Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	60.1KB
Покупки	1
Дата загрузки	08 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Buxgalteriya hisobi registrlari va shakllari

moliyaviy hisobotning betarafligi; hisobot davri daromadlari va xarajatlarining
muvofiqligi; aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholanishi.
Turli mulkchilik shakllarida faoliyat yurituvchi korxonalarning vazifasi,
o'z faoliyati jarayonida mahsulot ishlab chikarishdan iborat. Bu vazifani bajarish
uchun birinchi navbatda ta'minot jarayonini bosib o'tishi, ishlab chiqarish va
undan keyin esa uni sotish jarayoniga kelishi kerak. Bu uchta bosqich har doim
bir -birlarining o'rnini egallaydi va shu bilan korxonada mablag’larning uzluksiz
aylanishini hosil qiladi.
Mablag’lar aylanishidagi asosiy bosqich - moddiy boyliklarni yaratish
jarayoni sodir bo'ladigan ishlab chikarish bosqichidir. Bu erda ishlab chikarilgan
buyumlar nafaqat tashki ko'rinishi va xususiyati bilan, balki qiymatining hajmi
bilan farq qiladigan yangi mahsulot tayyorlanadi. Yangidan tayyorlangan
mahsulot, sarflangan ishlab chikarish vositalarining xodimlar mehnati bilan
yaratilgan zaruriy va qo'shimcha mahsulotdan tashkil topgan yangi qiymatlardan
iborat bo'ladi 5
.
Ishlab chiqarish jarayonini buxgalteriya hisobida aks ettirish, birinchidan,
unga kilingan xarajatlar - sarflangan mablag’ lar, ishchi kuchi va ikkinchidan,
ishlab chiqarilgan mahsulotlar - tayyor buyumlarda qayd etiladi. Ishlab chiqarish
xarajatlari pul shaklida hisobga olinadi. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini yagona
o'lchov birligida ifodalash, tayyor mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi haqida
yig’ma ko'rsatkichni olish uchun zarur. Pul shakli bilan birgalikda, moddiy
xarajat sarflari buxgalteriya hisobida tegishli tartibda natura va mehnat
o'lchovlarda ham ko'rsatiladi. Bu o'lchovlar pulda baholash uchun asos
hisoblanib, ulardan xarajatlar hajmini boshqarish uchun foydalaniladi.
Buxgalteriya hisobi mehnat vositalari va ishchi kuchi sarfini aks ettira turib,
ishlab chiharish jarayonining boshqa tomonini anglatadigan ishlab chiqarish
iste'molini ham o'z ichiga oladi.
5 O’zbekiston Respublikasining bugalteriya hisobining milliy standarti(21 son BHMS).-T.:O’zbekiston Respublikasi
axborotnomasi ,1996.,9-son.
10

- Ho'jalik hisoblari buxgalteriya hisobida davriy va yillik
hisobotlarni nazorat qilish va tuzish uchun takozo etiladigan ko'rsatkichlar
bo’yicha aks ettiriladi;
- Oldindan ko'rsatilgan hisobvaraqdan korrespondensiyasi, tahliliy
hisob moddalari nomenklaturasi, davriy va yillik hisobotlarni tuzish uchun
takozo etiladigan ga
- Ko’rsatkichlar bilan birgalikda registrlardan foydalaniladi; -
Oylik jurnal-orderlar qo’llaniladi.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida hisob registrlari shunday
tartibda tuzilishi lozimki, bunda buxgalteriya hisobotini tuzish uchun zarur
bo'lgan ma'lumotlarni to'g’ridan-to'g’ri shu registrlarning o’zidan olish mumkin
bulsin. Buxgalteriya hisobotning hamma turlarini va jadvallarini shu hisob
registrlarining ma'lumotlari asosida qo’shimcha ishlar bajarmasdan bevosita
tuzish mumkin.
Tahliliy hisob moddalaridagi ma'lumotlarni bevosita buxgalteriya
hisoboti jad vallariga o'tkazish mumkin. Demak buxgalteriya hisobi jurnal-order
shaklining
hususiyat- laridan biri buxgalteriya hisobining bu shaklidagi hisob
registrlarining buxgalteriya hisoboti tuzishga moslashganligidir.Buxgalteriya
hisobining jurnal-order shaklida hujjatlarning aylanishi tezlashadi,
memorialorder va ruyhatga olish jurnallari tuzil- maydi. jamlama va tahliliy
hisob o’xshab ketadi va hisobotni kushimcha ishlar bajarmasdan to'g’ridan-
to'g’ri hisob registrlaridan tuzish mumkin va hokazo. Bularning barchasi hisob
registrlaridagi yozuvlarning takrorlanishini yukotadi va ish usulinyng quyidagi
holda bo'lishini ta'minlaydi: hujjatlarda rasmiylashtirilgan ho'jalik muomalalarini
aks ettirish hujjatlardan hisob registrlariga ma'lumotlarni yozib olish va hisobot
uchun hisob registrlarining ma'lumotlarini jamlash kabi jarayonlarni o’z ichiga
oladi. Shunday qilib, buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida vaqtning
23

berildi. Bularga misol tariqasida, ahborot tehnologiyalari bilan ta'lim berish
jarayonini misol qilamiz. Tehnika asrida fan yutuqlari bo'lmish kompyuter,
internet tarmog’idan ta'lim jarayonida foydalanish bilan bir qatorda yangi
pedagogik tehnologiyalarni qo'llash ham alohida muhim ahamiyat kasb etadi.
Zamonaviy pedagogik tehnologiya mavzularini puxta o'zlashtirishda ta'limning
tehnikaviy vositalaridan foydalanish ham nazarda tutiladi. Ta'lim shakli, usuli,
uslublari, ma'naviy va tarbiyaviy vositalarining yig’indisini aniqlovchi
psihologik-pedagogik ko'rsatmalarning majmui hisoblanadi. Yangi pedagogik
tehnologiyalar ta'lim samaradorligini oshirishda o'qituvchining, ma'lumot
manbaining ta'sir doirasini kengayishiga, shu bilan bir qatorda o'quvchining
faolligini ta'minlovchi vositadir.
Ta'tim tizimi isloh qilingach, dars berish jarayoni ham yangilandi. Ilgari
foydalanilgan dars o'tish metodlaridan yangi pedagogik metodlarga o'tildi.
Bizga ma'lumki, talaba - yoshlar hech qachon bir hil bilim darajasiga ega
emaslar. Qaysidir talaba sekinroq tushunsa, yana qaysidir talaba tezroq ilg’ab
oladi. O'quvchilar bilim darajasi jihatidan har hil bo'ladi. Biri faol, biri sust.
Kimdir tez ahborotni qabul qilsa, kimdir sekin, qo'shimcha yana bir oz
tushuntirishdan so'ng qabul qiladi. Bunday o'quvchilar odatda guruh oldida savol
bergani ham uyalishadi.
Bulgusi mutahassislarini sifat jihatidan zamon talabi darajasida
tayyorlashga avvalo ularga aniq bilimlar berish, kasbiy ko’nikma va malakalarni
shakllantirish, ularni kelgusi faoliyatlarida unumli qo'llashga o'rgatish orqali
erishish mumkin. Shunday ekan, o’quv-tarbiya jarayonini ta'lim nazariyasi
faoliyati nuqtaii nazaridan ko'rib chiqib, barcha ta'lim-tarbiya ishlarini
“pedagogik tehnologiya” yo’nalishiga o'tkazish kerak.
BMI ning bosh maqsadi sifatida buxgalteriya hisobi registrlari va
shakllari haqida ma'lumotlarni talabalarga o'yin tashkil etgan holda yetkazib
berishdir. Bu jarayonga asosan o'qituvchining o'rni alohida. Chunki avvalambor
talaba - yoshlarni darsga qiziqtira olish darkor. Bunda u o'zining bor mahoratini
43

vazifani muhokama qilib, berilgan matn bo'yicha topshiriqlarni
bajarishadi.O'tkazilgan sinov ishlarida shunisi ma'lum bo'ldiki, birgalikda bilim
olish O’quvchilarga engillik yaratib, mashg’ulot saviyasini oshiradi. Birgalikda
bilim olish usulidan foydalanilganda uning o'qitish principlariga to'la rioya qilish
lozim. Shu o'rinda talabalar bilim darajasini yahshilash maqsadida
modellashtiruvchi o'yin metodi o'z o'rniga ega.
O'yinlarni dars o'tish metodi tariqasida borgan sari kengroq yo'llanishiga
asosiy sabablardan biri uning qadimdan insonda turli tuman bilim, ko'nikma,
mahoratni hosil bo'lishi va uning xotirasida saqlanish shakli sifatida qo'llanilib
kelishidir. Iqtisodiy fanlarni o'rganishda modellashtirish metodi muhim o'rin
tutadi. Aynan modellashtirishda talabalar iqtisodiy tushunchalarni o'rganishni
eshitish, ko'rish orqaligina emas, balki o'zlari ham qatnashib o'rganadilar.
Natijada, birinchidan, eng passiv talabalarni ham darsda faol qatnashishlari
ta'minlanadi. Ikkinchidan, talabalar u yoki bu tushunchani, jarayonni o'rganishda
o'zlari qatnashganlari tufayli u xotiralarida uzok saqlanib, faol bilim zaxirasini
tashkil etadi.
Hozirga davr ta'lim shuni ko'rsatadiki talabalarda o'tilgan mavzu
talabalarda ko'proq yodda qolishiga bevosita amaliyot yoki mavzuni o'yin
tarzida o'tish katta ahamiyatga ega.
Bilim va malaka o'qish, faoliyat yuritish jarayonida shakllanadi. Biror
malakani egallash uchun unga oid faoliyatni ko'p marta takrorlash, mashq qilish,
muntazam amalga oshirish zarur. Ana shu jarayon natijasida O’quvchi,
talabalarda O’quv, ko'nikma shakllanadi. Bu jihatdan ham modellashtiruvchi
o'yin metodi katta ahamiyatga ega. O'yinlarning afzalligi shundan iboratki, o'yin
ishtirokchilari o'ziga u yoki bu rolni olib, harchand qizikishlari bir - birinikiga
mos tushmasada o'zaro muloqotga kirishadilar, natijada ziddiyatli vaziyat
yaratilib, ehtirosli holat yuzaga keladi va bu o'yinga qiziqish uyg’otadi. O'yin
ishtirokchilari beixtiyor ravishda o'yin davomida o'z xislatlarini namoyon
qiladilar. Bunda ular olgan bilim, kasbiy O’quv malakalarinigina emas, balki
30

tejalishi, hato yozuvlarning birmuncha kamayishi va ob'ektlar hakddagi
ma'lumotlarning birmuncha ko’rgazmali bo'lishi ta'minlanadi
Buxgalteriya hisobining bosh jurnal shakli
Buxgalteriya hisobining bosh jurnal shaklida jamlama hisob registri bosh
jurnal orqali yuritiladi. Ushbu shaklda hronologik va sistematik yozuvlar bir
hisob registrida, ya'ni bosh jurnalda olib boriladi. Buxgalteriya hisobining ushbu
shaklida har bir ho'jalik muomalasiga boshlangich hujjatlar asosida memorial-
order yoziladi va unga asoslangan yozuv bosh jurnalga ko’chiriladi. har bir
memorial-order va unga ilova qilingan boshlangich hujjatlar asosida
hisobvaraqdarga yozuvlar yoziladi. hisobot oyining ohirida esa hisob-varaqlar
bo’yicha oborot qaydnomalari tuziladi. Ushbu qaydnoma jami bosh jurnaldagi
tegishli hisobvaraqlar oboroti bilan taqqoslanadi.
«Bosh daftar » jurnali 2012 yil __________________ о yi uchun
M/о
№ М/О
Bo’yicha
summa hisobvaraq
№ hisobvara
q
№ Hisob varaq
№ Jami
oborotlar

