Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini loyihalash - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	3.9MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Sardor Abdialimov

Ro'yxatga olish sanasi 06 Noyabr 2024

1 Sotish

Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini loyihalash

Sotib olish

KURS LOYIHASI
«Axborot tizimlarini avtomatlashtirilgan loyihalash» fanidan
70s-ATT-20 guruh talabasi Abdialimov Sardor O`ktam o`g`li ga
VAZIFA
1. Axborot tizimi yordamida buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish .
2. Dastlabki ma’lumotlar ________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
3. Foydalanilgan materiallar ______________________________________________________
__________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
4. Kompyuterda bajariladigan qismlarning mazmuni
1. ______________________________________________________________________
____
2. ______________________________________________________________________
____
3. ______________________________________________________________________
____
4. ______________________________________________________________________
____
5.Tushintirish qismining mazmun _________________________________________________
__________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________6.Qo’shimch
a vazifava ko’rsatmalar _______________________________________________
_____________________________________________________________________________
7.Kurs ishini topshirish muddati ___________________________________________________
1 2 3 Tushintirish xati Ximoya
Reja

B ajarilishi
Talaba: Abdialimov S.O`.
Rahbar: _________________
1

M U N D A R I J A
Kirish…………………………………………………………………........…….…….3
I-Bob. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini nazariy asoslari
1.1. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini hozirgi kundagi ahamiyati
…………………………………………………………………..................…………..5
1.2. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish mavjud tizimlarining imkoniyatlari
…………………………..………………………………………………....................13
1.3. Masalani qo`yilishi…………………………………………………........…….18
II-Bob. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini loyihalash
2.1. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini loyihalashga mo‘ljallangan
dasturiy vositalar imkoniyatlari……………………………………………….......…20
2.2. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini UML diagrammalarini ishlab
chiqish…………………………………………………………………….......……..23
2.3. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini ma‘lumotlar bazasi strukturasini
ishlab chiqish……………………………………………………..............................26
III-Bob. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini dasturiy ta’minotini
ishlab chiqish
3.1. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirilgan axborot tizimini ishlab chiqish uchun
dasturiy vosita………………………………………………………................……28
3.2. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirilgan axborot tizimini ishlab chiqish
texnologiyasi……………………………………………………………………......37
3.3. Dasturdan foydalanish yo‘riqnomasi………………………………………......39
Xulosa……………………………………………………………………………....43
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………….....46
2

Kirish
Buxgalteriya hisobining axborot tizimlari asosida majmualarga birlashtirilgan,
hisobning alohida uchastkalari tomonidan bajariladigan hisob vazi falarini hisoblash
bajariladi. Vazifalar majmuasi iqtisodiy mazmunini aniqlash, tasdiqlangan sinte tik
schyotlarni olib borish, birlamchi va yig’ma hujjatlar, hisoblash algoritmlarining o’zaro
aloqalari hamda hisobning aniq uchastkasining uslubiy materiallari va me'yoriy
hujjatlari bilan ta'riflanadi.
Iqtisodiyotni boshqarishdagi o'zgarishlar, bozor munosabatlariga o'tish
buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta ta’sir ko'rsatadi. Hisobning
halqaro tizimlariga o'tish amalga oshirilmoqda, bu uning uslubiyatining Yangi
shakllarini ishlab chiqishni talab qiladi. Hisobchidan korxona moliyaviy holatini
ob’ektiv baholarini bilish, moliyaviy tahlili usullarini egallash, qimmatli qog'ozlar bilan
ishlashni mukammal bilish, bozor sharoitlarida pul mablag'lari investitsiyalarini
hisoblash va boshqalarni talab qiladi. Ushbu xususiyatlarni hisobga olgan holda hozirgi
davrda hisobchini "moliyaviy menejer", "hisobchi-tahlilchi" deb atash ham mumkin.
Boshqaruv vazifalariga an’anaviy ravishda ishlab chiqishni tayyorlash,
rivojlantirish, moddiy texnik ta’minot, sotish (marketing), buxgalteriya hisobini olib
borish va buxgalteriya faoliyatini amalga oshirish, tayyor mahsulotlarni sotish hamda
kadrlar masalasini hal qilish kiradi. Kompyuterda ishlab chiqish nazariyasiga binoan
ular vazifaviy tizimlar deb ataladi. Boshqaruv jarayenida buxgalteriya hisobi katta rol
o'ynaydi, bunda barcha axborotlarnining 60% jamlanadi.
Buxgalteriya hisobining axborotli tizimlari asosida majmualarga birlashtirilgan,
hisobning alohida uchastkalari tomonidan bajariladigan hisob vazifalarini hisoblash
amalga oshiriladi. Vazifalar majmuasi iqtisodiy mazmunini aniqlash, tasdiqlangan
sintetik schetlarni olib borish, birlamchi va yig'ma hujjatlar, hisoblash algoritmlarini
o'zaro aloqalari hamda hisobning aniq uchastkasining uslubiy materiallari va me’yoriy
hujjatlari bilan ta’riflanadi.
Buxgalteriya hisobining axborotli tizimchalari an’anaviy ravishda vazifalarning
quyidagi majmualarini o'z ichiga oladi: asosiy vositalar hisobi, moddiy boyliklar hisobi,
3

mehnat va ish haqi (maosh) hisobi, tayyor mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash
operatsiyalarining hisobi, ishlab chiqarish harajatlari hisobi, yig'ma hisob va
hisobotlarni tuzish.
Shahsiy komputer bazasida avtomatlashtirilgan ish joylarini tashkil qilinishi,
korxonalarda mahalliy hisoblash tarmoqlarini yaratish, axborot bazasini tashkil qilish va
iqtisodiy vazifalar majmuasini shakllantirishda yangi talablarni ilgari suradi. Shunda
ma’lumotlarning taqsimlangan bazalari tizimini yaratish, turli foydalanuvchilar o'rtasida
axborotlarni almashtirish, kompyuterda boshlang'ich hujjatlarni avtomatik
shakllantirishning imkoniyatlari paydo bo'ladi. Bunday sharoitlarda turli vazifaviy
tizimchalar majmualari o'rtasidagi aniq chegaralar buzila boshladi, bu ilk navbatda
buxgalteriya hisobining axborot bazasida namoyon bo'ldi.
4

I-Bob. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini nazariy asoslari .
1.1. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini hozirgi kundagi ahamiyati.
Hozirga bosqichda buxgalteriya vazifalarini axbo rot-kommunikatsiya
texnologiyalari asosida markazlashtirilgan holda ishlab chiqish asosiy rolni o’ynaydi:
• foydalanuvchining ish joyida o’rnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu yerda
vazifalarni yechish hisobchi tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi;
• korxona (tashkilot, firma)ning turli xildagi bo’linmalari iqtisodiy vazifalarini
integratsiyalangan holda ishlab chiqilishini ta'minlovchi mahalliy va ko’p bosqichli
hisoblash tarmoqlarini shakllantirish;
• hisoblash texnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblashlar tarkibini ancha
ko’paytirish;
• har xil bo’linmalar uchun korxonaning yagona taqsimlangan ma'lumotlar
bazasini yaratish;
• birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish imkoniyatlari, bu
qog’ozsiz texnologiyalarga o’tishni ta'minlaydi va hujjatlarni yig’ish va ro’yhatga olish
bo’yicha operatsiyalar mehnat talabligi darajasini kamaytiradi;
• buxgalteriya vazifalari majmualarini yechishni integratsiyalash;
• dialogli usulda amalga oshirish yo’li bilan ax borot xizmat ko’rsatishni tashkil qilish
imkoniyati.
Iqtisodiyotni boshqarishdagi o’zgarishlar, bozor munosabatlariga o’tish
buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta ta’sir ko’rsatadi. Har qanday
iqtisodiy ob’ekt boshqarish faoliyatini asosini murakkab qurilishga ega bo’lgan axborot
tizimlari tashkil qiladi, ularning tarkibi, faoliyat turi korxona, iqtisodiy ob’ekt,
firmaning ko’lamiga bog’liq.
Boshqaruv jarayonida buxgalteriya hisobi katta rol o’ynaydi, bu erda barcha
axborotlarning 60% ga yaqini jamlangan. Buxgalteriya hisobining axborotli tizimlari
an’anaviy ravishda vazifalarning quyidagi majmualarini o’z ichiga oladi: asosiy
vositalar hisobi, moddiy boyliklar hisobi, mehnat va ish haqi hisobi, tayyor mahsulotlar
hisobi, moliyaviy hisoblash operatsiyalarining hisobi, ishlab chiqarish harajatlari hisobi,
yig’ma hisob va hisobotlarni tuzish. SHK lar bazasida avtomatlashtirilgan ish
5

joylarining tashkil qilingan, korxonalarda mahalliy hisoblash tarmoqlarini yaratish,
axborot bazasini tashkil qilish va iqtisodiy vazifalar majmuasini shakllantirishda yangi
talablarni ilgari surdi.
Ma’lumotlarni taqsimlash bazalari tizimini yaratish, turli foydalanuvchilar
o’rtasida axborotlarni almashtirish, kompyuterda boshlang’ich hujjatlarni avtomatik
shakllantirishning imkoniyatlari paydo bo’ldi va boshqaruv masalalarining vazifalararo
majmualari vujudga keldi. Vazifalararo majmuasini tashkil qilish «materiallar» dasturi
ham ko’rib chiqilishi mumkin.
Moddiy boyliklarning mavjudligi va harajatni hisobga olish jarayonida uchta
bo’lim:
- omborlar;
- hisobxona;
- moddiy
-texnika ta’minoti bo’limi mutahassislari faoliyat yuritadi. Dasturiy majmua o’z
ichiga uch qism:
- omborchi moduli;
- hisobxona moduli;
- moddiy texnika ta’minoti bo’limi modulini oladi.
Buxgalteriya hisobi majmualari murakkab ichki va tashqi aloqalarga ega. Ichki
aloqalar buxgalteriya hisobining ayrim vazifalari, majmualari va uchastkalarining
axborotli o’zaro hamkorliklarini; Tashqi aloqalar – boshqaruvning o’zga vazifalarini
amalga oshiruvchi boshqa bo’limlari hamda tashqi iqtisodiy ob’ektlar bilan o’zaro
hamkorligini aks ettiradi. Hisob vazifalari majmuasining axborotli aloqasi mashina
dasturining asosida kiritilgan ishlab chiqishning uch pallasini farqlashga imkon beradi.
Birinchi pallada – birlamchi hisob, birlamchi hujjatlarni tuzish, ularni ishlab
chiqish va hisobning har bir uchastkasi bo’yicha tahliliy hisobning qaydnomalari
tuzilishi bajariladi. Ishlab chiqishning ikkinchi pallasi provodkalarini tuzish, ularni
tahliliy va sintetik hisobning turli registrlari, schetlarning tartib raqamlari bo’yicha qayd
daftari ordenlariga joylashtirishdan iborat bo’ladi. Ishlab chiqarishning uchinchi pallasi
yig’ma sintetik hisobini: asosiy kitobning schyotlari bo’yicha hisobot, salьdo
6

