Buxoro amirligi davlat boshqaruviga oid mansab va unvonlar - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	99.6KB
Покупки	3
Дата загрузки	02 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Buxoro amirligi davlat boshqaruviga oid mansab va unvonlar

Купить

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………….2-5
I – BOB. Buxoro amirligining davlat boshqaruvining shakillanishi.
1.1 Buxoro amirligining tashkil topishi va davlat boshqaruvi……………6-12
1.2 Buxoro amirligini markaziy va mahalliy boshqaruvida faoliyat yuritgan davlat
muassasalari………………………………………………………………13-18
II – BOB. Mang’itlar sulolasi hukumronlik davrida Buxoro amirligining
boshqaruviga oid mansab va unvonlar.
2.1. Buxoro amirligida davlat boshqaruvida mansab va unvonlar………..19-25
2.2 Amirlikda harbiy unvon, mansab egalari va ularning vazifalari………26-32
Xulosa……………………………………………………………………..33-35
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati………………………………………36
1

Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi. Turkiy
urug‘lardan bo‘lgan mang‘itlar hukmronligi davrida Buxoro amirligining davlat
tizimini, boshqaruv tartiblarini, sud va sudlov masalalarini hamda mang‘it
hukmdorlarining tashqi diplomatik aloqalarini, siyosiy va madaniy, diniy savdo-
sotiq, harbiy munosabatlarini o‘rganish o‘zbek milliy davlatchiligi tarixini yanada
to‘laroq yoritishga katta hissa qo‘shishi shubhasizdir. O‘zbek xalqining qadimdan
davlatchilik tarixiga, uning barcha bosqichlari va davrlariga xolis, baho berish,
tarixiy adolat nuqtai nazaridan yoritish oldimizda turgan muhim masalalardan biri
hisoblanadi. Zero, Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning “Tarixga murojaat
qilar ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz
barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham
bo‘lmaydi” degan fikrlari davlatchilik masalalari bilan bevosita shug‘ullanuvchi
olimlar oldiga ulkan vazifalarni yuklaydi.
Yuqorida keltirilganidek, bugungi kunda O’zbekistan davlatchilik
tarixi va uning muhim taraqqiyot bosqichlari nihoyatda dolzarb mavzulardan biri
xisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz
haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
ʻ ʻ
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur”
ʼ 1
.
Buxoro amirligining XIX asr oxirgi o‘n yilliklari – XX asr boshlaridagi
ijtimoiy-siyosiy tarixini, davlat boshqaruvini, diniy-huquqiy va harbiy boshqaruv
masalalarini o‘rganish bizga muhim xulosalarni chiqarishga imkon beradi.
Mavzuning dolzarbligi tarixiy manbalarning mavjudligiga qaramasdan, Buxoro
amirligining davlat muasssasalari tizimi faoliyati haqida hali ham yetarlicha
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma
majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. 13-b
2

malumotlar o‘rganilmagan. Milliy davlatchiligimiz tarixini o‘rganishga jiddiy
e'tibor berilayotgan hozirgi kunda bugungi davr talabidan kelib chiqqan holda
Buxoro amirligining davlat muasssasalari tizimi faoliyati, markaziy va mahalliy
boshqaruv tartiblari, oliy tabaqa amaldorlar va quyi ma'muriy birliklar
boshliqlarining, harbiy-ma'muriy va diniy amaldorlarning davlat boshqaruvidagi
o‘rniga doir ilmiy asarlarga talab kattadir. Sobiq sho ro davriʻ davlatchiligida
bunday masalalar bir tomonlama, o sha davrda hukmron bo lgan mafkura
ʻ ʻ
manfaatlari va talablaridan kelib chiqqan holda yoritilgan edi. Shu sababli ham bu
mavzuni to liq
ʻ va batafsil yoritilgan deb aytib bo lmaydi. ʻ Buxoro amirligida
yetakchi o zbek urug lari, xususan, mang it urug i zodagonlari hukmron
ʻ ʻ ʻ ʻ
tabaqaning asosiy tayanchi bo lib xizmat qilgan.
ʻ
Tadqiqotning mavzusining obyekti. Buxoro amirligining tashkil topishi,
davlat boshqaruv organlarining faoliyati etib bergilandi.
Tadqiqotning mavzusining predmeti. Buxoro amirligida markaziy,
mahalliy boshqaruv organlari, amirlikdagi harbiy unvon va mansablarning turlarini
manbalar asosida o’rganish.
Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy-
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Buxoro amirligining
tashkil topishi va unda boshqaruv organlarining faoliyati, boshqaruvdagi mansab
va unvonlarning turlarini manbalar, ilmiy tadqiqotlar va amirlik tarixiga oid
bo’lgan maqolalardan o’rganilib tadqiq qilindi.
Tadqiqotning maqsadi Buxoro amirligi davlat boshqaruvini yoritib berish
etib bergilandi.
Tadqiqotning vazifasi Buxoro amirligidagi davlat boshqaruvi faoliyati va
ularning strukturasini o‘rganish;
– Buxoro amirligida davlat boshqaruvida mansab va unvonlar faoliyatini
yoritib berish;
3

– Buxoro amirligini markaziy va mahalliy boshqaruvida faoliyat yuritgan
davlat muassasalarini tahlil qilish;
– Buxoro amirligidagi davlat muassalari faoliyatini arxiv manbalari orqali
yanada yoritib berish.
– Amirlikda harbiy unvon, mansab egalari va ularning vazifalarini
o’rganishdir.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Buxoro
amirligining davlat boshqaruviga oid faoliyatini bugungi kungacha o‘rganililib
kelinmoqda, tarixining u yoki bu jihatlarini bir qator sharqshunoslar,
o‘lkashunoslar va tarixchi olimlar tomonidan muayyan darajada ilmiy tadqiqotlar
olib borilganligini e’tirof etish diqqatga sazovordir. Jumladan, davlatchilik
masalalari bo‘yicha ular qatorida, E. K. Meyendorf, A. A. Semenov, O.
Chexovich, N. A. Xalfin, G. A. Mixaleva, A. Nematov, V. Suxaerova, A. R.
Muhammadjonov, D. Ziyoyeva, H. N. Bobobekov, Sh. Karimov, M. Sodiqov,
I.G.Nizamuddinov, B.Xo jayeva, B. Mannonov, Z. Rahmonqulova, B. Eshov, H.ʻ
To rayev, Yu. Shukrillayev, Sh. Vohidov, R. 4 Xoliqova, A. Zamonov, A.
ʻ
Egamberdiyevlarning 1
ilmiy tadqiqotlarini sanab o tish mumkin.
ʻ
Buxoro amirligining boshqaruv
organlari faoliyatiga oid D. Ziyoyevaning muxarrirligi ostida “O’zbekistonda
xarbiy ish tarixidan” kitobida amirlikdagi boshqaruv faoliyati, unvonlar va
mansablar haqida ma’lumotlar keltirilib o’tilgan. Amirlikdagi mansab va
unvonlar faoliyatiga bog’liq tadqiqotlarni tarixchi Yu. Shukurullayevning “Q о ‘shin
boshqaruv tarixidan” nomli maqolasida ma’lumotlar keltirilgan. Bundan tashqari
1
Семенов А. А. Очерк земельно-податного и налогового устройства бнвшего Бухарского ханства. – Т., 1929.
// Халфин Н. А. Политика России в Средпей Азии (1857–1868 г.г.).– М., 1960. // Михалева Г. А. Торговые и
посольские связи России со среднеазиатскими ханствами через Оренбург (вторая половина XVIII– первая
половина XIX в). – Т., 1982. // А. Р.. Неъматов Т. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари Тарихига
доир баъзи манбалар, – Т., 1957. // Сухарева О. А. К истории городов Бухарского ханства: (ист.этног.очерк.)
– Т., 1958. // Abdurahimova N. A. va boshq. Davlat muassasalari tarixi. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv
qo‘llanma. T.: Sharq, 2007. // Зиёва Д. Муҳаррирлиги остида нашр этилган «Узбекистонда харбий иш
тарихидан». Тошкент: Шарк, 2012. // Бобоев Ҳ., Хидиров З ва бошқ. Ўзбек давлатчилик тарихи (II китоб). Т.:
Fan va texnologiya, 2009. // Eshov B. О‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. –Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2012. // Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқарув тарихидан. // Жамият ва бошқарув. 2006. №2. // Vohidov
Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruv tarixidan. T.: Yangi asr avlodi. 2006. // Холиқова Р.
Марказий давлат бошқаруви тарихига бир назар // Мулоқот, 2004. №2. // A. Zamonov, A. Egamberdiyev –
Buxoro amirligi tarixi., Toshkent., “Tamaddun”., 2022.
4

A. Zamonov va A. Egamberdiyevlarning “Buxoro amirligi tarixi” nomli kitobida
Buxoro amirligi tarixi bo’yicha keng ma’lumotlar keltirilib, unda amirlikdagi
Markaziy, mahalliy va harbiy boshqaruvi haqida qimmatli ma’lumotlar yozilgan.
Kurs ishi tarkibining qisqacha
tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar
va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 36 betni tashkil etadi.
Kurs ishining birinchi bobida Buxoro
amirligining tashkil topishi, amirlikdagi mahalliy va markaziy boshqaruv organlar
faoliyatini tarixiy manbalar, ilmiy adabiyotlardan foydalanib yoritib berdik.
Kurs ishining ikkinchi bobida Buxoro
amirligida mavjud bo’lgan saroy mansab va unvonlar, harbiy sohaga oid mansab
va unvonlarga doim materiallardan foydalanib tahlil qilindi.
5

I – BOB. Buxoro amirligining davlat boshqaruvining shakillanishi.
1.1 Buxoro amirligining tashkil topishi va davlat boshqaruvi.
Buxoro amirligida XVIII asrning o‘rtalarida yuz bergan siyosiy voqealar
o‘zbeklarning mang’it urug’i vakillarini hokimiyat tepasiga olib keldi. Hukmron
sulola almashuvi davlatning siyosiy maqomida ham o‘zgarish bo‘lishiga olib
keldi. Yangi hukmdorlar hokimiyatni rasman “amir” unvoni bilan boshqara
boshladilar va bu davlat tarixda Buxoro amirligi nomi bilan yuritila boshlandi.
Ashtarxoniylar davrida o‘ta zaiflashib qolgan davlat apparatida mang’it urug’i
biylarining nufuzi anchagina ko‘tarilgan edi. Abulfayzxonning o‘limidan (1747-
yil) keyin taxtga to 1756-yilgacha uning avlodlari chiqqan bo‘lsada, amalda
hokimiyat mang’itlar sulolasi vakili Muhammad Rahimxon qo‘lida edi. U o‘z
hukmronligining dastlabki davridayoq markaziy davlat hokimiyatini
mustahkamlashga kirishdi. Yirik yer egalari, savdogarlar va ulamolar uning bu
harakatini qo‘llab-quvvatlaydilar 1
.
Ishni avvalo saroy amaldorlarini o‘zgartirishdan boshlagan Muhammad
Rahim keyinroq viloyat hokimligiga ham o‘z vakillarini tayinlashga erishadi.
Buning uchun u 1750-1752- yillarda Shahrisabzga 4 marta harbiy yurish qilib, bu
yerda o‘z hokimiyatini o‘rnatadi, G’uzor ham Buxoro hokimiyatini tan olishga
majbur bo ladi.ʻ Shuningdek, Miyonqol, Nurota, Urgut, Qo‘badiyon, Boysun kabi
bekliklar ham birin-ketin bo‘ysundiriladi. 1753-1756-yillarda Zarafshon
voxasining yuqori oqimi, Jizzax, Zomin ham Buxoro tarkibiga qo‘shib olinadi.
1756-yil dekabr oyida Muhammad Rahimxon rasman Buxoro taxtini egalladi. U
taxtga o‘tirgach, bir qancha siyosiy-ma’muriy islohatlar o‘tkazildi 2
. Yangi saroy
amallari joriy qilindi, mustaqil Yakkabog’ hokimligi tuzildi.Shuningdek, Hisor,
Denov, Dushanbe, Termiz, Boysun bekliklariga harbiy yurishlar uyushtirilib , bu
hududlar yana xonlikka bo ysundirildi.
ʻ O z hokimiyatini ʻ mustahkamlab olgan
Muhammad Raximxonni qonuniy hukmdor ekanligini tan olishib, Qo qon,
ʻ
Toshkent, Marv, Balx va Qunduz bekliklaridan elchilar keldi.
1
Eshov B. O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2012. - B.212
2
Vohidov Sh, Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruv tarixidan. Toshkent: Yangi asr avlodi. 2006. -
B.148.
6

