjet tashkiloti yoki budjet mablag’lari oluvchidir. Budjet tashkilotlarining faoliyatini yuritishi, ularni moliyalashtirish masalalari shuningdek, ularni budjetdan tashqari mablag’larini shakllantirish va rasmiylashtirish bilan bog’liq tashkiliy huquqiy asos quyidagi me’yoriy xujjatlar bilan tartibga solinadi. Budjet tashkilotlari moliya tizimining noishlab chiqarish tarmoqlaridagi muassasalardir. Noishlab chiqarish soxasi, bu iqtisodiyotning moddiy boyliklar ishlab chiqarmaydigan tarmoqlar majmuidir. Ularga: boshqarish, maorif, madaniyat va boshqa jamoat tashkilotlari kiradi. Ular shaxsiy yordam va ijtimoiy xizmat ko’rsatishadi. Noishlab chiqarish soxasida ham turli xarakterga ega bo’lgan moliyaviy munosabatlar vujudga keladi va ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:  tarmoq yoki muassasani (tashkilotni) o’zini budjet bilan orasidagi pul munosabatlari. Ular asosida budjet mablag’lar hisobidan tarmoq pul fondlari tashkil etiladi (ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat va boshqalar). T‗olov asosida ishlatayotgan tashkilotlar, budjetga belgilangan to’lovlarni o’tkazishlari mumkin;  yuqori boshqaruv organlari bilan, ularga qarashli muassasalar (tashkilotlar) orasida, hamda oxirgilarni ichida vujudga kelayotgan munosabatlar. Ular, xo’jalik sub’ektlarni ixtiyorida tarmoq fondlari bilan foydalanish, maqsadli pul fondlarni tashkil etish bilan birga sodir bo’ladi, masalan ish xaqi, kapital ta’mirlash va x.k. Muassasalar va tashkilotlar ichida, ish xaqi va iqtisodiy rag’batlantirish fondini tashkil etish va sarflash, hamda pul mablag’larni maqsadli 16 yo’nalishlar bo’yicha qayta taqsimlash bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy munosabatlardir;  turli tarmoqlar bilan xo’jalik sub’ektlar o’rtasida vujudga kelayotgan pul munosabatlari, shular ichida budjetdan tashqari fondlarni tashkil etish va foydalanish bilan bog’liq bo’lib ijtimoiy sug’urta, pensiya va x.k.;  xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan xizmatni iste’mol qiluvchilar va xomiylar o’rtasidagi pul munosabatlari. Ular asosida nomoddiy ishlab chiqarish sohadagi muassasalar va tashkilotlarning moliyaviy manbalari tashkil etiladi. Nomoddiy ishlab chiqarish ham, moliyani tashkil etilishiga ta’sir etadi va birinchi o’ziga xos xususiyati bo’lib, moliya jismoniy va yuridik shaxslarga xizmat ko’rsatish jarayonini ifoda etadi. Xizmat ko’rsatishni turli-tumanligi va iste’molchilarga ularni taqdim etish xarakteri bir turda bo’lmasligi noishlab chiqarish sohasidagi muassasalarni va tashkilotlarni, to’lov yoki to’lovsiz ishlashga imkon yaratadi. Bu pul fondlarni tashkil etish tartibiga va manbalariga, ularni foydalanish printsiplari va yo’nalishlariga ta’sir etadi. Noishlab chiqarish sohadagi muassasalar va tashkilotlarning moddiy asosi bo’lib, tovar ishlab chiqarish sharoitida natural-moddiy va qiymat shakliga ega bo’lgan, noishlab chiqarish fondlaridir. Shu fondlarni olish, yangilash, kengaytirish va ishlatish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar, moliyaviy munosabatlarni ifodalaydi. 