qaydnomalari va moliyaviy hisobotning shakllarini tuzishdan iborat bo’ladi. Namunaviy
buxgalteriya hujjatlari sohalararo va sohaviyga bo’linadi. Sohalararo hujjatlar barcha
korxona iqtisodiy ob’ektlarda qo’llash uchun yagona bo’ladi. Sohaviy shakllar
tavsiyanomaviy harakterga ega. Barcha birlamchi buxgalteriya hujjatlari GOST,
hujjatlarning bir shaklga keltirilgan tizimlari talablarini hisobga olish bilan ishlab
chiqiladi. Buxgalteriya hisobining hujjatlari turli belgilari bo’yicha tasniflanadi: -
belgilanishi bo’yicha – farmoyish beradigan, ijroiya (oqlaydigan), hisobli
rasmiylashtiruvchi, murakkab; - xo’jalik operatsiyalari mazmuni bo’yicha moddiy, pulli
hisoblash; - aks ettirgan operatsiyalarning hajmi bo’yicha yagona (birlamchi) yoki
yig’ma; - foydalanish usuli bo’yicha: bir martali va jamlovchi; - hisobga oladigan
o’rinlarining soni bo’yicha: bir qatorli va ko’p qatorli; - tuzilish joyi bo’yicha: ichki va
tashqi; - to’ldirish usuli bo’yicha: qo’ldi, hisobni avtomatlashtirish vositalari yordamida.
Buxgalteriya hisobining dasturiy ta’minlanishiga to’liq asosda bir qator axborotli
ma’lumotli dasturlar: «Maslahatchi hisobchi», «Maslahatchi-plyus», «Kafolat»,
«O’zbekiston soliqlari», «YUridik ma’lumotnoma»ni kiritish mumkin. Axborotlarni
to’ldirish huquqiy axborotlarni tarqatishning umumdavlat tarmog’i bo’yicha bajariladi.
Buxgalteriya vazifalarini echishni AAT lar asosida tashkil qilish: birlamchi buxgalteriya
hujjatlarini tuzish paytidan boshlab yakuniy moliyaviy hisobotni tuzish bilan
yakunlanuvchi operatsiyalarning yig’indisidir. Hozirgi bosqichda buxgalteriya
vazifalarini axborot texnologiyasi asosida markazlashtirilgan holda ishlab chiqish asosiy
rol o’ynaydi:
- foydalanuvchining ish joyida o’rnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu erda
vazifalarni echish hisobchi tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi;
- korxonaning turli xildagi bo’linmalari iqtisodiy vazifalarini
integratsiyalangan holda ishlab chiqilishini ta’minlovchi mahalliy va ko’p bosqichli
hisoblash tarmoqlarini shakllantirish;
- hisoblash texnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblar tarkibini ancha
ko’paytirish;
- har xil hisoblash bo’linmalari uchun korxonaning yagona taqsimlangan
ma’lumotlar bazasini yaratish;
7

- birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish imkoniyatlari, bu
qog’ozsiz texnologiyalarga o’tishni ta’minlaydi va hujjatlarni yig’ish va ro’yxatga olish
bo’yicha operatsiyalar mehnat talabligi darajasini kamaytiradi;
- buxgalteriya vazifalari majmualarini echishni integratsiyalash;
- dialogli usulda amalga oshirish yo’li bilan axborot xizmat ko’rsatishni tashkil
qilish imkoniyati.
Texnologik jarayonning barcha operatsiyalari SHK da bitta ish joyida va uning
tuzilishiga ko’ra izchillik bilan bajariladi. SHK da bajariladigan texnologik jarayonida
quyidagi uchta jarayoni:
- tayyorlov;
- boshlang’ich;
- asosiyni ajratish mumkin.
Tayyorlov bosqichi dastur va ma’lumotlar bazasini ishga tayyorlash bilan bog’liq.
Hisobchi mashinaga korxonaning ma’lumotnomaviy ma’lumotlarni kiritadi,
buxgalteriya schyotlarining rejasi va namunaviy buxgalteriya yozuvlarining tartibiga
tuzatishlar kiritadi. Boshlang’ich bosqichi birlamchi hujjatlarni yig’ish va ro’yxatga
olish bilan bog’liq. Avval ta’kidlaganidek hujjatlarni qo’lda yoki avtomatlashtirilgan
usulda shakllantirish mumkin. Hujjatlarni kiritish dasturi quyidagi vazifalarni bajarishni
ko’zda tutadi:
- kiritilgan hujjatlarga nomer berish, ko’chirmaning sanash va boshqa
alomatlari bilan registrini tuzish;
- kiritilgan hujjattlarga ma’lumotnomaviy va shartli doimiy alomatlarni
avtomatik kiritish;
- xo’jalik operatsiyalarining qayd etish daftarida buxgalteriya yozuvlarini
avtomatik bajarish; noto’g’ri hujjatlarni chiqarib tashlash;
- noto’g’ri hujjatlarni nazorat qilish va tuzatish kiritish;
- birlamchi hujjatlarni bosib chiqarish. Asosiy bosqich ishning tugallovchi
bosqichi bo’ladi va har xil hisobot shakllarini olish bilan bog’liq.
Uni bajarish uchun «moddiy boyliklarning qaydnomasi», «Aylanish qaydnomasi»
va «Hisobotlar» menyusi modulidan foydalaniladi. Ko’pgina firmalar dasturlarni ikki
8

variantda: mahalliy va tarmoqli ishlab chiqaradilar. Ta’kidlash kerakki, tarmoqli
variantlar ancha murakkab va qimmat. Buxgalteriya vazifalari ana’anaviy majmuasining
tarkibi yangi boshqaruv, savdo va tahliliy modullarini yaratilishi hisobiga kengaytirilishi
mumkin. Bunda asosiy tamoyillarga rioya qilish zarur – ADP lar o’zaro axborotli
bog’langan bo’lishlari kerak. Bu faqat ADPlarning butun majmuasini bitta firmadan
harid qilingandagina mumkin. Kichik korxonalarda BX AT yaratishda SHK dan keng
foydalanish hisobchining ish joyida axborotlarni ishlab chiqish, saqlash va uzatish
bo’yicha barcha tadbirlarni avtomatlashtirishga imkon beradi. Bunday BX AT larni
yaratishda bir nechta yondoshishlar mavjud. Birinchi yondoshishda faqat moliyaviy
hisobni avtomatlashtiruvchi tizim yaratiladi.
Bunday BX AT – minihisobxonalar sinfiga kiradi. Qoida bo’yicha, bu tizimda
buxgalteriya hisobi bitta odam – hisobchi tomonidan olib boriladi. Ikkinchi
yondashishda – moliyaviy hisobdan tashqari qisman boshqaruv tizimi ham har
tomonlama avtomatlashtiriladi. Bu holda buxgalteriya hisobini ikkita odam: hisobchi va
uning yordamchisi yoki kirishni cheklash yo’li bilan bitta ish joyi o’rnida yoki ikkita ish
joylarida olib boriladi.
Moliyaviy va boshqaruv hisobini zamonaviy kompyuter texnologiyalari asosida
avtomatlashtirish uchinchi yondoshishda erishiladi. Bunday tizimda ishlab
chiqilayotgan axborotlarning katta hajmlarida ko’p foydalanuvchanlik usulidan
foydalaniladi. Unda bir nechta SHKlar mahalliy tarmoqqa birlashtiriladi. Kichik va
o’rta korxonalardagi moliyaviy va boshqaruv hisobini qarab oluvchi buxgalteriya
hisobini avtomatlashtirish uchun dasturiy majmua ikkita moduldan tashkil topadi.
Boshqaruv hisobining moduli. Tovar-moddiy boyliklari va arzon hamda tez
eskiruvchan mollarning hisobi, tayyor mahsulotlarning hisobi, ish haqi bo’yicha hisob –
kitoblar bo’limlari uchun so’mdagi va miqdoriy aks ettirilgandagi hisobni olib borishga
imkon beradi. Moliyaviy hisobning moduli buxgalteriya hisobining barcha schyotlari
bo’yicha hisob olib borishga imkon beradi. Tahliliy registrlar va yakuniy hisob
registrlari uning asosiy hisob registrlaridan bo’ladi. Modullar o’rtasidagi aloqani
xo’jalik operatsiyalarining qayd daftari orqali amalga oshiriladi. Belgilanishi bo’yicha
ma’lumotnomalar beshta guruhga bo’linadilar:
9

- umumiy belgilanish ma’lumotnomalari;
- materiallar – tovar boyliklarining qayd daftari bilan bog’liq ma’lumotnomalar
(matariallar, o’lchov birliklari, harakat operatsiyalari);
- buxgalteriya yozuvlari bilan bog’liq ma’lumotnomalar (schyotlar rejasi,
provodkalar);
- taxliliy hisob bilan bog’liq ma’lumotnomalar (korxona ob’ektlari, bo’linmalar);
- valyuta kurslari bo’yicha ma’lumotnomalar. Tuzilishi bo’yicha
ma’lumotnomalar oddiy va murakkablarga bo’linadi. Oddiy ma’lumotnomalar
andozaviy tuzilishga ega: kod, nom, qo’shimcha ma’lumotlar schyot bo’yicha xizmatlar.
Murakkab ma’lumotnomalar o’z ichiga ma’lumotlarning kiritilganligining ikkita
va undan ortiq bosqichlarini oladi. U yozuvlarning katta miqdorini ekranda joylashtirib
bo’lmaydigan katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlash uchun mo’ljallangan. Dastlabki
axborot bazaga birlamchi hujjatlardan kiritiladi. Avtomatlashtirish uchun hisob bo’yicha
quyidagi andozaviy birlamchi hujjatlardan foydalaniladi.
- moddiy boyliklarning harakati, qabul qilish dalolatnomasi, yuk xati, ro’yxatdan
chiqarish dalolatnomasi … ;
- moliyaviy – hisoblash operatsiyalari to’lov topshiriqnomasi, kirish, chiqish
kassa orderi va boshqalar;
- asosiy vositalar;
- mehnat va ish haqi (tabel, noryad);
- tayyor mahsulotlar – dalolatnomasi. Birlamchi hujjatlarning axborotlari asosida
tezkor axborotlarning fayllari shakllantiriladi, ularga tegishli ma’lumotnomalarni
axborotlari avtomatlashtirilgan usulda kiritiladi.
Audit faoliyatini kompyuterlashtirish asoslari. Audit deganda korxona va
iqtisodiy ob’ektlar moliyaviy xo’jalik faoliyatini tekshirib berish, ularning ishini
iqtisodiy ekspertizasini o’tkazish tushuniladi. Auditorlik faoliyatining asosiy sharti –
to’la mustaqillikka ega bo’lish, xech kimga qaram bo’lmaslik, o’z ishini har bir
mamlakatda yoki halqaro miqyosda qabul qilingan hisob-kitob va taftish qoidalariga
binoan olib borishdir. Audit faoliyatining ikki turi mavjud: ichki va tashqi audit. Tashqi
audit xolis firma tomonidan avvaldan tuzilgan kontrakt asosida bajariladi. Ichki audit
10