01.05
1
2
3
4
5
6
7
Jami oborot
24

Korxonada sodir bo’ladigan ishlab chiqarish, moliya-ho'jalik faoliyatida
sodir bo'ladigan va amalga oshiriladigan operaciyalar buxgalteriya hisobining
boshlangich hujjatlarida larida aks ettiriladi, ular keyinchalik yig’iladi va yigma
qaydnomalar tuziladi. Ularning ma'lumotlari tegishli registrlarga yozib chiqilish
tartibiga va iqtisodiy mazmuniga muvofiq guruhlanishi kerak .
Buxgalteriya hisobining registrlari deb, boshlang’ich va yig’ma
hujjatlarda aks ettirilgan ho'jalik mablag’lari, ularning tashkil topish manbalarini
iqtisodiy mazmuniga ko'ra guruhlash hamda ho'jalik muomalarining tarkibi va
harakatini hisobga olishda qo'llaniladigan mahsus shakldagi jadvallarga aytiladi.
Bu jadvallar buxgalteriya hisobida hisobvaraqlarning o'zaro alokasi va
hisobvaraqlardagi yozuvlarning iqtisodiy mazmuni hisobga olgan holda ishlab
chiqiladi. Buxgalteriya hisobi registrlariga jurnallar, qaydnomalar, daftarlar,
kartochkalar hamda tasdiqlangan blanklar kiradi.
Xo'jalik hisobining umumiy uslubiy asoslariga rioya kilish sharoitida,
uning nafaqat shakllari va tashkil qilinishi har xil bo'lmay, hattoki, hisob
ko'rsatkichlarini olish uslubiyati ham har xil bo'lishi mumkin. Natijada xar xil
mulk egalari ixtiyorida bo'lgan korxonalardagi bir xil turdagi ko'rsatkichlar har
xil yo'l bilan ishlab chiqilishi mumkin, lekin e'lon qilinadigan hisobotdagi
ma'lumotlarning solishtiruvchanligini ta'minlash uchun moliyaviy hisobga ilova
kilingan tushuntirish xatida korxona tomonidan qabul kilingan hisob siyosati
hakida izohlar keltirilishi kerak.
Xo'jalik hisobining umumiy uslubiy asoslariga rioya kilish sharoitida,
uning nafaqat shakllari va tashkil kilinishi har xil bo'lmay, hattoki, hisob
ko'rsatkichlarini olish uslubiyati ham har xil bo'lishi mumkin. Natijada har xil
mulk egalari ixtiyorida bo'lgan korxonalardagi bir xil turdagi ko'rsatkichlar har
xil yo'l bilan ishlab chiqilishi mumkin, lekin e'lon qilinadigan hisobotdagi
ma'lumotlarning solishtiruvchanligini ta'minlash uchun moliyaviy hisobga ilova
qilingan tushuntirish xatida korxona tomonidan qabul qilingan hisob siyosati
haqida izohlar keltirilishi kerak.
15

chiqarishini olib borish ko'rsatiladi. Bu buxgalteriya hisobining eng muhim
xususiyatlaridan biridir.
Mamlakatimizda buxgalteriya hisobi sanoat, qishloq ho'jaligi, qurilish va
boshqa tarmoqlari Korxonalarida, tijorat banklari, sug’urta kompaniyalari,
noishlab chiqarish tarmog’i Korxonalari va umuman olganda barcha Korxona,
tashkilot hamda muassasalar yuritiladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiyotning ayrim
tarmoqlari va butun iqtisodiyot bo’yicha buxgalteriya hisobotlarini yig’ish va bu
ma'lumotlarni kerakli ko'rsatkichlarda guruhlashtirish natijasida hamma
Korxonalarning xo'jalik mablag’lari, ularning tuzilishi, joylanishi va
tayinlanishi, ho'jalik faoliyati haqidagi buxgalteriya hisobining ma'lumotlariga
ega bo'ladilar. Buxgalteriya hisobining predmeti haqida batafsil ma'lumotga ega
bo'lish uchun buxgalteriya hisobining ob'ektlari bilan yaqindan tanishmog’imiz
lozim.
Asosiy va joriy aktivlar, majburiyatlar, o'z sarmoyasi, rezervlar, daromad
va xarajatlar, foyda va zararlar hamda ularning harakati bilan bog’lik bo'lgan
xo'jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobining ob'ektlari hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobining ob'ektini umumlashtirilgan holda quyidagilar tashkil
etadi: ho'jalik mablag’lari, ho'jalik mablag’larining tashkil topish manbalari,
ho'jalik jarayonlari va moliyaviy natijalar.
Quyidagi chizmada buxgalteriya hisobining ob'ektlari ko'rsatib o'tilgan:
1-rasm

xo'jalik mablag’lari
xo'jalik mablag’larining
tashkil topish manbalari
xo'jalik
jarayonlari
Moliyaviy Natijalar
3

3
1-rasm. O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonuni
6

1 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusining
ahamiyati, maqsad va vazifalari
Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab mamlakatimiz jadal sur'atlar
bilan rivojlanib kelmoqda. Buning bosh mezoni sifatida tanlangan yo'lning
to'g’ri ekanligini aytib o'tish maqsadga muvofiq. Hozirgi kunda butun dunyo
davlatlari tan olgan bozor iqtisodiyotidan borayotgan ekanmiz, mamlakatimiz
iqtisodiyoti bozor munosabatlarini erkinlashtirish yo'li orqali rivojlanmoqda.
Bozor iqtisodiyotini erkinlashtirish, davlat mulkini xususiylashtirish jarayonini
chuqurlashtirish, mulkchilikning turli - tuman shakllaridagi korxonalarini
yaratish hamda sog’lom raqobatchilikni rivojlantirish asosida amalga oshiriladi.
Yirik ijtimoiy ishlab chiqarish, yuqori sifatli ishlab chiqarishni va boshqarishni
talab qiladigan raqobatsiz rivojlana olmaydi. 1

Bizga ma'lumki, hozirgi raqobat muhiti jarayonida korxonalarning
samaradorligi bevosita mahsulot sifati hamda uning tannarxiga bog’liq.
Tannarxni to'g’ri kalkulyatsiya qilish esa bevosita buxgalteriya hisobiga borib
taqaladi. Shunday ekan korxonalarni boshqarish, uning oldiga qo'yilgan reja
ko'rsatkichlariga doir vazifalarni bajarish maqsadida xo'jalik faoliyati ustidan
kundalik kuzatib borishni talab qiladi. Bunday kuzatish va boshqarish xo'jalik
hisobi yordamida amalga oshiriladi.
Mulkchilik va tarmoq shaklidan qat'iy nazar, barcha korxonalarda
buxgalteriya hisobi yuritiladi. U korxonadagi xo'jalik mablag’larining tuzilishi,
joylashishi, qaysi manbalardan tashkil topganligi hamda xo'jalik jarayoni va
muomalalari ta'siri ostida bo'layotgan o'zgarishlarning borishi ustidan uzluksiz
nazorat olib boradi. Buxgalteriya hisobi, korxona ihtiyoridagi mablag’lar,
xo'jalik jarayoni, uning ta'siri ostidagi ho'jalik mablag’larining hajmi, tuzilishi,
joylanish va tayinlanishidagi sodir bo’ladigan o'zgarishlar aks ettiriladi hamda
korxonalar xo'jalik faoliyatining moliyaviy natijalari aniqlanadi.
1 . 1
D.Tojiboyeva Maxsus fanlarni o`qitish metodikasi o`quv qo`llanma.: T.2007

4

boshqarish ishida asosiy vazifalarni bajaradi. Shu boisdan ham hisob ishlarini
tashkil kilish masalalariga katta e'tibor qaratiladi. Hozirgi kunda buxgalteriya
hisobi ishlarini tashkil kilishga quyilgan eng asosiy talab - bu uning kam
harajatli va sodda bulishligidir. Korxonada hisob ishlari ana shunday tashkil
etilgandagina, buxgalteriya hisobi yukrri samaraga hamda yahshi natijalarga
erishish mumkin. Buning uchun esa, eng avvalo, har bir Korxonaning o’ziga xos
tarmoq hususiyatlarini va boshqa jihatlarini chuqur o’rganish lozim.
Har bir Korxonada tashkil etilgan buxgalteriya hisobi xo’jalik faoliyati
jarayonida sodir bo’layotgan xo’jalik muomalalarini uzluksiz kuzatish, kuzatish
natijalarini son ko'rsatkichlarida ifodalash, keyin ularni yoppasiga mahsus
hujjatlarda aks ettirishni ta'minlash lozim. Shu bilan birgalikda Korxona
biznesrejasini va kelgusidagi strategik dasturlarini tuzishda kerakli ma'lumotlar
bilan ta'minlashi va ularning bajarilishi ustidan amaliy ravishda nazorat olib
borishi kerak.
Buxgalteriya hisobi registr va shakllariga to'htalishdan oldin quyidagi
tushunchalarga alohida to'xtalib o'tsak.
Xo’jalik yurituvchi sub'ektning hisob yuritish siyosati 1-son BHMSning
16-50 bandlarida va «Moliyaviy hisobotni tayyorlash va takdim etishning
konseptual asoslari»da keltirilgan asosiy tamoyillarga asosan aniqlanishi
mumkin:
- hisoblash tamoyili;
- ikki yoqlama yozish usuli;
- uzluksizlik
- xo'jalik muomalalari, aktivlar va passivlarning puldagi bahosi;
- ishonchlilik
- ehtiyotkorlik
- mazmunning shakldan ustunligi;
- aktivlar va passivlarning aniq bahosi;
- ahamiyatlilik
- muhimlik
12

oson testlar. Ularni kamida yarmini to'g’ri yechganlar kelgusi turda qatnashish
huquqini qo'lga kiritadi. Ikkinchi bosqichda mashq beriladi, uning to'g’ri -
noto'g’riligini aniqlab, sababini yozib ko'rsatilishi kerak. Uning ham kamida
yarmini to'g’ri bajarganlar kelgusi bosqichga qo'yiladi. Uchinchi bosqichda
ataylab noto'g’ri bajarilgan ishlar beriladi. Uni kamchiligini topib, to'g’ri
bajarish so'raladi. Har bir bosqichda bajarilgan ishlarni tanlov komissiyasi
a'zolari tekshirib, baholaydilar. Ularning to'g’ri yoki noto'g’riligini ekspert
komissiyasi tekshirib, xulosa chiqaradi. O'qituvchi o'yinni qanday o'tayotganini
kuzatib turadi. Bunda unga ekspert komissiya a'zolari yordam beradi.
O'quvchitalabalar qo’yilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida mavzuni tushunib
oladilar.

O'yin o'tkazish tafsiloti.
Guruh uchga: ekspertlar, tanlov komissiyasi a'zolariga bo'linib, o'z
joylarini egallashadi. Birinchi navbatda tanlov komissiyasi tomonidan
tayyorlangan e'lon matni ko'rsatiladi. Uni o'qib, o'quvchi - talabalar mahsulot
tannarxini topadi.
Modellashtiruvchi o'yinlarda ham o'yinni tugatgach, natijasi muhokama
qilinishi zarur. Muhokama oxirida barcha qatnashchilarga berilgan ballar e'lon
qilinadi. O'qituvchi barcha ishtirokchilarga o'yinda qatnashganlari uchun
minatdorchilik bildiradi va kelgusi darsning mavzusi va unda qo'llaniladigan
metodlar e'lon qilinadi.
Shunday qilib, buxgalteriya fanining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib
chiqib, fanni o'rganish uchun tarqatma materiallardan, ayniqsa, hujjatlashtirish
shakllaridan keng foydalanish zarur. Ikkinchidan, masala - mashqlar echish
asosiy metod hisoblanadiki, masala - mashq yechmay, fanni o'rganib bo'lmaydi.
Barcha metodlar orasida universalligi bilan ajralib turadigan juftlik va kichik
guruhlarga bo'lib dars o'tish ham fanni o'rganishda samarali metod hisoblanadi.
Albatta, o'rganilayotgan mavzuning maqsadidan kelib chiqqan holda muhokama
39

Buxgalteriya hisobi registrlari o'z shakliga qarab turli guruhlarga
bo'linadi.
Yozuv turlariga ko'ra hisob registrlarining quyidagi turlari mavjud 8
:
- Xronologik
- Sistematik
- Kombinatsiyalashgan
Ushbu turlarga alohida to'htalib , ta'rif berib o'tsak. Iqtisodiy kitoblarga
berilgan ma'lumotlarga tayanib ta'rif berib o'taman.
Xronologik hisob registrlarida Korxonada amalga oshirilgan yoki sodir
bo'lgan ho'jalik operatsiyalari hech qanday tizimga solinmagan holda faqatgina
hujjatlarning buxgalteriya ga kelib tushish vaqtiga qarab ro’yhatga olinadi.
Xronologik hisob registri vafasini buxgalteriya hisobining memorial-order
shaklida qo’llaniladigan «Ho'jalik muammolarini ruyhatga olish jurnali»
bajaradi. Ushbu jurnalda ho'jalik operatsiyalar sodir bo'lish vaqtiga qarab
ketmaket yozib boriladi.
Sistematik hisob registrlari Korxonada sodir bo’ladigan ho'jalik
muomalalarini ma'lum belgilariga qarab sistematik ravishda yozish uchun
mo’ljallangan. Sistematik hisob registrlariga «Bosh daftar», analitik hisob
kartochkalari misol bo’ladi.
Kombinatsiyalashgan hisob registrlari Korxonada amalga oshiriladigan
hujalik operatsiyalarini ham sistematik ham hronologik tartibda guruhlashtirishni
ta'minlovchi-hisob registrlaridir. Ushbu turdagi hisob registrlari buxgalteriya
hisobining takomilashuvi natijasida vujudga kelgan bo'lib, unda ho'jalik
muomalalari buxgalteriya hisobining hneobvaraqlarida uzlarining iqtisodiy
mazmuniga ko'ra ajratilgan holda bir vaqtda aks ettiriladi.
Buxgalteriya hisobida har bir ho'jalik operatsiyalari bevosita hujjatlar
bilan rasmiylashtirilib, ushbu jarayon bevosita hisob registrlari va shakllariga
8 I.Ochilov.,J.Qurbonov , Moliyaviy hisob .-T.: TMI , 2007, 62 bet