2. Budjet tashkılotlarınıng budjetdan tashqarı mablag’larını shakllantırısh va ulardan foydalanısh amalıyotı Budjet tashkilotlari budjet mablag’lari doirasida faoliyat yuritish bilar bir qatorda, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalarini shakllantirish va ulardan foydalanish huquqiga ega. O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksi bilan belgilab qo’yilishicha, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan manbalardan budjet tashkiloti tasarrufiga kelib tushadigan mablag’lar hisobidan shakllantiriladi 12 . Budjet Kodeksining 60-moddasiga muvofiq, budjet tashkilotlarining b u d j e t d a n ta sh qa r i qo’ s h i m c h a da r o m a d lari « B ud j et t a s hk i l o t i n i n g r i vo jl a nt i r is h 17 berishning eng ko’p muddatlaridan oshmaydigan muddatlarga belgilangan tartibda uzaytiriladi. Ushbu eng ko’p muddatlar tugagach davlat mulki ijaraga umumiy asoslarda beriladi. Har bir ijara shartnomasi bo’yicha buyurtmanomalar ijaraga beruvchi tomonidan foydalanilmayotgan davlat mulkini ijaraga berish to’g’risida e’lon berilgandan keyin birinchi buyurtmanoma ro’yxatdan o’tkazilgan sanadan boshlab, har bir buyurtmanomaga tartib raqami berilgan hamda buyurtmanoma berilgan sana va vaqt ko’rsatilgan holda, besh ish kuni mobaynida maxsus daftarda ro’yxatdan o’tkaziladi. Ko’rsatib o’tilgan muddat tamom bo’lgandan keyin tushgan talabnomalarni (buyurtmanomalarni) ko’rib chiqish ikki ish kunidan oshmaydigan muddat mobaynida amalga oshiriladi. Talabgorlar (talabgor) talabnomalarni (buyurtmanomalarni) ko’rib chiqishda qatnashishi mumkin. Buyurtmanomalarni ko’rib chiqishda qatnashmagan talabgor ko’rib chiqish natijalari to’g’risida yozma ravishda (faks, elektron pochta, pochta orqali) xabardor qilinadi. Talabgorlarning buyurtmanomalarini ko’rib chiqish balansda saqlovchi va tegishlicha Qoraqalpog’iston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasining viloyatlar va Toshkent shahridagi hududiy boshqarmalari vakillari ishtirokida ijaraga beruvchi huzurida tashkil etiladigan Komissiya tomonidan ko’rib chiqiladi, ko’rib chiqish natijalari bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi. Komissiya ishi reglamenti O’zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi tomonidan belgilanadi. Ikki va undan ortiq talabgorlardan takliflar tushgan taqdirda ijara shartnomasi ijaraning belgilangan shartlariga rioya qilingan holda ijaraga berilayotgan davlat mulki uchun ijara to’lovining eng ko’p miqdorini taklif etgan talabgor bilan tuziladi. Talabgorlarning takliflari teng bo’lgan taqdirda ijara shartnomasi, agar talabgorlardan biri buyurtmanomalarni ko’rib chiqish jarayonida ijara to’lovining O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI “________________________________________________________” KAFEDRASI “ _______________________________________________________________ ” FANIDAN KURS ISHI Маvzu: Budjet tashkilotlari va muassasalarini moliyalashtirish mexanizmi Bajardi: Qabul qildi: TOSHKENT – 20 23 Hisobotlar shaffofligi (ko‘zlangan natijalar hisobotida bo‘ladimi?)Budjetning haqqoniyligi (ko‘zlangan maqsadga erisha oladimi?) 2–rasm.Budjet tizimlari va ularning ko’rsatkichlari 10 Taqsimlangan mablag’larning ijtimoiy-iqtisodiy samarasi - xarajatlar doim ham samarali bo’lishi uchun (texnik samaradorlik, budjet mablag’larining samarali taqsimlanganligi, texnik samaradorlik nuqtai nazaridan), ammo umumiy dasturni amalga oshirishda barcha jihatlarning ko’zlangan natijalar bera olishligi zarurdir. Ko’rinib turibdiki, har bir budjet tizimi va ularning ko’rsatkichlari natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimini to’ldiradi. Buning sababi, O’zbekistonda bugungi kunda budjet parametrlarini ishlab chiqishda normativ asoslarda va o’tgan yilgi budjet parametrlaridan foydalanilgan holda ish ko’riladi. Aynan natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimini joriy qilinishining dastlabki boschiqlarida ana shu tuzilmani qo’llash maqsadga muvofiqdir. Shu bilan bir qatorda, davlat xarajatlarini yo’naltirilgan faoliyatlarni baholash maqsadida bir necha tarmoqlardagi savollar bilan to’qnash