esa shu korxonada ishlovchi xolis mutahassislar tomonidan korxona raxbarlarining
buyurtmasiga binoan amalga oshiriladi. Tashqi audit quyidagi funktsiyalarga ega:
 tekshiruv-taftish;
 baholovchi – maslahatlashuv.
Tekshiruv – taftish funktsiyasiga audit bo’limi, hisobchi xodimlar, hisobot tizimi
va hisob – kitob hujjatlari kiradi. Baholovchi – maslahatlashuv funktsiyasiga esa,
raxbariyat faoliyati va maslahatlar kiradi. Ichki audit funktsiyalari quyidagilar:
tekshiruv – taftish maslahatlashuv – bashoratlash Ichki auditning tekshiruv – taftish
funktsiyasiga hisobot tizimi va hisob – kitob hujjatlari kiradi.
Tashqi audit deganda hisobotlarning ishonchliligi, to’laligi va mavjud qonun
asosida aniqlash maqsadida xo’jalik sub’ektining xolisona ekspertiza o’tkazish va chop
qilinadigan moliyaviy hisob – kitoblarni tahlil qilish, shuningdek, hisob – kitob, soliq,
moliya, tashkiliy va boshqa masalalar bo’yicha maslahatlashish tushiniladi.
Tashqi audit bo’yicha shartnoma quyidagi buyurtmachilar bilan tuzilishi mumkin:
 korxona egalari bilan;
 korxona raxbarlari bilan;
 davlat soliq xizmatchilari va mudofaa iqtisodiy ob’ektlari bilan;
 tijorat banklari bilan.
Kompyuter tizimlarida amalga oshirish uchun tashqi auditning quyidagi asosiy
vazifalarini ajratish mumkin: - taxrirlanayotgan muddat mobaynida raxbariyatning va
moxir mutahassisligini baholash; - korxonada qo’llanilayotgan hisobot tizimi va qisman
hisob-kitoblarning to’g’riligini baholash; - hisob – kitob hujjatlarida moliyaviy –
xo’jalik operatsiyalarini tasdiqlashda hisobot xodimlarining faoliyatini to’gri baholash; -
korxona moliyaviy – xo’jalik xolatini yaxshilash va voqealarning keyingi
bashoratlanishi bo’yicha maslahatlarning zarurligi. Ichki audit tashqi auditdan farqli
ravishda korxonaning mutahassislik yoki boshqaruv bo’limi xodimlari tomonidan
amalga oshiriladi.
U korxonani moliyaviy xolatini, sarf – harajat manbalarini, boshqaruv tizimi
nazoratini, rezervlarni aniqlash va raxbariyatning korxona iqtisodiy samaradorligini
oshirish bo’yicha tavsiyalar bilan ta’minlashni ichki xo’jalik nazoratiga mo’ljallangan.
11

Ichki auditning vazifasini aniqlash korxona faoliyatining mazmuni, mijozlar, xodimlar,
investorlarga bo’lgan majburiyatlariga bog’liq. Ichki auditning vazifalarini boshqarish
usullari – bu rejalashtirish, hisob – kitob, nazorat va taxlildir, chunki ular yordamida
harajatlar va ularni qoplash summasi hisoblanadi. Auditning umumqabul qilingan
pogonalari quyidagilar:
- rejalashtirish;
- hisob tizimlari va ichki nazorat tizimlarini baholash;
- moliyaviy hisobotlarni tekshirish;
- auditorlik guvoxnoma (xulosa)sini olish.
Bu pogonalarning har biriga mos keluvchi standartlar ishlab chiqilgan bo’lib, ular
uch guruxga bo’linadi:
1. Umumiy standartlar.
2. Auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish bo’yicha standartlar.
3. Hisobotlar tuzish bo’yicha standartlar.
Auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish tizimi quyidagi komponentlardan
tuzilishi lozim:
1. Audit jarayonini gavdalantirish uchun iqtisodiy – matematik, iqtisodiy – tashkiliy
va axborotlashtirilgan modellar;
2. Modellarni amalga oshirishni ta’minlash uchun texnik, dasturiy,
axborotlashtirilgan va boshqa vositalar.
Shu tasavvurlardan kelib chiqqan holda kompyuter tizimi funktsional va ta’minlovchi
qismlardan tashkil topishini aytish mumkin. Funktsional qism uslubiyatlar, auditni
bajarish usul va xollari majmuidan tashkil topadi hamda ular axborotlashgan va
matematik modellar, standartlar, normalar va h.k.larda ta’minlanadi. Ta’minlovchi qism
esa audit funktsiyalarini amalga oshirish uchun mo’ljallangan bo’lib, u axborotlashgan,
dasturiy, texnik va boshqa ta’minotlardan tashkil topishi kerak.
Auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish tizimini qurishning tashkiliy formalari
erishiladigan maqsadlarga bogliq, chunki auditorlik masalalarining klassifikatsiyasidan
ko’rinadiki, barcha tizimlar ikki sinfga bo’linishi mumkin: - tashqi audit auditorlik
faoliyatini kompyuterlashtirish uchun tizimlar; - ichki auditni kompyuterlashtirish
12

tizimi. Axborotlashgan bazani tashkil qilish usullariga bog’liq holda bu sinflarni
kompyuterlashtirish turli xil formalarda bo’lishi mumkin. Axborotlashgan baza quyidagi
ko’rinishda amalga oshirilishi mumkin: - lokal fayllar yig’indisi – bir turdagi hisobot
hujjatlari va ishlab chiqilgan standart vositalarning operatsion tizim va amaliy dasturda
ifodalanishi; - ma’lumotlar bazasi, maxsus kriteriy va MBBT ishlab chiqilgan
dasturlarga asoslangan birlamchi hujjatlarda ifodalanishi; - qoidalar bazasi, ekspert –
auditorni qoidalar va mantiqiy dasturlash vositalari yordamida ishlab chiqarilgan
bilimlarni ifodalanishi. Buxgalteriya hisobi eng qiyin va ko'p vaqt talab qiladigan
buxgalteriya jarayonidir, shuning uchun axborotni qayta ishlashda kompyuter
texnologiyalaridan foydalanish shunchaki zarurdir. Zamonaviy axborot tizimlari
korxona faoliyati samaradorligini oshirishga qaratilgan.
1.2. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish mavjud tizimlarining imkoniyatlari.
Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish uchun hozirda eng ommabop dasturdan
biri bu 1C dasturidir. Keling xozir uning imkoniyatlari haqida qisqacha ko`rib o`rganib
chiqamiz. (1.1-rasm).
1.1-rasm. 1C dasturi ko`rinishi
- Bank menyusida bank klientdan o`tgan to`lovlar, tushgan tushumlarni, kunlik valyuta
kurslarini kiritsa bo`ladi. (1.2-rasm)
1.2-rasm. Bank menyusi
13

- Kassa menyusida naqd pul shaklidagi to`lovlar, tushumlarni kiritiladi. (1.3-rasm)
1.3-rasm. Kassa menyusi
- Xarid qilish (Pokupka) menyusida mol yetkazib
beruvchi haqida ma`lumotlar, kelgan materiallar va
tovarlarni, ishonchnomalar, import tovarlar, bajarilgan
ishlar aktlarini kiritsa bo`ladi. Undan tashqari mol
yetkazib beruvchi bilan operatsiyalarni solishtirma
dalolatnomasini ko`rsa bo`ladi. (1.4-rasm)
1.4-rasm. Xarid qilish menyusi

- Ishlab chiqarish (proizvodstvo) menyusida xom ashyo
va materiallardan tayyor maxsulotlarni kalkulyatisiya
yordamida taqsimlab kiritsa bo`ladi. (1.5-rasm)
1.5-rasm. Ishlab chiqarish menyusi
- Sotish (Prodaja) menyusida xaridor haqida to`liq
ma`lumotlar, sotilgan tovarlar, tayyor maxsulotlarni
schot faktura, bajarib berilgan ishlar aktlarini,
14

yuborilgan ishonchnomalarni kiritsa bo`ladi. Undan tashqari xaridorlar bilan
operatsiyalarni solishtirma dalolatnomasini ko`rsa bo`ladi. (1.6-rasm)

1.6-rasm. Sotish menyusi
- Ombor (sklad) menyusida xom ashyo materiallarini,
tovarlarni qoldiq qiymatini aniqlasa bo`ladi. Tovarlarni
hisobga kiritish yoki chiqarishni amalga oshirsa
bo`ladi. (1.7-rasm)
1.7-rasm. Ombor menyusi
- Kadrlar (kadri) menyusida xodimlarni ishga olish, ishdan
bo`shatish, lavozimini o`zgartirish, ish grafiklarini
o`zgartirishlarni operatsiyalar yordamida kiritsa bo`ladi. (1.8-
rasm)
15

1.8-rasm. Kadr menyusi
- Ish haqi (zarplata) menyusida xodimlarni ish grafiklari
kiritilsa va okladi kiritilsa, ish haqini dastur avtomat hisoblab
beradi. Dasturning yana bir qulaylik tomoni ischilardan
olinadigan soliq turlarini dastur avtomat hisoblab oylikdan
ushlab qoladi va jadvalda qo`lga oladigan oyligini aniq qilib
ko`rsatib beradi. (1.9-rasm)
1.9-rasm. Ish haqi menyusi
- Hisobotlar (otchoti) menyusida bajarilgan aylanma
operatsiyalarini hisobotlarini to`liq davrlar kesmida ko`rsangiz
bo`ladi. (1.10-rasm)
1.10-rasm. Hisobotlar menyusi
- Tashkilot (predpriyati) menyusida tashkilotni ma`lumotlarini
kiritsa, taxrirlasa, o`chirsa bo`ladi. Undan tashqari
buxgalteriya schotlarini, soliq turlarini kiritsa va uni taxrirlasa
bo`ladi. (1.11-rasm)
16

1.11-rasm. Tashkilot menyusi
Yuqorida aytib o`tilgan 1C dasturini eng qulayliklik va afzalliklaridan biri barcha
hisob kitoblaringizni aniq, kerakli davrlarni ko`rsatgan holda ko`rishingiz mumkin.
(1.12-rasm)
1.12-rasm. Qoldiqlar bo`yicha aylanmalar ro`yxati
1.3. Masalani qo‘yilishi.
Menga berilgan b uxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini loyihalash
mavzusidagi ishni bajarish uchun quyidagi vazifalarni bajarishim lozim bo‘ladi:
1. Mavjud buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini o’rganib chiqish.
2. Axborot tizimlari va ularning ishlash texnologiyasi.
3. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini yaratishni loyihalashga
mo‘ljallangan dasturiy vositalar imkoniyatlari.
4. UML diagrammalarini o’rganib chiqish.
5. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini yaratish axborot tizimini
UML diagrammalarini ishlab chiqish.
17

6. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini yaratish ma‘lumotlar
bazasi strukturasini ishlab chiqish.
7. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini yaratishni
avtomatlashtirilgan axborot tizimini ishlab chiqish uchun dasturiy vosita.
8. Acces dasturini imkoniyatlarini o’rganib chiqish.
9. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini yaratishni
avtomatlashtirilgan axborot tizimini acces dasturida ishlab chiqish texnologiyasi.
10. Dasturdan foydalanish yo‘riqnomasi.
18

II-Bob. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini loyihalash
2.1. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini loyihalashga mo‘ljallangan
dasturiy vositalar imkoniyatlari.
Edraw Max – keng imkoniyatlarga ega bo’lgan dasturiy vositalardan biri
hisoblanadi. Edraw Max dasturida nafaqat tashkiliy sxemalar, tarmoq diagrammalari,
blok-sxemalarni, balki UML diagrammalarni, tarmoq diagrammalarini, ma’lumotlar
bazasi diagrammalarini, dastur strukturalarini, reja diagrammalari hamda ish
jarayonlarini yaratish imkoniyati mavjud.
Dasturiy vositasida bir vaqtning o’zida bitta oynada bir nechta loyiha bilan
ishlash mumkin. Shuningdek, vkladkalar bilan ishlash interfeysini ham qo’llab
quvvatlaydi. Ushbu dasturiy vosita Microsoft Windows oparesion tizim uchun ishlab
chiqarilgan bo’lib, kompyuterga juda oson o’rnatiladi. Ushbu dasturni foydalanuvchilar
tomonidan uning ko’plab funksiyalarga egaligi hamda ko’p miqdordagi instrumentlarga
ega ekanligi sababli keng foydalanib kelinmoqda.
Avzalliklari:
Juda katta grafik imkoniyatlarga ega. U yordamida turli xildagi blok- sxemalar,
tashkiliy diagrammalar hamda tarmoq sxemalarini yaratish imkoniyatlari mavjud.
Keng masshtabdagi ranglar, shriftlar, formalar, tasvirlar, matnlar, qoliplar va
simvollarga ega.
Dastur interfesi MS Office 2007 dasturining interfeysiga juda ham o’xshash.
Aniq vaqt birligida yaratilgan mahsulotni chop qilishdan oldin ko’rish
imkoniyati mavjud.
Yaratilgan sxemalar va boshqa mahsulotlarni MS Office 2007 dasturiga
o’tkazish imkoniyati mavjud
Jadvallarni yaratish imkoniyati mavjud.
Dastur A0, A1 kabi katta formatdagi tasvirlarni yaratish imkoniyatlariga
ega.
Edraw Max – diagramma, grafik, biznes rejalar va boshqa sxemalarni yaratishga
mo’ljallangan ko’p funksiyali dasturiy vosita hisoblanadi. Dasturiy vosita nafaqat
professional shakldagi blok- sxemalar, tashkiliy sxemalar, tarmoq diagrammalari yoki
biznes xaritalarini yaratish, shu bilan birga xaritalar, UML –diagramma, ish jarayoni,
yaratiladigan dastur strukturasi, tarmoq diagrammasi, grafiklar, yo’naltiruvchi xaritalar
hamda ma’lumotlar bazasining xaritalarini yaratish imkoniyatlariga ham ega dastur
19

hisoblanadi. 5000 dan ortiq yaratilgan vektorli simvollari ham mavjudki, ular
yordamida diagramma, grafiklarni chiziq juda ham oson va yengil amalga oshiriladi.
Dasturdagi mavjud tayyor shablon va misollar asosida turli tipdagi taqdimotlarni va
biznes rejalar yaratish imkoniyatlari ham mavjud. Shuningdek, dasturiy vosita bilan
ishlashda bir vaqtning o’zida bir oynada bir nechta loyihalar bilan ham ishlash
imkoniyatlari mavjud.
Ushbu dasturiy vositaning mualliflari haqida: «EdrawSoft» - EdrawSoft
kompaniyasi diagramma va chizma sxemalar uchun asosiy provayder hisoblanadi. 2004
yilda asos solingan ushbu kompaniya web- dasturlari uchun turli tipdagi grafik
komponentlar hamda diagrammalarni ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. EdrawSoft
dasturiy ta’minoti yangi texnologiyadagi grafiklar, tashkiliy strukturalar, blok- sxemalar,
HR-diagrammalar, ish jarayoni sxemalari va ma’lumotlar oqimi, fizik va mantiqiy
tarmoq sxemalar va boshqa shakllarni ishlab chiqarish uchun xizmat qiladi.
Dasturni funksional imkoniyatlari quyidagilardan iborat:
«Edraw Max» — bu dasturiy ta’minot Edraw funksiyalari va bibliotekasini o’zida
mujassamlashtirgan bo’lib, u foydalanuvchilarga, o’qituvchilar hamda xususiy
strukturadadagilar uchun barcha turdagi diagrammalarni yaratish, vizuallashtirish va
namoyish qilish uchun o’zining g’oyalarini ifodalashga mo’lajallangan. (2.1-rasm)

2.1-rasm. Edraw max.
Dasturiy ta’minot bilan ishlash qisqa funksional tugmalar bilan ishlash
imkoniyatlari ham mavjud bo’lib, ularni quyida keltirib o’taylik:
Edraw Max - Bu vektorli dastur, shuning uchun o'rnatilgan kutubxonadagi barcha
shakllar vektor grafikasining barcha afzalliklari bilan tahrirlash mumkin. Standart
vektorli muharrirlardan tubdan farqi - bu konnektorlarning mavjudligi - bu chiziqlar va
strelkalar, ular dasturiy ravishda shakllarga yopishadi va shakllar harakatlanganda ular
20

bilan birga harakatlanadi. Edraw Maks MS Visio-ning analogidir. Ikkala dastur uchun
ishlash printsipi va interfeyslari o'xshash. Kundalik ishda, albatta, farqlar bo'ladi. (2.2-
rasm)
2.2-rasm. Edraw max interfeys oynasi.
Kutubxonalar
Dasturda predmetlar bo'yicha guruhlangan ko'plab oldindan belgilangan raqamlar
to'plami mavjud. Dastur terminologiyasida to'plam "Kutubxona" deb nomlanadi. Ushbu
kutubxonalar uchun joy chap tomonda joylashgan. Siz ushbu blokga kutubxona
qo'shishingiz, kutubxona kartasini ish joyiga sudrab borishingiz mumkin. Kutubxonani
ushbu blokdan olib tashlash mumkin (u dasturdan o'chirilmagan). Siz o'zingizning
kutubxonangizni yaratishingiz va uni kartalar bilan to'ldirishingiz mumkin, ular eng
oddiy doiralar va to'rtburchaklar yoki ushbu rasmning tuzilishini sozlash qobiliyatiga
ega bo'lgan murakkab bo'lishi mumkin. Dasturning barcha kutubxonalarida 6000 dan
ortiq kartalar mavjud (2.3-rasm), ularning kartalaridan tayyorlangan oddiy
diagrammalarning miniatyuralari ko'rinishida oldindan o'rnatilgan ba'zi kutubxonalar:
21

2.3-rasm. Kutubxonalar ro`yxati.
Kutubxona elementlari orasida 3D shakllar mavjud. Ular juda aqlli. Ular
shunchaki guruhlarga birlashtirilgan 2 o'lchovli shakllarning to'plamlari. Shuning uchun
foydalanuvchi 3D shaklini guruhdan chiqarib, alohida elementlarni yangicha uslubda
shakllantirishi va keyin ularni qayta guruhlashi mumkin.
Ulagichlar
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, ulagichlar biznes grafik dasturlarining o'ziga xos
xususiyati hisoblanadi. Ular tasvir ob'ektlarini mantiqiy bog'lash uchun mo'ljallangan
bo'lib, ular uchlari bilan figuraga, aniqrog'i uning bog'lanish nuqtasiga yopishib oladilar.
Bunday holda, shaklni tuval bo'ylab siljitganda, ulagichning uchi ham harakatlanadi.
Shakl cheklangan miqdordagi ulanish nuqtalariga ega. Agar siz shaklning boshqa joyida
nuqsonni yo'qotib qo'ysangiz, uni o'zingizning ulanish nuqtalari vositasi (yoki Ctrl + 8
yorlig'i) yordamida yaratishingiz mumkin, bu dasturning asosiy menyusining Bosh
sahifasida bo'lishi mumkin.
2.2. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini UML diagrammalarini ishlab
chiqish.
Case diagrammasi - aktyorlar va foydalanish holatlari o'rtasidagi munosabatni aks
ettiruvchi diagramma. Asosiy vazifa mijoz va dispecherning funktsionalligi va xatti-
harakatlarini birgalikda muhokama qilish imkoniyatini beradigan yagona vositani
taqdim etishdir.(2.4-rasm)
2.4-rasm. Case diagram
22

Sinf diagrammasi - bu tizimning tuzilishini tavsiflovchi, tizim sinflarini, ularning
atributlarini, usullarini va sinflar o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadigan statik strukturaviy
diagramma.
Sinf diagrammalarini tuzishda ularni qo'llash maqsadlariga qarab har xil qarashlar
mavjud: kontseptual nuqtai nazar - sinf diagrammasi domen modelini tavsiflaydi, u
faqat qo'llaniladigan ob'ektlar sinflarini o'z ichiga oladi; axborot tizimlarini loyihalashda
spetsifikatsiya nuqtai nazaridan sinf diagrammasi ishlatiladi; amalga oshirish nuqtai
nazari - sinf diagrammasi to'g'ridan-to'g'ri dastur kodida ishlatiladigan sinflarni o'z
ichiga oladi (ob'ektga yo'naltirilgan dasturlash tillaridan foydalanilganda).(2.5-rasm)
2.5-rasm. Class diagram
Ishlab chiquvchilar ko'pincha ketma-ketlik diagrammalaridan bitta foydalanish
holatida elementlarning o'zaro ta'sirini modellashtirish uchun foydalanadilar. Ular
ma'lum bir foydalanish holati bajarilganda yuzaga keladigan o'zaro ta'sirlarni va turli xil
tizim komponentlarining funktsiyani bajarish uchun o'zaro ta'sir qilish tartibini
namoyish etadi. A ketma-ketlik diagrammasi , sodda qilib aytganda, tizimning turli
komponentlari vazifani bajarish uchun bir-biri bilan qanday o'zaro ta'sir qilishini
ko'rsatadi.(2.16-rasm)
23