Muhammad Rahimning vafotidan so‘ng Buxoro taxtiga uning tog’asi,
Miyonqol hokimi Doniyolbiy otaliq (1759-1784) o‘tirdi. Uning hukmdorligi
davrida markaziy hokimiyatga qarshi chiqishlar avj oldi. Jumladan, yuz, kenagas,
burgut, baxrin, saroy va boshqa yirik o‘zbek urug’larining amirlari birlashib katta
qo‘shin bilan Buxoroga yurish qiladi. Markaziy hokimiyatning kuchayishidan
manfaatdor bo‘lgan savdogarlar va shahar aholisining yordami bilan
qo‘zg’olonchilar tor-mor etiladi va uning boshida turganlar qatl etiladi. Lekin
mamlakatda siyosiy vaziyat o‘nglanmadi. Iqtisodiy vaziyat yana nochor ahvolga
kelib qoldi. 1784-yilda Buxoroda boshlangan qo‘zg’olon taxtga yangi hukmdor
kelishini anglatsr edi. Qo‘zg’olon bostirilgan bo lsada,ʻ taxtdan voz kechish payti
kelganini anglab yetgan Doniyolbiy 1785-yilda taxtni o‘g’li Shohmurodga
topshirdi. Shohmurod mang’it hukmdorlari orasida birinchi bo‘lib “amir” unvoni
bilan davlatni boshqardi. Tarixda “Amir ma’sum” (“Begunoh amir”) nomi bilan
shuhrat topgan Shohmurodning hukmronlik yillarida (1785-1800) Buxoroda
markaziy hokimiyat ancha mustahkamlandi. U o‘z hukmronligining dastlabki
yillarida isyonkor bekliklarga qarshi ko plab yurishlar
ʻ olib bordi. Buxoroga
bo‘ysunishni istamagan Karmana, Shahrisabz, Xo‘jand va boshqa shaharlar
bo‘ysundirildi 3
.
Amir Shohmurod nafaqat siyosiy vaziyatni yaxshilashga erishdi, balki bir
qator ma’muriy, iqtisodiy-madaniy tadbirlarni ham amalga oshirgani bilan yodda
qoldi. Saroyda kamtarona hayot kechirgan bu hukmdor Zarafshon va Qashqadaryo
voxalaridagi, Am udaryo bo‘ylaridagi sug’orish inshootlarini qayta tikladi, yangi
ko‘priklar, yo‘llar barpo ettirdi. Amir Shohmurod tomonidan o‘tkazilgan moliya,
sud ma’muriy va harbiy sohalardagi islohotlar natijasida mamlakat siyosiy-
iqtisodiy yuksalishg erishdi. Soliqlarning tartibga solinishi, sud ishlaridagi
nohaqliklarga chek qo‘yilishi, mahalliy amaldorlar faoliyati ustidan nazorat
o‘rnatilishi, savdo-sotiq va hunarmandchilikning, qishloq xo jaligining
ʻ
rivojlanishiga olib keldi. Shohmurodning vafotidan keyin taxtga o‘tirgan Amir
3
Бобоев Ҳ , Хидиров З ва бошқ . Ўзбек давлатчилик тарихи (II китоб )., Тошкент : Fan va texnologiya, 2009. –
B.215.
7

Xaydar otasi boshlagan siyosatni izchillik bilan davom ettira olmagan. Uning
amirligi davrida (1800-1826) mamlakatda siyosiy vaziyatda keskinligicha
qolmoqda edi. U Buxoroga bo‘ysunishdan bosh tortgan Shahrisabz, Urgut
bekliklariga, Miyonqolga qarshi janglar olib bordi. Xarbiy kuch ish bermagan
vaziyatda kelishuvchilik yo‘li tutilib, Shahrisabz mahalliy hokimi Doniyorga mulk
sifatida taqdim etildi va Shahrisabz vohasi 1858-yilgacha deyarli mustaqil ravishda
boshqarildi. O‘ratepa bekligi bo ysundirilgachʻ va amirlik hududi ancha kengaydi.
Bu davrda qo‘shni xonliklar bilan munosabatlar ancha keskinlashdi. Xiva
xoni qo‘shinlarining Buxoroga talonchilik yurishlari davom etdi. Shuningdek, bu
davrda tobora kuchayib borayotgan Qo‘qon xonligi bilan munosabatlar ham
yomonlashdi. Azaldan Buxoroga tobe hisoblangan Toshkent, Turkiston, O‘ratepa,
Xo‘jand va boshqa shaharlarga Qo‘qon xonligining hujumlari avj oldi. Amir
Xaydar 1807-1810 - yillarda Qo‘qon xoni Olimxon bilan Toshkent, O‘ratepa,
Jizzax, Zomin shaharlari uchun janglar olib borishga majbur bo‘ldi va bu shaharlar
bir necha bor qo‘ldan- qo‘lga o‘tib turdi. Amir Haydar vafotidan keyin taxtni uning
uchinchi o‘g’li Nasrullo egalladi. O‘z akalari Husayn va Umarni o‘ldirib, Buxoro
taxtini egallagan Amir Nasrullo Buxoroning eng shafqatsiz hukmdori sifatida
tarixda qoldi. Shu bilan birga u davlat hokimiyatini birmuncha mustahkamlagan,
harbiy sohada ancha samarali islohotlar o‘tkazib, o‘z qo‘shinining jangovar
h olatini ancha oshirgan, mamlakatning hududiy yaxlitligini birmuncha tiklashga
erishgan hukmdor edi. Amir Nasrulloning hukmronligi davri (1826-1860)
ham ichki va tashqi dushmanlar bilan to‘xtovsiz kurashlar olib bordi. Birinchi
galda u o‘zini taxtga chiqishida yordam bergan kishilarni o‘ldirib yubordi. U
dushmanlarini qo‘rquvga solib turish uchun Buxoroda har kuni ko‘plab kishilarni
qatl ettirib turar edi. Shuning uchun ham u xalq orasida “qassob amir” deb atalgan.
U markaziy hokimiyatni tan olmagan mahalliy bekliklarga qarshi qattiq kurash olib
bordi. Ayniqsa, Shahrisabz bekligiga qarshi olib boilgan urushlar uzoq davom
etdi. 1832 -yilda boshlangan urushlar 1858 - yilda Shahrisabz va Kitob
bekliklarining bo‘ysundirilishi bilan yakunlandi.
Amirlikning shimolidagi chegara shaharlari
8

(Xo‘jand, O‘ratepa, Toshkent, Jizzax, Zomin) uchun Qo‘qon xonligi bilan bo‘lgan
nizolar davom etdi va harbiy jihatdan kuchli bo‘lgan Buxoro qo‘shinlari bu
shaharlarni asta-sekin o‘ziga bo‘ysundirdi. Amir Nasrullo 1842-yilda Qo‘qon
shahrini ham egallaydi va Qo‘qon xoni Muhammad Alixonni oila a’zolari bilan
birga qatl ettiradi. Hatto, iste’dodli shoira Nodirabegimga ham shafqat qilinmadi.
Bunda Nasrulloga Qo‘qon xonidan norozi bo‘lgan ba’zi amaldorlar ham yordam
berdilar. Qo‘shni Xiva xonligi bilan ham nizoli munosabatlar saqlanib qoldi.
Amir Nasrulloning Qo‘qon yurishida
ekanidan foydalangan xivaliklar Buxoro hududiga h ujum qilganligi (1843), Xiva
xonining Marv turkmanlarini Buxoro yerlariga h ujum qilishga rag’batlantirganligi
bu ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarga yaqqol misol bo‘ladi. Amir Haydar va
Amir Nasrullo hukmronligi davrida O‘rta Osiyo Rossiya va Angliyaning siyosiy-
iqtisodiy manfaatlari to‘qnash kelgan o‘lkaga aylanib qoldi. Bu davrda Hindistonni
egallagan va Afg’onistonda katta ta’sirga ega bo‘lgan Angliya O‘rta Osiyonining
qudratli davlati – Buxoro amirligiga o‘z vakillarini yubora boshlaydi. XIX asrning
30-40- yillarida bir qancha ingliz razvedkasi bo‘lishib, bu yerda Rossiyaga qarshi
Buxoro- Xiva ittifoqini tashkil qilishga urinib ko‘rdilar. Lekin, bu urinish
samarasiz yakunlandi. Amir Nasrullo davrida chor Rossiyasi qo‘shinlarining O‘rta
Osiyo chegaralariga yaqinlashishi davom etdi. Rossiya hukumati ham Buxoroga
o‘z ta’sirini o‘tkazishga faol intildi. Istilochilik yurishlariga qadar Buxoroga 4 ta
yirik rus elchilik missiyasining tashrifi buning dalilidir. Yuborilgan bu
missiyalarga mamlakatdagi siyosiy-iqtisodiy vaziyat, shaharlpar va mudofaa
qo‘rg’onlari, qo‘shin tuzilishi, qurol-yarog’lar, aloqa yo‘llariga oid kerakli
ma’lumotlarni yig’ish haqida topshiriqlar berilgan edi. Bu ma’lumotlardan
keyinchalik Rossiya mperiyasining O‘rta Osiyoga bosqinchilik yurishlarida keng
foydalanilganligi ma’lum. Amir Nasrullo amalda Buxoroning oxirgi mustaqil
hukmdori bo‘lib qoldi. Nasrulloxondan so‘ng Buxoro taxtiga uning o‘g’li
Muzaffarxon o‘tirdi (1860- 1885). Uning hukmronligi boshidayoq amirlikning
hududi birmuncha qisqardi. Katta qiyinchilik bilan bo‘ysundirilgan Shahritsabz-
Kitob bekliklari yana Buxoroga bo‘ysunishdan bosh tortadilar. Lekin amirlik
9

uchun eng katta xavf h ali oldinda edi.
Mang’itlar hukmronligi davrida ham Buxoroning davlat tizimida jiddiy
o‘zgarishlar amalga oshirilmadi. Garchi oliy hukmdor amir unvoni bilan
mamlakatn boshqargan bo‘lsada, Buxoro amirligi ham o‘z tizimi, qonun-qoidalari,
boshqaruv tartiblari va butun mohiyati bilan Movarounnahrdagi o‘rta asr
musulmon davlatlari, xususan, shayboniylar va ashtarxonitylar davlat tizimidan
aytarli farq qilmaydi. Davlat mutloq qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi
hokimiyatga ega bo‘lgan amir tomonidan boshqarilar edi. Davlat hayotiga tegishli
siyosiy, iqtisodiy, diniy va boshqa barcha masalalarda Buxorodagi bosh qarorgoh –
arkda hal etilardi. Vaqti- vaqti bilan Davlat Kengashi chaqirilib turilardi 1
.
Odatda 5 tadan 20 tagacha eng yuqori amaldorlar a’zo
bo‘lgan bu kengashda davlat hayotiga talluqli muhim masalalar ko‘rib chiqilgan.
Mang’itlar davrida ham davlat boshqaruvi ikki bo‘g’inli, ya’ni markaziy va
mahalliy boshqaruvdan iborat bo‘lib, ularning har biri musulmon davlatlariga xos
bo‘lgan murakkab boshqaruv tarmoqlariga ega edi. Mang’itlar sulolasi davrida
bosh vazir vazifasini qo shbegi mansabini egallagan shaxs bajargan. Davlatʻ
boshqaruvida devonbegi, parvonachi, otaliq, dodxoh, xudaychi, mirzaboshi va
boshqa saroy a’yonlarining hamda shayxulislom, qozikalon kabi diniy
rahbarlarning ahamiyati yuqori bo‘lgan. Mahalliy boshqaruv viloyat beklari
qo‘lida edi. Ularning ham o‘z boshqaruv tizimi bo‘lgan. Mang itlar
ʻ sulolasi
davrida o
ʻ tkazilgan ma’muriy islohotlar tufayli davlatning asosiy ma’muriy birligi
bekliklar bo lib
ʻ qoldi. Amirlik hududi eng kengaygan Amir Nasrullo davrida
Buxoro tarkibida asosan 30 ta beklik bor edi. Ular Qarshi, G
ʻ uzor, Chiroqchi,
Kitob, Shahrisabz, Yakkabog ,
ʻ Boysun, Denov, Sherobod, Xisor, Qorategin,
Darvoza, Baljuvon, Shug non,
ʻ Rushon, Ko lob, ʻ Qo rg ontepa, Qabadiyon, ʻ ʻ Kalaf,
Kerki, Burdalik, Qalaqli, Narazm, Chorjo‘y, Karmana, Ziyovuddin, Nurota,
Xatirchi, Urgut, Samarqand bekliklaridir. Ulardan tashqari bu davrda Jizzax,
O‘ratepa, Toshkent, Turkiston va boshqa qo‘shni hududlar ham amirlik tarkibiga
1
Бобобеков Ҳ., Каримов Ш., Содиқов М., Усмонов Қ., Холбоев С., Шоймардонов И. Ўзбекистон
тарихи. Қисқача маълумотнома. – Тошкент: Фан, 2007. -Б.43.
10