kelishi tabiiydir. Quyidagi tuzilmada bir necha tarmoqlar keltirilib asosiy savollari qo’yilgan: 3-rasm. Davlat xarajatlari va moliyaviy hisobotning baholash 10 Ilmiy izlanishlar natijasida jahondagi bir qator yetakchi davlatlarning amaliyotini o‘rganish asosida muallif tomonidan tuzilgan Faoliyatlarni boshqarish mezonlari Axborot oqimi (qabul qilingan va ko‘zlangan maqsadlar (davlat qarorlari bilan birgalikda moliyaviy daromad va xarajatlar) bilan muvofiqligi?)Umumiy moliyaviy siyosat (fiskal siyosatning barcha qirralarini nazorat qila oladimi?) Nazorat (davlat mablag‗larini sarflash bo‘yicha nazorat muvaffaqiyatli amalga oshiriladimi?)Davlat siyosatiga mosligi (davlat siyosatiga mos holda amalga oshiriladimi?) Amalga oshirilgan parametrlar Natijalar Taqsimlangan mablag‘larning ijtimoiy- iqtisodiy samarasiBudjet mablag‘larini samarali taqsimlash Natijalar Natijaviylikka yo‘naltirilgan budjetlashtirishAmalga oshirilgan budjet parametrlariga asoslangan Adabiyotlar ro’yxati 1. Mehmonov S.U., Karimova Z.X.,Tursunov A.S. Byudjet tizimi. Darslik. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018. -544 b. 2. Tuychiyev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. Byudjet hisobi. Darslik. – T.: “ Iqtisod-Moliya ” 2018. 428 b. 3. Tuychiyev A.J., Ostonokulov A.A., Ibragimov K.Sh., Tursunov A.S. Byudjet tashkilotlarida byudjet hisobi. Darslik. – T.: “ Iqtisod-Moliya ” 2019. 329 b. 4. Tuychi y ev A.J., Ibragimov K.Sh.Byudjet hisobot i. O’quv qo’llanma. “ Iqtisod- Moliya ”. – T.: 2018. 254 b. 5. Tashmuxamedova D. Byudjet g’azna ijrosi. O’quv qo’llanma.- T.: “Iqtisod- Moliya”, 2019. 440 b. 6. Жуклинец И.И. Бухгалтерский учет в бюджетных учреждениях: учебник и практикум для бакалавриата и магистратуры. -М.: Издательство Юрайт, 2016. С.504 7. Опарина С.И., Кришталева Т.И., Гурко А.И. Бюджетный учет и отчетность. Учебник и практикум для бакалавриата и магистратуры. - М.: Издательство Юрайт, 2016. С.347 8. Коренкова С.И. Бюджетный учет и отчетность. Учебное пособие для вузов. –М.: Издательство Юрайт, 2019. С.195 Internet saytlari 9. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi Hukumat portali 10. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi 11. www.mf.uz–O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy veb-sayti 12. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Dav lat statistika qo’mitasining rasmiy veb sayti maqomiga ega bo’lmagan budjet tashkilotlari ham faoliyat yuritib kelmoqda. Ularga tegishli davlat boshqaruv organlari (bosh bo’linma sifatidagi budjet tashkiloti) huzuridagi markazlashtirilgan buxgalteriyalar va tegishli hokimiyatlarning buxgalteriyalari tomonidan xizmat ko’rsatiladi (masalan, tuman madaniyat bo’limiga qarashli markaziy kutubxonalar tizimi, tegishli hokimiyatlar bo’linmalariga qarashli veterinariya uchastkalari va punktlari va sh.k.). Davlat budjeti hisobiga mablag’ bilan ta’minlanadigan tarmoqlarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, budjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash mexanizmini takomillashtirish, budjet mablag’laridan samarali va aniq foydalanish maqsadida 1999 yil 3 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 414-son Qarori qabul qilindi. Mazkur Qaror 2000 yil 1 yanvardan boshlab budjet tashkilotlari xarajatlarini mablag’ bilan ta’minlashning yangi tartibini belgilab berdi. U quyidagilarni nazarda tutadi:  budjet mablag’laridan tejab, samarali va aniq foydalanish hamda budjet intizomini mustahkamlash uchun budjet tashkilotlari rahbarlarining mustaqilligini kengaytirish va mas’uliyatini oshirish; budjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash mexanizmini soddalashtirish va budjet mablag’laridan foydalanishda yuqori natijalarga erishish maqsadida mavjud mablag’larni oqilona taqsimlash uchun imkoniyatlar yaratish;  ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlarni, ish haqiga qo’shimchalar, kapital qo’yilmalar va boshqa xarajatlarni guruhlagan holda bir satrda mablag’ bilan ta’minlash usulida budjet tashkilotlarini normativlar bo’yicha (faoliyat turiga ko’ra) mablag’ bilan ta’minlashning yangi tartibini joriy etish;  budjetdan mablag’ bilan ta’minlashni budjet tashkilotlarining faoliyat turi bo’yicha tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish faoliyatini kengaytirish bilan birga qo’shib olib borish;  budjet tashkilotlari xodimlari mehnatini rag’batlantirish, ular faoliyati samaradorligini oshirish va kadrlarning o’rnashib qolishi uchun shart-sharoitlar yaratish. Mazkur Qarorning to’liq ijrosini ta’minlash maqsadida yuridik shaxs 14 ijaraga berish markazlari tashkil etilgan. Ijaraga berilishi qonun hujjatlariga zid bo’lmagan korxonalar, binolar, inshootlar yoki ularning qismlari, asbob-uskunalar, transport vositalari shaklidagi davlat mulki va boshqa mol-mulk ijaraga berilishi mumkin. Davlat mulki ularga nisbatan ijaraga beruvchida: - ilgari tuzilgan davlat mulki ijarasi shartnomalari bo’yicha majburiyatlar bajarilmaganligi; - ularning muomalaga layoqatsizligi yoki muomala layoqati cheklanganligi (jismoniy shaxslarga nisbatan) to’g’risida ishonchli ma’lumot mavjud bo’lgan shaxslarga ijaraga berilmaydi. Agar ijaraga berish natijasida balansda saqlovchining ishlab chiqarish va moliyaviy ko’rsatkichlari yomonlashsa yoki budjetdan moliyalashtirishning nazarda tutilgan limitlaridan ortiq bo’lsa, davlat mulki ijaraga berilishi mumkin emas. Ko’rsatib o’tilgan holatlar yuqori turuvchi tashkilot yoki muassis (mavjud bo’lganda) bilan kelishgan holda balansda saqlovchi tomonidan hujjatlar bilan asoslanishi kerak. Ijaraga berilgan davlat mulki (uning bir qismi), shuningdek davlat mulkini (uning bir qismini) ijaraga olish bo’yicha ijaraga oluvchining huquqi o’zgaga berilishi, garovga qo’yilishi yoki boshqacha tarzda ijaraga oluvchi tomonidan uchinchi shaxslarga o’tkazilishi mumkin emas. Ijaraga oluvchi ijaraga olingan davlat mulkini uchinchi shaxslarga, shu jumladan sub ijara shartlarida berishga haqli emas. Ijaraga oluvchi mol-mulkni soz holatda saqlashi, o’z hisobidan joriy ta’mirlashi va mulkni saqlash bo’yicha xarajatlarni qoplashi shart. Davlat mulki ijarasining eng ko’p muddati besh yilni tashkil etadi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan holatlar bundan mustasno. Binolar va inshootlar bo’yicha ijara to’lovini (ijara to’lovining tayanch stavkasi) hisoblab chiqish quyidagi tarzda aniqlanadi 9 : bunda: Ts=Es*Kz*(Kq+Kh+Ko) (1) 9 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 8 apreldagi «Davlat mulkini ijaraga berish tartibini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi 102-son qarori jamg’armasi» deb nomlangan jamg’armada jamlanadi. Bu jamg’armani shakllantirish quyidagi manbalar hisobidan amalga oshiriladi:  hisobot choragining so’nggi ish kuni oxirida xarajatlar smetasi bo’yicha tejalgan mablag’lar, bundan kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish uchun nazarda tutilgan mablag’lar mustasno;  faoliyat ixtisosligi bo’yicha tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan daromadlar;  budjet tashkiloti balansida turgan mol-mulkni ijaraga berishdan olingan mablag’larning bir qismi;  belgilangan tartibda budjet tashkilotlari tasarrufida qoldiriladigan mablag’lar;  