2.6-rasm. Sequence diagram
Faoliyat diagrammasi - ba'zi faoliyatlarning tarkibiy qismlariga ajralishini
ko'rsatadigan diagramma. Faoliyat subordinatsiya qilingan elementlarning
muvofiqlashtirilgan ketma-ket va parallel bajarilishi ko'rinishidagi bajariladigan xatti-
harakatlarning spetsifikatsiyasi - ichki tugallangan harakatlar va individual harakatlar,
bir tugunning chiqishidan ikkinchisining kirish qismiga o'tadigan iplar bilan o'zaro
bog'liqlik sifatida tushuniladi. Faoliyat diagrammalaridan biznes jarayonlarini,
texnologik jarayonlarni, ketma-ket va parallel hisoblashlarni modellashtirishda
foydalaniladi.
Faoliyat diagrammalarining analogi GOST 19.701-90 bo'yicha algoritm
diagrammalari va ajdar diagrammalaridir.(2.7-rasm)
2.7-rasm. Activity diagram
Komponent diagrammasi - bu dasturiy ta'minot tizimining tarkibiy qismlarga
bo'linishini va tarkibiy qismlar orasidagi bog'lanishlarni (bog'liqliklarni) ko'rsatadigan
statik strukturaviy diagramma. Jismoniy komponentlar fayllar, kutubxonalar, modullar,
bajariladigan fayllar, paketlar va boshqalar bo'lishi mumkin.(2.8-rasm)
24

2.8-rasm. Kontentlarni boshqarish AT uchun Component diagram

2.3. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini ma‘lumotlar bazasi
strukturasini ishlab chiqish.
2.9-rasm. Oylik ish haqi jadvalini strukturasi
25

2.10-rasm. Xodim jadvalini strukturasi
2.11-rasm. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish ma`lumotlar bazasini strukturasi
haqida ma’lumot beruvchi jadvallarni bir biriga bog’lovchi qismi.
26

III-Bob. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini dasturiy ta’minotini
ishlab chiqish.
3.1. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirilgan axborot tizimini ishlab chiqish
uchun dasturiy vosita.
MS Access ning ish oynasi haqida ma’lumot. Bu dastur MS Office lardan
biri bo’lib, uning yuklanishi ilgari tanishilgan usullar kabi bajariladi. Access dasturida
tez-tez uchraydigan tushunchalarning har biriga alohida to’xtalib o’tamiz. Oynaning
birinchi sarlavha satrida amaliy dasturning nomi Microsoft Access deb yozilgan, 2-
satrida esa quyidagi: Файл, Правка, Вид, Вставка, Сервис, Окно, Справка
menyu satrlari joylashgan.
Uchunchi (to’rtinchi,...) satrlarda asboblar paneli (ko’p hollarda «Вид»
menyusining Standartpaneli) piktogrammalari joylashgan. Asboblar panelining tagidagi
qism ishchi maydon hisoblanadi. Ishchi maydonda 1-rasmdagi muloqat oynasi hosil
bo’ladi. Bu oyna yordamida biz yangi MB ni (Новая база данных ...) tashkil qilishimiz
yoki mavjud MB (На моем компьютере ...) ni ochib ular ustida ishlashimiz mumkin.
MS Access oynasi asosan 7 ta ob’ektdan iborat
1.«Таблицы» (Jadval)—MB ning asosiy ob’ekti. Unda ma’lumotlar saqlanadi.
2.«Запросы» (So’rov)—bu ob’ekt ma’lumotlarga ishlov berish, jumladan, ularni
saralash, ajratish, birlashtirish, o’zgartirish kabi vazifalarni bajarishga muljallangan.
3.«Формы» (ko’rinish)—bu ob’ekt ma’lumotlarni tartibli ravishda oson kiritish
yoki kiritilganlarni ko’rib chiqish imkonini beradi. Shakl to’zilishi bir qancha matn li
maydonlar, tugmalardan iborat bo’lishi mumkin. Demak, ko’rinish (forma)–ekran
ob’ekti bo’lib, elektron blank tarzida ifodalanib, unda ma’lumotlar kiritiladigan maydon
27

mavjud va shu maydonlarga kerakli ma’lumotlar joylashtiriladi va jadval shu tariqa
hosil qilinadi.
4.«Отчет» (Hisobot)—bu ob’ekt yordamida saralangan ma’lumotlar qulay va
ko’rgazmali ravishda qog’ozga chop etiladi.
5.«Макросы» (Makros)—makrobuyruqlardan iborat ob’ekt. Murakkab va tez-
tez murojaat qilinadigan amallarni bitta makrosga guruhlab, unga ajratilgan tugmacha
belgilanadi va ana shu amallarni bajarish o’rniga ushbu tugmacha bosiladi. Bunda
amallar bajarish tezligi oshadi.
6.«Модули» (Modul)—Microsoft Access dasturining imkoniyatini oshirish
maqsadida ichki Visual Basic tilida yozilgan dasturlarni o’z ichiga oluvchi va nostandart
operatsiyalarni foydalanuvchi tomonidan bajarilishiga imkon yaratadi. Bundan tashqari,
7.«Страницы» (Sahifalar) nomli alohida ob’ekt ham mavjud. Bu ob’ekt HTML
kodida bajarilgan, Web — sahifada joylashtiriladigan va tarmoq orqali mijozga
uzatiladigan alohida ob’ektdir. . MS Access da ma’lumotlar bazasini yaratish. Biror
ma’lumotlar bazasini loyixalash va yaratish uchun Microsoft Access dasturini ishga
tushirish kerak. Buning uchun Windows oynasining masalalar panelidagi «Пуск»
tugmachasi ustiga sichqoncha ko’rsatkichini olib borib chap tugmachasi bosiladi va
«Все программы» bo’limiga o’tib, Microsoft Office→Microsoft Access bandi
tanlanadi.
Dastur ishga tushgandan keyin ekranda dasturning quyidagi umumiy ko’rinishi
paydo bo’ladi.
Microsoft Access ning dastlabki oynasida 7 ta asosiy ob’ektlarning ilovalaridan
tashqari, yana 3 ta buyruq tugmachalari mavjud. Bular: «Открыть» (Ochish);
«Конструктор» (Tuzuvchi); «Создать» (Yaratish) tugmachalaridir
«Открыть» (Ochish) tugmachasi joriy ob’ektni ochadi. Agar bu ob’ekt jadval
bo’lsa, uni ko’rib yangi ma’lumotlar kiritish yoki avvalgisini o’zgartirish imkoniyati
hosil bo’ladi
«Конструктор» (Tuzuvchi) ham tanlangan ob’ektni ochadi, lekin u ob’ektning
strukturasinigina ochib, uning maz munini emas, balki to’zilishini to’g’rilash imkonini
beradi. Agar ob’ekt jadval bo’lsa, unga yangi maydonlar kiritish yoki mavjud
maydonlarning xossalarini o’zgartirish mumkin. Bordi-yu, ko’rinish bo’lsa, u holda
boshqarish elementlarini tashkil etadi. Ammo bu hol foydalanuvchilar emas, balki MB
ni tashkil etuvchilarga ko’proq foydali.
«Создать» (Yaratish) tugmachasi yangi ob’ektlarni: jadval, so’rov, shakl va
hisobotlarni yaratish uchun ishlatiladi. Xullas, ana shu sanab o’tilgan tartiblar
asosida ob’ektlar ustida quyidagi turda ish bajariladi
 mexanik usul bilan;
 avtomatlashtirilgan holatda;
28

 jadval ustasi (Мастер таблиц) bilan.
Endi har bir ob’ekt ustida qisqacha tushuncha berishga harakat qilamiz.
Ma’lumotlar bazasining ob’ektlarini yaratish. «Мастер таблиц» (Jadval
ustasi) yordamida MB ni yaratish.
Biror MB ni yaratishdan oldin albatta uning loyihasini ishlab chiqish lozim.
Buning uchun MB ning strukturasini aniqlab olish kerak bo’ladi. MB ning yaxshi
strukturasi talablarga mos keladigan, samarali MB ni yaratish uchun asos bo’ladi. MS
Accessda MB ni yaratishning ikki usuli mavjud. Ulardan biri bo’sh bazani yaratib,
so’ngra unga jadvallar, shakllar, hisobotlar va boshqa ob’ektlarni kiritishdan iborat. Bu
usul ancha yengil va qulay bo’lgani bilan MB ning har bir elementini alohida aniqlashga
to’gri keladi. Shuning uchun ikkinchi usuldan ko’proq foydalanishadi. Unda «Мастер
таблица» (jadval ustasi) yordamida barcha kerakli jadvallar, shakllar va hisobotlarga
ega bo’lgan ma’lum turdagi MB ni birdaniga yaratib, so’ngra tegishli o’zgartirishlarni
bajarish mumkin. Bu boshlang’ich MB ni yaratishning eng sodda usulidir.
1. MS Access ishga tushirilgandan keyin paydo bo’lgan oynadan «Мастер
таблица» (Ustani ishga tushirish) parametri tanlanib, “ok” tugmachasi bosiladi. Agar
MB oldindan ochilgan bo’lsa yoki dastlabki muloqot oynasi yopilgan bo’lsa, uskunalar
panelidagi «Создать базу данных» (MB ni yaratish) tugmachasi bosiladi.
2.Sichqoncha ko’rsatkichini kerakli MB ning «Шаблон» (andozasi) ustiga
joylashtirib, chap tugmachasi ikki marta bosiladi.
3. Ochilgan «Файл новая баз» (Yangi baza fayli) muloqot oynasidagi «Папка»
(Jild) ruyxatidan, yaratilayotgan MB ni saqlab qo’ymoqchi bo’lgan papka tanlanadi.
So’ngra «Имя файла» (Fayl nomi) maydonida MB ning nomi kiritiladi va «Создать»
(Yaratish) tugmachasi bosiladi.
4. Keyingi muloqot oynasida usta yaratilayotgan MB qanday axborotni saqlashi
kerakligi haqida ma’lumot chiqaradi. Ushbu muloqot oynasining quyi qismida quyidagi
tugmachalar joylashgan: «Отмена» (Bekor qilish) - Ustaning ishini to’xtatadi; «Назад»
(Orqaga)—Usta ishida bitta oldingi qadamga qaytadi; «Dalee» (Keyinga)—Usta ishida
keyingi qadamga utadi; «Готово» (Tayyor)—Tanlangan parametrli MB ni yaratish
ustasini ishga tushiradi. Ushbu tugmachani bosishdan oldin MB da saqlanadigan
axborot ekranga chiqariladi;
5. Ishni davom ettirish uchun «Далее» (Keyinga) tugmachasi bosiladi.
6. Ochiladigan muloqot oynasi quyidagi ruy xatdan iborat bo’ladi:
o MB ning jadvallari ruyxati;
o Tanlangan jadvalning maydonlari ruyxati.
Ushbu ruyxatda jadvalga kiritilayotgan maydonlar belgilangan bo’ladi. Odatda
deyarli barcha maydonlar belgilanadi. Maydonchalar uchun bayroqcha belgisini
29