vaqtincha kiritilgan edi. Poytaxt shahar Buxoro va atrofdagi tumanlar amir
tomonidan boshqarilgan.
Bekliklar o‘z navbatida kichik h ududiy bo‘linma – amlokdorliklarga
bo‘lingan bo‘lib, ularning boshlig’i amlokdor deb atalgan. Davlat ma’muriy
tuzilishidagi eng quyi bo‘g’in oqsoqol tomonidan boshqariladigan qishloq
jamoalari edi. Buxoro amirligi r us istilosiga qadar h ozirgi O‘zbekiston, Tojikiston
va Turkmaniston respublikalarining katta qismini o‘z ichiga olgan O rtaʻ Osiyodagi
yirik davlat edi. Mang’itlar sulolasi davrida ham avvalgi davrlarga xos ijtimoiy
tabaqalar saqlanib qoldi. Bu davrda jamiyat madaniy hayotiga mas’ul bo‘lgan
ijtimoiy guruhlar: olimlar, shoirlar, mudarrislar, talabalar hayotida ham jiddiy
o‘zgarishlar ro‘y bermadi. Asosiy soliq to‘lovchi aholi bo‘lgan raiyat (fuqaro)
ijtimoiy pog’onaning eng quyi qismida bo‘lib, ijtimoiy adolatsizliklarning asosiy
og’irligi ularning zimmasida edi.
Buxoro amirligida qulchilik bu davrda ham saqlanib qoldi. Qullar
asosan rus va fors millatiga mansub bo‘lib, ular harbiy talonchilik yurishlari
paytida qo‘lga olinardi va ko‘pincha turkman va qozoqlar tomonidan Buxoro
bozorida sotilar edi. Mang’itlar sulolasi davrida davlatning harbiy salohiyati
birmuncha yuksaldi. Harbiy islohotlar qisman sulola asoschisi Muhammad Raxim
tomonidan, keyinchalik amir Shohmurod tomonidan olib borildi. Buxoro
amirligining harbiy qudrati amir Nasrullo hukmronligi davrida o‘zining eng yuqori
nuqtasiga etdi. Uning davrida Buxoroda muntazam armiya – sarbozlar (sipoh)
qo‘shini tashkil etildi. Ularning soni 40 mingga yaqin bo‘lgan.
Qo‘shinlar otliq va piyoda jangchilardan tashkil topgan bo‘lib, ularning
qurollari asosan qilich, nayza va o‘q-yoylardan iborat edi. Bu davrda Buxoroda
zambaraklar yasovchi chet ellik mutaxassislar ham bo‘lganligi ma’lum. Lekin,
qo‘shinni zamonaviy miltiqlar va 18ta zambaraklar bilan qurollantirish sohasida
boshlangan ishlar tugallanmasdan qolib ketdi. Oliy harbiy amaldorlar sarkarda
unvoniga ega bo‘lib, davlat xazinpasidan maosh olib turishgan. Eng yuqori harbiy
amaldor (amirdan keyin) dodxoh (qo‘shin boshlig’i) bo‘lib, qo‘rg’onbegi,
11

to‘qsabo, mingboshi kabi oliy toifali harbiy amaldorlar hamda ponsadboshi,
churaboshi, yuzboshi, daxboshi kabi h arbiy bo‘linma boshliqlari tomonidan
qo‘shin boshqarilgan. Bu davrda ham asosiy sudlovchi idora qozilik mahkamalari
hisoblanib, qoziqalon butun mamlakatning bosh qozisi (sudyasi) edi 1
.
Sud ishlari ularning qo‘lida bo‘lib, fuqarolik va jinoiy ishlarning barchasi
qozilar tomonidan ko‘rib chiqilgan. Aybdorlarga aybiga qarab jarima solish, tan
jazosi berish, zindonga tashlash, sazoyi qilishdan tortib o‘lim jazosi berishgacha
bo‘lgan jazo choralari qo‘llangan. Qozi hukmidan norozi bo‘lganlar qozikalon yoki
amirga ariza berishga haqli edi. Qozi chiqargan hukmni qozikalon, uning hukmini
amir bekor qilishi mumkin edi. Sud ishlarida a’lam, mufti kabi diniy mansab
egalari ham katta rol o‘ynaganlar. Buxoro amirligida dehqonchilik va chorvachilik,
hunarmandchilik va savdo-sotiq mamlakat iqtisodining asosiy tarmoqlari edi. Bu
davrda ham amir va uning yaqinlariga qarashli davlat yerlari, xususiy mulkdorlarga
tegishli yer mulklar (mulki xolis), diniy mahkamalar, madrasa va masjidlar,
qabristonlar harajatlari uchun berilgan vaqf yerlar mavjud edi.
1
Ziyoyeva. D. O’zbekistonda harbiy ishi tarixidan (Qadimgi davrdan hozirgacha). Toshkent. Sharq. 2012. -B.78
12

1.2 Buxoro amirligini markaziy va mahalliy boshqaruvida faoliyat yuritgan
davlat muassasalari
Mang’itlar sulolasi davrida ham mustabid hokimiyat shakli mavjud bo‘lib,
amir huquqi chegaralanmagan oliy hukmdor edi. Ijro etuvchi hokimiyatni bosh
vazir — qushbegi boshqargan. U xon bilan bamaslahat ish yuritgan. Jamiyat hayoti
shariat qonunlariga asoslangan. Mamlakat murakkab davlat apparati orqali idora
qilingan. Masalan, moliya ishlari devonbegi kalonga, davlat xavfsizligi
ko‘kaltoshga, ichki tartibni saqlash va nazorat qilib turish raisga topshirilgan.
Buxoro amirligida markaziy boshqaruv quyidagi asosiy idoralar orqali amalga
oshirilar edi: amir – davlat boshlig’i, qushbegi — bosh vazir, (amir yordamchisi),
otaliq, moliya idorasi, vaziri harb, qozilik mahkamasi 1
.
Buxoro amiri hokimiyati cheklanmagan bo‘lib, u bir vaqtning
o‘zida diniy va dunyoviy hokimiyat boshlig’i edi. Shu bilan birga, amir —
davlatning Oliy bosh qo‘mondoni, amirlik yerlarining oliy egasi hisoblangan.
Mang’itlar sulolasining uchinchi vakili bo‘lmish Shohmurod (1785-1801) amirlik
unvonini qabul qildi. Amirlik unvoni ilgari asosan, ko‘pgina qo‘shin boshliqlari va
joylardagi turli harbiy vakillarga berilgan bo‘lsa, Muhammad Rahim davriga kelib
esa amir unvoniga ega bo‘lgan birorta mansabdor shaxs qolmagan. Ta’kidlash
joizki, Shoxmurod tomonidan qabul qilingan amirlik unvoni tarixchi olim V. V.
Bartold ma’lumotlarida keltirilgan amir unvonidan keskin farq qiladi. Ushbu
unvon ilgari amalda bo‘lgan amirbeklik unvonidan farqli o‘laroq halifalik maqomi
– “amir-ul- mo‘minin” sifatida talqin etilgan. Aynan ushbu davrdan Buxoro
xonligi Buxoro amirligi deb yuritila boshlangan 2
.
Amir davlatni mansabdor shaxslar, ya’ni amir
hizmatchilari orqali boshqarar edi. Ushbu mansabdor shaxslar davlatning
boshqaruv apparatini tashkil etgan. Buxoro amirlari shajaralarini Muhammad
payg’ambardan boshlaganliklari sababli
1
Zamonov. A – O’zbekiston tarixi. (ilmiy jurnal). XVIII – XIX asr o’rtalarida Buxoro amirligida harbiy
boshqaruv va qo’shin tuzilishi. 2014. - B.17
2
Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар. Т. 1996. - Б.32
13

ularning unvonlariga “said” so‘zi qo‘shib aytilgan. Amir yonida doimiy ravishda
uning shaxsiy yozishmalarini olib boruvchi ikki nafar kotibi bo‘lgan. Ularning
birinchisi munshiy bo‘lib, u barcha ishlar bo‘yicha berilgan ko‘rsatmalar yozib
borgan va amirga kelgan axborotlar, ma’lumotlarga hamda ma’muriy vakillardan
va alohida shaxslardan kelgan iltimosnomalarga, shikoyatlarga javob berish bilan
mashg’ul bo‘lgan. Ikkinchi kotib - mushrif bo‘lib, u sarupo berish, qurol-yarog’ va
shu kabilarni tarqatish haqidagi ko‘rsatmalarni rasmiylashtirib borgan. Amir
tomonidan yuqorida zikr etilgan iltimosnoma, shikoyatlar va boshqa xatlarga
berilgan yozma javob - muboraknoma deb atalgan. Amir o‘z navbatida, hududiy
tuzilmalardan doimiy xabarnomalar olib turgan. Amirlikdagi barcha bekliklar
beklari va qozilari chopar navkarlar orqali amir huzuriga yozma axborotnomalar
yuborib turganlar. Ularga amir nomidan tegishli tartibda muboraknomalar
jo‘natilgan.
Markaziy davlat boshqaruvini bir necha idoralar yig’indisi tashkil etib,
davlatning oliy boshqaruv organi — oliy davlat mansabi hisoblangan qo shbegiʻ
tomonidan boshqariladigan davlat devonxonasi (qo shbegi
ʻ devonxonasi)
hisoblangan. Qo shbegi
ʻ mansabi ilgaridan mavjud bo‘lgan bo‘lsada, XVII asrga
kelib “otaliq” unvoniga nisbatan uning ahamiyati va vakolat doirasi ancha
toraygan. XVIII asrning o‘rtalariga kelib qo shbegi mansabi yetakchi o‘ringa
ʻ
chiqib, u davlat apparatining asosiy bo‘g’ini sifatida barcha boshqaruvning asosiy
funksiyalarini o‘z qo‘lida to‘play borgan. Qushbegi mahalliy beklar orqali
markaziy davlat boshqaruvini amalga oshirish bilan bir qatorda, chet
mamlakatlardan keladigan mol- mulklardan olinadigan boj to‘lovlari ustidan
nazoratni ham amalga oshirgan 1
. Qo shbegi lavozimiga davlatning
ʻ
tajribali, ishbilarmon, siyosatdon kishilari tayinlangan. Nomzod avval devonbegi
mansabida faoliyat yuritgan bo‘lishi lozim bo‘lgan. U saroydagi eng yuqori unvon
egasi sifatida davlatda amirdan so‘ng turgan. Turklardagi ulug’ vazir yoki
Yevropadagi davlat kansleri singari qo shbegi
ʻ amirning eng yaqin maslahatchisi
va ishonchli kishisi bo‘lgan. Qo shbegi bir vaqtning o‘zida
ʻ amirning shaxsiy
1
Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқарув тарихидан // Жамият ва бошқарув. – 2006. – №2. –Б. 48.
14