homiylikdan olingan mablag’lar. Budjet tashkilotining rivojlantirish jamg’armasiga budjet tashkilotlarining tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan daromadlari tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan tushgan tushumlar va ularni ishlab chiqarish bo’yicha xarajatlar o’rtasidagi ijobiy farq sifatida aniqlanadi. Shuningdek, davlat tibbiyot muassasalarida ham budjetdan tashqari mablag’lar hisobidan Tibbiyot muassasalarini moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasi shakllantiriladi. Ushbu jamg’arma mablag’larini shakllantirish manbalari hamda ishlatish yo’nalishlari O’zbekiston Respublikasi V az i r l ar M a hka m a s i n in g 2 021 y il 21 d e k a br d a g i « T ib b i y ot x o d i m lari m e h n a t i ga haq to’lashning takomillashtirilgan tizimini tasdiqlash to’g’risida»gi 276-sonli qaroriga muvofiq belgilab berilgan. 18 islohotlarining natijalariga bevosita ta’sir etadi. Bular NYB tizimining tarkibiy elementlari bo’lib, ular 3 guruhga bo’linadi. Natijaviylikka yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimining asosiy elementlari bo’lib, ular quyida keltirilgan: 1. Strategik rejalashtirish: - maqsad va vazifalarni aniqlashtirish;- maqsad va vazifalarni amalga oshirish ko’rsatkichlari ro’yxati; - talablar qo’yish: ob’yektivlik, o’lchovlilik, adekvatlik, vaqtga moslik, ko’rsatkichlarning chegaraviyligi; - maqsad va vazifalarni muhimligi nuqtai nazaridan tabaqalashtirish; - ko’zlangan maqsad va vazifalarni amalga oshirishning kompleks chora- tadbirlari. 2. Moliyaviy boshqaruv va monitoring tizimi: - dasturlarni amalga oshirishda o’rta muddatli budjedlashtirish; - ko’rsatiladigan bir birlik xizmat tannarxining hisob-kitobi; - davlat xaridlarining umumiy tizimi; - budjet mablag’laridan foydalanish nazorati; - moliyaivy va boshqaruv hisobi tizimi; - aktivlarni boshqarish tizimi; - ic hk i a ud it ti z i m i ( « sa m ara l i a u di t »); 3. Natijalarni boshqarish: - ko’rsatkichlar monitoringi; - kamchiliklarni nazorat qilish; - umumiy holdagi kamchiliklarning sabablarini oydinlashtirish; - vaziyatni o’nglash maqsadida (moliyaviy va boshqaruv sohasida) tezkor (operativ) chora-tadbirlarni ishlab chiqish; - muqobil dasturlarni ishlab chiqish; - erishilgan natijalar doirasida ma’muriy, boshqaruv va moliyaviy qarorlar qabul qilish. Budjet tizimida budjet klassifikatsiyasi muhim tarkibiy qism hisoblanadi. Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish amaliyotida ham budjet klassifikatsiyasi o’ziga xoslik kasb etmasada qolgan budjet tizimlaridan, ammo tarkiban farqlarga ega. Aytib o’tish kerakki, budjet klassifikatsiyasi bevosita budjet tizimini tartibga solishda muhim ahamiyatga ega. Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish tizimining budjet klassifikatsiyasi quyidagicha tasniflanadi: 1. Iqtisodiy klassifikatsiya (ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, moliya va boshqalar); 2. Funktsional klassifikatsiya (ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, marifiy, ta’lim, mudofaa, sport va boshqalar); 3. Moliyalashtirish manbalari klassifikatsiyasi (soliqli daromadlar, soliqsiz daromadlar, tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) pul mablag’lari); 4. Tashkiliy tuzilish klassifikatsiyasi (davlat budjeti daromadlari va xarajatlari, respublika budjeti daromadlari va xarajatlari, mahalliy budjetlar daromadlari va xarajatlari); 5. Dasturni amalga oshirish va investitsiyalash faoliyatiga ko’ra (qisqa, o’rta va uzoq muddatli; ichki mablag’lar yoki xorijiy investitsiyalar ishtirokida va boshqalar). Ma’lumki, davlat budjetining