16

Buxgalteriya hisobi registrlari va shakllari

Reja
Kirish
1. “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusining ahamiyati,
maqsad va vazifalari
2. Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllarining umumiy tavsifi
3. “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda
modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llashning ahamiyati
4. “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda
modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llab darsni tashkil etish
5. “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda
modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llashning samaradorligini oshirish
6. “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda
modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llash bo’yicha tavsiyalar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

borib taqaladi. hujjatlashtirish jarayoni va unda aks etadigan jarayonlarni ko'rib
o'tamiz.
Korxona va tashkilotlarda sodir bo'lgan ho'jalik muomalalarini,
shuningdek mavjud bo'lgan moddiy boyliklarni hamda boshqa yuridik va
jismoniy shahslar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarni hisobga olish va nazorat
qilishni ta'minlash uchun buxgalteriya hujjatlaridan foydalaniladi. Buxgalteriya
hisobi ishlarini tashkil qilish va yuritishda hujjatlardan foydalanish muhim
hisoblanadi. Chunki Korxonada sodir bo'lgan har bir ho'jalik muomalasi
hujjatlashtiriltan taqdirdagina, uning uzluksiz hisobga olinishi ta'minlanadi. Shu
bilan birgalikda hujjatlardagi ma'lumotlar Korxonada sodir bo’ladigan ho'jalik
muomalalarining ishonchliligini ta'minlaydi. Ho'jalik muomalalarini
hujjatlashtirish Korxonani operativ boshqarishga samarali ta'sir ko'rsatadi,
boshqaruv hodimlarining o'z vazifalarini suiiste'mol qilmasdan, vijdonan
bajarishini ta'minlaydi.
Korxonada hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi shunday yulga qo’yilishi
kerakki, u soxtalashtirish imkoniyatini, o'z vaqtida kelib tushmasligi va ularni
buxgalteriya hisobida kechirib rasmiylashtirilishini istisno qilsin, mazkur
masalada Korxona rahbarlari tomonidan tegishli nazoratning yo’qligi nohush
oqibatlarga olib kelishi hamda pul va tovar-moddiy boyliklarning talon-taroj
qilinishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun o'tkazilayotgan ho'jalik
muomalalariga doir hujjatlar harakati ustidan Korxona rahbari tomonidan ham,
bosh buxgalter tomonidan ham
o'zaro ikki tomonlama nazorat yo’lga qo'yilishi lozim. Buning uchun Korxonada
hujjatlarning aniq aylanishini yo'lga qo'yish va mas'ul ijrochilarni ko'rsatgan
holda hujjatlar oborotining turli boswich chizmalar ko'rinishida grafiklar yoki
ishlar ro'yhatini tuzish kerak bo'ladi. hujjatlar aylanishi grafigini amalga oshirish
ustidan nazoratni bosh buxgalter amalga oshirishi kerak
Buxgalteriya hisobida hujjat deganda - amalga oshirilgan ho'jalik
muomalasi to’g’risida yozma guvohlik bo'lib, buxgalteriya hisobi
ma'lumotlariga yuridik kuch bag’ishlaydi. Buxgalteriya hisobida hamma
17

- Mehnatga hak tulanishini hisobga olish qaydnomasi;
Yuqoridagilar buxgalteriya hisobi registrlari bo'lib, endi BMI ning
ikkinchi masalasi buxgalteriya hisobi shakllariga to'xtalsak.
Buxgalteriya hisobining shakli deb, buxgalteriya hisobi yozuvlarini
tehnika vositasidan foydalanib tashkil qilishga aytiladi. Bunda Korxona hisob
ishlari' sodir bo'lgan har bir ho'jalik muomalasining uz vaqtida, to'g’ri va
izchillik bilan hisob registrlarining aniq bir tizimida jamlanishi ta'minlanadi.
Amaliyotda buxgalteriya hisobining turli shakllari mavjud. Ushbu
shakllar quyidagi asosiy jihatlarga ko'ra bir-biridan farq qiladi:
- Hisob registrlarining soni, vazifalari va tashki ko'rinishiga ko'ra;
- Sintetik va analitik hisob registrlari, hronologik va sistematik
registrlarning o'zaro aloqasiga ko'ra;
- Hisob registrlariga yozuvlarni yozish tartibi va tehnikasiga ko'ra.
Hozirgi vaqtda amaliyotda buxgalteriya hisobining memorial-order, jurnal-
order bosh jurnal hamda informatsion tehnologiyalarga asoslangan shakllari amal
qilib kelmoqda.
Buxgalteriya hisobining memorial-order shakli davlat korxonalari
va kichik korxonalarda keng qo’llaniladi.
Memorial-order shakli quyidagi afzalliklarga ega:
Hisob jarayoni qatiy izchillikda olib boriladi;
Hisob tehnikasi sodda va tushunarli bo’ladi;
Registrlarning standart shakllarini qo’llash mumkin;
Hisobishlarini buxgalteriya hodimlari o’rtasida ularning malakalariga
ko'ra taqsimlash mumkin.
Memorial-order shakli quyidagi kamchiliklarga ega:
Hisobishlarini yuritishda ko’p mehnat talab etiladi;
Analitik hisobsintetik hisobdan ajralib qoladi, hisobalohida yuritiladi;
Turli xil registrlarida bir xil yozuvlar ko’p marotaba qayd qilinadi.
20

II BOB. “BUXGALTERIYA HISOBI REGISTRLARI VA SHAKLLARI”
NI O’QITISHDA MODELLASHTIRUVCHI O’YIN METODINI
QO’LLASH
2.1 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini
o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llashning ahamiyati
Olib borilayotgan islohotlarning bir qismi sifatida yoshlarga berilgan
imkoniyatlarni aytib o'tish mumkin. Ta'lim sohasi tubdan isloh qilinib, yangicha
ta'lim tizimi tashkil etildi. Mamlakatimizda mustaqillikdan keyingi
o'zgarishlarga e'tibor beradigan bo'lsak, yoshlarga nisbatan keng yo'l ochib
berildi. Mamlakat kelajagi bo'lmish yoshlar uchun avvalambor ta'lim
muassasalari tubdan yangilanib, hozirgi zamon talablariga to'la javob beradigan
ilm dargohlari qurib, foydalanishga topshirildi. Kadrlar sohasiga bo'lgan e'tibor
kuchaytirilib, qator qonun hujjatlari ishlab chiqildi. Kadrlar tayyorlash sohasiga
bo'lgan e'tibor kundan - kunga rivojlanmoqda. Dars jarayonini tashkil etishda
turli metodlar qo'llanilmoqda.
Shu o'rinda ushbu metodlarga qisqacha to'htalsak.
Dars o'tish metodlari turlicha bo'lib, ulardan ayrimlari quyidagilar:
28

ho'jalik muomalalarini hujjatlashtirish joriy buxgalteriya hisobi ma'lumotlari va
moliyaviy hisobot ko'rsatkichlariga isbotlovchi kuch beradi. Ba'zi hollarda
ho'jalik tortishuvlarini ho'jalik sudi tomonidan to'g’ri hal qilish imkonini beradi.
Hujjatlashtirish yordamida ho'jalik mablag’lari harakatini o'z vaqtida to'g’ri
hisobga olish, shuningdek bir moddiy javobgar shahsdan ikkinchisiga
o'tkazishda moddiy boyliklarning butligi ta'minlanadi. Shuning uchun ham
ho'jalik muomalalarini hujjat lashtirish natijasida Korxona mol-mulkining butligi
ta'minlanad 9
i.
Korxona va tashkilotlarda hisob-kitoblarni amalga oshirish, moliyaviy
natijalarsh aniqlash, hullas, barcha jarayonlar hujjatlarda aks ettiriladi. Bu esa
Korxonada amalga oshirilgan ho'jalik muomalalari ustidan nazorat o'rnatish
bilan birga, ish yuritishda muayyan tartib-intizomni yo'lga qo'yiladi va oqibat
natijada hisobni mustahkamlaydi.
hisob registrlari ulardagi ma'lumotning hajmiga karab ikki turga bo'linadi:
- Sintetik hisob registrlari
- Analitik hisob registrlari
Sintetik hisob registrlarida yozuvlar umumlashgan holda pul ifodasida
hech qanday tushuntirishsiz qayd etiladi. Sintetik hisob registrlarida yozuvlar
olingan ayrim hujjatlarga muvofiq olib borilmaydi, bunda oldindan iqtisodiy
mazmunga
ko'ra guruhlangan bir hildagi hujjatlar yigindisi bo’yicha aks ettiriladi. Ushbu
turdagi hisob registrlariga bosh daftar, ho'jalik muomalarini ro’yhatga olish
jurnali va boshqalar kiradi.
Analitik hisob registrlari ho'jalik mablag’lari va ularning tashkil topish
manbalari, ho'jalik jarayonlari to'g’risida batafsil ma'lumotlarni aks ettirib,
analitik guruh0larga bo'lib ro’yhatga olib borish uchun mo’ljallangan. Analitik
hisob registrlarida Korxonada amalga oshiriladigan ho'jalik muomalalari sintetik
hisob registrlaridagiga nisbatan detallashtirilgan holda aks ettiriladi. Bunday
turdagi hisob registrlariga «Asosiy vositalar», «Debitor va kreditorlar bilan
9 I.Ochilov.,J.Qurbonov , Moliyaviy hisob .-T.: TMI , 2007, 76 bet
18

buxgalteriya hisobi tishda va moliyaviy hisobot tuzishda BHMS va hisob
yuritishning asosiy tamoyillarini qo’llashi lozim.
Buxgalteriya hisobi registrlari tushunchasi nisbatan keng tushuncha bo'lib
biz uni bevosita hisob tushunchasi bilan bog’lashimiz mumkin.
Hisob deganda olingan ma'lumotlardan ma'lum bir amaliy yoki ilmiy
maqsadlarda keyinchalik foydalanish uchun yoki boshqa voqealar, harakatlar,
dalillarni qayd etishni tushunish kerak.
Xo'jalik hisobi deb xo'jalik faoliyatining rivojlanish istiqbollarini aniqlash,
uni boshqarish va nazorat qilish maqsadida shu jarayonni miqdoriy (qiymat,
mehnat) aks ettirish va sifat jihatidan tavsiflashga aytiladi. Ho'jalik hisobi
to'g’risidagi umumiy fikrni aniqlashtirish va uning tarixiy xususiyatini yaxshiroq
tushunib olish uchun davlat monopoliyasi mulkchiligi va bozor iktisodiyoti
rivojlanishi sharoitidagi uning mazmunini ko'rib chiqish lozim. Bunda ulardagi
amal qilayotgan iktisodiy qonunlarning xususiyatlaridan kelib chikish lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo'jalik hisobining ko'rsatkichlari ichki va
tashqiga bo'linib, axborotdan ham tashqi hamda ichki qizikuvchilar-menejerlar
tomonidan foydalaniladi. Tabiiyki, xo'jalik hisobining bu ma'lumotlari
mulkchilikning har xil shakldagi hamda sog’lom raqobatchilikning rivojlanishi
sharoitida obektiv ravishda tashqi - e'lon qilinadigan va ichki - tijorat siri
hisoblangan qismlarga bo'linishi kerak. Buni yuzaga chiqarish uchun tijorat
sirini himoya qiluvchi konun ishlab chiqilishi kerak bo'ladi. Bunday qonun
tadbirkorlarga
o'z korxonalarining ishi bilan tanishish uchun faqat tashqi foydalanuvchilarga
mo'ljallangan axborotni berish va tijorat siri hisoblangan ichki axborotni saklab
qolish huquqini beradi. Shu bilan birga ta'kidlash lozimki, tadbirkorlarning
xo'jalik faoliyati o'z maqsadlariga munosib ravishda axborotlarda buzib
ko'rsatishning oldini olish uchun bozor munosabatlari mexanizmining zarur
shartlaridan hisoblangan mustaqil auditorlik faoliyati keng rivojlantirilishi kerak.
14

muhim cheklanish - bu konkret o'qituvchining xarakteri, uslubiga bog’lik.
Ko'pchilik o'qituvchilar an'anaviy uslublar asosida dars o'tishga o'rganib
qolishgan, shuning uchun ularga shu uslublar samaraliroq tuyuladi.
Modellashtirish talabalarni faolligini oshiradi. Bu yaxshi, lekin talabalarning
o'yinga qizikib ketishlari oqibatida ba'zi bir nomakbul holatlar yuz berishi
mumkin. Ya'ni rolga berilib ketib, ayrim talabalarni aldash yoki qoidani buzish
hisobiga g’olib bo'lishga harakat qilishi mumkin. Shuning uchun o'qituvchi vaqti
vaqti bilan talabalarga modellashtiruvchi o'yinning maqsadi bilim olish,
tajribaga ega bo'lish ekanini eslatib turishi kerak.

Metodning kamchiliklari:
• Reallikni haddan tashqari soddalashtirishga olib kelishi,
natijada olingan bilimni hayotda qo'llash nisbatan qiyin, foydasi kam
bo'lishi mumkin.
• Vaqtdan samarasiz foydalanish.
• Mavzu bo'yicha uning mazmunini ifodalaydigan o'yin
tayyorlash qiyin.
• o'yinga tayyorgarlikka ko'p vaqt ketishi.
• Talabalarni doimo zarur darajada nazorat qilib turish qiyin

2.2 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini
o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llab darsni tashkil etish
Mustaqillikdan so'ng olib borilayotgan islohotlar natijasi o'laroq
respublikaning har bir jabhasida rivojlanishni ko'ramiz. Mustaqillikdan so'ng
olib borilayotgan islohotlar ichida ta'lim tizimini aytib o'tishimiz maqsadga
muvofiqdir. “ Ta'lim to'g’risida ” gi qonun hamda Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi ta'lim sohasiga asos bo'lib hizmat qiladi.
Mamlakatimizda hozirgi paytda yoshlarga ta'lim va tarbiya berishga
alohida e'tibor qaratilmokda. Ta'lim-tarbiya hamisha jamiyat taraqqiyotining
asosi bo'lgan. Chunki, inson jamiyatdagi barcha munosabatlar, aloqalarning
markazida turadi. Fan - texnika va axborotdagi revolyutsiya inson va uning ilmiy
36