muhrini saqlash, boshqa davlatlar bilan aloqalarni nazorat qilish, shuningdek,
moliya ishlarini boshqarish kabi mas’ul vazifalarni ham amalga oshirgan. Buxoro
amirligida savdo-sotiqdan olinuvchi barcha bojxona to‘lovlari boshqaruvi ham
qo shbegi qo‘lida bo‘lishi bilan bir qatorda, u yer solig’ini yig’ishʻ va yer-mulklarni
berishni ham nazorat qilgan. Bulardan tashqari unga amir saroyi xavfsizligini
nazorat qilish vazifasi ham yuklatilgan. Aynan mana shuning uchun ham amir
shahardan boshqa joyga ketgan paytda u saroy darvozaxonasining unga maxsus
kurilgan joyida amir shaharga qaytguncha kutib o‘tirishga majbur bo‘lgan. Har
kuni kechqurun shaharning kechasi qulflanadigan darvozasi kaliti qo shbegiga
ʻ olib
kelib berilgan va ertasiga ertalab esa kalitlar yana darvozabonlar boshlig’iga
qaytarilgan.
Shuningdek, qo shbegi Buxoro shahri hokimi bo‘lishi bilan birga, barcha
ʻ
beklarning oliy boshlig’i ham edi. Uning mahkamasidan markaziy hokimiyatning
ko‘rsatmalari va qarorlari chiqib turgan. Qo shbegi
ʻ barcha ishlarni bevosita
amirning roziligi bilan qilgan va har kuni qilingan va qilinayotgan ishlar to‘g’risida
amirga yozma yoki og’zaki axborot berib turgan. Otaliq - amirlik markaziy
boshqaruvida o‘ziga xos vakolatga ega bo‘lgan, mang’it hukmdorlarining tayanchi
hisoblangan va ularning hurmatiga sazovor bo‘lgan mansab egasi. Binobarin,
otaliq amirga ota o‘g’liga qilganidek xushmuomalalik bilan munosabatda bo‘lishi
lozim edi. Unga Buxoro shahri va Samarqanddan Qoraqo‘lgacha bo‘lgan
hududlarda suv taqsimotini nazorat qilish vazifasi yuklatilgan. O‘z navbatida otaliq
Shohrud kanali mirobligi vazifasini ham bajargan.
Buxoro amirligida ahamiyati bo‘yicha uchinchi
pog’onada moliya idorasi – moliyaviy devonxona turgan. Ushbu davlat idorasini
oliy moliyaviy amallardan biri sanalmish devonbegi boshqarib, u davlat boshqaruv
tizimida ikkinchi mansabdor shaxs hisoblangan. Devonbegi davlat xazinasi, zakot
(xorijiy mamlakatlardan keladigan mol-mulklardan tashqari) hamda soliqlarga
nisbatan umumiy davlat boshqaruvini amalga oshirgan. Buxoro amirligida davlat
xazinasi amir xazinasidan alohida bo‘lmaganligi sababli amirning shaxsiy daromad
va harajatlari alohida tartibda bo‘linmagan edi. Amirning ikki xazinasi bo‘lib, uni
15

bo‘lish quyidagi tamoyilga asosan amalga oshirilardi: ya’ni birinchi xazina
asosiy xazina – sarf qilinmaydigan hamda daxlsiz sanalib, ikkinchisi xazina esa –
xarajatlar manbai hisoblangan. Amir an’anaga ko‘ra faqatgina otasi yoki bobosi
tomonidan qoldirilgan daromadlarni sarf etib, o‘zining foydasini saqlab qo‘yardi.
Amirliqda markaziy idoralardan biri mudofaa va harbiy masalalar bilan
shug’ullanuvchi vazirlik bo‘lib, ushbu idora bevosita to‘pchiboshi lashkar (harbiy
zir) tomonidan boshqarilgan. To‘pchiboshi lashkar davlatdagi barcha otliq va
piyoda askarlardan tashkil topgan qo‘shinni boshqargan. Mang’itlar hukmronligi
davrida ham Buxoroning davlat tizimida jiddiy o‘zgarishlar amalga oshirilmadi.
Garchi oliy hukmdor amir unvoni bilan mamlakatn boshqargan bo‘lsada, Buxoro
amirligi ham o‘z tizimi, qonun- qoidalari, boshqaruv tartiblari va butun mohiyati
bilan Movarounnahrdagi o‘rta asr musulmon davlatlari, xususan, shayboniylar va
ashtarxonitylar davlat tizimidan aytarli farq qilmaydi.
Davlat mutloq qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi
hokimiyatga ega bo‘lgan amir tomonidan boshqarilar edi. Davlai hayotiga tegishli
siyosiy, iqtisodiy, diniy va boshqa barcha masalalarda Buxorodagi bosh qarorgoh –
arkda xal etilardi. Vaqti- vaqti bilan Davlat Kengashi chaqirilib turilardi. Odatda 5
tadan 20 tagacha eng yuqori amaldorlar a’zo bo‘lgan bu kengashda davlat hayotiga
talluqli o‘ta muhim masalalar ko‘rib chiqilgan. Mang’itlar davrida ham davlat
boshqaruvi ikki bo‘g’inli, ya’ni markaziy va mahalliy boshqaruvdan iborat bo‘lib,
ularning har biri muksulmon davlatlariga xos bo‘lgan murakkab boshqaruv
tarmoqlariga ega edi. Mang’itlar sulolasi davrida bosh vazir
vazifasini qushbegi mansabini egallagan shaxs bajargan. Davlat boshqaruvida
devonbegi, parvonachi, otaliq, dodxoh, xudaychi, mirzaboshi va boshqpa saroy
a’yonlarining hamda shayxulislom, qozikalon kabi diniy rahbarlarning ahamiyati
yuqori bo‘lgan. Mahalliy boshqaruv viloyat beklari qo‘lida edi. Ularning ham o‘z
boshqaruv tizimi bo‘lgan. Mang’itlar sulolasi davrida o‘tkazilgan ma’muriy
islohotlar tufayli davlatning asosiy ma’muriy birligi bekliklar bo‘lib qoldi. Amirlik
hududi eng kengaygan Amir Nasrullo davrida Buxoro tarkibida asosan 30 ta beklik
bor edi. Amirliklarning markaziy boshqaruv tizimida muhim o‘rinni egallagan
16

ko‘pgina mansab egalari harbiy sohada ham muayyan unvonlarga ega edilar.
Buxoro amirligida harbiy kuchlarning boshqaruvini muayyan tizimi shakllangan
edi. Bu tizimning eng yuqori pog‘onasida oliy hukmdor amir turgan. U
qo‘shinning rasman oliy ko‘mondoni hisoblangan sanalsa-da, ko‘p hollarda amalda
qo‘shinga boshchilik qilish boshqa amaldorlar orqali amalga oshirilgan. Buxoro
amirligida qo‘shin parvonachi tomonidan boshqarilgan bo‘lib, u bosh ko‘mondon
mavkeiga ega bo‘lgan hollarni tasdiqlovchi holatlar ham tarixiy adabiyotlarda
keltirilgan. Xonliklarda harbiy unvonlar deyarli bir xil bo‘lgan. Buxoro va Qo‘qon
xonligiga oid ma’lumotlar ya’ni XIX asr birinchi yarmida har ikki davlatda ham
besh yuz askardan iborat bo‘linmaga pansodboshi, yuz askarga – yuzboshi, ellik
askarga – panjaboshi, o‘nlikka – dahboshi rahbarlik qilgan 1
. O‘rta
Osiyo xonliklarida harbiylarni taqdirlash borasida an’analariga ko‘ra, janglarda
alohida xizmat ko‘rsatgan harbiylar, harbiy mansab va unvon egalari ma’lum
miqdordagi pul, yer, mol-mulk va qimmatbaho buyumlar bilan taqdirlanganlar.
Jumladan, harbiy harakatlar davrida o‘zini ko‘rsatgan harbiylar ularning mansabi
va xizmatiga mos ravishda turli-tuman tortiqlar: zarbof, shoyi, ip matodan tikilgan
to‘nlar, sallalar, pichoq, kamar, qilichlar bilan mukofatlanganlar. Yuqori mansab
egalariga oltin va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan kamar, pichoq va qilichlar
taqdim etilgan. Amirlikda harbiy harakatlarni rejalashtirish, harbiy kuchlarni jang
maydonida to‘g‘ri taqsimlash ishi naqiblar zimmasiga yuklatilgan edi 2
. O‘ziga xos
shtab boshlig‘i sifatidagi bu shaxs XVIII asr oxirida Buxoroda bitilgan manba
ma’lumotlariga ko‘ra, harbiy yurishlar paytida qo‘shinning tuzilishi, qurollanishi
va joylashuvi, uning harakatlanishi va urush olib borishi borasida yetarli darajada
Jumladan, XIX asrning 20-yillarida Buxoroda bo‘lgan E.K. Meyendorfning iborasi
bilan aytganda, amirlikda “polk komandiri” mavqeiga ega – to‘qsoba, “bir necha
polklar komandiri” – dodxoh, qo‘shin qo‘mondoni yoki marshali mavqeiga ega
parvonachi kabilar mavjud edi. Xonlikdagi bunday harbiy unvonlar va mansablar
egalari umumiy nom bilan “sarkarda” deb ham atalgan.Amirlikda harbiylar
1
Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқарув тарихидан // Жамият ва бошқарув. – 2006. – №2. –Б.53
2
Zamonov. A – O’zbekiston tarixi.(ilmiy jurnal)., XVIII – XIX asr o’rtalarida Buxoro amirligida harbiy boshqaruv
va qo’shin tuzilishi. 2014. -B.19
17

tomonidan sodir etilgan jinoyatlar va ularning shikoyatldarini shu masalalar bilan
shug‘ullanuvchi maxsus amaldor qozi askar ko‘rib chiqqan. Harbiy jinoyatlar
bo‘yicha fatvo tayyorlash muftiy askar zimmasida bo‘lgan. Demak, amirlikdagi
harbiylar va fuqarolik ishlari alohida – alohida mahkamalar tomonidan ko‘rib
chiqilgan. Qozi – askar – bu mansab egalari qo‘shinda sudlov ishlari uchun mas’ul
bo‘lganlar.
18

II – BOB. Mang’itlar sulolasi hukumronlik davrida Buxoro amirligining
boshqaruviga oid mansab va unvonlar.
2.1. Buxoro amirligida davlat boshqaruvida mansab va unvonlar.
Buxoro amirligi davlat boshqaruvi asrlar davomida shakllangan davlatchilik
an’analariga suyangan holda amalga oshirildi. Ilgarigi davrlarda bo‘lgani kabi
mang‘itlar sulolasi davrida ham davlat boshqaruvi tizimi ikki bo‘g‘in: markaziy va
mahalliy boshqaruv tizimidan iborat edi. Bu tizimlar musulmon davlatlariga xos
murakkab boshqaruv tarmoqlariga ega bo‘lgan hamda, asosan, amir, saroy
amaldorlari, o‘zbek urug‘lari va qabila boshliqlari, ulamolar, harbiy boshliqlardan
tashkil topgan 1
. Amirlikdagi markaziy hokimiyat amir boshchiligidagi saroy
a’yonlari qo‘lida bo‘lsa, mahalliy boshqaruv viloyatlar (bekliklar) hokimlari -
beklar qo‘lida edi. Markaziy boshqaruv to‘laligicha dargohda mujassamlashib,
devonlar tizimi o‘z ahamiyatini yo‘qotib bordi.
Devonlar zimmasiga yuklangan ijroiya vazifalari to‘g‘ridan to‘g‘ri saroydagi
biror-bir lavozim egasi yoki muayyan arbob faoliyatida mujassamlashdi. Bu esa,
o‘z navbatida, har bir mansab va lavozimning davlat boshqaruvidagi ahamiyati
oshib borgani va ular egalari davlat boshqaruvining markaziy figuralaridan biriga
aylanib borganini anglatadi. Buxoro amirligida oliy harbiy-ma’muriy amaldorlar,
mahalliy boshqaruvdagi asosiy mansabdorlar mang‘it urug‘iga mansub bo‘lgan
kishilardan tayinlangan. Shu bilan birga, bu davrda mang‘itlarga va boshqa o‘zbek
urug‘lariga mansub bo‘lmagan kishilarning ham davlat boshqaruvida yuqori
amallarni egallash holati ko‘zga tashlanadi. Buxoro amirligida markaziy boshqaruv
quyidagi asosiy idoralar orqali amalga oshirilar edi: Amir - Davlat boshlig‘i,
Qo‘shbegi - amirlikning bosh vaziri, Otaliq – mang’it amirlarining tayanchi,
Devonbegi – moliya idorasi rahbari, Lashkar to’pchiboshi – harbiy vazir 2
. Tarixchi
olimlar Shodmon Vohidov va Rahbar Xoliqovalarning qayd etishicha, Mirzo Badi
Devon o‘zining «Majma ul-arqom» asarining oxirida Buxoro amirligidagi unvon
va mansablar haqida eng mufassal ma’lumot bergan.
Mazkur asar 1798-yili yozilgan bo‘lib, unda keltirilgan
1
Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi., T.: “Tamaddun”., 2022., 103-B.
2
Холиқова Р. Марказий давлат бошқаруви тарихига бир назар // Мулоқот, 2004. №2. 41-B.
19