bir qator funktsiyalari mavjud. Jumladan: 1. Taqsimlash funktsiyasi; 2. Nazorat funktsiyalari. Bugungi kunda ko’pgina iqtisodiy adabiyotlarda davlat budjetining rag’ batlantirish funktsiyasiga ko’p urg’u berilmayapti. Buning sababi, ko’pgina davlatlarda surunkali budjet defitsiti yuzaga kelishi bilan davlat moliyasining inshootlari 270 ish kuni va 8 soatlik ish kuni hisobidan kelib chiqib ijara to’lovining soatbay stavkasi to’langan holda ijaraga berilishi mumkin. Ijaraga beruvchi davlat mulkini ijaraga berish maqsadida: - ijaraga berilayotgan davlat mulkini xatlovdan o’tkazadi; - ijaraga berilayotgan davlat mulkiga yuklatilgan majburiyatlarni aniqlaydi va ular haqida ma’lumot tayyorlaydi; - ijaraga berilayotgan davlat mulki ro’yxatini tuzadi; - ijara shartnomasi loyihasini, davlat mulkini ijaraga berish shartlarini, ijara ob’ekti, shu jumladan undan foydalanish shartlari to’g’risidagi ma’lumotlarni va boshqa zarur axborotni tayyorlaydi; - ijaraga berilayotgan davlat mulki ro’yxatini e’lon qiladi; - davlat mulki ijarasiga buyurtmanomalarni qabul qiladi va ularning ro’yxatdan o’tkazilishini, maxfiyligini va saqlanishini ta’minlaydi; - potentsial ijaraga oluvchilarning (keyingi o’rinlarda talabgorlar deb ataladi) talabi bo’yicha ularga ijaraga berilayotgan mol-mulk, uning tavsiflari bilan tanishish imkoniyatini beradi; - ijaraga berilayotgan mol-mulkni tegishli xizmatlar bilan ta’minlash bo’yicha bitim loyihasini ishlab chiqadi hamda uni balansda saqlovchi hamda kommunal xizmatlar va foydalanish xizmatlari ko’rsatuvchilar bilan kelishadi (zaruriyat bo’lsa); - qonun hujjatlariga va ushbu Nizomga muvofiq boshqa funktsiyalarni bajaradi. Davlat mulki davriy nashrlarda, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi va Savdo-sanoat palatasining veb-saytlarida foydalanilmayotgan davlat mulki ijaraga berilishi to’g’risida majburiy tarzda e’lon qilish sharti bilan (chorakda kamida bir marta) ijaraga beriladi. Ijaraga oluvchi ijara shartnomasi muddatini uzaytirish to’g’risida yozma ravishda murojaat qilgan taqdirda shartnoma muddati, ushbu ijara ob’ekti bo’yicha majburiy tartibda e’lon berilmasdan, tegishli ravishda davlat mulkini ijaraga 1999 y il 3 s e nt y a b r d a gi 4 1 4 s o n li « B ud j et t a s hk i lo tla r i ni m a b l a g’ b i l a n ta’ m in l a sh tartibini takomillashtirish to’g’risida»gi qaroriga asosan budjetdan tashqari mablag’larni shakllantirishlari mumkin. 1-rasm. Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari 3 . Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag’lari g’aznachilikka qamrab olinib, ular bo’yicha alohida shaxsiy g’azna hisobvaraqlar ochiladi. Shaxsiy g’azna hisobvaraqlari ochiladigan quyidagi budjetdan tashqari mablag’lar mavjud: - to’lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblardan tushgan mablag’lar, ta’lim muassasalarida to’lov-kontrakt shaklidan tushgan mablag’lar, rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari, boshqa budetdan tashqari mablag’lar, boshqa hisobvaraqlardagi pul mablag’lari, valyuta hisobvarag`i, budjet 3 Me`yoriy xujjatlar asosida 77 Boshqa hisobvaraqlardagi pul mablag‘lari 1 To`lovlarning maxsus turlariga doir hisob- kitoblardan tushgan mablag‘lar 6 Valyuta hisobvarag`i Hisobvaraqlardagi budjetdan tashqari mablag’lar 2 Ta‘lim muassasalari- da o`qitishning to`lov- kontrakt shaklidan tushgan tushumlar 5 Budjet tashkilotining vaqtincha ixtiyorida bo`ladigan mablag‘lar 3 Budjet tashkilotini rivojlantirish jamg‘armasi mab- lag‘lari 4 Boshqa budjetdan tashqari mablag‘lar

Budjet tashkilotlari va muassasalarini moliyalashtirish mexanizmi

Купить