To'g’ridan - to'g’ri bayon qilish uslubi. Bu model (uslub)da yangi
tushunchalar, navbatma - navbat, asta - sekinlik bilan, mantiqiy izchillikda berib
boriladi. Bu uslub ko'proq ma ь ruza o'qiganda qo'llaniladi.
Guruhlarda juftlik yoki kichik guruhlarga bo'linib ishlash. Bu uslubda
juftlik yoki kichik guruh bilan birgalikda qo'yilgan u yoki bu masalani, ma’lum
belgilangan vaqt ichida o'zaro fikr almashish, muloqot qilish orqali yechish
ko'zda tutiladi.
Intervyu - bir yoki bir necha kishilardan axborot olish uchun aniq
maqsadga qaratilgan so'rov (savol - javob) o'tkaziladi. Darsni aniq yo’naltirilgan
(mo'ljallangan) savollar asosida olib borish. Bu uslubda mavzu bo'yicha anik
yo ь naltirilgan savollar bilan mavzu muhokama qilinadi. O'qituvchi savol -
javob, suhbatni boshqarib turadi.
Modellashtiruvchi amaliy o'yinlar va mashqlar. Bu uslubda talabalar
qatnashadi. Modellashtirishda abstrakt uslublardan foydalanib, real vokelikka
iloji boricha yaqinlashtiriladi. Bu uslub oson tushunadigan talabalarga qo'l
keladi. Modellashtiruvchi o'yinda talabalar o'zlari belgilangan rollarni
bajaradilar. O'z xatti - harakatlari orqali zarur malaka va ko'nikmalarni
egallashadi.
BMI ishimning bosh maqsadi sifatida modellashtiruvchi o'yin metodiga
alohida to'xtalsam.
Olimlarning tadqiqotlariga ko'ra, o'yin mehnat va o'qish kabi faoliyatning
asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Insonni shaxs sifatida kamol topishida
o'yinlarning ahamiyati katta. O'yinlar inson o'zini hayotda namoyon qilishi, o'z
o'rnini topishi, o'z - o'zini boshqarishning fundamental ehtiyojlariga tayanadi 11
.
O’quvchilar bilim darajasi jihatidan har hil bo'ladi. Biri faol, biri sust.
Kimdir tez ahborotni qabul qilsa, kimdir sekin,qo'shimcha yana bir oz
tushuntirishdan so'ng qabul qiladi. Albatta guruh a'lochi, yahshi va qoniqarli
o'qiydigan O’quvchilar bilan tashkillashtirilgan bo'ladi. O’quvchilar o'zaro
11 D.Tojiboyeva Maxsus fanlarni o`qitish metodikasi. o`quv qo`llanma. T.:-.2007
29

Fikrimizcha, zamonaviy hamda an'anaviy tehnologiyalarni birgalikda dars
jarayonida qo'llash har tomonlama foydali bo'lib, birinchidan, o'quvchi faolligini
oshiradi, ikkinchidan, O’qituvchi ijodkorligi kengayadi, ta'lim standartlariga
javob bergan holda bilim olinadi. Bularning barchasi O’qituvchi va o'quvchining
o'zaro muloqoti uchun hizmat qiladi.
Bizga ma'lumki har bir faoliyatni amalga oshirishda bevosita maqsad
bo'ladi. Masalan mahsulot ishlab chiqaruvchi Korxona mahsulot ishlab
chiqarishdan maqsad yuqori foyda olishdir. Huddi shunday modellashtiruvchi
metod yordamida dars o'tishdan ham ma'lum maqsad ko'zlangan albatta.
Avvalambor maqsad so'ziga to'xtalsak.
Maqsad - insonni u yoki bu faoliyati jarayonida erishishi lozim bo'lgan
dasturlashtirilgan, rejalashtirilgan natija. Maqsad tekshirib ko'riladigan va
erishiladigan (amalga oshiriladigan) bo'lishi lozim.
Modellashtiruvchi o'yinning qanday o'tkazilishi yozma matnda
ko'rsatiladi. Shuning uchun mavzular bo'yicha maxsus ish o'yinlari avvaldan
ishlab chiqilishi, o'yin stsenariysi yozilishi zarur. Unda o'yinning maqsadi ;
- o'yin vazifalari va ularning bajarish izchilligi;
- o'yin qoidalari;
G’oliblarni aniqlash tartiblari ishlab chiqilgan bo'lishi kerak.
Modellashtiruvchi o'yin tamoyili asosida tuzilgan darsning asosiy
bosqichlari
1. Mo'ljalga olish
- Modellashtiruvchi o'yin o'tkaziladigan mavzu tanlash;
- Mavzu mazmunini o'rganadigan o'yin tanlash yoki ishlab chiqish;
- Modellashtiruvchi o'yinda namoyish etiladigan, o'rganiladigan
tushunchalarni aytish, esga solish, qaytarish;
- Modellashtiruvchi o'yinning maqsadini tushuntirish.
2. O'yinni o'tkazishga tayyorlanish
Rollarni aniqlash, har bir rolni muvaffaqiyatli bajarish uchun zarur
ashyolarni tayyorlash;
33

uchun ham kata samara beradi. BMI ning bosh maqsadi o’quv jarayonida
modellashtirvchi o’yin metodini qo’llab darsni tashkil etishdir. Yuqoridagi
tavsiyalarga asosan maqsad bilan bog’laydigan bo’lsak, ushbu metod talabalarni
darsga qatnashish samarasini oshirib, o’tilgan mavzuni tez qabul qilishga asos
bo’ladi.
O’yin jarayonini tashkil etish albatta o’qituvchiga biorib taqaladi. O’yinni
samaraliligini ta’minlash maqsadida quyidagi tavsiyalarni qo’llash mumkin:
- O’quv jarayoniga ilg’or axborot texnologiyalarini qo’llash;
- Dars jarayonida turli xil ko’rgazmali qurollardan foydalanish, tarqatma
materiallar ishlab chiqish, test hamda krassvordlar tuzish;
- Muntazam ravishda mavzular va mutaxassisslik bo’yicha yangiliklardan
xabardor qilish;
- Ochiq dars jarayonlarini tashkil etish;
Ushbu tavsiyalar orqali talabalar bilim darajasi ortadi albatta. Bundan
tashqari darsning samaradorligi oshib, kadrlarda mustaqil fikrlay olish ortadi.
47

Ushbu bitiruv malakaviy ishini yozish jarayonida shuni xulosa qilish
mumkinki, buxgalteriya hisobi faoliyatning bosh bo’g’ini desak yanglishmaymiz
albatta. Chunki, bu hisob tizimi orqali biz sub’yektlar faoliyatini qay darajada
olib borilayotganini bemalol baholay olamiz. Buning uchun esa biz buxgalteriya
hisobining registrlari va shakllarini to’g’ri farqlay olishimiz kerak. Buning
uchun bizga qonunchilik tizimidan ham yetarli bilimlar bo’lishi shart. Bugungi
kunda erkin va mustaqil fikrlovchi, ijtimoiy-siyosiy hayotda ongli ravishda va
faol ishtirok etishga qodir yosh avlodni shakllantirish bosh masala ekan, shuning
uchun na’lim tizimiga e’tiborni kuchaytirish kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
2. O`zbekiston Respublikasi “Ta`lim to`grisida”gi qonuni
3. O`zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to`g`risida”gi qonuni
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi ,18.01.2013.:
Xalq so’zi gazetasi, 2013
5. O’zbekiston Respublikasi “Fuqarolik kodeksi” dan
6. O’zbekiston Respublikasi “Soliq kodeksi” dan
7. “O’zbekiston Respublikasi “Mehnat kodeksi” dan
8. O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi.: 23- iyun 2001 yildagi 1054-
raqamli qonuni.: 2001yilning 16 avgustida Vazirlar Mahkamasining maxsus
qaroridan
9. O`zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”
10. Buxgalteriya hisobi milliy standartlari. 21-BHMS dan
49

doklad va referatlarni muhokama qilish, masala, mashq, test echish va ularning
natijasini muhokama qilish, munozara va boshqalarni ko'rsatish mumkin.
Iqtisodiy fanlarning xususiyatlaridan kelib chiqib, ularni o'rganishda
markaziy o'rinni masala, mashq yechish egallaydi. Sababi:
1) masala, mashq yechishni mukammal bilish, olgan bilimni
amaliyotda qo'llash imkonini beradi.
2) masala, mashq yechish orqali talabalarning bilim olishdagi faolligi
ortadi.
3) masala - mash fikrlashni o'rgatadi.
Shuning uchun ham masalaga faqat topshiriqni hisob- kitob asosida
bajarish, javobini aniqlash emas, balki fikr yuritish ob'ekti sifatida qaratilishi
bejiz emas. Masala yordamida fanni o'rganganda aniq rakamlar, dalillar,
hujjatlar asosida tahlil qilish imkoniyati keng. Undan tashqari modellashtiruvchi
o'yin, kichik guruhlarga bo'lish, konkurs o'tkazish va boshqa metodlar asosida
dars o'tishda ham masala - mashqlardan keng foydalanish imkoniyati katta.
Iqtisodiy fanlardagi mashqlar talabalarni mushohada qilish, hulosa chiqarishga
o'rgatish bilan birga kam vaqt sarflanishi, ayrim masalalarda ikkilanib turgan
talabalarni to'g’ri javob topishga o'rgatadi. Masala, mashq yechish jarayonida
talabalarning qabul qilingan qonunlar, me'yoriy hujjatlar va yo'riknomalarni qay
darajada bilishlarini ham aniqlash mumkin. Ulardan munozara, debatlar
metodini qo'llashda ham keng foydalansa bo'ladi.
Masala - mashqlar talabalar bilimini sinashda ham eng qulay metod.
Masala mashqlardan fanni o'rganish uchun tarqatma material tayyorlashda keng
foydalanish mumkin. Ulardan darsda foydalanish turli interaktiv metodlarni
qo'llab dars o'tishni tashkil etishda foydalanish imkoniyati nihoyatda katta.
Masala, mashqlardan foydalanib darsni tanlov o'tkazish shaklida tashkil etish
mumkin. Bunda teng kuchli masala - mashqlar tayyorlanib, kichik guruhlarga.
juftlik yoki individual tarzda yechishga karab darsda qo'yilgan maksad amalga
oshiriladi. Masala, mashqlarning murakkabligi jihatidan tabaqalashtirgan holda
41

firmalar tomonidan olib boriladi, ulardan eng mashhurlari «1S:Buxgalteriya
«Turbo-Buxgalteriya », «Folio», «Parus», «Hakers-Dizayn» va boshqalardir.
Horij va mamlakatimizning ushbu sohaga tegishli nazariyasi va
amaliyotini o’rganish va umumlashtirish shuni ko'rsatadiki, yirik Korxonalarda
buxgalteriya hisobi boshqaruvining uch darajali - boshqaruv hisobi, moliyaviy
hisob va soliq hisobi bo’yicha tashkil etiladi. Buxgalteriya hisobini uch darajaga
- boshqaruv hisobi, moliyaviy hisob va soliq hisobiga ajratilgan holda tashkil
qilish informatsion tehnologiyalarni qo’llashga ihtisoslashgan buxgalteriya
hisobi shaklida samaralirok bo’ladi. Chunki amalda qo’llaniladigan ko’pgina
kompyuter
dasturlarida boshqaruv hisobi, moliyaviy hisob va soliq hisobining ishlari
alohida tashkil qilinadi. Buxgalteriya hisobining informatsion tehnologiyalarga
asoslangan shaklining asosiy hususiyati kompyuter dasturlari asosida
avtomatlashtirilgan tartibda hisob registrlarini tuzish imkoniyati
yaratilganligidadir. Bu registrlarda hisob ma'lumotlarini Korxonani boshqarish,
nazorat, tahlil qilish va buxgalteraya hisobotini belgilangan tartibda tuzish uchun
zarur bo'lgan asnoda umumlashtirish, guruhlash mumkin buladi. Bu shaklni
amaliyotga keng joriy qilish orqali buxgalteriya hisobi ma'lumotlarini qayta
ishlash jarayoni yangi bosqichga ko’tariladi. Bu jarayon hisob ma'lumotlarini
avtomatik tarzda olish va uni qayta ishlash tehnologiyasini ishlab chiqishni o’z
ichiga oladi. Bunga dastlabki hujjatlar, ularni avtomatlashtirilgan qayta ishlashga
moslashtirilgan ma'lumotlarni kompyuterlarda qayta ishlashga moslashtirilgan
hujjatninga aylanishi, hisoblash tehnikasi ishlari dasturlari, ma'lumotlarni
avtomatik ravishda qayta ishlash tartibini tavsiflovchi tehnologik haritalar va
boshqlarni misol kilib kiritishimiz mumkin.
Ushbu bobimizga hulosa qiladigan bo'lsak, mulkchilik shaklidan qat'iy
nazar barcha sub ь ektlar buxgalteriya hisobini yuritadi. Ushbu hisobning qay
darajada to'g’ri va aniq tashkil etilishi faoliyatning davomiyligi va yuqori
samaradorligiga olib keladi.
27

2) Modellashtiruvchi o'yinning qanday o'tkazilishi yozma matnda
ko'rsatiladi. Shuning uchun mavzular bo'yicha maxsus ish o'yinlari avvaldan
ishlab chiqilishi, o'yin jarayoni yozilishi zarur.
3) Modellashtiruvchi o'yin o'tkazilayotganda darsning maqsadini
yaxshi tushunmaslik oqibatida yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xatolarni
to'g’rilash, hamda qarama - qarshi muloqot o'rnatish imkoniyatini qoldirishni
ko'zda tutishi kerak.
4) Modellashtiruvchi o'yin asosida dars o'tishda talabalar o'yin
jarayonida ham bilim oladi. Muhokama qilish jarayonida O’qituvchi tomonidan
berilgan savollar talabalarga o'yin davomida bajarilgan ishlar, voqealarni
umumlashtirishga, darsning asosiy mazmunini tahlil qilishga yordam berishi
kerak. Talabalar to'qnashgan qiyinchiliklar, o'zi uchun ochgan yangiliklarni
aniqlash, o'yinni real hayot voqealari bilan taqqoslash, o'tilayotgan darsning
mazmuni bilan bog’lash asosida ko'rsatilgan asosiy iqtisodiy tushunchalarning
anglab etish hamda xulosa chiqarishga yordam berishi kerak.
5) Modellashtiruvchi o'yin boshqa o'yinlardan fark qilishini
tushuntirish kerak. Masalan, kim birinchi bo'lib masalani yechadi, yoki
krossvord tuzadi va hokazo. Bular, asosan, qandaydir bir musobaqani ifodalaydi.
Modellashtiruvchi o'yinlarga esa, albatta, real ijtimoiy yoki iqtisodiy jarayonni
soddalashtirilgan ifodasi, unda katnashish imkonini beradigan o'quv tajribasi
sifatida qarash mumkin. Modellashtiruvchi amaliy o'yinlar talabalarga shu
jarayonning o'zini yoki
insonlarning xattiharakatini, o'zlarini qanday tutishlari, ya'ni tanlov muammosini
qanday hal etishlarini namoyon kilishi tufayli iqtisodiy voea, hodisa,
jarayonlarni chuqurrok tushunishga yordam beradi. Chunki shu jarayonning
o'zida ular qatnashadilar, sinab ko'radilar.
Bunday usuldan foydalanish nafaqat ta'lim, balki o'quvchilarni
ma'naviyma'rifiy tarbiyasi uchun ham ijobiy samara beradi.
32

- hisoblash tehnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblashlari
tarkibini ancha ko’paytirish;
- har hil bo'linmalar uchun Korxonaning yagona taqsimlangan
ma'lumotlar bazasini yaratish;
- birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish
imkoniyatlari, bu kogozsiz tehnologiyalarga o’tishni ta'minlaydi va hujjatlarni
yigish hamda ro’yhatga olish bo’yicha operatsiyalar mehnat talabligi darajasini
kamaytiradi;
- buxgalteriya hisobi vazifalari majmualarini yechishni
integratsiyalash;
- dialogli usulda amalga oshirish yuli bilan ahborot hizmati
ko'rsatishni tashkil etish imkoniyati.
Informatsion tizimda bajariladigan tehnologik jarayon uchta bosqichdan
iborat:
1-bosqich. Bu bosqich birlamchi hisob, birlamchi hujjatlarni tuzish, ularni
ishlab chiqish va hisobning har bir uchastkasi bo’yicha tahliliy hisob-ning
qaydnomalari tuzilshi bajariladi. Masalan, ish haki hisoblash bo’yicha hisoblash
to’lov hujjatlari, qo’shib hisoblangan va ushlab qolingan ish hakining
to’plamlari hamda boshqalar tuziladi.
2-bosqich. Bu bosqich provodkalarni tuzish, ularni tahliliy va jamlama
hisobni turli registrlari, hisobvaraqlarning tartib raqamlari bo’yicha qayd daftari
orderlariga joylashtirishdan iborat bo’ladi.
3-bosqich. Bu bosqich yig’ma jamlama hisobni: Bosh kitobning
hisobvaraqlari bo’yicha hisobot sal ь do qaydnomalari va moliyaviy hisobotning
shakllarini tuzishdan iborat buladi, bu «Provodka-Bosh kitob-Balans» mashina
dasturining asosiy moduli tomonidan ta'minlanadi. hisob vazifalarini ishlab
chiqish tehnologiyalarini amalga oshirishni muhim elementi uning dasturiy
ta'minlanishi bo’ladi. Kompyuter dasturlari bozorida har hil Korxonalar,
firmalar, tashkilotlar uchun muljallangan buxgalteriya dasturlari variantlarining
ko’pgina turlari taqdim etilgan. Dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqish ko’p sonli
26

Daromadlar - bu hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlar oqimi yoki
ko'payishi shaklida o'sishi yoki passivlarni qatnashchilarning kapitaldagi
omonatlaridan farq qiluvchi o'sishiga olib keluvchi kamayishidir 4
;
Xarajatlar - hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi
yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek qatnashchilar o'rtasida
kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir.
Daromadlar va harajatlarni aniqlash ularning asosiy hususiyatlarini
belgila щ shu bilan birgalikda ular moliyaviy natija, ya'ni foyda yoki zararni
aniqlashda alohida ahamiyat kasb etadi. hisobot davrida olingan barcha
daromadlarning harajatlardan ortishi foyda sifatida e'tirof etiladi. Agar
Korxonaning hisobot davridagi barcha harajatlari barcha daromadlaridan ortiq
bo’lsa, u holda moliyaviy natija zarar sifatida e'tirof etiladi. «Buxgalteriya
hisobi to’g’risida»gi Qonunning 3-moddasiga binoan O'zbekistan Respublikasi
hududida O'zbekiston Respublikasida ro’yhatga olingan xoh O'zbekiston
Respublikasi hududida, xoh uning tashqarisida joylashgan barcha xo'jalik
sub'ektlari yuridik shaxslar, ularning shu'ba Korxonalari, filiallari,
vakolathonalari va boshqa tarkib bo'linmalari buxgalteriya hisobi sub'ektlari
hisoblanadilar.
Yuridik shahs hisoblanmaydigan, ammo bankda schyotga va
tugallanmagan balansga ega bo'lgan ho'jalik sub'ektlari ham buxgalteriya hisobi
sub'ektlari hisoblanadilar hisobni «Buxgalteriya hisobi to'g’risida»gi qonunga
muvofiq yuritadilar.
O'zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to'g’risida»gi
qonuniga binoan maxsus talablar bilan belgilangan va ularga asoslangan holda
hisob yuritilishi hamda hisobot tuzilishi lozim bo'lgan buxgalteriya hisobining
asosiy tamoyillari kuyidagilardir: ikkiyoklama yozuv; uzluksizlik; xo'jalik
operatsiyalari,
aktivlar va passivlarning pulda baholanishi; aniqlik; hisoblash; ehtiyotkorlik;
mazmunning shakldan ustunligi; ko'rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi;
4 Buxgalteriya hisobi milliy standartlari. 21-BHMS
9

2002 yil
_________ga

Informatsion tehnologiyalarga asoslangan buxgalteriya hisobi shakli.
Korxona va tashkilotlarda hisob ishlarining samaradorligini oshirish
hamda vaqtni tejash maqsadida buxgalteriya hisobining zamonaviy shakli -
informacion tehnologiyalarga asoslangan shakli hayotga tatbik etilib
kelinmoqda. Ushbu shaklning bir qancha afzalliklari mavjud: buxgalteriya
hisobi hujjatlaridagi ma'lumotlarni qayta ishlashni tezlashtiradi; iqtisodiy
ma'lumotlarni qayta ishlashda band bo'lgan hodimlar soniniq qisqartiradi hamda
mehnat unumdorligini oshiradi; hisob ishlarida aniqlik va izchillikni ta’minlaydi;
hisob ishlarini yuritish bilan bog’liq harajatlarni kamaytiradi.
Elektron hisoblash mashinalari hozirgi vaqtda hisob-kitob ishlarini amalga
oshirishda qo’llanilishi bilan birga hisob ma'lumotlarini yigish, ularni qayta
ishlash, jamlama va tahliliy hisob registrlarini tuzish, hisobot shakllarini
tuldirish va boshqa bir qancha hisob ishlarini bajarishda keng qo’llanilmoqda.
Amaliyotda kompyuterlardan keng foydalanish buxgalteriya hisobini tashkil
qilishning yangi usullarini vujudga keltirdi.
Buxgalteriya vazifalarini echishda informatsion tehnologiyalardan
foydalanishni tashkil etish birlamchi buxgalteriya hujjatlarini tuzish paytidan
boshlab yakuniy moliyaviy hisobotni tuzish bilan yakunlanuvchi
operatsiyalarning yigindisidan iboratdir.
Hozirgi bosqichda buxgalteriya vazifalarini axborot tehnologiyasi asosida
markazlashtirilgan holda tashkil qilish quyidagilarni ta'minlaydi: -
foydalanuvchining ish joyida urnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu yerda
vazifalarni echish hisobchi tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi; -
Korxona (tashkilot, firma)ning turli hildagi bo'linmalari iqtisodiy vazifalarini
integratsiyalangan holda ishlab chiqilishini ta'minlovchi mahalliy va ko’p
bosqichli hisoblash tarmoklarini shakllantirish;
25

maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish vd yangilash, mamlakatni
modernizatsiyalash va isloh etishdir” deb nomlangan ma’ruzasida
respublikamizda keying yillarda amalga oshirilishi zarur bo’lgan masalalar,
ustuvor yo’nalishlar haqida to’xtalib, kadrlarning malakasi, ishbilarmonligi va
ma’suliyatini oshirish zarurligini ta’kidladi.
Respublikamizda bozor islohotlarini chuqurlashtirish sharoitida oliy
ta’limning xizmatlari samaradorligini oshirish, ta’lim tizimidagi qonuniyatlarni
tadqiq etish , kadrlar tayyorlash milliy dasturining amalga oshishini baholab
boorish muhim ahamiyatga ega.
Respublikamizda ishlab chiqilgan qonunlarda ta’lim tizimini isloh qilish
masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Bugungi knda mamlakatimizda ta’lim
tizimini isloh qilish bo’yicha muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi
kundagi asosiy vazifa asosan talaba – yoshlarning malaka darajasiga
qaratilmoqda. Eng avvalo kadrlar malakasini oshirish hayotiy majburiyat bo’lib,
iqtisodiyotda, ijtimoiy hayotda har kuni jiddiy o’zgarishlar bo’lmoqda. Bugungi
kundagi ushbu o’zgarishlarni o’zlashtirib boorish, talaba – yoshlarga ushbu
jarayonlarni yetkazib berish o’qituvchilardan ham kata ma’suliyat talab qiladi.
Qolaversa talaba yoshlar ham ushbu borada o’z bilim va ko’nikmalarini turli
manbalar bilan boyitib bormoqdalar. Ushbu jarayonlarning bosh maqsadi
talabalar o’zlarini olgan bilimlarini puxta egallab, mutaxasissliklari bo’yicha
zamonaviy bilimga ega bo’lishlaridir. Bundan tashqari olgan bilimlarini
qolganlar bilan o’rtoqlashishlariga qaratilgan. Shunday ekan nimalarga e’tibor
qaratish lozim, ya’ni qanday tavsiyalar ishlab chiqish mumkin. Avvalambor,
o’quv jarayonida nazariy bilimlar bilan cheklanib qolmasdan, balki, amaliyot
bilan ko’proq ishlash kerak. Buning uchun birinchi galda o’qituvchilarni
amaliyot bilan ko’p ishlaganlarini dars jarayoniga qatnashtirish kerak. Bundan
tashqari hozirgi kunda jahon ta’lim tizimida keng qo’llaniladigan usullardan
foydalanish kerak. Bunga birgina turli ko’rgazmali o’quv qurollaridan
foydalanishni aytib o’tish mumkin. Bu jarayon o’quvchi uchun ham, o’qituvchi
46

Shu o'rinda metodning tushunarliligini aniqlash uchun misol ko'rib
chiqsak. Yuqorida ta'kidlaganimiz modellashtiruvchi o'yin metodi talabalarda tez
tushintirish imkonini beruvchi metod bo'lib, unda talabalar auditoriyada o'yin
tashkil etadilar. Bunda asosan talabalar mahsus guruhlarga bo'linadalar.
Quyida misol bilan tanishib chiqsak.
Misol:
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini kalkulyatsiya qilish.
O'yinning maqsadi: talabalarni ishlab chiqarish xarajatlarini to'g’ri
kalkulyatsiya qilgan holda mahsulot tannarxini topish. O'yinning boshida
o'qituvchi talabalarga kerakli tushunchalarni eslatib o'tadi hamda o'yinni
boshlaydi.
«Mahsulot tannarhini kal ь kulyatsiya qilish» o'yini.
O'yinning maqsadi: o'quvchitalabalarning ikki yoklama yozuv,
hisobvaraqlar va ularda xo'jalik muomalalarining aks etishini puxta
o'zlashtirishlariga erishish.
O'qituvchi o'yinda o'rganiladigan tushunchalarni esga solib, qaytaradi.
O'yinning maqsadini tushuntiradi. Guruh uchga bo'linadi. Guruhdagi eng
iqtidorli talabalardan 3 kishi «ekspertlar» guruhini tashkil etadi. Ular mahsulot
tannarxini
aniqlashni turi haqida kelishib olishadi. Ikkinchi guruh korxonada tashkil
etilgan «bosh buxgalter» boshchiligidagi 5 kishidan iborat. Ular ishlab chiqarish
xarajatlari hamda noishlab chiqarish xarajatlarini guruhlarga bo'ladilar, E'lon
vatman kog’ozga yozilgan, slayd, tarkatma material tarzida bo'lishi mumkin.
Bunda institutni endi bitirgan kadrlar sifatida uchinchi guruh
aniqlanadi.Uchinchi guruh qolgan barcha o'quvchitalabalar, ular kasb - hunar
kollejini yoki institutni bitirib, shu korxonaga yosh mutaxassis sifatida ishga
kirishmoqchi. Komissiya ularga bir necha bosqichda topshiriq berib, ularni
to'g’ri bajarib, eng yuqori ball to'plaganlarni ishga qabul qilmochi. O'qituvchi
o'yin o'tkazish qoidalarini o'quvchitalabalarga tushuntiradi: har bir
o'quvchitalabaga uch bosqichda topshiriq beriladi: Birinchi topshiriq nisbatan
38

Korxonada buxgalteriya hisobini tegishlicha tashkil etish uchun Korxona
moliyaviy-ho'jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasi hamda
har bir hisobvaraq tavsiflangan va ularga doir hisobvaraqlarning namunaviy
korrespondensiyasi berilgan rejani qo'llash bo’yicha yo'riqnomadan to'g’ri
foydalanish katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi milliy
andozalarini amalga tadbiq etish va bu boradagi ishlarni yangi bosqichga
ko'tarish maqsadida buxgalteriya hisobvaraqlarining yangi rejasi ishlab chiqildi.
«Ho'jalik yurituvchi sub'ektlar moliyaviyho'jalik faoliyatining buxgalteriya
hisobi hisobvaraqlari rejasi va uni qo'llash bo’yicha yo'riqnoma» nomli 21-son
BHMS O'zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to'g’risida»gi qonunining
5-moddasiga binoan ishlab chiqilgan. Ho'jalik yurituvchi sub'ektlar moliyaviy-
ho'jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasi asosida ho'jalik
muomalalari buxgalteriya hisobvaraqlari ishchi rejasini tuzadilar va u ho'jalik
yurituvchi sub'ektning hisob siyosatida aks ettiriladi.
Hisobvaraqlar rejasi - buxgalteriya hisobi bo’yicha hisobvaraqlarning
ularning iqtisodiy mazmuniga ko'ra bir tizimga solingan ro’yhatidir 6
.
Qisqasini aytganimizda qaysi faoliyat turi bo'lmasin bevosita buxgalteriya
hisobini yuritadi. Bu orqali u o'zining qay darajada faoliyat olib borishini tahlil
qiladi. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, buxgalteriya hisobi bevosita hujjatlarga
asoslangan holda tashkil etiladi. Faoliyat qay darajada olib borilayotganini biz
bevosita hujjatlar asosida bilib olamiz albatta. Shunday ekan uni to'g’ri tashkil
etish katta ahamiyat kasb etadi.
1.2 Buxgalteriya hisobi registrlari va shakllarining umumiy tavsifi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida Korxonada buxgalteriya hisobi ishlarini
to’g’ri tashkil qilish g’oyat muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Korxona va
tashkilotlarda buxgalteriya hisobi sodir bo’layotgan xo’jalik jarayoni hamda
muomalalarini
kuzatib va qayd etib qolmasdan, ishlab chiqarish rejasining bajarilishi ustidan
nazoratni amalga oshira borib, rejalashtirish, nazorat qilish va iqtisodiyotni
6 Buxgalteriya hisobi milliy standartlari. 21-BHMS
11

mazmuni
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli 1960 yil 1 yanvaridan joriy
etilgan Buxgalteriya hisobining ushbu shakli joriy etilguniga kadar
memorialorder shakli amal kilgan edi. Buxgalteriya hisobining jurnal-order
shaklida yozuvlar yig’ma va guruhlovchi qaydnomalarda (jurnal-orderlar),
shuningdek yordamchi qaydnomalarda guruhlab boriladi. Buxgalteriya ga
keltirilgan boshlangich hujjatlar memorial-orderlarda aks ettirilmasdan bevosita
shu jurnallarning uzida aks ettiriladi, chunki buxgalteriya hisobining bu shaklida
qo’llaniladigan jurnallar bir vaqtda ho'jalik muomalalarini buxgalteriya
provodkasi bilan rasmiylashtiruvchi orderlar hisoblanib, memorial-orderlarni
tuzish zaruriyatini yo’qotadi. Bu erda memorial-orderlarning urnini avvaldan
hisobvaraqlarning korrespondensiyasi tuzib qo’yilgan mahsus hisob registrlari
tuziladi. Bu registrlar yigma va guruhdovchi qaydnomalar, ya'ni
jurnalorderlardir. Buxgalteriya hisobi bu shakli ning jurnal-order deb
nomlanishi ham shu registrlarning nomidan kelib chiqqan. Jurnal-orderlarda
birlamchi hujjatlarning ma'lumotlarini to'g’ri guruhlashtirishni ta'minlash uchun
hisobvaraqlar krediti bo’yicha namunaviy korrespondensiya va oylik choraklik
hamda yillik hisobotlar uchun zarur bo'lgan ko'rsatkichlar ruyhati nazarda
tutilgan. Jamlama va tahliliy hisob uchun mo’ljallangan jurnal-orderlarda,
bundan tashqari, tahliliy hisobning zarur moddalari ham nazarda tutilgan.
Buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklining asosiy hususiyatlari
quyidagilardan iborat:
- Jurnal-orderlarda muomalalarni ruyhatga olish tartibida yozuvlar
faqat hisob
- varaqlar krediti bo’yicha, debetlanuvchi hisobvaraqlar bilan
korrespondensiyada amalga oshiriladi;
- Jamlama va tahliliy hisob yozuvlari yagona tizimdan joy oladi;
22

11. O’zbekiston Respublikasining bugalteriya hisobining milliy
standarti (21 son BHMS).-T.:O’zbekiston Respublikasi
axborotnomasi ,1996.,9-son.,142-m
12. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov Oliy
Majlisning
IX sessiyasidan
13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi, 18.01.2013.:
Xalq so’zi gazetasi , 2013

50

Memorial-order shaklining mohiyati shundan iboratki, ho'jalik
muomalalarini qayd qilish uchun sintetik va analitik hisobning mahsus jamgaruv
oborot qaydnomalaridan, ya'ni: asosiy vositalar, hisoblangan amortizastiya
ajratmalari; ishlab chiqarish harajatlarini hisobga olish qaydnomasi; ishlab
chiqarish zahiralari, tayyor mahsulot, shuningdek ular bo'yicha tulangan KDSni
hisobga olish qaydnomasi; pul mablag’larini hisobga olish qaydnomasi;
mahsulot sotilishini hisobga olish qaydnomasi; mol etkazib beruvchilar bilan
hisob-kitoblarni hisobga olish qaydnomasi; mehnatga haq to’lanishini hisobga
olish qaydnomalaridan foydalaniladi. Korxona buxgalteriya siga kelib tushgan
birlamchi hujjatlar ularni to’ldirish uchun asos bo'lib hisoblanadi.
Oborot qaydnomalari va jamlama hisob registrlari asosida
memorialorderlar tuziladi. Memorial orderlar ma'lumotlari har oyda «Bosh
daftar» jurnaliga o'tkaziladi. So'ngra unga qarab oborot saldo balansi chiqariladi
va keyin u balans hisoboti shakliga o'tkaziladi. «Bosh kitob»da barcha
hisobvaraqdar debeti bo’yicha bir oy uchun oborotlar summasi barcha
hisobvaraqlar krediti bo’yicha oborotlar summasiga, shuningdek «Summasi»
ustuni yakuniga teng bo'lishi kerak Oborotlardan keyin bir oy uchun keyingi
satrda kelayotgan oy boshida har bir hisobvaraqning sal ь dosi chiqariladi va u
hisobot balansiga kiritiladi. Memorial-orderlarning tuzilishiga misol keltiramiz:
«Kassa» 1-memorial orderi 2012
yil yanvar oyi uchun
Muomala mazmuni Debet Kredit Summa
korxona kassasiga pul olindi 5010 5110 (so’m)

Mahsulotni sotishdan olingan tushum 5010 4010

Ish haqi berildi 6710 5010

Hisob kitob schotiga kassadan pul topshirildi 5110 5010

Kredit bo’yicha jami

Buxgalter ________________
Ijrochi_________________
Memorial orderlarni ro’yhatga olish jurnali
Hisobvaraq_________________
м/о Sana Muomala Summa
21

tuzilib, talabalarning salohiyatiga ko'ra beriladi. Natijada murakkab masalani
echolmay hafsalasi soviydigan talabalarni ham darsga, o'rganilayotgan mavzuga
dikkatini karatish mumkin.
Xullas masala, mashqlar, bir tomondan sinalgan, qadimiy dars o'tish
uslubi bo'lsa, ikkinchi tomondan, imkoniyatlari nihoyatda ko'pligi tufayli
eskirmaydigan, doimo zamonaviy, uchinchidan, universal, barcha iktisodiy
fanlarni o'rganishda qo'llash mumkin bo'lgan metoddir.

III BOB. “BUXGALTERIYA HISOBI REGISTRLARI VA
SHAKLLARI”
MAVZUSINI O’QITISHDA MODELLASHTIRUVCHI O’YIN
METODINI QO’LLAB DARS O’TISHNI TAKOMILLASHTIRISH
3.1 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini
o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llashning samaradorligini
oshirish
Mamlakatimiz kelajagi bo'lmish yoshlarga hozirgi kunda qator
imkoniyatlar yaratilgan bo'lib, ta'lim sohasida ushbu borada qator islohot va
yangiliklar olib borilmoqda. mamlakatimizda yosh avlodga ta'lim-tarbiya berish
jarayoni kundan-kunga jadallashib, malakali kasb egalarini tayyorlash masalasi
takomillashib bormoqda. Barcha mutahasisliklar bo'yicha kadrlar
tayyorlanmoqda. Shu o'rinda aytib o'tish joizki, muayyan mutahassislik bo'yicha
tahsil olayotgan har bir shaxs o'z kasbining yetuk ustasi, ya'ni professional
mutahassis bo'lib shakllanishi uchun bor imkoniyatlar sarflanyapti.
Nafaqat o'qituvchilar bilan ishlash, balki, hozirgi kunda talabalarning
mustaqil ishlashlariga katta e'tibor qaratilib, bir qator imkoniyatlar yaratib
42

Kirish
Mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab respublikamizda qator islohotlar
olib borila boshlanda va bu jarayonlar davom etmoqda. Mamlakatimizning qaysi
sohasini olmaylik, xoh iqtisod, xoh siyosat yoki boshqa sohalarda islohot va
yangiliklarga duch kelamiz. Olib borilayotgan islohotlarning tub zamirida
mamlakat aholisining turmush tarzini yahshilash yotadi albatta. Ushbu
yo'nalishda xususiy mulkchilikni shakllantirish va kichik biznes sohasiga alohida
e'tibor qaratilmoqda.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va chuqurlashtirish sharoitida turli
mulkchilikka asoslangan tashkiliy-iqtisodiy jihatdan bir-biridan farq qiluvchi
ko'plab xo'jalik yurituvchi subyektlarning paydo bo'lishiga zamin yaratildi. Shu
munosabat xo'jalik yurituvchi subyektlarda buxgalteriya hisobning to'g’ri yo'lga
qo'yilishi va uning ustidan nazoratning samarali mexanizmini ishlab chiqish
hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biridir.
Xususan, buxgalteriya hisobining ahamiyati sifatida xo'jalik yurituvchi
subektlarda hisob tizimining naqadar to'g’ri yuritilishi, xo'jalikning
iqtisodiymoliyaviy faoliyatini o'rganish va uning holatiga xolisona baho berish,
shuningdek iqtisodiy ko'rsatkichlarning samaradorligini aniqlash hamda
nazoratini o'rganish bugungi kunda talaba yoshlarga muhim dastur vazifasini
o'taydi.
Yuqorida ta'kidlaganimizdek, mustaqillikdan keyin har bir jabhada tub
o'zgarishlar bo'ldi. Buning yaqqol misoli sifatida ta'lim sohasini misol
qilmoqchiman.
Mamlakatimiz kelajagi bo'lmish yoshlarga katta e'tibor qaratilib,
respublikamizda hozirgi kunda ta'lim tizimi tubdan istoh qilinib, o'qitishning
yangi shakllari amaliyotga tadbiq etildi. Oddiy an'anaviy usullardan yangicha
ta'lim tehnologiyalariga o'tildi. Bir qator qonun hujjatlari ishlab chiqilib, kuchga
kirdi.
3

umumiy iqtidorini, o'z tabiatidagi mavjud jur'at, tezkorlik, kirishimlilik,
tashabbuskorlik, faollik kabi xislatlar bor yoki yo'qligini ham namoyish etadilar.
Talabalarda predmetni o'zlashtirishga bo'lgan qiziqish ortadi.
Metodlarni qo'llab dars o'tishda avvalombor ketma - ketlik tanlab olinadi.
Dars o'tishda bu metoddan nisbatan keng foydalanilmoqda.
Modellashtiruvchi o'yinlar talabalarga abstrakt iqtisodiy tushunchalar, real
hayotdagi iqtisodiy voqea - hodisalarni ifodalash, ularning mohiyatini
tushunishga yordam beradi. Ya'ni:
1) Modellashtirish metodi asosiga qurilgan dars belgilab olishdan
boshlanadi. O'kituvchi talabalarni amaliy o'yin, uning maqsadi va
foydalaniladigan tushunchalar bilan tanishtiradi. O'qituvchi biron bir mavzu,
savolni modellashtiruvchi o'yinlar yordamida o'tkazishni mo'ljallar ekan, eng
avvalo, unga tayyorgarlik ko'rishi kerak.
Tayyorgarlik bosqichi quyidagilar:
- o'yinni ishlab chiqish;
- uni o'tkazish qoidalari va ularni talabalarga tushuntirishni o'z ichiga
oladi.

1) Modellashtirish metodi asosiga qurilgan dars belgilab olishdan
boshlanadi. O'qituvchi talabalarni amaliy o'yin, uning maqsadi va
foydalaniladigan tushunchalar bilan tanishtiradi. O’qituvchi biron bir mavzu,
savolni modellashtiruvchi o'yinlar yordamida o'tkazishni mo'ljallar ekan, eng
avvalo, unga tayyorgarlik ko'rishi kerak.
Tayyorgarlik bo’yicha quyidagilar 12
:
- o'yinni ishlab chiqish;
- uni o'tkazish qoidalari va ularni talabalarga tushuntirishni o'z ichiga
oladi.
12 H.Omonov T. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. ma`ruzalar matni. 2010

31

Majburiyatlar shahsning (qarzdorning) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga
muayyan ishni amalga oshirish, masalan, mol-mulkni topshirishni bajarish, pul
to'lash va boshqa majburiyatlaridir yoki muayyan hatti-harakatdan tiyilib turish
majburiyatidir. har bir Korxona muayyan turdagi faoliyatni amalga oshirishga
ihtisoslashgan. Biror-bir turdagi faoliyatni amalga oshirish, xususan, mahsulot
ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz davom etib turishi uchun avval ta'minot, keyin
esa sotish jarayonini amalga oshirish lozim.
Ta'minot jarayoni Korxona ishlab chiqarish faoliyatining normal borishi
uchun muntazam ravishda hom-ashyo, material, yoqilgi, shuningdek turli hildagi
asosiy vositalarning hxrid qilib turilishi zarurligi bilan izohlanadi. Bu jarayon
ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur vositalarni mol etkazib beruvchilardan
pulga sotib olib, Korxonaga keltirish bilan chegaralanadi.
Ishlab chiqarish jarayoni moddiy ne'matlar yaratish bilan bog’liq bo'lgan
eng murakkab xo'jalik muomalalarini o'z ichiga oladi. Bu jarayonda mehnat
buyumlari, mehnat vositalari hamda ishchi kuchi yordamida iste'mol qiymatiga
ega bo'lgan moddiy ne'matlar ishlab chiqariladi.
Sotish jarayoni ho'jalik mablag’lari aylanishining so'nggi bosqichi bo'lib,
bu bosqichda Korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar haridor va
iste'molchilarga shartnomalar asosida etkaziladi. Sotish jarayoni ho'jalik
jarayonini tugallaydi va yana-yangidan ta'minot jarayoni boshlanadi hamda bu
jarayon oldingiga qaraganda kengroq tus oladi. hisobot davridagi Korxona
faoliyatining yakuniy ko'rsatkichi bo'lib moliyaviy natija hisoblanadi. Moliyaviy
natija - xo'jalik yurituvchi sub'ektning foyda yoki zarar shaklida ifodalangan
faoliyatining pirovard iqtisodiy yakunidir.
Moliyaviy natija, ya'ni foyda yoki zararni o'lchashda daromadlar va
harajatlar bevosita daxldor elementlar hisoblanadi.
Daromadlar va harajatlar quyidagicha aniqlanadi:
8

hisob-kitoblar» va boshqa hisob-varaqlar bo’yicha yuritiladigan kartochkalar
misol bo'ladi.
Hisob registrlarini tasniflashda davom etadigan bo'lsak, qaydnomalar
ularning bir qismi bo'lib hizmat qiladi.
Qaydnomalar hisob registlarining ajralmas bir qismi bo'lib hisoblanadi.
Qaydnomalarda korxonada sodir bo'lgan bir hil ma'lumotlarni anglatuvchi
ho'jalik muomalalari tizimga solinib, ma'lum bir davrga hisobvaraqlar bo’yicha
yig’ma provodkalar beriladi. Buxgalteriya hisobida qo’llaniladigan
qaydnomalar 2 turga bo'linadi:
- yig’ma qaydnomalar;
- guruhlovchi qaydnomalar.
Yig’ma qaydnomalar - ularda ma'lum bir hisobot davri ichida ayrim
buxgalteriya hujjatlarining ma'lumotlari bo’yicha bir hildagi ho'jalik
muomalalari jamlanib boriladi. Bunday turdagi qaydnomalarga mahsulotlarni
junatish va sotish bo’yicha qaydnoma hamda boshqa qaydnomalar misol bo’la
oladi.
Guruhlovchi qaydnomalarda bir hildagi ijro hujjatlarining oylik
ma'lumotlar yigib yoziladi. Bunga ish haqini taqsimlash qaydnomasi va boshqa
qaydnomalar misol bo'la oladi.
Korxonada buxgalteriya hisobining quyidagi qaydnomalari qo'llaniladi 10
:
- Asosiy vositalar va hisoblangan amortizaciya ajratmalarini hisobga
olish;
Ishlab chiqarish harajatlarini hisobga olish qaydnomasi;
- Ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor mahsulot, shuningdek ular bo’yicha
to’langanni hisobga olish qaydnomasi;
- Pul mablag’larini hisobga olish qaydnomasi;
- Mahsulot sotilishini hisobga olish qaydnomasi;
- Mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish
qaydnomasi;
10 I.Ochilov.,J.Qurbonov , Moliyaviy hisob .-T.: TMI , 2007
19

Korxonalar moliya-xo'jalik faoliyatini amalga oshirishi uchun ma'lum
turdagi mablag’larga ega bo'lishi kerak. Ular xo'jalik jarayonida turli
funksiyalarni bajaradi va shuning uchun ular buxgalteriya hisobida ho'jalik
mablag’lari deb yuritiladi. Buxgalteriya balansida ho'jalik mablag’lari aktivlar
sifatida e'tirof etiladi.
Aktivlar - sub'ekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad olish
maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir. Korxona,
tashkilot va muas-sasalarda aktivlar asosan quyidagi turlarga bo'linadi: uzoq
muddatli aktivlar, aylanma (joriy) aktivlar 3
.
Uzoq muddatli aktivlar deb - uzoq muomala muddatiga ega bo'lgan (12
oydan ortiq) va investitsiyalash maqsadida saqlab turilgan hamda hisobot
kunidan boshlab 12 oy davomida sotilishi mumkin bo'lmagan aktivlardir.
Ularning tarkibiga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, uzoq muddatli moliyaviy
investitsiyalar, kapital quyilmalar va boshqa uzoq muddatli aktivlar kiradi.
Aylanma (joriy) aktivlar deb, asosan qayta, takroriy sotish maksadida yoki
qisqa muddatda ushlab turilgan va undan hisobot kunidan keyingi 12 oy
mobaynida foydalanish kutilayotgan aktivlarga aytiladi. Aylanma aktivlar
tarkibiga ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulot va tovarlar, tugallanmagan
ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari, pul mablag’lari, qisqa muddatli
moliyaviy qo'yilmalar hamda joriy debitorlik qarzlari kiri-tiladi. Korxona
mablag’lari har yil manbalar hisobiga shakllanadi. Buxgalteriya balansiga
binoan ho'jalik mablag’larining tashkil topish manbalari 2 turga bo'linadi: o'z
mablag’larining manbalari, majburiyatlar.
O'z mablag’lari manbalari tarkibiga Korxonani tashkil etish paytida hosil
qilingan ustav kapitali, shuningdek qo'shilgan kapital, rezerv kapitali, maqsadli
tushumlar, Korxonaning ishlab topilgan sof foydasidan shakllantirilgan boshqa
vositalar kiradi.
3 O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonuni

7

qanday o'rnatiladi, tanlov qanday amalga oshadi va hokazo. Modellashtirilgan
o'yin metodi o'qituvchiga dars berishning usullarini o'zgartirishga katta
imkoniyat beradi.
Zamonaviy pedagogik tehnologiyalar asosida mashg’ulotlar olib
borilganda o'qituvchi o'quv materiallarini o'zlashtirish jarayonining
tashkilotchisi bo'lishi lozim.
Modellashtiruvchi o'yin metodining afzalliklari.
• Talabalarni darsga faol qatnashuvi va iqtisodiy kategoriyalar
mazmunini chukurroq o'zlashtirishi ta'minlanadi;
• mustaqil harakat qilish, qaror qabul qilishga imkon yaratadi;
• o'zaro aloqa, muloqot ta'minlanadi;
• tushunchalarni amaliyotda qo'llash uchun sharoit yaratiladi;
• dars o'tishning turlicha uslublarini birgalikda qo'llash imkoni
yaratiladi;
• talabalarning darsga qiziqishini orttiradi. Darsdagi vaziyatni
ko'p jihatdan talabalar nazorat kiladi;
• o'qituvchining asosiy roli darsni tashkil etish;
• talabaning ichki hissiyoti, masalaning mohiyatiga qarashini
o'zgartirishi mumkin.
Har qanday metod kabi bu uslubda ham kator kamchiliklar bor.
Auditoriyada real jarayonlarni soddalashtirishga to'g’ri keladi. U bir tomondan
yetarli darajada sodda, ikkinchi tomondan etarli darajada real hayotga yaqin
bo'lishi, real jarayonlarni ifodalashi, buni hisobiga qimmatli tajriba o'rgatuvchi
bo'lishi kerak. Modellashtiruvchi o'yin o'qituvchidan sinchkovlik bilan puxta
tayyorgarlik ko'rishni talab kiladi. Darslikka tayangan holda dars o'tish
o'qituvchidan nisbatan kam vaqt, kamroq kuch, diqqat talab kiladi. Ammo,
hamma darsni modellashtiruvchi o'yin o'tkazish bilan olib borib bo'lmaydi.
Ko'pincha, modellashtirish bilim olishning kulminatsiyasi bo'lib, fanning ba'zi
bir asosiy, ularni o'rganish boshqalariga yo'l ochib beradigan kategoriyalari,
qonunlarin o'rganishda qo'llaniladi. Modellashtiruvchi o'yindan foydalanishdagi
35

- Modellashtiruvchi o'yin metodi hamda zamonaviy pedagogik
tehnologiyalar tadbig’iga doir bo'lgan munosabati va kasbiy metodik
salohiyatning uyg’unligi .

Aytib o'tish joizki modellashtiruvchi o'yin metodini qo'llashda afzallikning
eng ko'zga ko'ringan tomoni shuki, unda barcha talabalar bevosita darsda
ishtirok etadilar va dars samaradorligi oshishiga erishiladi.
Yuqorida ko'rib o'tganimiz . “Buxgalteriya hisobi registrlari va shakllari”
mavzusini tashkil etishda modellashtiruvchi metodni qo'llashning
samaradorligining tahlili va takomillashtirishga qaratilgan omillar tahlili
avvalambor shahsga bog’liadir. Hozirgi kunda talaba - yoshlarga bo'lgan e'tibor
natijasi talabalarni tadqiqotning asosiy ob ь ektiga aylantiradi. Mamlakat kelajagi
bo'lmish yoshlar uchun avvalambor ta'lim muassasalari tubdan yangilanib,
hozirgi zamon talablariga to'la javob beradigan ilm dargohlari qurib,
foydalanishga topshirildi. Kadrlar sohasiga bo'lgan e'tibor kuchaytirilib, qator
qonun hujjatlari ishlab chiqildi. Yetuk kadrlar avvalambor mamlakatning
rivojiga katta ta'sir ko'rsatadi. Hozirgi kunda barcha sohalar bo’yicha eytuk
kadrlar tayyorlanib chiqarilmoqda. BMI ning bosh mavzusi buxgalteriya
hisobiga aloqada to'htalamiz. Hususan, buxgalteriya hisobining ahamiyati
sifatida xo'jalik yurituvchi subektlarda hisob tizimining naqadar to'g’ri
yuritilishi, xo'jalikning iqtisodiy-moliyaviy faoliyatini o'rganish va uning
holatiga xolisona baho berish, shuningdek iqtisodiy ko'rsatkichlarning
samaradorligini aniqlash hamda nazoratini o'rganish bugungi kunda talaba
yoshlarga muhim dastur vazifasini o'taydi.

3.2 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini
o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llash bo’yicha tavsiyalar
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov Oliy Majlisning
Qonunchilik palatasi va Senatning qo’shma yig’ilishida: “Bizning bosh
45

XULOSA
Xulosa ornida shuni ta’kidlash joizki, hozirgi kunda ta’lim tizimida juda
katta o’zgarishlar bo’lmoqda. Bugungi kun ta’lim tizimining bosh maqsadi har
tomonlama yetuk kadrlarni yetkazishdir. Buning uchun ta’lim muassasalarida
o’quv jarayonlari yangicha shaklda olib borilmoqda. Ilgargi an’anaviy
usullardan zamonaviy pedagogik texnologiyalarga o’tilmoqda. Yuqorida ko’rib
chiqqanimizdek, zamonaviy pedagogik texnologiyalarning bir bo’lagi
modellashtiruvchi metod avvalambor talabalarning mustaqil fikrlashga o’rgatadi.
Bu jarayonda barcha talabalar o’qituvchi boshchiligida darsga qatnashishadi.
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, bugungi kunda yoshlarni
ma’naviyintellektual rag’batlantirishning ahamiyati kattadir. Ma’naviy
intellektual sifatlarni zamonaviy usullarda aniqlash tarbiyaviy jarayonga
samarali o’zgarishlar kiritadi. O’quvchi yoshlarning, talabalarning ma’naviy-
intellektual shakllanish sifatlaridagi yutuq va kamchiliklarni odilona baholash
tizimi tarbiya mazmuni, usullari va uning tashkiliy shakllarini yaxshilashga doir
tuzatishlar kiritishi lozim. Talabalarga mutaxasisslikbo’yicha bilimlardan
tashqari boshqaruv jarayonini ham o’rgatish lozim. Buni ham biz yuqoridagi
metod orqali qo’llay olamiz albbat.
48

ishga solishi kerak. masalan , o'ziga biror qulayroq dars o'tish usulini belgilab,
shu bilan darsni boshlaydi. Bunday usullarga modellashtiruvchi o'yin
metodining bir qismi birgalikda bilim olish usulini aytish mumkin. Birgalikda
bilim olish usulidan foydalanilganda uning o'qitish principlariga to'la rioya qilish
lozim 14
.
1) O'qituvchi psihologik jihatdan bir- biriga mos keladigan
o'quvchilardan iborat 3-4 kishilik guruhni dars boshlanishiga qadar belgilaydi.
2) Guruhga vazifa berilganda uni baja rish uchun taqsimot ishi
avvaldan bajarilishi kerak (a'lochi, o'rta, qoniqarli o'qiydigan o'quvchilar nazarda
tutiladi).
3) Baholanganda guruh a'zolariga alohida-alohida baho berilmaydi.
Guruhga umumiy baho berilishi shart. Guruhga berilgan vazifa bo'yicha javob
beruvchi o'quvchini o'qituvchi o'zi tanlaydi.
4) Guruhga berilgan vazifa bo'yicha javob beruvchi o'quvchini
o'qituvchi o'zi tanlaydi .
Shunda guruhdagi har bir o'quvchi javob berish uchun tayyor bo'ladi.
Bunday usuldan foydalanish nafaqat ta'lim, balki o'quvchilarni ma'naviy-ma'rifiy
tarbiyasi uchun ham ijobiy samara beradi.
Bizga ma'lumki, buxgalteriya hisobi fani iqtisodiy fan bo'lib, uni
o'qitishda o'qituvchilar alohida yondashishlari kerak. “ Buxgalteriya hisobi
registrlari va shakllari ” mavzusini tashkil etishda modellashtiruvchi metodni
qo'llashning samaradorligi bir qancha tushunchalar bilan bog’liq:
- Mavzuni o'rganishda qo'llanilgan modellashtiruvchi meod bilan
bog’liq innovatsion tehnologiyalarning nazariy - amaliy mukammalligi,
amaliyotda qo'llanganligi;
- Mavzuni o'rganishga doir innovatsion yondashuvga oid tegishli
shart - sharoitlar , ya'ni har bir fanning o'ziga hos hususiyatidan kelib chiqib,
o'quv reja va dasturlarda iqtisodiy va pedagogik tehnologiyalarning qo'llanilishi;
14 D.Tojiboyeva Maxsus fanlarni o`qitish metodikasi. o`quv qo`llanma. T.:-2007
44