unvon, mansablar haqidagi amallar amirlikning oxirgi kunlarigacha ba’zi
o‘zgarishlar bilan mavjud edi. «Majma ul-arqom» ma’lumotiga qaraganda, eng
oliy mansab qozilar amali bo‘lgan. Ulardan oliy darajada shayx ul-islom (diniy
unvonlardan biri bo‘lib, diniy ishlarni boshqargan va nazorat qilgan), keyin qozi
ul-quzzot, uchinchisi qozi askar (harbiy masalalar va harbiy jinoyatlarni ko‘rib hal
qiluvchi mansabdor) va to‘rtinchisi viloyat qozisi bo‘lgan. Birinchi pog’ona qozilar
- Shayx ul-islom, Qozi ul-quzzot, Qozi askar, Viloyat qozisi. Ikkinchi pog’ona
muftiylar - A'lam, Muftiy askar, Muhtasib, Mudarris. Mafkuraviy munosabatlarda,
ma'naviy hayotda, hukmdor sulola va oliy hukmdor turish-turmushiga ta'siri
jihatidan nihoyatda katta mavqega ega bo‘lgan, munozarali masalalarda qozilar
murojaat etadigan yuqori mansab egalari bo‘lgan shayx ul-islomlar zimmasiga
fuqarolarning ziddiyatli masalalarini hal etish, ularning arz-dodiga quloq tutish,
aholini yaxshi ishlarga undash, yomonlikdan qaytarish kabi vazifalar kirardi.
Ma'muriy-boshqaruv tizimining ajralmas qismlaridan biri
fuqarolarning arz va shikoyatlari, talab va iltimoslari asosida shariat qonunlariga
suyangan holda sudlov ishlarini amalga oshirishdan iborat edi. Bu ishlarni amalga
oshirish uchun mas'ul etilgan shaxslar qozilar edi. Mang‘itlar sulolasi davrida
qozilik tizimini isloh qilishga yo‘naltirilgan ba'zi harakatlar ham amalga oshirildi.
hu martabalarning keyingi ikkinchi pog‘onasida muftiy(lar) turgan. Uning yuqori
darajasi a'lam (davlatda fiqhiy masalalar bo‘yicha fatvo chiqaruvchi shaxs) unvoni
bo‘lib, sohibi yurish (muftiy askar) lashkar tortishlar vaqtida fatvo berardi. Aholini
shariat ta’qiqlagan harakatlardan tiyilib turishiga va yaxshilikka oid harakatlarni
qilishiga undash bilan shug‘ullangan muhtasib uchinchi darajada turardi. U
sayidlar avlodidan bo‘lishi lozim edi.
Viloyatlarda esa sayid bo‘lmagan olimni ham muhtasiblikka tayinlardilar.
To‘rtinchi - mudarris bir umrga berilib, ta’lim bilan mashg‘ul bo‘lmasa ham
xazinadan maosh olardi. Ushbu mansab egalariga amirlikda katta e’tibor berilgan
bo‘lib, ularning asosiy vazifasi talabalarga ilm berish va ularni shariat yo‘li asosida
tarbiyalash bo‘lgan. Shuni ta’kidlash joizki, bo‘lajak qozilar, beklar va boshqa
mansabdor shaxslar ularning tarbiyasini va ilmini olishi shart bo‘lgan. Ma'muriy-
20

boshqaruv tizimida qozilar bilan bir qatorda muftiylar ham katta rol o‘ynaganlar.
Muftiylik lavozimini egallagan shaxslar qozilar kabi shariat asoslari va musulmon
qonunshunosligi bo‘yicha keng qamrovli bilimga ega bo‘lishlari lozim edi.
Odatda, muftiylar turli munozarali masalalar bo‘yicha shariat, hadislar
asosida «fatvo» va «rivoyatlar» tuzganlar. Qozilar munozara olib borayotgan
tomonlar vakillariga bunday «fatvo» va «rivoyatlarni» ko‘rsatganlar, muftiylar
ularga o‘z muhrlarini bosganlaridagina o‘z hukmlarini chiqarganlar. Muftiylarga
XIX asrda quyidagicha ta'rif berilgan: «... muftiy ikkinchi darajali ruhoniy
amaldordir. U qozi kalonga yordamchi sifatida, arz va iltimosnomalar bo‘yicha
Qur'ondan dalillar chiqaradi va kim haq, kim nohaqligidan guvohlik bildiradi;
hukm chiqarish qozi kalonga tegishlidir». Muftiylarni tayinlash huquqi poytaxt
shahar Buxoroning qozi kaloniga berilgan edi. Muftiylar ichida ham o‘ziga xos
tabaqalanish mavjud bo‘lib, ularning yuqori toifasi a'lam deb atalgan. A'lamlar
ham ikkiga bo‘linib, ularning kattasi oxund, keyingisi a'lam deb atalgan.
XIX asrning 20-yillarida qayd etilishicha, Buxoro
qozi kaloni ixtiyorida ikki nafar muftiy bo‘lib, ular muhr bosish uchun haq
olganlar. Boshqa viloyatlar qozilari huzurida esa bir nafardan muftiy bo‘lgan.
Bundan tashqari yana to‘rt mansab mavjud bo‘lganki, ularni amir bevosita sayidlik
obro‘-e'tiboriga ega bo‘lganlarga in'om etgan. Birinchisi Jo’ybor xo’jalari - ularga
Jo‘ybor hududini, shahar devorining ichki va tashqi tomonini boshqarish masalasi
yuklatilgan. Ikkinchisi Naqib - harbiy yurishlar paytida qo‘shinning jangovar
tayyorgarligi, ta'minlanganligi va taqsimotini nazorat qiluvchi mansabdor.
Uchinchisi bosh o’roq - hariatga asosan sayidlar qo‘shinida muhtasib vazifasini
amalga oshiruvchi shaxs. To’rtinchsi Naqshbandiy - unga amirlar dafn etiladigan
qabristonni ko‘kalamzorlashtirish ishlarini boshqarish topshirilgan. Uchinchi
darajali unvonlar olimlar, sayidlar, o‘zbek va mahalliy zodagonlar loyiq deb
topilgan amaldorlarga berilardi. Ular maxsus tayinlov asosida faoliyat
yuritmasdan, balki ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar ushbu mansablarga har qanday
shaxs tayinlanishi mumkin bo‘lgan. Mir asad. Ulamolardan yoki sayidlardan
bo‘lardi. Buxoro rabotining ichki muhtasibligi bir farsaxgacha (bir farsax 6-8 km)
21

uning zimmasida edi. Fayzi - Olim yoki sayid bo‘lgan kishiga berilardi. Buxoro
rabotining tashqi muhtasibligi bir farsax masofagacha uning zimmasida edi.
Sadr - Buxoro rabotining bir farsaxlik hududining ichkarisidagi vaqflar
hisob-kitobi uning qo‘lida edi. Sudur - Shu rabotning tashqarisidagi vaqflarning
hisob-kitobi uning vazifasi edi. Bu amaldorlarning shaxsiy muhrlari va
mahkamalari bo‘lgan. Amirlikda rasman uchta diniy unvon - o‘rog‘, sudur va sadr
mavjud bo‘lgan. Manbalarga ko‘ra, madrasani tugatgan shaxs mulla, qozi, rais
amallarini egallashi mumkin bo‘lgan. Yuqoridagi amallarda bir necha yil
ishlaganidan so‘ng shariat huquqlari sohasida to‘plagan bilim va tajribalari asosida
bunday shaxslarga dastlab o‘rog‘, keyin sudur va so‘ngra sadr unvonlari berilgan.
Eng oxirgi diniy unvoni bo‘lgan shaxslar qozikalon, muftiy, a'lam, oxun kabi diniy
amallarni egallashi mumkin bo‘lgan. To‘rtinchi xizmat pog‘onasi - darajada qalam
ahli turardi. Amirlik markaziy boshqaruvida davlat boshlig‘ining tashkiliy-
ijrochilik ishlarini olib boruvchi bo‘limi mavjud bo‘lib, unda quyidagi to‘rt asosiy
mansabdor shaxs o‘ziga belgilangan vakolatni amalga oshirar edilar: Devoni Kalon
- Amir daftarining amini - saqlovchisi. Tanho, bilg‘u va hujjatlarga javobgar
amaldor. Mushrif - Amir beradigan in’om, hadyalar, ehson va iltifotlarni maxsus
daftarlarda yozib borardi. Daftardor - Tanhodor va suyurg‘ol egalarini ishdan olish
va amalga qo‘yish tartibini nazorat qilardi. Tanobchi devon - Bahorgi va kuzgi
ekinlardan tushadigan xiroj, kirim- chiqim va xarajat ishlarini olib borardi 1
.
Beshinchi - sakkizinchi daraja (martaba)dagi amaldorlarga quyidagilar kirgan:
Beshinchi darajada – Munshiy, Shahar ichkarisi arbobi, devoni arabxona, devoni
gavjih. Oltinchi darajada – Kitobdor, baxshi, amir sayisxonasi devoni, to’shaklar
devonxonasi. Yettinchi darajada – Kichik mushrif, paygirnavis, mahramlar devoni,
yasovullar devoni. Sakkizinchi darajada – Sarkori devon mirzosi, amlok mirzosi,
voqeanavis, omborxona mirzosi. Amirning kundalik ish yuritish masalalari bilan
mashg‘ul bo‘lgan mansablar: Parvonachi - mir farmoniga binoan uning yorliqlarini
umarolar va zodagonlarga yetkazardi. Arabxona jamoasining rahbarligi ham uning
zimmasida edi. Dodxoh - Mazlumlar arz-dodlarini amirga yetkazib javobini
1
Zamonov. A, Egamberdiyev. A – Buxoro amirligi tarixi., T.: “Tamaddun”., 2022., 111-B.
22