o’rnatish yoki olib tashlash bilan jadvalga maydonlarni kiritish yoki kiritmaslik
mumkin. Shundan so’ng «Далее» (Keyinga) tugmachasi bosiladi.
7.Ustaning keyingi qadamida taklif qilinayotgan namunalardan ekranni jixozlash
tanlab olinadi va «Далее» (Keyinga) tugmachasi bosiladi.
8. Usta ishining keyingi bosqichida MB uchun yaratilayotgan hisobotlar
ko’rinishi aniqlanadi.
9.Ochilgan navbatdagi muloqot oynasi hisobotga sarlavha qo’yish va rasm
belgilash imkonini beradi. Ular keyingi barcha hisobotlarda tegishli joyda paydo
bo’ladi. Agar rasm kerak bo’lsa «Да» (Ha) yozuvining oldiga bayroqcha o’rnatiladi va
unda «Рисунок» (Rasm) tugmachasi ishlatiladi.
10.Bu tugmacha bosilganda rasmni tanlash «Выбор рисунка» oynasi ochiladi.
11.Oxirgi oynada «Готово» (Tayyor) tugmachasini bosish ustani MB ni to’zish
uchun ishga tushirib yuboradi va u avtomatik ravishda yuqorida belgilangan parametrli
MB ni yaratadi.
MB ni mustaqil ravishda yaratish
Yangi ma’lumotlar bazasini ustaning yordamisiz, mus taqil ravishda yaratish
mumkin. Buning uchun MS Access ishga tushirilgandan keyin paydo bo’lgan oynadan
«Новая база данных» (Yangi MB) parametrini tanlab, Ok tugmachasi bosiladi. Agar
MB oldindan ochilgan yoki ishga tushirish oynasi yopiq bo’lsa, uskunalar panelidagi
«Создать базу данных» (MB ni yaratish) tugmachasini bosish va sichqoncha
ko’rsatkichini yangi MB belgisi ustiga olib borib, tugmachasi ikki marta bosiladi.
Shundan so’ng «Имя файла» (Fayl nomi) qatoriga baza nomi yoziladi va «Создать»
(Yaratish) tugmachasi bosiladi. Natijada bo’sh bo’lgan MB ning tanasi hosil qilinadi.
Ma’lumotlar bazasini ochish.
MB ni ochishning ikki usuli mavjud, ya’ni uni Access MBBS ni ishga tushirish
jarayonida yoki u bilan ishlash jarayonida ochish mumkin. MB ni Access dasturi bilan
ishlash jarayonida ochish uchun «Файл» menyusidan «Открыть» (Ochish) buyrug’i
tanlanadi. Shundan so’ng ochilgan oynadan foydalanib, quyidagi ishlar bajariladi:
1. Adreslar panelida yorliq ustida sichqoncha belgisini joylashtirib tugmacha
bosiladi yoki «Папка» (Jild) maydonida kerakli MB joylashgan disk yoki jild tanlanadi;
2. Jildlar ruyxatida kerakli jild ustida ikki marta sichqoncha tugmachasi bosiladi
va MB joylashgan jild ochiladi. 3.Agar kerakli MB topish imkoni bo’lmasa
«Сервис» tugmachasi bosiladi va «Найти» (Topish) buyrug’i tanlanadi; 4. «Найти»
(Topish) muloqot oynasida izlash uchun qo’shimcha shartlar kiritiladi, so’ngra kerakli
parametr ustida sichqoncha tugmachasi bosiladi;
5. MB ni faqat o’qish, ya’ni tahrirlamasdan ko’rib chiqish uchun ochganda
«Открыть» (Ochish) tugmachasi yonidagi strelkali tugmacha bosiladi va «Открыть для
чтения» (O’qish uchun ochish) varianti tanlanadi;
30

6.Access MBBS i ishga tushirilganda ekranda muloqot oynasi paydo bo’ladi;
7. Muloqot oynasidan «Открыть базу данных» (MB ni ochish) bo’limi tanlanadi
va taklif etilayotgan barcha mavjud MB ruyxatidan kerakli MB si sichqoncha
tugmachasini MB ning yozuvi va nomi ustida bosish bilan ochiladi.
MB ni mustaqil ravishda yaratilganda u bo’sh bo’ladi. Uning ob’ektlarini
foydalanuvchining o’zi yaratishiga to’g’ri keladi. Quyida biz MB ob’ektlaridan jadval,
so’rov, shakl va hisobotlar yaratishni ko’rib chiqamiz. Jadvallar yaratish Bo’sh jadval
yaratish .
Microsoft Access dasturi yordamida bo’sh jadvalni yaratishning quyidagi usullari
mavjud:
-MB ni to’laligicha yaratadagan MB ning ustasini kullash. Bunday usta yangi
bazani yaratadi, xolos. Uning yordamida MB ga yangi jadval, shakl yoki hisobotlarni
qo’shib bo’lmaydi;
-Jadvallar ustasi oldindan aniqlangan jadvallardan yaratilayotgan jadval uchun
maydonni tanlash imkonini beradi
-Jadval holatida ma’lumotlarni bevosita bo’sh jadvalga kiritish; -Konstruktor
holatida jadval maketining barcha parametrlarini aniqlash. Jadval yaratishda ishlatilgan
usulning turidan kat’i nazar, xar doim jadval maketini o’zgartirish, masalan, yangi
maydonlar kushish, qiymatlarini urnatish va boshka larni bajarish uchun «Конструктор»
holatini qo’ullash imkoniyati mavjud. Jadvallar ustasi yordamida jadval
yaratish Buning uchun quyidagi algoritmdan foydalaniladi:
1. MB oynasiga o’tish. Bir oynadan ikkinchi oynaga o’tish uchun F11 tugmachasi
bosiladi;
2.«Таблица» (Jadval) ilovasida «Создать» (Yaratish) tugmachasi bosiladi;
3.«Мастер таблиц» (Jadvallar ustasi) elementida sichqoncha tugmachasi ikki
marta bosiladi, natijada ekranda muloqot oynasi hosil bo’ladi;
4.Jadvallar ustasining muloqot oynasidagi ko’rsatmalarga rioya qilish.
Jadvalga ma’lumotlarni kiritish yo’li bilan jadvalni xosil qilish
. Buning uchun quyidagi algoritm bajariladi:
1.MB oynasiga o’tiladi;
2.«Таблица» (Jadval) ilovasida «Создать» (Yaratish) tugmachasi bosiladi;
3.«Режим таблиц» (Jadval holati) elementida sichqoncha tugmachasi ikki marta
bosiladi. Natijada ekranda 20 ta ustun va 30 ta satrdan iborat bo’sh jadval hosil bo’ladi.
Alohida ko’rsatma berilmasa, ustunlar «Поле1», «Поле2» va hokazo nomlarini oladi;
4. Har bir ustun nomini o’zgartirish uchun uning oldingi nomi ustida sichqoncha
tugmachasi ikki marta bosiladi, yangi nom ularga qo’yiladigan barcha talablarga rioya
qilgan holda kiritiladi va «Enter» tugmachasi bosiladi;
31

5. Agar jadval 20 tadan ortiq ustunga ega bo’lsa, yangi ustunlarni qo’shish
mumkin. Buning uchun yangi ustun qo’yilishi kerak bo’lgan joyning chap tomonidagi
ustunning o’ng tomonida sichqoncha tugmachasi bosiladi va «Вставка» (Qo’yish)
menyusida «Столбец» (Ustun) buyrug’i tanlanadi;
6. Ma’lumotlarni jadvalga kiritish. Bunda har bir ustunga ma’lum turdagi
ma’lumotlarni kiritiladi;
7. Barcha ustunlarga ma’lumotlarni kiritib bo’lgandan so’ng, «Сохранить»
(Saqlash) tugmachasi bosiladi. Konstruktor holatida jadvalni tez yaratish. Ushbu
usulda jadvalni yaratish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi:
1. MB oynasiga o’tiladi;
2. «Таблица» (Jadval) ilovasida «Создать» (Yaratish) tugmachasi bosiladi;
3. Konstruktor elementida sichqoncha tugmachasi ikki marta bosiladi
; 4. Jadvalda har bir maydon aniqlanadi;
5. Kalit maydonlar aniqlanadi;
6. Uskunalar panelidagi «Сохранить» (Saqlash) tugmachasi bosilib, so’ngra
jadval nomi kiritiladi. So’rovlar yaratish. Amaliyotda dastlabki yaratilgan jadvaldan
yozuvlarning bir kismini (ma’lum mezonlar buyicha) tanlab olish va tartiblash zarurati
paydo bo’ladi. Tanlash mezonlari bir kator shartlar majmuasi bilan aniklanadi.
Tanlab olish so’rovlari.
Uning maksadi MB ning ma’lumotlari orasidan berilgan shartlarga buysunadigan
ma’lumotlarni tanlab, natijaviy jadvalni chop etishdir. So’rovlarni yaratish uchun MB
da maxsus so’rovlar tili mavjud bo’lib, u SQL deb ataladi. Ushbu so’rovlarni yaratish
jarayoni quyidagi algoritm asosida olib boriladi:
1. So’rov yaratishda MB ning muloqot oynasidan «Запрос» (So’rovlar) ilovasi
tanlanadi, so’ngra «Создать» (Yaratish) tugmachasi bosiladi. Natijada ekranda muloqot
oynasi ochiladi;
2. Ochilgan «Новая запрос» (Yangi so’rov) muloqot oynasida «Конструктор»
bo’limini tanlash bilan so’rovni qo’lda ishlash holatida yaratish usuli belgilanadi; 3.
«Конструктор» holatida so’rovni yaratish, MB dan mana shu so’rov asosini tashkil
etadigan jadvallarni tanlashdan boshlanadi;
4. Jadvalni tanlash «Добавление таблиц» (Jadvalni kushish) muloqot oynasida
bajariladi. Unda MB dagi barcha jadvallar ruyxati aks ettirilgan bo’ladi;
5. Tanlangan jadvallar so’rov blankasining yuqori qismiga yozib quyiladi. Buning
uchun jadvallar tanlab olingandan so’ng, «Добавить» (Qo’shish) tugmachasi bosiladi.
6. «Добавление таблиц» (Jadvalni qo’shish) oynasida uchta ilova «Таблиц»
(jadvallar), «Запрос» (so’rovlar) va «Таблицы и запросы» (jadvallar va so’rovlar)
borligiga e’tibor berish kerak.
32