Buxgalteriya hisobi fanidan bizga ma'lumki, ushbu hisob tizimi bevosita
hujjatlarga asoslangan holda olib borilib, uzluksiz tashkil etiladi. qisqa qilib
aytganda, buxgalteriya hisobi xo'jalish operatsiyalarining hujjatlarda aks
ettirilgan puldagi ifodasidir.
Buxgalteriya hisobi vositasida Korxonalar ho'jalik faoliyati jarayoni,
mablag’lari aks ettiriladi hamda ularning tashkil topish manbalari nimalardan
iborat ekanligi to’g’risidagi ma'lumotlar olinadi. Shunisi ham borki, buxgalteriya
hisobida faqat pul o’lchovida foydalanish mumkin bo'lgan xo'jalik jarayoni va
mablag’larigina o'z aksini topadi. Pul ifodasiga ega bo'lmagan Korxonalarning
mulklari buxgalteriya hisobida o'z aksini topmaydi. Agar ularning qiymati
aniqlanib, pulda ifodalangan bo'lsa, u holda bular ham buxgalteriya hisobida
hisobga olinadi.
Joiz kelganda, buxgalteriya hisobi va uning predmetiga to'xtalib o'tsak.
Buxgalteriya hisobining asosiy maqsadi - to'liq va ishonarli axborotlarni
shakllantirish, ichki va tashqi foydalanuvchilarni u bilan ta'minlash, shuningdek
boshqaruv va moliyaviy qarorlar qabul qilish uchun axborotlardan foydalanish 2
.
Demak, buxgalteriya hisobi bu:
- subektning iqtisodiyoti to'g’risida miqdoriy (moliyaviy) axborot
beruvchi axborot tizimidir;
- iqtisodiy axborotni aniqlash, nazorat qilish, o'lchash va uzatish
jarayonidir;
- cheklangan resurslardan foydalanish usulini tanlab olishda zarurdir.
Demak, buxgalteriya hisobining predmeti korxonaning pul ifodasida aks
ettiriladigan xo'jalik mablag’lari, shu mablag’lar manbalari, ularning ho'jalik
faoliyati va moliyaviy natijalaridir.
Buxgalteriya hisobi predmetini bunday ta'riflash bilan barcha Korxonalar
uchun umumiy bo'lgan xalq ho'jaligining kengaytirilgan takror ishlab
2 O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonuni

5

- ma'rifiy potentsialini ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotning hal qiluvchi omiliga
aylantirdi. Barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlash, xalqaro mehnat taqsimotida
munosib o'rin egallash, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta'minlash
muammolari ko'p jihatdan ish kuchining bilimi, malakasi, vaziyatga qarab ish
tuta olishiga bog’lik. Kelajakda erishishimiz lozim bo'lgan buyuk maqsadlarga
etishish uchun eng avvalo yuqori malakali, zamon talabiga javob beradigan
mutaxassis kadrlar tayyorlashimiz kerak.
Talabalarni qaror qabul kilishga o'rgatishda muammoli vaziyat hosil qilib,
uni yechishni o'rganish metodi - Sase study method - «keys» katta
imkoniyatlarga ega. Bu metodni boshqa metodlar bilan birgalikda qo'llash
mumkin 13
. Bu jihatdan keys metodining imkoniyatlari keng, uni turli tarzda
ko'llash mumkin. Ayniqsa, modellashtiruvchi o'yin tarzida o'tkazish imkoniyati
katta hamda kutilgan natijaga erishish imkoni yuqori. Shuning uchun bu metodni
ko'pincha, taqlid qilish, imitatsiya metodi sifatida ham ko'riladi. Bu metodning
boshqalaridan farqi shuki, talaba muammoli vaziyatni o'rganib, xulosa chiqarish,
qaror qabul qilish, undan qanday chiqib ketishni o'rganadi. Bu metod
talabalardan atroflicha bilimga ega
bo'lishni talab kiladi. Chunki qaror qabul qilish nafakat iqtisodiyot, balki
faoliyatni tashkil etish, ish yuritish, axborot va ular bilan ishlash, sotsiologiya,
psixologiya va boshqa fanlardan ham bilimdonlikni talab qiladi. Buxgalteriyada
puxta o'rganish zarur bo'lgan dastlabki mavzular, ayniqsa, buxgalteriya hisob
varaqlari, ikkiyoklama yozuv bo'lib, keyingi mavzularda ko'riladigan
buxgalteriya hisobi operatsiyalarini bajarish ko'p jihatdan talabalar ularni kay
darajada o'zlashtirgani, tushunib etganlariga bog’lik.
Shuning uchun o'quvchi - talabalarning mavzuni puxta o'zlashtirishlari
kelgusida ham muhim ahamiyatga egaligini hisobga olib, darsda barchani faol
qatnashishini ta'minlovchi modellashtiruvchi o'yin metodini qo'llash, o'yinni esa
quyidagicha tashkil qilish mumkin.
13 D.Tojiboyeva Maxsus fanlarni o`qitish metodikasi. o`quv qo`llanma. T.:- 104 bet
37

- izchillik - xolislik

Ikki yoqlama yozish usuli. Ikki yoqlama yozish usuli bilan hisob yuritish
qoidasi ho'jalik yurituvchi sub'ekt buxgalteriya muomalalarini ikki yoqlama
yozish tizimi asosida yuritish kerakligini bildiradi. Ikki yoqlama yozish tizimi
bir hil muomala bo’yicha aynan bir hil summani buxgalteriya hisobining ikki
hisobvarag’ida - birining debeti va boshqasining kreditida aks ettirilishi dan
iborat bo’ladi.
Uzluksizlik. Uzluksizlik tamoyili buxgalteriya hisobini yuritish muddati
ho'jalik yurituvchi sub'ektning faoliyat ko'rsatish muddatiga mos kelishi
kerakligini, ya'ni ho'jalik yurituvchi sub'ektda buxgalteriya hisobi uni tugatish
yoki bankrot bo’lguniga qadar olib borilishi kerakligini bildiradi. Uz faoliyatini
tugatgan kundan boshlab ho’jalik yurituvchi sub'ekt buxgalteriya hisobini
yuritishni taqozo qilmaydi 7
.
Ehtiyotkorlik. Ehtiyotkorlik tamoyili moliyaviy hisobotda aktivlar va
daromadlarning orttirilgan bahosi hamda majburiyatlar yoki harajatlarning
bahosini pasaytirib ko'rsatiilishiga yo’l quymaslikni anglatadi. Ushbu tamoyilni
qo’llash yashirin zahiralarni hosil qilish yoki orttirilganligini ta'minlash aktivlar
va daromadlarni, majburiyatlar va harajatlarni ataylab pasaytirib yoki orttirib
ko'rsatish huquqini bermaydi
O'z vaqtidalik . Ma'lumot uz vaqtida taqdim etilsagina, foydalanuvchila
uchun foydali hisoblanadi. Moliyaviy hisobot tuzilgan kundan keyin
foydalanuvchilar ihtiyoriga belgilangan muddatda etkazib berilmasa, moliyaviy
hisobotlarning foydalanilganligi pasayib ketadi. hisobot ma'lumotlari asossiz
kechiktirilsa, u uz ahamiyatini yo’qotgan bo'ladi.
Holislik (ob'ektivlik). Moliyaviy hisobot sub'ektning moliyaviy ahvoli,
faoliyatini tining moliyaviy natijalari va pul mablag’lari haqida holis ahborot
berishi kerak Xolislik qoidasiga erishish uchun har bir xo'jalik yurituvchi sub'ekt
7 O’zbekiston Respublikasining bugalteriya hisobining milliy standarti(21 son BHMS).-T.:O’zbekiston Respublikasi
axborotnomasi ,1996.,9-son
13

O'yinni o'tkazish qonun - qoidasini belgilash;
O'yin o'tkazishning aniq tartibini belgilash, qanday o'tkazish haqida aniq
ko'rsatma berish;
Zarur bo'lganda qiskacha sinov raundini o'tkazish.
3. O'yinni o'tkazish
- modellashtiruvchi o'yinni o'tkazish;
- o'zaro muloqotni, aloqani ta'minlash;
- noto'g’ri tushunish tufayli yo'l qo'yilgan xatolarni to'g’rilash; -
o'yinni davom ettirish.
4. Muhokama qilish.
- O'yinda yuz bergan hodisalar jarayoniga yakun yasash;
- Jarayonni tahlil qilish;
- O'yinni real hayot bilan taqqoslash;
- O'tilayotgan asosiy iqtisodiy tushunchalar bilan bog’lash.

Modellashtiruvchi amaliy o'yin - bu bilim olish, o'rganishning kompleks
varianti hisoblanadi. Chunki o'yin mobaynida turli usullardan foydalaniladi.
O'yinning muvaffaqiyati bevosita uning bilimdonlik bilan tanlanishi, bajarishiga,
talabalarni o'z rollarini ma'nosini tushunib etishiga bog’lik. Bu metodning
afzalligi shundaki, talaba masalaning mohiyatiga qarashini, avvalgi nuqtai
nazarini o'zgartirish imkoniga ega. Modellashtiruvchi o'yin motivatsiya nuqtai
nazaridan
ham foydali. Talabalar ko'pincha bunday o'yindan qanoat hosil qilib, yangi
o'rganganlarini o'rtoqlashadilar. Darsga faol qatnashadilar. Talabalar bir qarorga
kelishni eksperiment qilishlari va uni oqibatini (minimal xatar bilan) kuzatishlari
mumkin. Modellashtiruvchi o'yin yordamida talabalarni real hayot voqeliklari
bilan tanishtirish ustunlikka ega. Bunda qo'yilgan savollarga javob topish va real
muammolarni yechish uchun talabalarning shaxsan o'zlari qatnashadilar, real
hayotning nazariy modeli bilan tanishadilar. Masalan, bozorda muvozanat narxi
34

qilinayotgan savolga ko'ra boshqa metodlarni ham bemalol moslashtirish
mumkin. Bu o'qituvchining iqtidori, xohish - istagiga bog’lik.

Masala echishni modellashtiruvchi o'yin tarzida tashkil qilish mumkinki,
bunda talabalar soliq xodimlari va soliq to'lovchilar sifatida qatnashib, real
voqelikka yanada yaqin bo'ladilar.
Darsni tarqatma materiallardan foydalanib o'tish mumkin. Masala, mashq
yechish jarayonida talabalarning qabul qilingan qonunlar, me'yoriy hujjatlar va
yo'riqnomalarni qay darajada bilishlarini ham aniqlash mumkin. Ulardan
munozara, debatlar metodini qo'llashda ham keng foydalanish mumkin.
Modellashtiruvchi o'yin bilim olishga qaratilgan va ma'lum bir pedagogik
natijani ko'zlagan hamda turli (imitatsion, amaliy, rol ijrosiga asoslangan)
o'yinlar yordamida ta'lim jarayonida muayyan maqsadni amalga oshiruvchi
faoliyat.
Modellashtiruvchi amaliy o'yinlar va mashqlar. Bu uslubda talabalar
qatnashadi. Modellashtirishda abstrakt uslublardan foydalanib, real voqelikka
iloji boricha yaqinlashtiriladi. Bu uslub oson tushunadigan talabalarga qo'l
keladi. Modellashtiruvchi o'yinda talabalar o'zlari belgilangan rollarni
bajaradilar. O'z xatti - harakatlari orqali zarur malaka va ko'nikmalarni
egallashadi. O'qituvchi dars metodini tanlar ekan talabalarning faolligi,
qiziqishini ham hisobga olishi zarur. Talabalarning qiziqishi past guruhlarda
ularning faolligini oshiruvchi, fanni o'rganishga qiziqish uyg’otuvchi metodlarni
qo'llash zarur. Bunda modellashtiruvchi o'yin turli qiziqarli mashqlar, konkurslar
o'tkazish, talabalarga individual topshiriqlar berish, aytaylik, biron iqtisodiy
ko'rsatkichlarni o'zgarishidan qanday xulosa chiqishi borasidagi fikrlashlar bilan
kechadi.
Hozirgi paytda iqtisodiy fanlarni o'rganishda nisbatan keng qo'llaniladigan
uslublardan: ekspress savol-javob, savollar tizimiga asoslangan muhokama,
seminar mashg’uloti rejasi bo'yicha atroflicha suhbat, modellashtiruvchi o'yin,
40

Dostonbek @ubs02

Купить