qaytarardi. Amir ijozati bilan ba’zan o‘zi ham arizalarni ko‘rib chiqardi. Amirning
yaqinlariga beriladigan amal va mansablar: Ko‘kaldosh (asli ko‘krakdosh) -
Amirning eng yaqin kishilaridan bo‘lib, uning dushmanlari, do‘stlari va
xayrixohlaridan xabardor bo‘lib turardi.
Katta qushbegi- Ovchilar, ovchilik asboblari, qushlar va itlaridan xabardor
bo‘lib turadigan amaldor. Katta inoq - Umaro, shogirdpeshalar va boshqalarga
amir suhbatiga musharraf bo‘lgan yoki bo‘lmaganlari haqida xabar berardi. Katta
xoja - Saroy mahramlarining kattasi. Amir harami eshigining posboni. Haramga
lozim bo‘lgan oziq-ovqat va kiyim- kechaklarni yetkazib bergan. Amir amri bilan
otda saroyga kelishlari mumkin bo‘lgan amal va mansablar: Kichik inoq - Amir
muhrlari saqlanadigan sandiqchaga posbonlik qilardi. Elchilarning arizalari avval
kichik inoq qo‘liga berilardi. U xatni ochib amir ijozati bilan ovoz chiqarib o‘qish
uchun munshiyga berardi. Katta mehtar - U musulmonlar ushr (dahyak)laridan 1/4,
g‘ayri musulmonlardan ushrlarining yarmini, harbiylar ushrlarini nahdina, g‘axsha
va boshqa topilgan narsalar bilan hisob-kitob qilib olar edi.
Devoni sarkor - U davlat mulklari, tegirmonlari, do‘konlari hisob-kitob
ishlarini bajarib, amir haramiga tegishli xarajatlarini berardi. Ko‘rinish kunidagi
oziq-ovqatlar, sarpolar xarajatini ham u berar edi. Dasturxonchi – Amir
dasturxoniga javobgar bo‘lib, go‘shtni dasturxonga maydalab berib, mahramlarga
boshchilik qilardi. Amir xohishiga muvofiq ba'zan uning suhbatiga musharraf
bo‘lishlari mumkin bo‘lganlar: Katta to‘pchiboshi - to‘pxona boshlig‘i. Katta
bakovul - amir oshxonasi va uning xodimlarining boshlig‘i. Somjon tumanining
mirobligi ham uning qo‘lida edi. Kichik o‘rog‘ - amirlar va ahli rikob mulozimlari
va xizmatkorlari ustidan nazorat qilish uning vazifasi edi. Davlat boshqaruvida
boshqa bir qator mansablar ham mavjud bo‘lib, ular asosiy vazifa bilan birga
qo‘shimcha vakolatlarga ham ega bo‘lgan.
Masalan, to‘qsabo amir majlisi dasturxonini nazorat qilish bilan birga,
Xarqonrud tumanining hokimligi va mirobligi ham uning qo‘lida edi. Shu bilan
birga to‘qsabo harbiy harakatlar chog‘ida amir bayrog‘ini ko‘tarib yurgan.
Eshikog‘aboshi esa davlat boshlig‘i o‘z saroyida bo‘lgan vaqtda uni qo‘riqlash
23

bilan bir qatorda Shofirkon tumanini boshqarish va bu hududlarda suv taqsimotini
nazorat qilgan. Miroxur amir otxonasida ishni tashkil etish bilan birga Komi Abu
Muslim tumani mirobligi va obodonlashtirish masalasi bilan shug‘ullanar edi.
Yana uchta mansab mavjud bo‘lib, ushbu mansablar harbiy - ma’muriy xarakterga
ega edi. Ular saroyga piyoda kirib kelardilar.
Martabalari kichik inoq darajasiga yaqin edi. Ulardan birinchisi,
qo‘rchiboshi deb atalib, amir miltig‘i va boshqa quroli sozligi uchun javobgar
bo‘lgan. U surb (qo‘rg‘oshin), borut zaxiralarining tayyorlanishiga javob berardi.
Udaychi esa harbiy harakatlar jarayonida naqibning ko‘rsatmasiga binoan
navkarlar va qo‘shinning taqsimlanishi va joylashuvini kuzatish vazifasini
bajargan. Qorovulbegi - soqchilar va qorovullar boshlig‘i sanalib, davlatning
asosiy ichki va tashqi xavfsizligi masalalarini nazorat qilib turgan. Amirlikda
shig‘ovul, miroxo‘rboshi, mirshab kabi amallar bo‘lib, ular ham o‘ziga xos
ravishda tegishli vazifalarni ado etganlar. Masalan, shig‘ovul - davlat vakillari va
elchilarni qabul qilib, ularning faoliyatini nazorat qilish bilan shug‘ullangan.
Miroxo‘rboshi - hukmdorga tegishli bo‘lgan otlarga yem-xashak yetkazish
masalasini tashkil qilib, nazorat ostiga olgan. Mirshab esa shaharni qo‘riqlash
vazifani bajargan. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, markaziy boshqaruvda
o‘sha davrda o‘zga davlatlarda amalda mavjud bo‘lmagan tartib, ya’ni harbiy
yig‘inlar paytida mahalliy boshqaruv vakillari markaziy boshqaruvda bevosita
ishtirok etganlar. Chunonchi, chandavul, qorovul,
yo‘lchi va josus kabi. Boshqa bir qator xizmatchi-xodimlar ham bo‘lib, ular
faqatgina tegishli xizmat vazifalarini bajarganlar: beldor - bog‘bon; o‘yun otaliq -
ta’zim qilish qoidatartibini nazorat etuvchi, darziboshi - tikuvchilar boshlig‘i,
dastorband - salla o‘rovchi, farroshboshi - amir oshxonasining bosh oshpazi,
gulobchi - gulob beruvchi, jilbon - yo‘llardagi posbon, jilovchi - amirning ot-
aravasi shayligiga javobgar, me'morboshi - shaharning bosh me’mori, shaharni
bezash va qurilish ishlariga umumiy rahbarlikni amalga oshuvchi, mo‘zabardor -
etik ko‘taruvchi, mufarrix - xursand qiluvchi, masxaraboz, najjorboshi -
duradgorlar boshlig‘i, nayzabardor - amirning shaxsiy qurol-aslahalariga javobgar,
24

oftobachi - amirning tahoratiga suv beruvchi, otashbardor - chilimga olov
yondiruvchi, qurutbardor - libos beruvchi, ro‘ypokbardor - sochiq tutib turuvchi,
roviyakash - suv tashuvchi, tamakisoz - tamaki qiluvchi, tirkashbardor - o‘qdon
ko‘taruvchi, sharbatdor - amirlikda turli ichimliklarni tayyorlash va yetkazishni
tashkil etuvchi, zargarboshi - zargarlar faoliyatini nazorat qilib turuvchi, zinbardor
- egar tutuvchi.
25

2.2 Amirlikda harbiy unvon, mansab egalari va ularning vazifalari.
Buxoro davlatida XIX-XX asrning boshlaridagi davlat boshqaruv tizimi
ma’muriy bo‘linishi, unvon, mansablar va egalarining vazifalarini tadqiq etish o‘z
dolzarbligini yo‘qotmagan. Bu manba 1994 - yil arab xatida nashr etildi. Ushbu
kitob Buxoro amirligi tarixiga oid muhim manba bo‘lib, unda mang‘itlar sulolasi
davrida Buxoro mamlakatining boshqaruv tartibi, ma’muriy tizimi, ichki nizomi,
amal va mansablarning joriy etilishi va boshqa masalalar keng yoritilgan. Yuqorida
tilga olingan manbalar asosida shu masalalarni imkon qadar yoritish mumkin deb
hisobladik. 1927 yili Xoji Yusufbiy ibni Muqimboy amir Olimxonning ishonarli
elchisi Parijda Millatlar Ligasi anjumanida so‘zga chiqib shunday ma’lumotlarni
keltirgan edi deyiladi manbashunos Sh.Vohidov tadqiqotlarida: “…Buxoro
amirligi shariat va odat vojibotlariga suyanib hukm surardi. Ulamo amirni
payg‘ambar xalifasi va islom shariatining homiysi deb bilardi 1
.
Amirning hayoti shariatga batomom mutobiq edi. Buxoro xonlari
o‘zbeklarning mang‘it sulolasidan bo‘lganlar. Taxtga ko‘tarish paytida o‘zbek
odatlariga ko‘ra to‘shakchaga amir o‘tiradi va uni sayyidlar, xo‘ja va mullolar
ko‘tarib taxtga o‘tqazadilar”. Ushbu ma’lumot amirlikning boshqaru tarixi va oliy
nasab egasi hukmdorning taxtga o‘tkazish marosimi tarixi bo‘yicha guvohlik
beradi. Buxoro mamlakati 27 viloyat (bogot)ga bo‘linar edi. Eng katta viloyatlarga
amirning hokimlarni tayinlardi. Bu viloyatlarga Nurota, Qorako‘l, Chorjoy, Qarshi,
Kelif, Shahrisabz, Yakkabog‘, Kitob, Huzor, Qorategin, Boysun, Hisor, Dehnov,
Qo‘rg‘on, Baljuvon, Kolob, Qo‘badiyon, Darvoz, Rushon, Samarqand, Miyonkol,
Farob, Urmetan va Maschohlar kirar edi. Valiahdga qarashli mulk Qarshi
hisoblanar edi 2
. Amir Abdulahadxon davrida (1885-1910) quyidagilar
viloyatlarga hokim bo‘lgan: Hisorda Abdulmo‘minxon Abbosiy o‘g‘li, Baljuvonda
Rahmonqulixon devonbegi, Huzor Akromxon to‘ra, Chiroqchida Umarxon
Boysunda Abdulvali inoq ibn Shirali inoq, Shahrisabzda Turobqul devonbegi,
Kitob hokimi Avliyoqul devonbegi, Qarshida To‘raxo‘ja sadr, Xatirchida
1
Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар. –Т., 1996. -Б.34
2
Ziyoyeva. D. O’zbekistonda harbiy ishi tarixidan (Qadimgi davrdan hozirgacha). Toshkent. Sharq. 2012. - B.80.
26

Abdurahmon inoq, Chorjoyda Mirzo Nizomiddan Urganjiy, Karmanada Mirzo
Rahmatulloh dadxoh, Nurotada Iskandarbek. “Tarix-i nofei” ma’luotlariga
qaraganda, alohida viloyatlarga tobe bo‘lgan shahar va nohiyalar ham bo‘lgan.
Masalan, Mo‘inobod Ko‘lobga; Xovalin va Qo‘ng‘irot Boljuvonga; Dushanbe va
Qoratog‘ Hisor hokimiga, Romitan, Haydarobod, Bahovaddin, Xo‘ja Bo‘ston,
Xo‘ja Ubon, Xo‘ja Orif, Vobkent va Zandana Buxoro shahriga tobe bo‘lgan.
Buxoro mamlakati 27 viloyat va 11 ta tumanlardan iborat edi. Hamma tumanlar
(tumanot) Buxoro shahri atrofida joylashgan bo‘lib ulardan ikkitasi SHimli Rud va
Janubiy 1915-yilga kelib tuman nomini oldilar.
Buxoro shahridan oqayotgan SHohrudning shimoli va sharqida joylashgan
bu tumanlarning mamuriy markazi yo‘q edi. Mazkur tumanlarning aholisi Buxoro
sadr raisiga soliqlarini to‘lardilar.Qolgan tumanlarda mamuriy va moliya
hokimiyati qozikalon itoatida bo‘lgan shu tumanlar qozilarning qo‘lida edi. 1916
yil ma’lumotlariga qaraganda har bir tumanda 120 dan 340 tagacha aholi
manzillari bo‘lgan. Buxoro amirligining viloyatlari Zarafshon, Qashqadaryo,
Surxondaryo va Amudaryo sohillari va vohalarida joylashgan edi. Viloyatlar
ma’muriy markazlari nomi bilan atalardi. Eng katta viloyatlar mamlakatning
sharqida joylashgan edi 1
.
1914-1916- yil ro‘yxatlariga qaraganda Baljuvonda 1420 aholi punktlari,
Hisorda-1200, Qorateginda- 700, Ko‘lobda – 635 aholi yashaydigan joylar
bo‘lgan. Amir SHohmurod davrida (1785-1800 yy.) amaldorlarning unvon va
mansablari tartibga solindi. SHohrumod ibn Muhammad Doniyolbiy taxtga
kelgach, quyidagi shaxslarga mana bu mansab va amallarni bergan.112 Doniyol
otaliq-mir asad (ar.); Davlatbiy mang‘it – parvonachi, xitoy qipchoqlarining sardori
Xojam yorbiy Farhod otaliq o‘g‘li; Xudoyor kenagans-dadhoh (shu amalning
ramzi bo‘lgan hassa ham beriladi); Isoq Ho‘ja Mahdumi A’zam, Mirzo
SHahobiddin Xo‘ja Ahror Mahmudxo‘ja Husayniy Nasrullo xo‘ja shayx ul-islom
(shariat kengashining a’zolari). Bulardan Nasrulloxo‘ja taxtning o‘ng tomonida
1
Бобобеков Ҳ., Каримов Ш., Содиқов М., Усмонов Қ., Холбоев С., Шоймардонов И. Ўзбекистон тарихи.
Қисқача маълумотнома. – Тошкент: Фан, 2007. - Б.101
27