7. Namuna buyicha so’rov blankasi ikkita panelga ega. Yuqori panelda so’rovga
asos bo’ladigan jadvallar maydonlarining ruyxati joylashadi;
8. Quyi panel satrlari so’rov strukturasini, ya’ni so’rov natijasida olingan
ma’lumotlar joylashadigan natijaviy jadval strukturasini aniqlaydi;
9. Quyi paneldagi «Поле» (Maydon) satri blankaning yuqori qismidagi
maydonlar nomini olib o’tish bilan to’ldiriladi. Yaratiladigan natijaviy jadvalning har bir
maydoniga namuna bo’yicha so’rov blankining bitta ustuni mos keladi; 10. «Имя»
(Nomi) satri maydonlar olib o’tilayotganda avtomatik ravishda to’ldiriladi; 11. Agar
«Сортировка» (Saralash) satrida sichqoncha tugmachasi bosilsa, saralash turlarini
ko’rsatuvchi ruyxatni ochadigan tugmacha paydo bo’ladi; 12. «Условие отбора»
(Tanlash sharti) satrida natijaviy jadvalga kiritish uchun yozuvlarga qo’yiladigan mezon
(shart) yoziladi. U har bir maydon uchun o’zining tanlash sharti bo’lishi mumkin.
13. So’rovni ishga tushirish «Вид» (Ko’rinish) tugmachasini bosish orqali
bajariladi. Unda natijaviy jadval hosil bo’ladi;
14. Natijaviy jadvaldan chiqish va namuna bo’yicha so’rov blankasida yangi
so’rovni yaratishga qaytish uchun «Вид» (Ko’rinish) tugmachasi takroran bosiladi;
O’zgartirish so’rovlari.
Tanlab olish so’rovlarining barcha turlari vaqtinchalik natijaviy jadvallarni hosil
qiladi. Bunda bazadagi jadvallar o’zgarishsiz qoladi. Shunga qaramasdan MB ni
yaratuvchilari uchun so’rovlarning maxsus guruhi mavjudki, ular o’zgartirish
so’rovlari deyiladi.
Uzgartirish so’rovlari-bu bir amalni bajarish bilan bir nechta so’rovlarga
uzgartirish kiritadigan so’rovdir. Bu so’rovning quyidagi turlari mavjud: yuqotish,
yangilash, yozuvlar qo’shish va jadval yaratish so’rovlari. Yuqotish so’rovlari bir
yoki bir necha jadvaldan yozuvlar guruhini yuqotadi. Yuqotish so’rovlari orqali
yozuvlar to’laligicha yuqotiladi, uning ichidagi ayrim jadvallarni alohida yuqotib
bo’lmaydi. Yangilash so’rovlari bir yoki bir necha jadvaldagi yozuvlar guruhiga
umumiy o’zgartirishlar kiritadi. Ushbu so’rov mavjud jadvallardagi ma’lumotlarni
o’zgartirish imkonini beradi.
Yozuvlar qo’shish so’rovi bir yoki bir necha jadvaldagi yozuvlar guruhini boshqa
bir yoki bir necha jadvalning oxiriga qo’shadi.
Jadval yaratish so’rovi bir yoki bir necha jadvalning barcha ma’lumotlari yoki
ularning bir qismi asosida yangi jadvalni yaratadi.
Shakllar yaratish. Shakl-bu ma’lumotlarni kiritish uchun maydonlarga ega
bo’lgan elektron blankadir. Quyida shakllarni yaratishning turli usullari bilan tanishib
chiqamiz.
Foydalanuvchi shaklni mustaqil yaratadi yoki shakl ustasidan foydalanadi. Shakl
ustasi asosiy ishlarni avtomatik bajargani uchun shaklni yaratish jarayoni tezlashadi.
33

Undan foydalanganda Microsoft Access dasturi shakl yaratish uchun asos bo’ladigan
ma’lumotlarni kiritish so’raladi va shaklni sozlash uchun «Конструктор» holatiga
o’tiladi.
Bitta ustundan iborat sodda shaklni yaratish uchun «Новый объект» (Yangi
ob’ekt) tugmachasi ishlatiladi. «Автоформа» (Avtoshakl) yordamida shakl yaratish.
«Автоформа» tanlab olingan jadval yoki so’rovning barcha maydonlari va
yozuvlari aks etgan shaklni yaratadi va har bir maydon alohida satrda joylashadi. Uning
chap tomonida maydonga tegishli yozuv aks ettiriladi.
Avtoforma.
1.MB oynasida «Таблицы» (Jadvallar) yoki «Запросы» (So’rovlar) ilovasi
tanlanadi;
2.Shakl yaratishga asos bo’ladigan jadval yoki so’rov tanlanadi yoki ular ixtiyoriy
holatda ochiladi;
3.«Новый объект» (Yangi ob’ekt) tugmachasi yonidagi ruyxatni ochib, tugmacha
bosiladi va «Автоформа» (Avtoshakl) elementi tanlanadi; Shakl ustasi yordamida shakl
yaratish. Buning uchun quyidagi algoritm bajariladi:
1. MB oynasida «Форм» (Shakllar) ilovasi tanlanadi;
2. «Создать» (Yaratish) tugmachasi bosiladi;
3. «Новая форма» (Yangi shakl) muloqot oynasida kerakli usta tanlanadi;
Ustaning qanday vazifani bajarishi oynaning chap qismida paydo bo’ladi.
4. Shakl yaratish uchun asos bo’ladigan ma’lumotlarni o’z ichiga olgan jadval
yoki so’rov tanlanadi;
5. Ok tugmachasi bosiladi;
6. Agar 3-qadamda «Мастер форм» (Shakllar ustasi), «Диаграмма» yoki
«Сводная таблица» (Umumiy jadval) tanlangan bo’lsa, shaklni yaratishda tegishli
muloqot oynalarida chiqariladigan ko’rsatmalarga rioya qilish zarur. «Автоформа: в
столбец» (Avtoshakl: ustunli), «Автоформа: ленточная» (Avtoshakl: tasmali) yoki
«Автоформа: табличная» (Avtoshakl: jadvalli) elementlari tanlanganda shakl
avtomatik ravishda yaratiladi. Yaratilgan shaklni «Конструктор» holatida o’zgartirish
mumkin. Shakl ustasi yordamisiz shakl yaratish. Buning uchun quyidagi algoritmdan
foydalaniladi:
1. MB oynasida «Form» (SHakllar) ilovasi tanlanadi;
2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasi bosiladi;
3. «Novaya forma» (Yangi shakl) muloqot oynasida «Kons truktor» bo’limi
tanlanadi;
4. Shakl yaratish uchun asos bo’ladigan ma’lumotlarni o’z ichiga olgan jadvallar
va so’rovlar nomi tanlanadi; Shaklning oynasi «Konstruktor» holatida ekranga
chiqariladi.
34

Shakllar strukturasi.
Har qanday shaklning strukturasini uning bo’limlari tashkil etadi. Bo’limlar o’z
navbatida boshqaruv elementlarini o’z ichiga oladi. «Конструктор» holatida shakl
strukturasi ko’rib chiqilganda elementlar darchasi ochilib, unda sarlavha va shaklni
boshqarish elementlarini yaratish uchun muljallangan uskunalar joylashgan
bo’ladiShakl strukturasida quyidagi bo’limlar mavjud:
-shakl sarlavhasi bo’limi, ma’lumotlar sohasi va shaklga izohlar berish bo’limi.
Ma’lumotlar sohasiga tegishli barcha narsalar boshqaruv elementi bo’ladi.
Boshqaruv elementi ostidagi fonli rasm shakl ishchi maydonining o’lchamini ko’rsatadi.
Boshqaruv elementlari ozod va bog’langan maydonlarga bo’linadi. «Надпис»
(Yozuv) boshqaruv elementi ozod maydondir. Ushbu boshqaruv elementi ustida, so’ngra
shaklda sichqoncha tugmachasi bosilsa, matn yozish uchun ramka paydo bo’ladi. Unga
kerakli matnni kiritilib, Enter tugmachasi bosiladi. Jadval maydonlaridagi ma’lumotlar
aks etadigan boshqaruv elementlari bog’langan maydon deyiladi. Ularni yaratish uchun
uskunalar darchasidagi «Поле» (Maydon) elementi ishlatiladi.
Hisobotlar yaratish.
Hisobotlar ko’p jihatdan shakllarga o’xshaydi. Shuning bilan birga shakllar va
hisobotlar orasida muhim bir farq borki, u ham bo’lsa hisobotlar faqat ma’lumotlarni
chop etishga muljallanganligidadir. Ularda ma’lumotlarni chiqarish uchun boshqaruv
elementlariga bo’lgan zarurat yo’q. Shuning uchun hisobotlarda ruyxatlardan, ruyxatli
maydonlardan va boshqa ayrim elementlardan voz kechiladi.
Hisobotlar uchun Jadvallar yoki Shakllar holatini o’rnatish mumkin emas.
Hisobot uchun faqat «Конструктор» va «Предварительный просмотр» (Oldindan
ko’rish) holatlarini tanlash mumkin. Hisobotni yaratish uchun MB ning muloqot
oynasida «Отчеты» (Hisobotlar) ilovasini tanlash va «Создать» (Yaratish) tugmachasi
bosiladi. Natijada «Новый отчет» (Yangi hisobot) muloqot oynasi paydo bo’ladi.
Uning yordamida hisobotlar quyidagi usullar bilan yaratiladi: avtomatik tarzda,
hisobotlar ustasi yordamida yoki qo’lda mustaqil ravishda.
Hisobotlar ustasi barcha qiyin ishlarni o’z zimmasiga olib, hisobotni tez yaratish
imkonini beradi. Hisobotlar ustasi chakirilgandan so’ng ekranga chiqadigan muloqot
oynalarida so’raladigan zarur ma’lumotlar kiritiladi va foydalanuvchining javoblari
asosida hisobot yaratiladi.
«Автоотчет» (Avtohisobot) yordamida hisobot yaratish.
«Автоотчет» hisobot yaratish vositasi bo’lib, unda ombordagi jadvallar va
so’rovlardagi barcha maydonlar va yozuvlar chiqariladi. Bunda asosiy qilinadigan ishlar
quyidagilardan iborat:
1. MB muloqot oynasida «Отчет» (Hisobotlar) ilovasi tanlanadi;
2. «Создать» (Yaratish) tugmachasi bosiladi;
35

3. «Новый отчет» (Yangi hisobot) muloqot oynasida quyidagi bo’limlardan biri
tanlanadi: - «Автоотчет : в столбец» (Avtohisobot: ustunli)-har bir maydon sarlavhasi
chap yonida bo’lgan alohida satr ni tashkil etadi. -«Автоотчет : ленточный»
(Avtohisobot: tasmali)-har bir yozuv maydoni alohida satrni tashkil etadi. Bunda
sarlavha har bir sahifaning ustida chop etiladi.
4. Hisobotga kiritiladigan ma’lumotlarni o’z ichiga oluvchi jadval yoki so’rov
tanlanadi;
5. Ok tugmachasi bosiladi;
Hisobot ustasi yordamida hisobot yaratish.
1. MB muloqot oynasida «Отчет» (Hisobotlar) ilovasi tanlanadi;
2. «Создать» (Yaratish) tugmachasi bosiladi;
3. «Новый отчет» (Yangi hisobot) muloqot oynasida kerakli hisobot ustasi
tanlanadi. Bunda ustaning bajarishi mumkin bo’lgan ishlari ruyxati muloqot oynasining
chap qismida chiqadi;
4. Hisobotga kiritiladigan ma’lumotlarni o’z ichiga oluvchi jadval yoki so’rov
tanlanadi;
5. Ok tugmachasi bosiladi;
6. Agar 3-qadamda hisobot ustasi, diagramma ustasi yoki yopishtiriluvchi suratlar
ustasi tanlab olingan bo’lsa, ularga tegishli muloqot darchalarida chiqadigan
ko’rsatmalarni bajarish lozim. Agar avtohisobot ustalaridan biri tanlab olingan bo’lsa,
hisobot avtomatik tarzda yaratiladi.
Yaratilgan hisobotga o’zgartirish kiritish kerak bo’lsa, buni «Конструктор»
holatida bajarish mumkin. Hisobot ustasisiz hisobot yaratish.
1. MB muloqot oynasida «Отчет» (Hisobotlar) ilovasi tanlanadi;
2. «Создать» (Yaratish) tugmachasi bosiladi;
3. «Новый отчет» (Yangi hisobot) muloqot oynasining «Конструктор» holati
tanlanadi;
4. Hisobot tuzishda ishlatiladigan ma’lumotlarni o’z ichiga olgan jadval yoki
so’rovlar tanlanadi;
5. Ok tugmachasi bosiladi.
6. Yangi hisobot «Конструктор» holatining hisobot oynasida paydo bo’ladi.
Hisobot strukturasi.
Har qanday hisobot strukturasi quyidagi bo’limlardan iborat:
 hisobot sarlavhasi;
 yuqori kolontitul;
 ma’lumotlar sohasi;
 quyi kolontitul;
hisobot izohlari.
36