turadigan amirlarning naqibi, Muhammad amin xo‘ja esa so‘l amirlarining
noibligiga loyiq bo‘ldi. Mir Nizomiddin xo‘ja Husaynni kozi ul
kuzotga hos nadim Ibodulloxo‘ja, Umarxo‘ja Sayid Atoi fayzi bo‘ldi. Mirzo Badiy
Devon o‘z asarining oxirida Buxoro amirligidagi unvon va mansablar haqida eng
mufassal ma’lumot beradi. “Majma ul- arkom” 1798-yili yozilgan bo‘lib, unda
keltrilgan unvon, mansablar haqidagi amallar amirlikning oxirgi kunlarigacha ba’zi
o‘zgarishirlar bilan mavjud edi deyiladi. “Majma ul- arkom” ma’lumotiga
qaraganda eng oliy mansab qozilar amali bo‘lgan. Ulardan oliy darajada shyx ul-
islom unvoni, keyin kozi ul- quzot, uchinchisi qozi askar va to‘rtinchisi viloyat
q ozisi bo‘lgan.
Buxoro davlatida askar amaldorlarining shaxsiy muhrlari bo‘lar edi. 1997
yili SHahrisabzda yashagan qozi va xattot Fayzulla Maxdum Ravnakiyning
kutubxonasi va arxividan 100 ga yaqin muhrlarning naqshini topilgan. Turli
amaldorlarning bu shaxsiy muxrlari XIX asrning oxiri va XX asrning boshlariga
tegishli bo‘lib Buxoroga viloyatlarining mahalliy boshqaruvi haqida muhim
ma’lumotlarni beradi. Shahrisazda Qozi Abdulhakim sudr, qozi Mirzo
Muhammad Sharif sudur qozi kalon, Abdulloh xo‘ja o‘roq, Mulla Sadulloh sudur
mufti, Mirzo Fozil sharbatdor, Sayid mullajon sadri a’lam, Xo‘jabiyquli
qushbegi, Amal eshon qorovulbegi, Bobojon mirzaboshi, Muhammad Yusuf
miroxor, Tilab Qobil chehraog‘asi, Umriqul jibachi, SHarifbiy shig‘ovul, mirzo
Shodibek akaboshi mahramboshi, Ochildi to‘qsoba xazinachi, Mansurxo‘ja
mudarris o‘roq, mullo Xolnazar mudarris mufti, o‘roq va boshqalar XIX asrning
oxiri va XX asrning boshlarida yashagan ekanlar. Xonliklarda mamlakat
chegaralarini qo‘riqlashga katta e’tibor qaratilgan.
Davlat chegaralarida ham ma’lum miqdordagi
harbiylar saqlangan. Chegaralarda qo‘shinnin saqlash uchun bir qancha qal’alar
bunyod etilgan edi. Bu qal’alarda joylashgan qo‘shining asosiy vazifasi turli
savdo karvonlarining xavsizligini ta’minlash, mamlakatni tashqi kuchlar
tajovuzidan asrashdan iborat edi. Tashqi kuchlar hujumiga birinchi bo‘lib javob
beradigan bunday qal’alar asosan yirik xalqaro karvon yo‘llarida bunyod etilar
28

edi. Bu o‘rinda Qo‘qon xonligida XIX asr o‘rtalarida mavjud bo‘lgan chegara
qal’alarini misol keltirish mumkin. Ular jumlasiga Chu va Talas vodiysidagi
To‘ychibek-qo‘rg‘on, To‘qmoq, Pishpek, Itkechuv, Oqsuv, Merka, Avliyoota,
Choldevor, Sirdaryoning quyi oqimida joylashgan Cho‘loq-qo‘rg‘on, So‘zoq,
Ko‘mishqo‘rg‘on, Oqmachit va Chirchiq vodiysidagi Bo‘ka, To‘ytepa va
boshqalarni kiritish mumkin. XIX asr 30 yillarida Buxoro xonligidagi chegara
qo‘shinlari esa, Jizzax, Bola qo‘rg‘on, Nurota, Xo‘ja Juybor, Kerki, yoychi,
Chorjuy va boshqa markazlarda joylashgan qal’alarda saqlanar edi. Turli
hajmdagi va mudofaa qobiliyati jihatidan ham turlicha bo‘lgan bu qal’alarda har
xil o‘tochar va sovuq qurol bilan qurollangan qo‘shin joylashtirilgan. Ularda turli
to‘plar saqlangan. O‘rta Osiyo xonliklari qo‘shinida muayyan intizomni saqlab
turishga harakat qilingan. Lekin ko‘p hollarda, ayniqsa, harbiy harakatlar avj
olgan pallada qo‘shin intizomini bir maromda ushlab turishga erisha olmaganlar.
Harbiy yurishlarda muvaffaqiyatga erishgan qo‘shin tomonidan talonchilik qilish
holatlari uchrab turgan 1
. Hukmdorlar harbiy yurishlari davomida o‘z askarlarini
muayyan intizomga bo‘ysundirishga majbur etgan hollari ham ko‘p uchraydi.
Masalan, XVI asr boshida Samarqandni zabt etgan Muhammad
Shayboniyxon o‘z askarlariga “o‘g‘irlik va talonchilik ko‘chasidan” o‘tmaslikni
amr etgan bo‘lsa, Ashtarxoniylar sulolasiga mansub hukmdor Ubaydullaxon
(1702- 1711) XVIII asr boshlarida Balxga yaqin Odina masjid degan joyda
harbiy harakatlarga tayyorgarlik ko‘rayotgan askarlariga aholining ekinzorlaridan
“bitta ham boshoqni to‘kmasliklari”, agar shunday hol amalga oshsa, askar
“umrining butun hosili o‘lim o‘rog‘i” ostida qolishini bildiradi. Keltirilgan ushbu
tarixiy ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, mamlakat ravnaqi haqida
qayg‘urgan ayrim hukmdorlar harbiy yurishlarning salbiy oqibatlarini anglagan
holda ularning oldinni olishga harakat qilganlar 2
. Buxoro qo shini "Tarix-i nofei"ʻ
ma lumotiga ko ra yetti xil dasta yoki guruhdan iborat bo‘lgan: 1.To‘pchilar. 2.
ʼ ʻ
1
Ziyoyeva. D. O’zbekistonda harbiy ishi tarixidan (Qadimgi davrdan hozirgacha). Toshkent. Sharq. 2012. - B.83.
2
Саидов А., Таджиханов У., Одилқориев Х. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Дарслик. – Тошкент: Шарқ, 2002. -
Б.98
29

Otaliq. 3.Shefskiy. 4. Terskiy. 5.Arablar. 6.Turkman. 7. Yollangan askarlar.
Turkman dastasi hamda yollangan askarlarning bir qismi piyoda xizmat qilardi.
“Sherbachalar” dastasi ham bo‘lgan ekan. Turkman polki Qogonda, Terskiy,
Shefskiy va otliqlar Sitorai Maxosa kazarmalarida 24 joylashgan edi. O‘rta
Osiyoda XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asr boshlarida xonliklarning ichki va
tashqi siyosatida, o‘zaro munosabatlarda harbiy qo‘shin muhim ahamiyat kasb
etgan. Avvalo shuni ta’kidlash joizki, XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib
xonliklardagi qo‘shin asosan nomuntazam xarakterga ega bo‘lgan, ular ichki va
tashqi xavfni bartaraf etishga qodir emas edi.
Bu holatdan to‘g‘ri xulosa chiqargan ayrim hukmdorlar o‘z qo‘shinlarining
muntazam qismlarini tashkil etishga harakat qildilar. Natijada XIX asr boshlarida
O‘rta Osiyo xonliklari qo‘shini muntazam va nomuntazam qismlardan tashkil
topgan harbiy kuchga aylangan. XIX asr boshlariga kelib, xonlik hukmdorlari o‘z
qo‘shinlarini yaxshilash, uning tarkibida muntazam qismlarni tarkib toptirish
borasida ko‘p sa’y-harakatlarni amalga oshirdilar. Bunday hukumdorlar
jumlasiga Buxoro hukmdori Amir Haydarni (1800-1826) kiritish mumkin.
U mamlakat harbiy kuchlarini ikki qismga – muntazam qo‘shin –
“navkariya” va nomuntazam qo‘shin – “qora cherik”ka bo‘ldi. Buxoro amirining
“lashkar”, “cherik”, “qo‘shin” deb nomlangan harbiy kuchlarining nomuntazam
qismi (“qora-cherik”) oliy hukumdorning amriga binoan harbiy harakatlar davrida
tinch aholidan to‘plangan. Odatda, amir jarchilari boshlangan harbiy yurishlar
haqidagi xabarlarni bozorlarda e’lon qilganlar. Aynan shu yerda, shahar hayotining
markazi bo‘lmish bozorlarda “qora-cherik” ro‘yxati osib qo‘yilgan. Harbiy
harakatlar davomida, shuningdek, amirlikdagi harbiy qal’alarni himoyalashda
“qora-cherikdan” unumli foydalanganlar. Xususan, mamlakat chegarasidagi
qal’alarni qo‘riqlashga safarbar etilgan qora-cherik a’zolari ma’lum bir vaqt
davomida shu yerda ushlab turilgan.
Taniqli olim V.L.Vyatkinning ko‘rsatishicha, amirlikning janubiy qal’asi
Sherobodni yuz kishidan iborat askarlar qo‘riqlab, ular har oyda almashtirib turilar
edi. Bunday turdagi qo‘shin azolari turli o‘zbek urug‘larining vakillari bo‘lib,
30

urush paytida jasorat va mardlik namunalarini ko‘rsatganlar. Mamlakatda
tinchlik hukmronlik surgan davrlarda esa qora cheriklar uylariga jo‘natib
yuborilgan. Ular boshqa xonliklarning muntazam qo‘shinlari kabi turli soliq va
majburiyatlardan ozod etilgan edi. O‘z yeriga ega bo‘lgan navkarlar amirning
buyrug‘i bilan bu yerlar va ularda yetishtiriladigan turli ekinlarga solinadigan
soliqlardan ham ozod edilar. XIX asr 30- yillariga oid ma’lumotlarga ko‘ra,
Buxoro amirligida 19000 askar bo‘lgan. Qo‘shinga Buxoro viloyatidan 12 ming
askar, Samarqanddan – 2500, Qarshidan - 2500, Maymanadan – 1000,
Qorako‘ldan – 1000 ta askar yetkazib berilgan. Buxoro askarlariga bu davrda bir
yilda rus rubli bilan hisoblaganda 150 rubl ajratilib, u qisman bug‘doy, jo‘xori,
pichan bilan to‘langan. Amir Haydarning muntazam qo‘shin tuzish borasidagi
harakatlarini Buxoro amiri Nasrullo (1827-1860) davom ettirdi. Bu hukmdarning
say-harakatlari bilan piyoda askarlardan iborat sarbozlar va to‘pchilarning
muntazam qo‘shini tuzildi. yozma manbalarda qayd etilishicha, bu tadbir 1837-
yilda amalga oshirilgan edi.
XIX asr o‘rtalaridagi ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, dastlab muntazam
qo‘shin asosini, Buxoro amirligidagi asirlar tashkil etgan edi. Voqealar
guvohlarining yozishicha, 1837 yildayoq, 1000 dan ortiq asirlardan 800 kishi
muntazam piyoda askarlik-sarbozlikka, 250 dan ortiq kishi esa artilleriya
qo‘shinlari to‘pchilar safiga qabul qilingan edi. Buxoro harbiy kuchlarining asosini
tashkil etgan sarbozlar tarkibiy jihatdan bir qancha qismlardan tashkil topgan edi.
XIX asr o‘rtalariga oid tarixiy ma’lumotlardan ayon bo‘lishicha, jami 700 kishidan
iborat “sarbozlar har biri 100 talik 7 ta dastaga bo‘lingan edi. O‘z navbatida har bir
dasta “2 ta nim dastaga, 4 ta rassadga va 8 ta baraga bo‘lingan 1
. Yuz kishidan
iborat harbiy dastani yuzboshi boshqargan. Ushbu boshqaruvda yuzboshiga uning
yordamchisi qorovulbegi yordam bergan. “Rassad”larni panjaboshi boshqargan.
harbiy qismni boshqarishda bu mansab egasiga uning muovini – panjaboshi-xurd
yordam bergan. Sarbozlarning o‘ng kishidan iborat qismiga “daxboshi” boshchilik
qilgan. Buxoro amiri Nasrullo o‘zi tuzgan muntazam qo‘shinni bir joyda saqlashga
1
Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар. –Т., 1996. - Б.37
31

harakat qilgan. Buxoro shahri devorining tashqarisida O‘qlon va Talipoch
darvozalarining o‘rtasidagi yerda har bir sarboz va to‘pchining oilasi uchun uy
qurib berilgan edi. Shu tariqa, Buxoro atrofida “Sarbozxona” nomi ostida mashhur
bo‘lgan, 800 uydan iborat harbiylarning muntazam yashash manzillari shakllangan.
O‘rta Osiyoda harbiy ishni tashkil etish borasida bir qator an’analar mavjud edi.
Chunonchi, harakatlanayotgan qo‘shin bilan birga, aniqrog‘i, ular ketidan turli
hunarmandlar, savdogarlarning yurish va o‘z faoliyatlari bilan qo‘shin ehtiyojlarini
qondirib borish an’anasi shular jumlasidan edi. Masalan, qo‘shin bilan birga
yurgan novvoylar askarlar uchun non yopib berganlar, kosiblar to‘zigan oyoq
kiyimini ta’mirlaganlar. Taqachilar esa otlarni yangidan taqalab berganlar.
32