3.2. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirilgan axborot tizimini ishlab chiqish
texnologiyasi
Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirilgan axborot tizimini ishlab chiqish
texnalogiyasini Access bazada jadvallar yaratishdan boshlaymiz. Jadvallarimiz xodimlar
jadvali, oylik ish haqi jadavallaridan iborat bo`ladi. (3.1-rasm) (3.2-rasm)
3.1-rasm. Xodimlar jadvali
37

3.2-rasm. Oylik ish haqi jadvali
Muqova formasini yaratishda sozdaniya menyusidan foydalanamiz va konstruktor
menyusidan muqovamizga kerakli menyular knopkalarini qo`yib olamiz. (3.3-rasm)
3.3-rasm. Muqova formasi
38

3.3. Dasturdan foydalanish yo‘riqnomasi
Dasturdan foydalanish uchun muqova formasiga kiramiz. (3.4-rasm)
3.4-rasm. Muqova formasi
Muqova formasidan yangi xodim qo`shishni bosamiz. Ochilgan oynaga xodim
ma`lumotlari to`ldiriladi va saqlash tugmasi bosiladi. Yangi xodim qo`shish uchun
pastdagi yangi qo`shish tugmasi bosiladi. Agar xodimni jadvaldan o`cherish kerak
bo`lsa o`cherish tugmasi bosiladi. (3.5-rasm)
3.5-rasm. Xodim profili formasi
39

Oylik ish haqi formasiga xodimni id raqamini ko`rsatgan xolda xodim oyligini hisoblab
kiritamiz. O`ng tomondagi oynada xodim qaysi oyda qancha oylik olgani ko`rinib
turadi. (3.6-rasm)
3.6-rasm. Oylik ish haqi formasi.
Xodim ish haqisi to`g`risida ma`lumot olmoqchi bo`lsangiz muqova formasidan xodim
ish haqi to`g`risida ma`lumot tugmasiga bosiladi. Ochilgan oynadan qidiruv tugmasidan
xodim ismi yoki id yozilsa xodim ish haqisi to`g`rida ma`lumot topib beradi. (3.7-rasm)
3.7-rasm. Xodim ish haqisi to`g`risida ma`lumot formasi.
Chop etish tugmasini bosilganda xodimga tegishli bo`lgan davrlardagi ish haqi
ma`lumotini qog`ozga chiqarib olsa bo`ladi. (3.8-rasm)
40

3.8-rasm. Oylik hisoboti chop etish formasi.
41

Xulosa
Biznesni yanada rivojlantirish, korxonalarda sodir bo'ladigan biznes jarayonlari LISdan
kengaytirilgan imkoniyatlarni va soddalashtirilgan hisobdan universalga o'tishni talab
qildi. BIS foydalanuvchilari - malakali buxgalterlar uchun nafaqat buxgalteriya
hisobining barcha vazifalarini avtomatlashtirish, balki korxona boshqaruvi
samaradorligini oshirish, moliyaviy muvozanatni saqlash va barqaror foyda olish uchun
o'z vaqtida va tezkor moliyaviy ma'lumotlarni olish kerak edi. Shuning uchun veb-ga
asoslangan buxgalteriya tizimlari kerak edi. Axborot ta'minoti boshqaruv faoliyatini
amalga oshirish uchun zarur bo'lgan axborotni tashkil etishga qaratilgan bo'lib,
mashinadan tashqari va mashina ichidagi axborot ta'minotiga bo'linadi.
Buxgalteriya hisobini tashkil qilish va olib borishga katta ta’sir ko’rsatadi.
Hisobning halqaro tizimlariga o’tishi amalga oshirilmokda, bu uning uslubiyotining
yangi shakllarini ishlab chiqishning talab qiladi. Buxgalteriya hisobining axborot tizimi
va uni kompyuterda ishlab chiqishni tashqil qilishning an’anaviy shakllari katta katta
o’zgarishlarga uchragan. Hisobchidan korxona moliyaviy holatining ob’ektiv baholarini
bilish, moliyaviy tahlil usullarini egallash, qimmatli kog’ozlar bilan ishlashni bilish,
bozor sharoitlarida pul mablag`’lari investitsiyalarini asoslash va boshqalar talab
qilinadi. Buxgalteriya hisobining axborotli tizimlari an’anaviy ravishda vazifalarning
quyidagi majmualarini o’z ichiga oladi: asosiy vositalar hisobi, moddiy boyliklar hisobi,
mehnat va ish xaki (maosh) hisobi, tayyor mahsulotlar hisobi, moliyaviy hisoblash
operatsiyalarining hisobi, ishlab chiqarish harajatlari hisobi, yig’ma hisob va hisobotlar
tuzish.
Shaxsiy kompyuterlar bazasida avtomashtirilgan ish joylarining tashkil qilinishi,
korxonalarda mahalliy hisoblash tarmoo’larini yaratish, axborot bazasini tashkil qilish
va iqtisodiy vazifalar majmuasini shakllantirishda yangi talablarni ilgari surdi.
Ma’lumotlarning taqsimlangan bazalari tizimini yaratish, turli foydalanuvchilar
o’rtasida axborotlarni almashtirish, kompyuterda boshlang’ich hujjatlarni avtomatik
shakllantirishning imkoniyatlari paydo bo’ldi.
Buxgalteriya hisobi majmualari murakkab ichki va tashqi aloqalarga ega.
42

Ichki aloqalar buxgalteriya hisobining ayrim vazifalari, majmualari va uchastkalarining
axborotli o’zaro hamkorliklarini.
Tashki aloqalar - boshqaruvning o’zga vazifalarini amalga oshiruvchi boshqa
bo’linmalari hamda tashqi tashkilotlar bilan o’zaro hamkorligini aks ettiradi.
Hozirgi bosqichda buxgalteriya vazifalarini axborot texnologiyasi asosida
markazlashtirilgan holda ishlab chiqish asosiy rolni o’ynaydi:
 foydalanuvchining ish joyida o’rnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu erda
 vazifalarni yechish hisobchi tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi;
 korxona, tashkilot, firmaning turli xildagi bo’linmalari iqtisodiy vazifalarini
integrallangan holda ishlab chiqarilishi ta’minlovchi mahalliy va ko’p bosqichli
tarmoqlarini shakllantirish;
 har xil bo’linmalar uchun korxonaning yagona taksimlangan bazasini yaratish;
axborotlar
 hisoblash texnikasi bajaraadigan buxgalteriya hisoblashlar tarkibini ancha
 ko’paytirish;
 birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish imkoniyatlari, bu
qog’ozsiz texnologiyalarga o’tishni ta’minlaydi va hujjatlarni iyg’ish va ro’yxatga olish
bo’yicha operatsiyalar mehnat talabligi darajasini kamaytirish.
 buxgalteriya vazifalari majmualarini echishni integrtsiyalash;
 dialogli usulda amalga oshirish yo’li bilan axborot xizmat ko’rsatishni tashkil
qilish imkoniyati.
Texnologik jarayonning barcha operatsiyalari personal kompyuterda bitta ish joyida va
unig tuzilishiga ko’ra izchillik bilan bajariladi.y Buxgalteriya tizimida ishlatiladigan
dasturiy ta’minotlar: “1S:Buxgalteriya”, “Parus”, “Intellekt- Servis”, “Infosoft”,
“Xakers-Dizayn” va boshqalar. Ko’pgina firmalar dasturlarni ikki variantda: mahalliy
va tarmoqli ishlab chiqaradilar. Ta’kidlash kerakki, tarmoqli variantlar ancha murakkab
va qimmat, “Mijoz-server” yangi texnologiyasini amalga oshirishni, maxsus uskunlar va
operatsion tizimlarni, hamda hisoblash tarmog’iga xizmat ko’rsatuvchi mutaxassislar
shtatini mavjudligini talab qiladi.
43

Kichiq-hisobxona ADPlar kam sonli, hisobning aniq uchastkasi bo’yicha xodimlarni
aniq aks ettirilgan hisobxonalar uchun mo’ljallangan “Buxgalteriya-Asosiy
kitobg’Balans” umumiy nomi ostidagi kichiq biznesga mo’ljallangan dasturlar
asosan sintetik va murrakab bo’lmagan tahliliy hisobni olib borish vazifalarini bajaradi:
Bu sinfga eng mashhur ADPlar “1S:Buxgalteriya”, “Turbo- Buxgalteriya”, “Folio” va
boshqalardir.
44

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Kenneth C.Loudon, Jane P.Loudon. Management Information Systems. New
York, 2016. Page 669.
2. S.S.Gulomov, B.A.Begalov. Informatika va axborot texnologiyalari. Darslik.-T.:
“Fan”. 2020.- 628 bet.
3. Informatsionnie texnologii v ekonomike i upravlenii: uchebnik /pod red. prof.
V.V. Trofimova. 2-e izd., pererab. i dop.- M.: Yurayt, 2018.- 482 s.
4. Avtomatizirovannie informatsionnie texnologii v ekonomike: uchebnik / Pod red.
prof. G.A. Titorenko. 2-e izd. Pererab. i dop. - M.: Yuniti, 2022. -399 s.
5. Kenjabayev A.T., Jumaniyazova M.Yu., Tillyashayxova M.A. Informatika va
axborot texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. “Iqtisod-moliya”. 2013, 160 bet.
Internet sayti:
www. http://el.tfi.uz/pdf/mddj22.uzk.pdf - Toshkent moliya instituti elektron
kutubxonasi ;
https://com-roseltorg.ru/uz/denezhnye-perevody/informacionnye-sistemy-
buhgalterskogo-ucheta-soobshchenie/
file:///C:/Users/admin/Downloads/bulutli-texnologiyalarning-afzalliklari-va-
kamchiliklari.pdf
https://ak.ambuizeler.com/partitial/5578752/?
var=4572633&ab2r=0&prfrev=false&rhd=false
45

Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish tizimini loyihalash

Sotib olish