Xulosa
Buxoro amirligining siyosiy boshqaruvi, ijtimoiy muhiti va harbiy lavozim,
harbiy ish tarixi tarixshunosligi va manbashunosligi o‘rganilgandi, ko‘rildiki,
mustaqillikka erishgandan so‘ng amirligi tarixi bilan bog‘liq ko‘pgina ilmiy tarixiy
manbalar fors-tojik tillaridan tarjima qilinib krill alifbosida nashr etilgan va bu
bilan o‘rganilayotgan davr tarixini chuqurroq o‘rganish imkoni yaratilgan. XVIII
asrning ikkinchi yarmidan boshlab, ya’ni mang‘itlar sulolasi hukmronligi
o‘rnatilgach, Buxoro amirligi yana asta-sekin mustahkamlana boshlaydi. Shu
asrning 70-80-yillariga kelib Buxoro amirligining markaziy hududini Samarqand
va Buxoro shaharlarini o‘z ichiga olgan Zarafshon vohasi tashkil qilgan.
XIX asrning boshlariga kelib Buxoro amirligi hududiga Zarafshon hamda
Qashqadaryo vohalaridan tashqari Surhon vohasi, Hisor, Xo‘jand, O‘ratepa,
Panjikent kabi aholi zich joylashgan tumanlar, Janubiy Turkmanistonning katta
qismi, jumladan Chorjo‘ydan to Murg‘ob daryosigacha bo‘lgan hududlar kirgan.
Bu davrda Buxoro amirligi hududlarining kengayishiga asosiy sabab – mang‘itlar
sulolasining markazlashgan davlat barpo etishga intilishi bo‘ldi. Buxoro amirligi
boshqaruv ishlarida yirik sarkardalar, qo‘shin boshliqlari, qo‘mondonlar va
amirlarning harbiy mahorati katta ahamiyatga ega. Amirlikda ichki va tashqi
xavfni bartaraf etish, davlat sarhadlarini kengaytirish hamda qilinadigan
yurishlarda qo‘shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, jang usullari, qurol-yarog‘lar,
qo‘shin boshliqlarining harbiy mahorati kabilarga katta e’tibor qaratganlar.
Davlatda qo‘shin to‘plash, qo‘shinning ta’minoti, uning tarkibi, qo‘shinni
jangga tayyorlash, qurol-aslahalar, harbiy va qorovullik xizmatini o‘tash, harbiy
harakatlarni olib borish odat tusiga kirgan. Amirlikning siyosiy hayoti, boshqaruv
tartibi, ma’muriy tuzilishi va harbiy siyosati to‘g‘risida tarixiy manbalarda
ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Mang’itlar sulolasi hukmdorlari Buxoro davlatini
amir unvoni bilan boshqardilar. Mang’itlar sulolasi asoschisi Muhammad Rahim va
uning vorisi Doniyolbiy (1759-1784 yillar) Buxoro davlati hududini ancha
33

kengaytirishga erishdilar. Tarixda “Amir Mas’um” deb nom qoldirgan bu hukmdor
(1785-1800-yillar) markaziy hokimiyatni mustahkamlab, Buxoro amirligi
sarhadlarini ancha kengaytirdi. Mamlakat iqtisodi yaxshilandi. 1800-yili Buxoro
taxtiga Amir Haydar o‘tiradi. Amir Haydar hukmronligi davri ham ichki va tashqi
kurashlar bilan o‘tadi. Amir Haydar hukmronligi davri tarixi “Tarixi amir Haydar”
va “Tarixiy 91 Shohruhiy” asarlarida amirlik tarixi to‘g’risida quyidagi
ma’lumotlar keltirilgan: “Qo‘qon hukmdorlari 1805-yili Xo‘jandni, 1809-yili
Toshkentni, 1816-yili esa Turkistonni ishg’ol etib, xonlik doirasiga kiritadilar.
1806-1813 yillari O‘ratepaga, 1806-yili Jizzaxga, 1821-yili Samarqandga tahdid
solganlar. 1826-1860- yillarda amir Nasrullo Buxoroda hukmronlik qildi.
Amir Muzaffar hukmronligi davrida (1880-1885 yillar) amirlikning katta
qismi, Zarafshon vohasi ruslar tomonidan zabt etildi va Buxoro Rossiyaga tobe
davlatga aylandi. Buxoro amiri Muzaffar (1860-1884) Rossiyaga Samarqand
yerlarini topshirdi, rus savdogarlari xonlik yerlarida savdo qilib yurushlariga rozi
bo‘ldi, tashqi ishlarni mustaqil olib borish huquqidan voz kechdi. Birozdan keyin,
XIX asr oxirida Buxoro xonligi Rossiyaning bojxona chegaralariga qo‘shildi.
Uning hududida podshoh askarlarining garnizonlari joylashtirildi. SHunday qilib
Buxoro amirligi 1868 yilga kelib Xo‘jand, O‘ratepa, Jizzax, Samarqand,
Kattaqo‘rg‘on kabi o‘zining yirik aholi manzilgohlaridan va Zarfshon vohasining
yuqori va o‘rta oqimidagi hududlardan to‘la mahrum bo‘ldi.
Buxoro hukmdori amir Muzaffar o‘z hududining katta qismidan ajralib
qolishi bilan bir qatorda chor Rossiyasiga o‘ta katta miqdorda tavon to‘lashga ham
majbur bo‘ldi. Mana shu holatda, Buxoro amirligi XIX asrning 70-yillaridan to
1920 yilga qadar rasman o‘z davlatchiligini saqlab qolgan holda tarix sahnasida
faoliyat 92 ko‘rsatib turdi. Ushbu davrda Buxoro amirligida amir Muzaffar (1860-
1885), amir Abdulahad (1885-1910) va amir Olimxon (1910-1920) davlat boshlig‘i
sifatida ish olib borgan bo‘lsalarda, amalda rus hukumatining itoatkor
xizmatkorlariga aylanib bo‘lgan edilar. Buxoro amirligida harbiy kuchlarning
boshqaruvini muayyan tizimi shakllangan edi. Bu tizimning eng yuqori
pog‘onasida oliy hukmdor amir turgan. U qo‘shinning rasman oliy ko‘mondoni
34

hisoblangan sanalsa-da, ko‘p hollarda amalda qo‘shinga boshchilik qilish boshqa
amaldorlar orqali amalga oshirilgan. Buxoro amirligida qo‘shin parvonachi
tomonidan boshqarilgan bo‘lib, u bosh q o‘mondon mavqeiga ega bo‘lgan hollarni
tasdiqlovchi holatlar ham tarixiy adabiyotlarda keltirilgan. Xonliklarda harbiy
unvonlar deyarli bir xil bo‘lgan. O‘tmishda qaysi bir davlatning markazlashtirilgan
hokimiyati mustahkam bo‘lsa, u davlat rivojlangan. Shu o‘rinda Buxoro amirligi
tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan harbiy lavozim, harbiy taktika, harbiy ish
manbashunoslik va tarixshunoslik asosida o‘rganildi.
Buxoro tarixi manbalari orqali siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ko‘rsatib
o‘tildi. Buxoro amirligi siyosiy tarixi ikki davrga bo‘linishi ya’ni Rossiya
bosqiniga qadar amirlikdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, shuningdek Rossiya
imperiyasi bosqini, amirlikni bosib olish jarayoni mustamlakachilar siyosati va
uning ijtimoiy- siyosiy hayotga ta’siri. Amirlikni bosib olinishidagi harbiy qism va
harbiy taktika mustamlakachilar davridagi ichki nizo va o‘zaro to‘qnashuv. Unda
harbiy qismni qo‘zg‘olonlarni bostirishdagi ishi harbiy lavozim, harbiy ish va
vazifalarida kelib chiqqan holda asosli tarzda keltirildi. Buxoro amirligi tarixi,
davlat boshqaruvi, mansab, unvonlar va ularning egalarini vazifalari ya’ni saroy
mansab va unvonlari, harbiy va diniy mansab va unvonlar va ularning egalarining
vazifalarini keng qamrovli tarzda o‘rganish, o‘z o‘rnida Xiva va Qo‘qon xonligi
mansab va unvonlari va ularning egalarining vazifalari qiyoslab tahlil qilindi.
Buxoro amirligida harbiy ish bo‘yicha an’analar davomiyligi va boshqaruvni
takomillashuvi harbiy taktikalar va ularni qo‘llash uslublari Buxoro amirligida
taktikaning o‘ziga xos jihatlari va sabablari yoritildi.
Shuningdek Amirlikning mudofaa tizimini o‘rganish jarayonida nafaqat
harbiy qurol-aslaxa va ularning tayyorlanishi jarayoni va tarkibi, balki asrlar
davomida o‘z mavqeini yo‘qotmagan mudofaa inshootlari va mustahkam
qal’alarning qurilishi tadqiq etildi va ko‘rildiki amirlikda nafaqat qism, nafaqat
harbiy kuch balki mustahkam qal’a devorlari muhim ahamiyat kasb etgan.
35

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma majlisidagi
nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016.
2. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998.
II. Asosiy adabiyotlar.
3. Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2012.
4. Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruv tarixidan.
Toshkent. Yangi asr avlodi. 2006.
5. Ahmedov B. - O‘zbekiston tarixi manbalari., Toshkent., O‘qituvchi., 2001.
6. Muhammad ali Balijuvoniy – Tarixi nofei. (Tojik tilidan tarjimasi, so‘zboshi
va izohlar muallifi Vohidov. Sh. Toshkent:. 2001
7. Ziyoyeva. D. O’zbekistonda harbiy ishi tarixidan (Qadimgi davrdan
hozirgacha). Toshkent . Sharq. 2012.
8. Zamonov. A – O‘zbekiston tarixi”(ilmiy jurnal)., XVIII – XIX asr o‘rtalarida
Buxoro amirligida harbiy boshqaruv va qo‘shin tuzilishi. 2014.
9. Воҳидов Ш. Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар.
–Т., 1996.
10. Бобоев Ҳ., Хидиров З ва бошқ. Ўзбек давлатчилик тарихи ( II китоб). –
Тошкент: Fan va texnologiya , 2009.
11. Саидов А., Таджиханов У., Одилқориев Х. Давлат ва ҳуқуқ асослари.
Дарслик. – Тошкент: Шарқ, 2002.
12. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent., «Sharq» 1999.
13. Бобобеков Ҳ., Каримов Ш., Содиқов М., Усмонов Қ., Холбоев С.,
Шоймардонов И. Ўзбекистон тарихи. Қисқача маълумотнома. – Тошкент:
Фан, 2007.
III. Jurnal va maqolalar.
1. Шукуриллаев Ю. Қўшин бошқарув тарихидан // Жамият ва бошқарув.
– 2006. – №2. –Б.48.
2. Холиқова Р. Марказий давлат бошқаруви тарихига бир назар //
Мулоқот, 2004. №2.
36

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi