Buxoro amirligi davrida ijtimoiy iqtisodiy va madaniy hayot - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	254.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Август 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 29 Февраль 2024

69 Продаж

Buxoro amirligi davrida ijtimoiy iqtisodiy va madaniy hayot

Купить

O’ZBEKISTON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Buxoro amirligi davrida ijtimoiy
iqtisodiy va madaniy hayot

MUNDARIJA:
KIRISH
I BOB: BUXORO AMIRLIGINING TASHKIL TOPISHI. MANG’ITLAR
SULOLASINING XOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI.
1.1 Amirlikning o’ziga xos xususiyatlari.
1.2 Mang’itlar sulolasining davlat boshqaruvi an’analari.
II BOB: BUXORO AMIRLIGINING IJTIMOIY – IQTISODIY AHVOLI
2.1 Amirlikdagi iqtisodiy ahvol va mulk munosabatlar
2.2 Amirlikda savdo-sotiqning rivojlanishi sanoat ishlab chiqarishning shakllanishi
2.3 Buxoro iqtisodiyotiga chor Rossiyasi kapitalining kirib kelishi oqibatlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bugun, biz talabalarning oldida o’ta muhim vazifa
turibdi, u ham bo’lsa tariximizni kelajak avlodga haqqoniy tarix sifatida yetkazish.
O’zbekistonda davlatchilik bo’lmagan, deb orqavorotdan tashviqot yuritayotgan,
xalqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga harakat qilayotgan kuchlarga zarba
berishga tayyor bo’lishligimiz zamon talabi bo’lib qolmoqda. Prezident
I.A.Karimov aytganidek ― Hammamiz shu tuproqning suvini ichganmiz, non
tuzini yeganmiz. Hammamiz o’zimizni o’zbek sanaymiz. O’zligimizdan
faxrlanamiz, g’ururlanamiz. ...qadim ajdodlarimiz hayotining asosini o’troq
madaniyat tashkil etganmi yo ko’chmanchi? O’zbek xalqining shakllanishida
qanday elatlar ta’siri bo’lgan ? 1
degan og’ir savollarni qo’yib, unga javob topishga
undaydi. Ana shu savollarga javob topish maqsadida, ilmiy asosda tushunib olish
uchun Mang’itlar davrida Buxoro amirligining iqtisodiy tarixini ilmiy jihatdan
malakaviy ish sifatida o’rganishga kirishdik. Vatanimiz tarixida XVIII asrning
ikkinchi yarmida Buxoro hududining juda ko’p shaharlarida karvonsaroylar
kurilishiga katta e’tibor berildi. Aynan mana shu davrda Buxoroning kushni
davlatlari va Rossiya, Eron, Hindiston davlatlari bilan savdo aloqalari tez sur’atlar
bilan rivojlanib borgan. Ichki bozorda Buxoro, Samarkand, Qarshi, G’uzor
shaharlari amirlikning yirik savdo markazlari xisoblangan. Ushbu shaxar bozorlarida
pulning kiymati va mahsulotlar tannarxi belgilangan.
Buxoroda yanvar oyidan may oyigacha savdo yaxshi bo’lgan. Bu davrda
savdo yarmarkalari tashkil qilingan. Bu savdo yarmarkalariga Eron, Afg’oniston,
Hindiston, Xitoy, Rossiya va amirlikning barcha viloyatlaridan savdogarlar tashrif
buyurishgan. Bu savdo mavsumida nihoyatda ko’p maxsulotlar ortgan savdo
karvonlari Buxoroga kelishgan. Savdo karvonlari ular uchun muljallangan maxsus
karvonsaroylarda tuxtashgan. XIX asrning boshida Buxoroda chet ellik
savdogarlar uchun muljallangan 10 ta karvonsaroy bo’lgan. XIX asrning 40-yillariga
kelib esa 24 ta toshdan qurilgan va 14 yogochdan yasalgan, jami 38 ta karvon saroy
1
Каримов И.А.Тарихий хотрасиз келажак йўқ.Т.: ―Шарқ .1998.12-13-бетлар.‖

mavjud bo’lgan. Buxoro shaxrining bosh bozori Registonning markaziy maydonida
joylashgan bo’lgan. 2
Buxoro savdogarlari qo’shni davlatlar va xalqlar bilan savdo aloqalarini
rivojlantirishga katta e’tibor berganlar. Ko’chmanchi qozoqlar Buxoro amirligiga
cho’l mahsulotlari, ya’ni palaslar, namatlar va o’troq aholi uchun kerakli bo’lgan
muhim xom ashyo — jun va terini ko’plab keltirishgan.
Mavzuning o’rganilish darajasi . Ongimizdagi o’tmishdan qolgan sarqitlarni
tozalash, qalbimizni poklash va ruhimizni tetik qilish naqadar muhim ekanini
I.Karimov qator asarlarida muhim muammo sifatida ko’taradi. «Biz fidoiy
vatanparvarlarga tayanamiz» (1993), «O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat
va mafkura» (1993), ―O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida (2011)‖ kabi
asarlarini ko’rsatish mumkin.
Shuni ta’kidlash lozimki, eski tuzum inqirozga duchor bo’lib, sobiq ittifoq
porakandalikka yuz tutgan bir paytda mamlakatimizda tobora keskin siyosiy
ijtimoiy vaziyat, o’zligimizni anglash va toptalgan milliy g’ururimizni tiklashga
qaratilgan intilish kuchayib borganligini ko’pgina asarlarda ko’ramiz 3
. Mustaqillik
davrida chop etilgan N.Jo’raev asarlarida yangicha qarash, va yangicha tahlil
namoyon bo’lgan 4
.
D.N.Logofetning ma’lumotlariga qaraganda, Buxoro amirligining
„Qashqadaryo vohasi, Surxondaryo vohasi, Yakka-bog’, Kitob, Chiroqchi,
Qarshi, Shahrisabz, G’uzor, Termiz tumanlarida paxta katta mikdorda yetishtirilgan 5
.
P. I. Demezonning ma’lumotlarida Buxorodagi paxtachilik masalasiga
tuxtalib, shunday fikrlar bildirilgan. „Paxta Buxoro atroflarida, Miyonkolda,
2
Холиқова Р.Россия-Бухоро: тарих чораҳасида. T.: ―O’qituvci . 2005. 90-бет.
‖
3
Қаранг: Каримов И.А.Ўзбекистон мустақиллика эришиш остонасида. Т.: Ўзбекистон. 2011; Каримов И.А.
Истиқлол йўли:муаммолар ва режалар. 1 том. –Т.: Ўзбекистон.1993; Каримов И.А. Элни Ватан манфаати
бирлаштиради. 1 том ; Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, си
еqсат, мафкура.-
Т.:Ўзбекистон, 1996: Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққи
еqт йўли. Т.:
Ўзбекистон..2007:Тухлиев Н. Ўзбекистон иқтисоди
еqти. - Т.: "Ўзбекистан", 1992; Эргашев К. Ўзбекистонда
халқ таълими ривожи тарихи. - Т.: "Ўқитувчи". 1998.
Ўзбекистон миллий энциклопедияси Т.12жилд; Ўзбекистоининг янги тарихи. Учинчи китоб. Мустақил
Ўзбекистон тарихи.-Т.: "Шарк".2000-2001; Азизхужаев А. Чин ўзбек иши. - Т.: Академия, 2003; Бобобеков
Ҳ. Фарғона фожиалари кундалиги Фан ва турмуш . 1990, N 5:
‖ ‖
4
Жўраев Н. Тарих фалсафаси. Т.: ―Маънавият 1999: Тафакурдаги эврилиш.Т.: ―Шарқ ,2001;
‖ ‖
Янгиланишлар, концепциялар; яратилиш, эволюцияси, амали
еqти. Т.: ―Маънавият .2002: ‖
5
Холиқова Р.Россия-Бухоро: тарих чораҳасида. T.: ―O’qituvci . 2005.86-бет.
‖

Karmanada va Samarqandda muvaffaqiyatli yetishtiriladi va u ancha yaxshi sifatli
hisoblanadi. Qarshi va Chorjuy paxtalari sifat jixatdan past hisoblanadi.
Taxlillar shuni ko’rsatadiki, savdo-sotiq ishlari aylanmasidagi katta ulush
Buxoro amirligi hissasiga to’g’ri kelgan. Bu davrda ham Buxorodan Rossiyaga,
asosan paxta va undan tayyorlangan mollar olib borilgan. Amirlikning Buxoro,
Samarqand, Qarshi, Kattaqo’rg’on, Shahrisabz, Denov kabi yirik shaharlari asosiy
savdo markazlari hisoblangan.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. O’zbekiston tarixida, o’zbek xalqining
shakllanishida, Buxoro amirligining iqtisodiy tarixi Yevropadagi bu davrda
mavjud bo’lgan tizimga xos bo’lgan o’zgarishlar bilan kechdi, ularni yangicha
yondashuv asosida tahlil qilib, inqiroz omillarini tatqiq etib, davrga xos ilmiy
xulosa va fikr mulohaza bildirish.
Maqsaddan kelib chiqib qo’yidagi vazifalar belgilandi:
-Buxoro amirligining tashkil topishi. Mang’itlar sulolasining
xokimiyat tepasiga kelishi. Amirlikning o’ziga xos xususiyatlar yoritish
- Mang’itlar sulolasining davlat boshqaruvi an’analari o’rganish.
-
Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va savdo aloqalari mulkiy
munosabatlarni tahlil qilish.
-
Amirlikda savdo-sotiqning rivojlanishi sanoat ishlab chiqarishining
shakllanish jarayonini tadqiq etish.
-
Buxoro iqtisodiyotiga chor Rossiyasi kapitalining kirib kelishi
oqibatlarini bilish
-
Mang’itlar davrida Buxoro amirligining iqtisodiy axvoli bo’yicha
dars ishlanmasi tayyorlash.
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi . Kirish, 2 ta bob, 2 va 4 ta band
(paragraf), xulosa, foydalanilagan adabiyotlar ro’yxati va dars ishlanmasidan
iborat.

I BOB: BUXORO AMIRLIGINING TASHKIL TOPISHI.
MANG’ITLAR SULOLASINING XOKIMIYAT TEPASIGA
KELISHI.1.1. Amirlikning o’ziga xos xususiyatlari
MANG’ITLAR — Buxoro amirligini boshqargan sulola (1757—1920).
Uning vakillari Mang’it qabilasiga mansub bo’lganlar. Tarixiy tadqiqotlarda
keltirilishicha, mang’itlar yirik turkiy urug’lardan biri bo’lib, ular dastlab XII-
XIII asrlarda Dashti Qipchoq, Idil (Volga) va Yoyiq daryolari oralig’ida
yashagan. XIV asrning oxirida Oltin O’rla davlatidan ajralib chiqib, alohida
Mang’it O’rdani tashkil qilganlar. XV asr o’rtalarida mang’itlar no’g’aylar
(nog’aylar) deb atalgan. Mang’it O’rda ham bu paytdan boshlab No’g’ay O’rda
(No’g’ay xonligi) nomini olgan. No’g’ay O’rda davlatida asosan mang’itlar va
qo’ng’irotlar yashagan. XVI asr o’rtalarida bu davlat ikkiga katta va kichik
No’g’ay davlatlariga bo’linib ketgan. Keyinchalik Katta No’g’ay tarkibidagi
mang’itlar qavmi o’zbeklar, qoraqalpoqlar va qisman qozoqlar tarkibiga
kirganlar 8
. Ashtarxoniylar sulolasi o’rniga kelgan Muhammad Raximning taxtga
rasman o’tirishi (1756 y. 16 dek.) dan boshlangan.Muhammad Rahimxon Qarshi
tomonda yashagan ―Oy eli to’q mang’it
‖ urug’ining vakili bo’lib, ekin yerlari,
mulk, chorva mollari va katta sarmoyaga hamda o’z qabilasi va qo’shni qabilalar
o’rtasida e’tibor va nufuzga ega edi. O’z kelib chiqish rishtalari jihatidan ba’zi
mang’itlar ashtarxoniylar, temuriylar va chingiziylarga bog’lanadi. Muxammad
Raximxon o’zbek (turk) xalqidan bo’lib, chingiziylarga aslo bog’lanmaydi 9
.
Mang’itlar qavmining to’q mang’it urug’iga mansub bo’lgan sulolasi vakillari
Buxoro amirligida katta imtiyozlarga ega bo’lib bordilar.
Uning vafotidan so’ng taxt vorisi etib Fozil tura (qizining o’g’li), keyin
Ubaydullaxon tayinlangan bo’lsada, davlatni amalda amakisi Doniyolbiy otaliq
(1758—85) boshqargan.
8
Рахматов М. Манғитлар уруғи тарихидан.// Ўзбекистон тарихи е
qш тадқиқотчилар нигоҳида. Т.:
―O’zbekiston .2010.27-
‖ бет.
9
Ўша манба. 29-30 бетлар.

Doniyolbiy (1758-1785) - mang’itlar ning nufuzli biylaridan, otaliq. Buxoro
amiri Muhammad Rahimning katta amakisi. 1758 y. 24 martda Muhammad Rahim
vafotidan so’ng uning o’g’illari bo’lmagani uchun xonlik taxtiga voyaga yetmagan
nabirasi Foziltura o’tqazilgan, Miyonkol hokimi bo’lgan Donyolbiy unga otaliq
qilib tayinlangan. Bundan norozi bo’lgan viloyat hokimlari, kenagas, yuz, bahrin,
burqut va saroy qabilalari amirlari markazlashgan hokimiyatga qarshi isyon
ko’tarib, 10 ming yigitni qurollantirib Buxoro tomon yurishgan. Ularga qarshi
chiqqan Donyolbiy isyonkor viloyat hokimlari bilan bir bitimga kelishgan. Unga
ko’ra, Fozilturani taxtdan tushirib, o’rniga ashtarxoniy shahzodalardan bo’lgan
Abulg’ozi xonlik taxtiga o’tqazilgan (1758— 85). Donyolbiy ham otaliq
mansabini, ham amaldagi hukmdorlikni o’z qo’lida saqlab qolgan. Donyolbiy
otaliq davrida ham o’zaro urushlar davom etib, Karmana, O’ratepa, Nurota,
Sherobod, Boysun va boshqa joylarda mahalliy kuchlar bosh kutarib, poytaxt
izmidan chiqishga harakat qilganlar. 1781 yil Rossiya hukumati Buxoro bilan
savdo bitimi tuzishni taklif etganida Donyolbiy bu bitimni 92 o’zbek qabilasi
boshliklari roziligi siz imzolay olmasligini bildirgan. Bu holat Donyolbiy davrida
Buxoro amirligidagi siyosiy markazlashuv darajasi Muxammad Rahim davridan
ancha past bo’lganidan darak beradi. Bu tabiiy suratda Buxoro shahar aholisining
noroziligiga sabab bo’lgan. Bundan tashqari Donyolbiy qo’shin ta’minoti uchun
ko’plab qo’shimcha soliqlar joriy etib, bu bilan poytaxtdagi hunarmandlar va
savdo ahlini o’ziga qarshi qaratib qo’ygandi. 1784 y. Buxoroda qo’zg’olon
ko’tarilib, unda mingga yaqin kishi o’ldirilgan. Donyolbiy hokimiyatni shaharliklar
orasida obro’-e’tibori baland bo’lgan o’g’li Shohmurod (1785—1800) ga
topshirishga majbur bo’lgan. Buxoro xonligini birlashtirish va markazlashtirish
uchun kurashni Shohmurod davom ettirgan. Shohmurod Donyolbiy joriy etgan
soliqlarni bekor qilgan. Mang’itlardan bo’lgan buxorolik tarixchi Muhammad
Yoqubning yozishicha: «Donyolbiy saxiy va muruvvatli xokim sifatida mashhur
bo’lgan, lekin davlat (moliya) ishlari bilan qiziqmagan. Biron ishni boshlashdan
oldin ishning

ko’zini biladigan kishilar bilan maslahatlashgan». Donyolbiy xonlik unvonini
qabul qilmagan, otaliq unvoni bilan qanoatlangan. 6
Keyingi Mang’it xukmdorlari: Shohmurod (1785-1800), Muhammad
Doniyolbiy otaliqning o’g’li. Shohmurod otasi vafot etgach, uning «amir-ul
umaro» unvonini qabul qilgan va rasmiy ravishda Buxoro taxtida o’tirgan
chingiziy Abulg’ozixonni hokimiyatdan chetlatib, o’zini Buxoro amiri deb e’lon
qilgan (1785 y. 9 iyunь). O’nta ukasining har biriga bittadan viloyat hokimligini
berib, siyosiy tarqoqlikka barham bergan.
Shohmurod faol ichki va tashqi siyosat olib borgan. Shohmurod pul islohoti
o’tkazib, sof kumushdan tanga zarb qildirgan. Zamondoshlari va kelajak
tarixchilari Shohmurodni «Amiri ma’sum» («Begunoh amir») va «Umari soniy»
(«Ikkinchi Umar»), «g’oziy» unvonlari bilan tilga olishadi. Shohmurod Marv, Balx
va boshqa hududlarni Buxoroga qaytarish uchun Xurosonga qilgan harbiy
yurishlarida uning qo’shinlari g’olib chiqqan, Marv, Balx, Maymana va Andxuy
Buxoroga qaytarilgan. Shohmurod Usmonli turk sultonligi va Rossiyaga bir necha
marta elchilar jo’natgan. Shohmurod tasavvuf g’oyalari bilan sug’orilgan «Ayn fi-
hikmat» («Donishmandlik asoslari») asarini yozgan, hanafiya mazhabiga doir
«Fatava-yi ahli Buxoro» («Buxoro ahliga fatvolar») to’plamini tuzgan.
Shohmurod davrida Buxoro va Samarqandda ko’plab madrasalar, masjidlar,
xonaqolar va turli binolar qurilgan. Xususan, Zarafshon vodiysidagi
dehqonchilikka katta e’tibor qaratilib, Zarafshon daryosidan turli ariqlar
(Qozonariq, Toyman arig’i, To’g’uzariq), Oqdaryo va Qoradaryodan yangi ariqlar
chiqarilgan hamda boshqa sug’orish inshootlari qurilgan. Shohmurodning o’zi
Samarqandni qayta qurish tarkini chizgan. Shohmurod shaharda 24 ta mavze qurib,
mamlakatning sharqiy viloyatlaridan bu yerga aholini ko’chirib keltirgan.
G’uzorda Madrasa va masjid qurdirgan. Shuningdek, Shohmurod hukmronligi
yillarida Doniyolbiy davrida boshlangan Xalifa Xudoydod majmuasi qurilishi
davom ettirilgan. Shohmurod Jo’ybordagi Eshoni Imlo qabristonida piri Shayx
6
ЎзМЭ. 3 –жилд 353-354- бетлар.

Safar qabri oldida dafn etilgan 7
.
Buxoro amirligi monarxiya boshqaruv tizimiga asoslangan (ilova № 1 ga
qarang) bo’lib, davlat boshida amir turgan, viloyatlarni beklar va amlokdorlar
boshqargan va ular o’z navbatida amirga buysungan. Mamlakatda davlat
boshqaruvi to’laligicha shariat konunlari asosiga qurilgan edi. Davlat boshqaruvi
idoralari markaziy va maxalliy tizimlardan tashqil topgan. Mahalliy boshqaruvda
viloyatlarni amir tomonidan tayinlangan beklar boshqargan, bekliklar o’z o’rnida
amlokliklarga bo’lingan. amlokliklar o’z tarkibiga bir necha qishloqlarni qamrab
olgan. Amlokdorlar bek tomonidan tayinlangan. qishloqlarni esa qishloq
oqsoqollari boshqargan.
Davlat boshqaruv tizimida din alohida o’rin tutgan. Bekliklarda sud va
mirshablik ishlari uch toifaga bo’lingan:
1. Qozi — shariat qonunlari asosida hukm chiqaruvchi. Uning qo’li ostida
mulozimlari va kotibi bo’lgan.
2. Muftiy-shariat ishlari bo’yicha ma’lumotlar beruvchi va fatvo tayyorlovchi
ruhoniy. Uning ham qo’l ostida 2-3 tadan yordamchilari bo’lgan.
3. Rais—mirshablik ishlari bilan shug’ullangan. Ya’ni islom dini amallariga
rioya qkilinishini, savdo, oila, meros va boshqa sohalarni nazorat qilgan 8
.
Ba’zi rus manbalarida Surxon vohasining bir qismi Xisor vohasi tarkibiga
kirganligi hamda u umumiy nom bilan Xisor vohasi deb ham yuritilganligi aytiladi.
N.Maevning ma’lumotlariga ko’ra, Xisor vohasida 7 ta: Sherobod, Boysun. Denov,
Yurchi, Xisor, Qo’rg’ontepa va Qabodiyon bekliklari mavjud bo’lgan.Bu
bekliklardan tashqari Darband, Sarijo’y va Fayzobod amlokliklari bo’lib, ularga
amlokdorlar Buxoro amiri tomonidan tayinlangan. Viloyatlarning qozi va raislarini
ham amirning o’zi tayinlagan. Boshqa qishloq va shaxar amlokdorlarini
beklarning o’zlari tayinlaganlar. Buxoro amirligining sharqiy hududlariga kiruvchi
Surxon vohasi amirlikda o’z nufuziga ega bo’lgan.
XVIII asrning ikkinchi yarmidan XIX asr o’rtalariga qadar Surxon vohasida
7
ЎзМЭ.10 –жилд. 111- бет
8
Маджлисов А.Аграрные отношения в Восточной Бухаре XIX-нач. XX в. Душанбе-Алма-Ата: Ирфон.1967.
С-53.

Sherobod, Boysun, Denov va Yurchi bekliklari mavjud bo’lgan.
Bu davrda Sherobod bekligida amlokliklar qo’yidagicha taqsimlangan:
Tallashkon, Saidobod, Gilambob, Salavot, Jarqurg’on, Sherobod shahri atrofidagi
aholi maskanlari, Tallimaron, Boysun bekligi: Boysun, Yaumchi, Rabot, Darband,
Sayrob, Xatak, Zarabog’, Poshxurd, Buzravot, Kakaydi amlokliklaridan tashkil
topgan. Denov bekligi: Sina, Qarluq, Pustindara, Xadrasha, Do’rmon,
Gardikurgon amlokliklaridan iborat bo’lgan. Yurchi bekligi amlokliklari:
Sangardak, Pashor, Chambulok va Yurchi shaxrini o’zichiga olgan. Hozirgi kunda
ma’muriy jixatdan Surxondaryo viloyati tarkibiga kiruvchi Dashnobod, Sariosiyo,
Sarijuy amlokliklari esa Xisor bekligi tarkibida bo’lgan.
Amir Shoxmurod Zarafshon vodiysi, Amudaryo va Qashqadaryodagi sun’iy
sug’orish tizimini qayta tikladi. Buxoro axolisini bojdan, xunarmand-larni kundalik
yig’imlardan, mehnat majburiyatidan va soliqdan ozod etuv-chi tarxon yorlig’ini
berdi. Xiroj va nikox puli, tarozi haqi va boshqa yig’imlar kamaytirildi. Sud tizimi
qayta tuzildi. Davlat hokimiyati mustahkamlandi. Amir Haydar davrida o’zaro
urushlar kuchaydi. U Amudaryoning janubiy sohili, yuqori Zarafshon, Shahrisabz
va Miyonkolni saqlab qolish uchun kurash olib bordi. Haydar (1800- 1826), Amir
Shohmurod ning o’g’li, Doniyolbiy otaliqning nevarasi. Uning onasi
ashtarxoniylar dan Abulfayzxonning qizi Bonu Shams bo’lgan. Buxoro
madrasalarida 10 yil tahsil olib, Qur’oni karim sharhi va hadis ilmlarini puxta
egallagan. Amir Shohmurod Haydarni Qarshi viloyatiga hokim qilib tayinlagan.
Shohmurod vafot etgach, Buxoro amirligi taxtiga o’tirgan va «amir al-mo’minin».
unvonini olgan (1800.2.12). Buxoro amirligida vujudga kelgan keskin siyosiy
vaziyatni yumshatishga harakat qilgan. Haydar ayirmachilik kayfiyatlarni
namoyon qilayotgan Shahrisabz, Kitob, Urgut bekliklari, Miyonqol va Samarqand
hokimlariga qarshi janglar olib borishga majbur bo’lgan. Haydar Xurosonga ham

harbiy yurishlar qilib, Balx (1817), Badaxshon, Qunduz va Maymanani
Buxoro amirligiga qaytargan.
Marv hokimi Din Nosirbek (Haydarning ukasi) Xiva xoni Eltuzarxon
qutqusiga uchib, akasiga qarshi bosh ko’taradi (1804) va mag’lubiyatga uchraydi.
Shu asnoda Xiva xoni Eltuzarxon bir necha marta Buxoroga harbiy bosqinlar
uyushtirgan. Ana shunday yurishlarning birida Niyozbek parvonachi boshchiligida
20 ming kishilik Buxoro qo’shini xorazmliklar qo’shinini mag’lubiyatga
uchratgan. Eltuzarxon Amudaryodan qochib o’tayotganda daryoda g’arq bo’lib
o’lgan. Eltuzarxonning 3 birodari va ko’plab xivaliklar asir tushishgan. Amir
Haydar Eltuzarxonning kichik birodari Qutoug’murodxonni 400 asir bilan ozod
qilib, O’rganchga jo’natgan.
1821—25 yillarda amir Haydarning soliq siyosatiga qarshi xitoy-qipchoqlar
ko’targan Miyonqol qo’zg’oloni ham katta qiyinchilik bilan bostirilgan.
Ahmad Donishning yozishicha, Haydar hukmronlik qilgan davrda Buxoroda
ilm-fan, xususan, tarix va islom ilmlari rivojlangan. Haydar madrasalarda tahsil
olib borish uchun Istanbul, Qobul va boshqa shaharlardan ko’plab qo’lyozma
kitoblarni oldirgan. Uning o’zi muntazam ravishda saboq bergan, madrasalarda
dars o’tgan. Haydar «al-Fa-void al-alfiya» nomli fiqhning xanafiya mazhabiga oid
asar ham yozgan.
Uning hukmronligi davrida Buxoroda Chor minor va Xalifa Nyayozqul
madrasasi (1807), masjidlar, xonaqohlar, hammomlar qurilgan, Xalfa Xudoydod
majmuasi qurilishi davom ettirilgan. Buxoroda Haydar onasiga atab maxsus
Madrasa, Qarshida Ali madrasasi va Mir Muhammad madrasasini ham qurdirgan.
Haydar Buxorodagi Jo’ybor mavzeidagi Eshoni Imlo qabristonida otasi
Shohmurod yonida dafn etilgan. 9
Nasrullaxon (1826—1860), Buxoro amiri, mang’itlardan. Amir Haydarning
o’g’li. Otasining hukmronligi davrida Qarshida hokimlik qilgan. Amir Xaydar
vafotidan so’ng hokimiyat uchun kurashlarda akalari amir Husayn (1797— 1826)
va amir Umar (1826 y. v.e.)ni oradan ko’tarib, Buxoro taxtiga o’tiradi (1826), o’z
9
ЎзМЭ. 11 –жилд. 275-276 - бетлар
11

hukmronligi davrida islom shariati ko’rsatmalariga qat’iy amal qilgan. Nasrullaxon
jasur va dovyurak kishi bo’lganligi bois unga «bahodir», «botir» unvonlari
berilgan. Nasrullaxon davlat hokimiyatini mustahkamlash maqsadida urug’ va
qavm boshliqlari bo’lgan ko’plab amaldorlarni quyi tabaqalardan chiqqan yosh va
g’ayratli kishilar bilan almashtirdi. 1837 yilda harbiy sohada islohotlar o’tkazib,
o’z qo’shinining jangovar holatini yaxshiladi. Har biri 800 kishidan iborat 50 ta
sarbozlar bo’luklari va 250 kishilik to’pchilar guruhi tashkil qilingan. Muntazam
piyoda qo’shinining soni 40000 kishidan ortiq bo’lgan 15
.
Nasrullaxon Xiva va Qo’qon xonliklarini Buxoro atrofida birlashtirishga
uringan. Mamlakatning hududiy yaxlitli-gini tiklash uchun Qo’qon xonlari
tomonidan tortib olingan Xo’jand, O’ra-tepa, Toshkent, Jizzax va Zominni Buxoro
amirligiga qaytardi (1840—42). Farg’ona vodiysi ulamolarining talabi bilan
Qo’qonga yurish qilib, xonlik hududini egallagan (1842). Biroq u Qo’qon xoni
Muhammad Alixonni qatl qilish bilan cheklanmasdan, uning onasi — mashhur
shoira Nodirabegimni ham o’ldirtiradi. Nasrullaxon tomonidan Qo’qonga Ibrohim
parvonachi mang’itning noib qilib qoldirilishi salbiy oqibatlarga olib kelgan. Noib
mahalliy aholiga zulm o’tkazib, soliqlarni ko’paytirdi. Natijada tez orada Qo’qon
qo’ldan ketadi. Nasrullaxon Marvni ham Buxoroga bo’ysindiradi (1843).
SHuningdek, Nasrullaxon qo’shini 20 yillarda olib borgan 32 ta harbiy yurishidan
so’ng SHaxrisabzni uzil-kesil egallagan (1856). Shahrisabz markaziy hokimiyatga
bo’ysungach, u sulh ramzi sifatida mahalliy hukmdor Iskandar Valloma
(valine’mat)ning singlisi Kenagasxonimga uylandi.
Nasrullaxon Buxoroda dafn etilgan.
Mo’zaffar (1860.23.9-1885.13.12. Mang’itlardan Nasrullaxon ning o’g’li.
Otasi davrida Karmanaga hokimlik qilgan. Amir Nasrulla vafotidan so’ng, Buxoro
taxtiga o’tirgan. Otasi tomonidan Karmanaga surgun qilingan kishilarni Buxoroga
kaytarib, yuqori lavozimlarga tayinlagan. Markaziy hokimiyatga bo’ysunishni
istamayotgan Hisor, SHaxrisabz, Darvoz, Ko’lob, Baljuvon bekliklari va Qo’qon
ustiga yurish qilib, ularning qarshiligini yengdi (1863—65). Mallaxon tomonidan
taxtdan tushirilgan Qo’kon xoni Xudoyorxon Buxoroga qochib kelganida xonlik

taxtini qayta egallashi uchun unga harbiy yordam bergan (1861).
Abdulahad (1885-1910) Buxoro amiri Mang’itlardan. Amir Muzaffarning
o’g’li. Abdulahad davrida chor hukumati Buxoroda rus siyosiy agentligi ta’sis etib
(1886), Turkistonni, jumladan Buxoro xonligini xom ashyo bazasiga aylantirish va
bu yerdagi boyliklarni Rossiyaga tashib ketish maqsadida Amudaryoga ko’prik
qurdi, Chorjo’y-Samarqand temir yo’l o’tqazdi. (1900—1901). Shuningdek
Abdulahad davrida jadidchilik harakati kuchaydi.
Amir Olimxon, Amir Sayd Olimxon (1881, Karmana — 1944.28.4, Kobul)
— Buxoro amiri (1910—20), mang’itlardan. Amir Abdulahadning o’g’li.
Peterburgdagi Nikolaev kadet korpusida ta’lim olgan (1893— 96). 1898 y.
Qarshi, so’ngra valiaxd sifatida Karmana bekliklariga hokim bo’lgan. Otasi
vafotidan so’ng, Buxoro taxtiga o’tirgan (1910 i. 24 dek.).
Olimxon Ko’lob, Hisor va Dushanba atrofida katta mikdordagi kuchlarni
birlashtirishga muvaffaq bo’lgan. 1920 y. noyab. oyining o’rtalarida uning
ko’shinlari Boysun, Darband, SHerobodni qizil askarlardan ozod qilishdi. Olimxon
ixtiyoriga Fargonadan yordamga yuborilgan 4000 yigit xam SHarqiy Buxoroga
yetib keladi. 1921 y. 8 yanv.da Olimxon qo’shinining miqdori 25000 kishiga
yetgan. Hisordan Ko’lob viloyatiga kelgan Olimxon butun qo’shinlariga
Ibrohimbekni Oliy bosh qo’mondon (o’rinbosarlar: SHarqiy Buxoroda —
Davlatmandbek va G’arbiy Buxoroda — Mulla Abdulqahhor) qilib tayinlaydi.
Biroq, bir qator janglarda mag’lubiyatga uchragach, Olimxon Amu-daryoning
CHubek kechuvidan Afgonistonga o’tib ketgan (1921 i. 4 mart).
Olimxonni Qobulda Afg’oniston amiri Omonullaxon qabul qilib, doimiy
yashashi uchun unga Qal’ai Fotuda maxsus qarorgoh ajratib beradi. U Qobulda
yashasa xam Buxorodagi ozodlik harakatiga g’oyaviy jihatdan rahbarlik qilishda
davom etdi, ko’rboshilar va ulamolarga turli maktublar va qimmat-baho sovg’alar
jo’natib, ularni kurashga ilhomlantirgan. Olimxon Qobulda o’zining esdaliklarini
yozib tugallaydi. Umrining oxirida ko’zi ojizlanib qoladi, og’ir dardga chalinadi.
Uzoq davom etgan xastalikdan so’ng u Qal’ai Fotuda vafot etadi. Qobul atrofidagi
SHahidoni islom (Islom shahidlari) qabristoniga dafn etilgan. Olimxonning

xotiralari Parijda fransuz tilida (1929), keyinchalik G’arbda fors tilida,
O’zbekistonda o’zbek va rus tillarida (1991), Tojikistonda tojik tilida (1992)
alohida kitob sifatida chop qilingan. Olimxon hukmronligi davrida Buxoroda
Olimxon madrasasi qurilgan, Sitorai Mohi Xosa saroyini qurish yakunlangan.
1873 yil 28 sentyabrda Buxoro amirligi bilan Rossiya imperiyasi o’rtasida
imzolangan navbatdagi shartnoma natijasida Buxoro amirligi Rossiyaning
protektorati deb e’lon qilingan. Zarafshon daryosining yuqori qismi sharqiy
Buxoro (Badaxshon va Pomir)dagi ayrim viloyatlar qo’ldan ketgan.
Amudaryoning chap sohilidagi yerlar esa (Balx, Mozori Sharif, Shibirg’on,
Qundo’z va boshqa) Rossiya va Buyuk Britaniyaning talabi bilan Afg’onistonga
berilgan, Buxoro amirligining xorijiy davlatlar bilan aloqa yuritishi ta’qiqlangan.
Shunday qilib, Amir Mo’zaffar davrida Buxoro amirligi Rossiya tomonidan
istilo etildi. Amir Abdulaxad va Amir Olimxon hukmronligi vaqtida Buxoroda rus
podsho hukumatining mavqei mustahkamlandi. Buxoro bosqinidan keyin tuzilgan
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tashkil topgach, Mang’itlar sulolasi tugatildi.
1.2. Mang’itlar sulolasining davlat boshqaruvi an’analari
XVIII asr oxirida Buxoro amirligi xududiga Zarafshon hamda Qashqadaryo
vohalaridagi mulklar kirgan bo’lsa, XIX asr boshlariga kelib, amirlik tarkibiga bu
xududlardan tashqari Surxon vohasi, Xisor, Xo’jand, O’ratepa, Panjikent hamda
Zarafshon daryosining yuqori oqimi va janubiy Turkmanistonning katta qismi ham
kirgan. Bularning bari XIX-XX asr boshlarida Buxoro amirligi boshqaruv tizimida
o’zgarishlar bo’lib turishiga sabab bo’lgan. So’nggi ma’lumotlarga ko’ra, XIX
asr o’rtalarida Buxoro amirligi tasarrufida 44 ta beklik bo’lganligi e’tirof etiladi 10
.
Amir Abdulahad, hukmronligi davrida avval Shahrisabz hokimi, so’ngra
saroyda xizmat qilgan Nasrullo qo’shbegi (19-a. o’rtalari — 1918, Karmana) —
mang’itlar davrida nufuzli saroy arbobi bo’lgan . Buxoroda 1910 y. yanvarь
voqealaridan keyin Ostanaqul qo’shbegi o’rniga qo’shbegi ( bosh vazir) qilib
tayinlangan. Said Olimxon hukmronligi davrida Nasrullo qushbegi mamlakatda
10
Ражабов К.Хасанов Ф. Туркистоннинг Россия империяси томонидан босиб олиниши (19 аср ўрталари-
1917I йил февраль). ЎзМЭ. 12-жилд. 159-164-бетлар.

amirdan keyingi nufuzli shaxs sifatida mamlakatning asosiy ishlari bilan
shug’ullangan. Rus tilini yaxshi bilgani uchun amir nomidan Rossiya
imperiyasining Buxorodagi siyosiy agenti bilan bevosita muloqotlar o’tkazgan, bir
necha marta Rossiyaga borgan.
Nasrullo qushbegi Buxorodagi jadidchilik harakatiga xayrixoxlik bilan
qaragan. Amir Olimxon tomonidan Buxoroda islohotlar o’tkazish to’g’risidagi
farmon qabul qilinishida muhim rolь o’ynagan (1917 y. 7 apr.). Lekin Buxoroda
1917y. aprelь namoyishidan keyin Olimxon Nasrullo qushbegini jadidlarni
qo’llab-quvvatlaganlikda ayblaydi va uni lavozimidan olib tashlab, o’rniga
mutaassib Nizomiddin Urganjiyni qo’shbegi qilib tayinladi (1917y. 15apr.).
Nasrullo qushbegi Karmanaga jo’natiladi va mahbuslikda saqlanadi. U Kolesov
voqeasidan keyin amir Olimxonning farmoniga binoan, 17 kishilik oilasi va butun
qarindosh-urug’lari bilan birga o’ldirilgan.
A.G.Radobilьskiyning ma’lumotiga asoslangan N.Kislyakov Buxoro
amirligining ma’muriy bo’linishi xaqida to’xtalib, XX asr boshlariga kelib,
Buxoro amirligida 24 ta beklik, 7 ta alohida amloklik va 10 ta tuman bo’lganligini
ta’kidlaydi 21
. D.N.Logofet esa Buxoro amirligi hududiy jihatdan 25 ta beklikka
bo’linishini yozadi.
1912 yilga kelib, Buxoro amirligida 26 ta beklik va bekliklardan mustaqil 11
ta amloklik mavjud bo’lgan, 22
ular to’g’ridan-to’g’ri amirga buysungan. Bu davrda
SHug’non, Rushon va Vohan bekliklari amirlik tarkibiga kirmay Rossiya
imperiyasi nazorati ostida bo’lgan. 1915 yilda Buxoro amirligi 27 ta beklik va 11
ta tumandan iborat bo’lganligi qayd etilgan.
Yuqoridagi ma’lumotlar Buxoro amirligidagi bekliklar soni va ma’muriy
bo’linishida o’zgarishlar bo’lib to’rganligini ko’rsatadi, bu avvalambor
mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy voqealar, o’zgarishlar bilan bog’lik
bo’lgan degan xulosaga kelish mumkin. Ba’zi kichikroq bekliklarning iqtisodiy
jihatdan baquvvatroq bekliklar tasarrufiga o’tganligini ko’zatish mumkin (masalan:
Yurchi bekligi Denov bekligi tarkibiga, Sarijuy bekligining bir qismi Denov, bir
qismi esa Xisor bekligi tarkibiga qo’shib yuborilgan).

Buxoro amirligida ijtimoiy-siyosiy vaziyatning tobora keskinlashib borishi
Surxon vohasiga ham o’z ta’sirini o’tkazgan. Buning oqibatida XIX asrning
ikkinchi yarmiga kelib, voha bekliklari va amlokliklari tarkibida bir muncha
o’zgarishlar yuz bergan. Boysun bekligida 4 ta amloklik bo’lganligi haqida
ma’lumotlar berilgan: Boysun, Poshxurd, Darband, Yaumchi, Boysun bekligidagi
Rabod, Zarabog’, Kakaydi, Xatak, Bo’zrabod, Sayrob amlokliklari xususida bu
davr adabiyotlarida ma’lumotlar uchramaydi. XIX asr oxiri-XX asr boshlarida bu
amlokliklar saqlanib qolgan bo’lishi kerak, negaki Boysun bekligi xududining
kattaligi jihatidan vohada yetakchi o’rinda to’rgan.
XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, Sherobod bekligida Tallashkon,
Saidobod, Tallimaron, Gilambob, Jarqurg’on, Solixobod, amlokliklari bo’lganligi
etirof etilgan. XX asr boshlarida Sherobod bekligida yettita amloklik: Gilambob,
Talashkon, Maydaariq, Saidobod, Jarqurg’on, Pattakesar, Cho’chqago’zar
amlokliklari bo’lganligi kursatilgan. Yukoridagi ikki ma’lumotni bir-biriga
solishtiradigan bo’lsak, ularning nisbatan o’zaro yaqinligini ko’rishimiz mumkin.
Lekin shunisi qiziqki, kapitan Vasilev Pattakesar, Cho’chqago’zar va Maydaariq
amlokliklari haqida ma’lumot bermagan. N.Kislyakov ham kapitan Vasilev
ma’lumotlariga tayanib, Sherobod bekligida yetita amloklik bo’lganligini yozadi.
XIX asrning ikkinchi yarmida Denov bekligi 11 ta amloklikka bo’lingan (bu
davr ma’lumotlarida Yurchi bekligi amloklik sifatida tilga olinib, Denov bekligi
tarkibiga kiritilgan). Denov bekligi quyidagi amlokliklarga bo’lingan: Sangardak,
Poshor, Chambuloqlar, O’rtakuru, Yurchi, Sina, Karluk, Pustindara, Xadrachi,
Durmon. Gardiqurg’on. Denov bekligidagi amlokliklar soni XVIII asr oxiri-X1X
asr davomida ham o’zgarmagan. Faqatgina Yurchi bekligi tarkibidagi amlokliklar
Denov bekligi tasarrufiga o’tgan.
XIX asrning uchinchi choraklariga kelib, vohada Sarijuy bekligi ham tashkil
qilingan. Sarijuy, Sariosiyo, O’rtakuri, Pashor, Chambuloqlar va Yurchi
amlokliklari Sarijuy bekligi tarkibiga berilgan. Ko’plab ilmiy adabiyot va
maqolalarda Sarijuy beklik sifatida e’tirof etilgan, ammo u qachondan boshlab
beklik maqomini olganligi haqida ma’lumotlar uchramaydi. Tadqiqotlar natijasida

shu narsa ma’lum bo’ldiki, XIX asrning 70-yillarida Hisor begi Sarijuyni o’z
o’g’liga alohidaa beklik qilib ajratib bergan va uni usha joyga bek etib tayinlagan.
Sarijuy bekligi ma’lum muddat faoliyat kursatib. keyinchalik beklik
maqomini saqlab qololmagan. Manbalarga tayangan holda aniqroq aytadigan
bo’lsak, u 1887 yilga qadar beklik maqomiga ega bo’lib, Sarijuy, Sariosiyo va
Denov bekligining O’rtaqo’ri, Pashor, Chambulok va Yurchi amlokliklari uning
tarkibida bo’lgan. 1887 yildan so’ng beklik tugatilib, Sarijuy va Sariosiyo
amlokliklari Hisor bekligi tarkibiga, qolganlari esa yana Denov bekligi tasarrufiga
o’tkazilgan.
Davlat boshqaruvi masalasida Buxoro amirligida paydo bo’lgan o’zgarishlar
Ahmad Donishning Moskva va Peterburg shaharlarida bo’lishi bilan bog’liq.
Uning u yerda davlat boshqaruvining o’ziga xos shakllarini ko’rishi unda
boshqaruv tizimiga oid yangidan-yangi qarashlarning paydo bo’lishiga zamin
yaratadi. Ma’lumki, mazkur davrdagi Buxoro amirligidagi boshqaruv tizimi davr
nuqtai nazaridan qaralganda juda eskirib qolgan hokimiyat CHingizxon zamonidan
qolgan tartib asosida boshqarilmoqda edi. SHuning uchun ham Ahmad Donish
davlat boshqaruv apparatini zamona talabiga mos xolda qayta qurish kerak, degan
fikrni o’rtaga tashlaydi. Rossiya podsholigidagi boshqaruv tizimi Donishning
fikricha, Buxoro amirligi boshqaruv tizimidan yaxshiroq edi.
Buxoro amirligi va Rossiya imperiyasi o’rtasidagi munosabatlar Amir
Muzaffarning Peterburgga qilgan tashrifidan so’ng yanada mustahkamlandi, desak
mubolag’a bo’lmaydi. Ahmad Donish mazkur tashrif tafsilotini o’zining
―Navodirul vaqoe asari va ―Amirlar sargo’zashti risolasida bayon etadi
‖ ‖ 11
. Amir
Mo’zaffar mazkur safar davomida Rossiya podsholigining harbiy qudrati va
salohiyati bilan yaqindan tanishadi. Amirga podsholik askarlarining intizomi va
texnik salohiyati juda yoqadi. Ahmad Donishning elchilik faoliyati Buxoro
amirligi va Chor Rossiyasi o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarning
yanada mustahkamlanishiga sabab bo’ldi. Alloma A. Donish qilgan safarlari
davomida Moskva va Peterburg shaharlarida ko’rgan yangiliklarini Buxoroda
11
А.Дониш Наводирул вақое. Т: «Фан», 1964, 232-233-бетлар .

tatbiq etdi. U maorif tizimiga hamda davlat boshqaruv tizimiga ham oid
demokratik islohatlarning tarafdori bo’ldi. Uning Peterburgga qilgan safari va
imperator qizining to’yi munosabati bilan yozgan tuqqiz baytlik she’ri orqali
imperatorning e’tiborini tortdi va bu bilan undan avvalgi elchilarning qilgan
gunohlari ham yuvilib ketadi. Bu xizmati uchun esa imperatordan maxsus tortiq
ham oldi. Buxoro amirligi va Rossiya imperiyasi munosabatlari Muzaffarxon
davrida ya’ni, Ahmad Donish elchiligidan keyin yanada rivojlandi.
Vohaga ruslar kirib kelgandan so’ng Sherobod bekligi tarkibida yangi
boshqaruv tizimi joriy qilingan. Termiz ikki qismdan iborat bo’lib. uning harbiy
garnizon joylashgan sharkiy qismi qal’a bilan o’rab olingan. Shaharning bu
qismida xokimiyat garnizon boshlig’ining qo’lida bo’lib, shu hudud aholisi ham
unga buysunardi. Termizning janubiy qismi Pattakesar qishlog’i deb atalgan,
undagi mahalliy aholi Buxoro amirining qonunlariga amal qilib, amir tomonidan
tayinlangan beklarga buysunar, bu yerda yashagan rus fuqarolari (yvropalik aholi)
esa Rossiya imperiyasi, ya’ni shahar kengashi tomonidan idora qilinardi. Shunday
qilib, birgina Termizning o’zida uch xil boshqaruv tizimi mavjud bo’lganligiga
guvoh bo’lamiz. Bunday murakkab boshqaruv tizimi mahalliy aholiga ham
katta qiyinchiliklar tug’dirgan. O’zbek davlatchiligi tarixiga nazar tashlasak,
Buxoro amirligidagi davlat boshqaruvi siyosatining o’ziga xosligi, ayniqsa so’nggi
amirlardan bo’lgan Amir Mo’zaffarning mamlakat iqtisodiy xayotini ko’tarishda
tijoratchi va tadbirkor shaxslarga yaratgan imkoniyatlari, xamda mamlakatda ro’y
bergan o’zgarishlar va ularning jamiyat hayoti uchun favqo’lodda muhim
ahamiyatini alohida e’tirof etish joiz hisoblanadi.
Amirlikdagi yuqori diniy amaldorlardan biri hisoblangan shayxulislom XVII—
XVIII asrlarda davlatda eng oliy toifali din vakili hisoblangan. Ammo biz ko’rib
chiqayotgan davrda uning vazifalari ancha torayib, asosan, arzlar va Payg’ambar
hamda uning xalifalari bilan bog’liq muammolarga bag’ishlangan masalalarni ko’rib
chikishdan iborat bo’lib qolgan.
XIX asr ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida shayxulislom o’rnini qozi kalon
egallaydi. Amir huzuridagi kengashda din vakillaridan qozikalon, shayxulislom, naqib

va rais (muhtasib) qatnashgan. Aslida esa Buxoro amirligida rasman uchta diniy unvon:
1) o’roq, 2) sudur va 3) sadr mavjud bo’lgan.Tarixiy ma’lumotlar shundan guvohlik beradiki, madrasani tugatgan
shaxs mulla, qozi,
rais amallarini egallashlari mumkin bo’lgan. Yuqoridagi amallarda bir necha yil
ishlagandan so’ng, fikh sohasida qo’lga kiritgan yutukdari asosida unday shaxslarga
dastlab
o’roq, keyin sudur va so’ngra sadr unvonlari berilgan.
Eng oxirgi — yuqori diniy unvon sohibi bo’lgan shaxs qozi kalon, muftiy
a’lam, oxun kabi diniy amallarni egallashi mumkin bo’lgan.
Buxoro amirligida din vakillarining kuchi va ta’siri ancha salmoqli bo’lgan. Bu
to’g’rida A. A. Semenov to’xtalib o’tib, din vakillari ko’p holatlarda amirning u
yoki bu qarorlariga o’z e’tirozlarini bildirib, ularni o’zgartirishga majbur qilganlar,
bu esa amirni noqulay ahvolga solib qo’ygan, deb ko’rsatib o’tgan. Buxoro
amirligida din vakillari sudni, odamlar xulqini, ta’limni nazorat qilib, uni
boshqarishga mas’ul hisoblangan.
Buxorodagi barcha fuqaro sudi (mahkamasi) shariat bo’yicha boshqarilgan va
bu boshqaruv „qozi” deb ataluvchi shaxslar qo’lida bo’lgan. Bosh qozi, ya’ni qozi
kalon poytaxt bosh qozisi va ayni paytda amirlikdagi boshqa barcha qozilar
boshlig’i xisoblangan.
Amirlikda harbiylar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar va ularning
shikoyatlarini shu masala bo’yicha shug’ullanuvchi maxsus amaldor, ya’ni qozi askar
ko’rib chiqqan. Ushbu turdagi jinoyatlarga fatvo tayyorlash muftiy askar zimmasida
bo’lgan. Bundan ko’rinib turibdiki, amirlikdagi harbiylar va fuqarolik jinoyat
ishlari alohida-alohida mahkamalar tomonidan ko’rib chiqilgan.
Buxoro amirligi boshqaruv tizimida o’ziga xos o’rinni „rais
‖ egallagan. Ushbu
amal yarim diniy, yarim tartibotchi usulida edi. Buxoro amirligida bosh rais odatda
eshon
rais yoki rais ush-shariat deb atalgan. Bosh raisga barcha mahalliy raislar bo’ysungan.
Bosh rais
ularni amir oldida tekshiruvdan o’tkazib turgan. 25
Amir Muzaffar (1860—1885 y.y.) mang’itlar sulolasida taxtga o’tirgan oltinchi
amir hisoblanadi. Ushbu davrga kelib mang’itlar) hukmronligi asosida davlat
boshqaruvi siyosiy tuzumining o’ziga xos bo’lgan tizimi yuzaga kelib bo’lgan edi.

Davlat rahbari — Amir Muzaffar cheksiz hokimiyat egasi hisoblangan.
Amirlikda ijro hokimiyati amirlik tomonidan tayinlangan qo’yidagi lavozimlardagi
amaldorlar tomonidan amalga oshirilgan.
Amirning birinchi vaziri, ya’ni qo’shbegiyi bolo eng katta lavozim bo’lib, amir
oshxonasi boshlig’i—bovurchiboshi devonbegi, xazinachi, miroxo’rboshi, shogirpesha,
amir oshxonasining nazoratchisi, bakovulboshi, mahramboshi, saroydagi ozodaliq
osoyishtalik va tartibga javobgar farroshboshi, zakotchi mirzaboshi bevosita uning
tasarrufida va nazorati ostida bo’lgan.
Bosh vazir ularning ishini borishini nazorat qilish va tashkil etish bilan
shug’ullangan. Amirning ikkinchi vaziri — qo’shbegiyi-poyon ba’zan mir-poyon
deb atalgan bo’lib unga yasovulboshi, miroxurboshi, xazinachi, mirzalar,
bakovulboshi, zakotchi buyso’ngan. Undan keyingi yirik amal — bu tupchiboshiyi
askar hisoblanib, u amirlikning harbiy qumondoni hisoblangan. Unga yasovul boshi,
mirza, mahramboshi, bakovulboshi, devonbegi, o’n ikkita sarkarda, sarkardalarga
bo’ysunuvchi sarbozboshilar bo’ysungan.
Davlat tizimidagi keyingi amaldor bu artilleriya boshlig’i to’pchiboshiyi
askar hisoblangan. Uning qo’l ostida shogirdpesha, mirza va merganlar bo’lgan.
Keyingi amaldor amirlikda bosh qozi — qozi kalon hisoblangan. Qozi kalon
devoniga devonbegi, olamiyon, tergovchi, mahramboshi, miroxurboshi, tarakachi,
muharrir, mulozimlar, mirzalar, shotirlar, tilmoch va dahboshi (o’nboshi) kirgan.

II BOB. BUXORO AMIRLIGINING IJTIMOIY - IQTISODIY AHVOLI VA
SAVDO ALOQALARI.
2.1 Amirlikdagi iqtisodiy ahvol va mulk munosabatlari
Amirlikdagi iqtisodiy ahvol va mulkiy munosabatlar o’rganilganda shunga
amin bo’ldikki, iqtisodiy hayotda Buxoro amirligi axolisining katta qismi
dehqonchilik bilan shug’ullangan. Yerning ko’p qismi davlatning qo’l ostida
bo’lib, u «amloki podshohi» yoki «mulki sultoni» deb atalgan. Yerning 2-qismi
odamlarning xususiy mulki hisoblanib, uning talay qismi boylarning qo’l ostida
edi. Bunday yerlar «mulk yerlari» deb yurgizilgan.
Erning 3-qismi masjid, madrasa va mozorlarni moddiy jihatdan ta’minlash
maqsadida vaqf nomi bilan berilgan. Davlat yerlarining ma’lum qismi amirlar
tomonidan xizmat ko’rsatgan nufuzli kishilarga umr bo’yi foydalanish uchun
in’om qilingan. Bu xildagi yerlar «suyurg’ol» yoki «tanho» nomi bilan atalgan.
(Qarang ilova № 2). Dehqonlar paxtachilik, ipakchilik, kanopchilik, polizchilik,
sabzavotchilik, bog’dorchilik va chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Minglab
kishilarni qamrab olgan hunarmandchilik keng qo’lamda rivojlangan. Uning
mahsulotlari ichki va tashqi bozorlarning muhim buyumlari sifatida juda
qadrlangan. Buxoro, Samarqand. Xujand va Toshkent yirik xunarmandchilik
markazlari sifatida shuhrat qozongan. D.N.Logofetning ma’lumotlariga qaraganda,
Buxoro amirligining „Qashkadaryo vohasi, Surxondaryo vohasi, Yakka-bog’,
Kitob, Chiroqchi, Qarshi, Shahrisabz, G’uzor, Termiz tumanlarida paxta katta
mikdorda yetishtirilgan.
Ayniqsa, Rossiya bilan O’rta Osiyo xonliklari o’rtasida aloqaning uzaro
yaxshilanishi tufayli, XVI asrdan boshlab XIX asr ikkinchi yarmiga kadar Buxoro
amirligida paxta yetishtirishga katta e’tibor berila boshlandi. Xalkaro may-donda
va jaxrn bozorida paxta narxining ancha oshishi aynan paxta yetishtirishning
ko’payishiga sabab bo’lgan edi.
A. Kostenkoning ma’lumotlariga qaraganda, O’rta Osiyo xonliklari ichida
Buxoro paxtasi alohida diqqatga sazovor bo’lib, u ancha qimmat turgan. P. I.
Demezonning yozishicha, Buxoroda sholi yetishtirishga katta e’tibor berishgan. Eng

yaxshi guruch Miyonqol hududlarida va Samarkand atroflarida yetishtirilgan. Buxoro
shaxrining o’ziga, odatda, Shaxrisabz va Xisordan ko’plab guruch olib kelingan.
Buxoroda bug’doy (gandum), juxori, oq jo’xori, makkajo’xori, kunjut, arpa
(javdar(i)), tariq, mosh, nuxat, loviya kabi poliz ekinlari ko’plab yetishtirilgan.
Qishda (1834 yili) Buxoroda bug’doyning bir botmoni 12—14 tanga
miqdorida, kunjutning bir botmoni 18—19 tanga, arpa (javdar(i))ning bir botmoni
10,5 tanga, no’xatning bir botmoni 20 tanga miqdorida sotilgan.
Qarshi va Miyonkol hududlarida juda ko’p tamaki yetishtirilgan. Qarshi
tamakisi eng yaxshi sifatli tamaki hisoblangan.Shuningdeq Buxoroda juda katta
mikdorda uzum yetishtirilardi. Uzumning husayni, sohibi, toifi, ishburxoni, siyohi,
kishmish navlari ko’p. Mayiz qilishga e’tibor juda katta bo’lgan, soyada quritilgan
kishmish— soyaki deyilgan. Oftobda kuritilgani esa oftobi deyilgan. Bundan tashqari
Buxoroda bog’ yaratishga katta e’tibor berilgan. O’ rik, bodom, gilos, olcha, yovvoyi
gilos, tog’ olchasi, pista, shaftoli, nok olxuri, olma, yong’oq, behi, anor hamda
tutlarning katta-katta bog’lari mavjud bo’lib, ulardan ko’plab hosil olingan.
Buxoroda ipakchilik rivojlanishiga katta e’tibor qaratilganligi tufayli ipak
savdosi ancha katta ahamiyatga molik bo’lgan. Ipakchilik rivojlanishining asosiy
manbai bu — tut daraxtlarining yetarli miqdorda bo’lishidir. Tut daraxti O’rta
Osiyoda keng tarqalgan daraxt turlaridan xisoblanadi. Ayniqsa, Buxoro voxasi,
Zarafshon vodiysi, Karmana, Miyonkolda, umuman suv ko’p bo’lgan barcha
hududlarda tut daraxtlari nihoyatda ko’p o’stirilgan. P.I.Demezon ma’lumotlariga
qaraganda, „Buxoro atrofi va Karmanada yetishtirilgan ipak eng yaxshi
xisoblangan.
Buxoroda ipak xom ashyosi, ya’ni pillasining bir pudi 13—14 tilla, ipakdan
yigirilgan ipning bir pudi esa 30—32 tilla turgan. Toza ipak va yarim ipakdan
turli xil matolar tayyorlangan. Jumladan atlas, beqasam, adras va hokazolar.
Buxoroda ko’k, yashil, sariq va eng ko’p miqdorda qizil rangli matolar tayyorlashga
e’tibor juda katta bo’lgan.
P. I. Demezonning ma’lumotlarida Buxorodagi paxtachilik masalasiga tuxtalib,
shunday fikrlar bildirilgan. „Paxta Buxoro atroflarida, Miyonkolda, Karmanada va

Samarkandda muvaffaqiyatli yetishtiriladi va u ancha yaxshi sifatli hisoblanadi.
Qarshi va Chorjuy paxtalari sifat jixatdan past hisoblanadi.
Buxoro amirligi hududida cho’l va dashtlarning ko’pligi hamda uning tog’oldi
tumanlari chorvachilikning rivojlanishiga qulay sharoit va imkoniyat yaratgan.
Mana shuning uchun ham cho’l zonalarida, ayniksa, Buxoro va Qarshi hududlarida
qo’ychilik yaxshi rivojlangan. Shuningdeq amirlikda yilqichilikka ham katta
e’tibor karatilgan. Chorvachilik rivoji asosida sifatli teri va shu kabi mahsulotlar
tayyorlanib, ulardan gilamlar, sholchalar, namatlar, turli xil arqonlar tayyorlangan va
bozorlarga olib chiqilgan.
Buxoro amirligida ichki va tashqi savdo yo’lga qo’yilgan bo’lib, Afg’oniston,
Hindiston, Xitoy, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan aloqalar o’rnatilgan.
Xonlikning Rossiya bilan elchilik va savdo aloqalari o’sgan edi. U amirlik uchun
tayyor mahsulotlar bozori sifatida katta ahamiyat kasb etgan.
Albatta, Rossiya imperiyasiga tobe’ bo’lib qolgan Amir Mo’zaffarning
maqomi ―Zirabulok shartnomasining 12 moddasiga binoan faqat jug’rofiy
chegaralash jihatidan qisqartirilib qo’yilmasdan (ya’ni, biror tashqi xorijiy davlat
bilan na davlatlararo, na tashqi savdo munosabatlarini mustaqil davlat sifatida olib
borolmaslik, Rossiyaning bu yo’nalishlardagi ma’muriyat tizimi orqali juda oz
miqdorda va cheklangan masalalardagina faoliyati ko’rsatishi), balki Buxoro
amirligining an’anaviy Balx, Xirot mintakasi qo’ldan chiqib. Kattaqo’rg’on,
Jizzax, O’ratepa. Samarqand mintaqalarining Rossiyaga qo’shib olinganligi, suv
ta’minotining keskin yomonlashuvi, qolaversa 1885 yil faoliyat boshlagan
―Rossiya imperatorligi siyosiy agentligi tomonidan o’lkaning siyosiy, ijtimoiy-‖
iqtisodiy, diniy konfessional, ma’naviy hayotiga oid birlamchi, asosiy va bevosita
axborotni yig’ishi, tahlil etishi, xulosaga kelishi, hatto siyosiy-xuquqiy, diniy-
konfessional ishlarda tavsiyalar berish huquqiga ega ekanligi tufayli yuzaga kelgan
axborot zo’ravonligi, ushbu tashkilotning siyosiy-mafkuraviy, ma’naviy bosimi,
aksincha unga barcha imkoniyatlarni favqulodda yuqori darajada yaratib berilishi,
har bir talabi, ko’rsatmasiga so’zsiz tobe’lik ko’rsatish majburiyati Buxoro
amirinining huquqilarini cheklab qo’yishga olib kelgan edi.

Ammo, Rossiyaning Buxoro amirligiga qilgan siyosiy tajovo’zlaridan
esankiramay amirlik protektorat maqomida bo’lsada o’z hududida ijtimoiy-
iqtisodiy hayotni yo’lga qo’yishga erisha oldi. 1865-1876 yilgi qirg’inbarot
istilochilik yurishlari va tobe’lik shartnomalaridan so’ng Rossiya imperiyasi
Turkiston general- gubernatorligida nisbatan barqaror hokimiyat o’rnatgan,
ma’muriyat idora va boshqaruv usullarini barqarorlashtirgan davrida o’lkada asta
sekinlik bilan yangi iqtisodiy jonlanishlar yuz bera boshladi. Bunda shubhasiz
katta kapital, xo’jalik, sanoat sohalaridagi yangiliklar, zamonaviy aloqa vositalari,
temir yo’llarning qurilishi, moliya-bank tizimi va xalqaro qulay vaziyatni yuzaga
kelishi o’z ta’sirini ko’rsatdi.
Buxoroda dastlabki millionerlar, savdo tijoratchilari, zavodchi, fabrikachi
boylar va bankirlar paydo bo’la boshladi. Bu haqda Muhammad Baljuvoniy
o’zining ―Tarixi Nofe’iy asarida qo’yidagi ma’lumotlarni keltirib o’tadi. ― Bu‖
muqaddimadan mashhur bo’lgan (buxorolik)lar haqida yozaman. Eng avvalo,
nomdor tojirlardan bo’lgan Amir Axadxon bilan birgalikda ―sherik tijorat
‖
bo’lganlar: Mirzo Muhiddin sarrof, Fayzulloxo’ja Ubaydulloxo’ja o’g’li,
Muxdmmadolim Juraboy Po’st o’g’illarini aytish mumkin. Bu uchchalalari
Buxoroning eng ilg’or tojirlari edilar. Amir Sayyid Olimxon o’zining ―Buxoro
xalqining xasrati tarixi nomli asarida: ―Bolsheviklar inqilobidan oldin Buxoro
‖
savdosi faqat Russiyaning o’zi bilan ikki yuz ellik million frankka yetar edi - deb
yozgan edi.
Buxoro amirlari iqtisodiy hayot, savdo-sotiqning rivojlanishi hisobiga katta
shaxsiy boylik, mol-mulk, ko’chmas mulkka va kapitalga ega bo’lib borardilar.
Ularning alohida nufuzli maqomi Buxoro-Rossiya siyosiy-iqtisodiy
munosabatlarida, tovar ayirboshlash va kapitalning ichki aylanishda katta
imkoniyatlarni ochib berar edi. Buxoro amirlari Rossiya ma’muriy tizimida xatto
ulug’ knyazlardan ham yuqori martabali maqomga ega bo’lishib, ―A’lo xazratlari
‖
deb emas, boshiga toj kiydirilgan taxt sohiblari sifatida ―Janobi Oliylari
Onxazratlari
‖ unvoni bilan nomlanishgan.
―Ularning rus moliyaviy doiralaridagi o’rni va ahamiyati yirik kapitalistlar

sifatida juda katta edi. Zero, amirning Rossiya davlat bankidagi oltin bilan
xisoblanadigan kapitali 27 mln. rublni, 7 mln.ga yaqin xususiy banklardagi kapitali
saqlanar edi. Qorako’l savdosi bo’yicha amir dunyo bozorida o’z kapitali
aylanmasi bo’yicha uchinchi o’rinda turar edi.
Buni o’sha paytdagi Buxoro amirligi iqtisodiy xayotidagi o’rni va ahamiyatini
iqtisodiy ko’rsatgichlarda keltirilsa masala oydinlashadi deb uylaymiz. Ya’ni,
1913 yilga kelib Buxoro amiri kapitali xar yilgi xolati quyidagicha edi:
―Buxorodan 1.500 000 dona qorako’l - 15.000 000 rublь olib chiqilar edi. Bu esa
Buxoro amirligi olib borgan umumiy savdo eksportining 42% ni tashkil etar edi.
Keyinchalik qorako’lni xorijga savdoga chikarish muttasil o’sib bordi va katta
ko’lamga ega bo’ldi . Akademik A.R. Muhammadjonov o’zining ―Quyi
‖
zarafshon vodiysining sug’orilish tarixi nomli monografiyasida Buxoroda qishloq
‖
xo’jaligi sohasining asosiy tarmoqlarini maxsus tadqiq etib, unda suvdan
foydalanishning yaxshilanishi oqibatida iqtisodiy taraqqiyotning jonlanishi, suvni
yetkazib berish, ayirish, tashlab berish, taqsimlash tizimining umumiy qiyosiy
ko’rsatgichlari keltirib o’tilgan - 1860 yillar o’rtasida qadimdan saqlanib, hali
hamon foydalanib kelinayotgan kanallar, tug’onlar, suv ayirg’ichlar, koriz, sardoba
va boshqa suv inshootlarini hisobga olmaganda, Ahmad Donish ta’kidlaganidek,
Amir Mo’zaffarning Turkiston general-gubernatori K.P.Kaufmanga Amudaryodan
suv chiqarib, Buxoro yerlarini suv ta’minotini yaxshilash haqidagi taklifi inobatga
olinmagan bo’lsada, A.R. Muhammadjonovni aniqlashiga kura 1888-yilga kelib,
―Samarqand harbiy gubernatorining Rossiya xarbiy ministrligiga yuborgan
hisoboti buyicha. Zarafshon vodiysida daryodan 142 ta magistral kanal bosh olib,
shundan 99 tasi Samarqand vohasini, 43 tasi Buxoro vohasini sug’orar edi. Vodiy
bo’yicha hammasi bo’lib, 1924 ta ikkinchi darajali kanaldan 985 tasi Samarqand
qismida va 939 tasi Buxoro qismida joylashganining o’zi qishloq xo’jaligi va
irrigatsiya sohasida biroz bo’lsada jonlanish bo’lganligini ko’rsatadi. Albatta
o’lkadagi bir muncha rivojlanish, jonlanishning birinchi sababi Rossiya bosqini va
istilosi bilan bog’lik bo’lsa, ikkinchi sababi sug’oriladigan unumdor yerlar XIX asr
oxiri - XX asr boshlarida Janubiy O’zbekistonda xususiy mulkka aylana

boshlanganligi bilan bog’liq edi.
2.1. Amirlikda savdo-sotikning rivojlanishi sanoat ishlab chiqarishining
shakllanishi.
Ma’lumotlarda keltirilishicha. Rossiya kapitali Rossiya-Buxoro savdo-tijorat
aloqalariga favqo’lodda juda katta ahamiyat berib, o’z maqsad va manfaatini
ko’zlab homiylik qilgan. Bunda asosan qimmatbaho va valyuta keltiruvchi xom-
ash’yoni katta miqdorda Buxorodan olib chiqib ketishni amalga oshirgan. Chunki
bunday siyosat Rossiyaning o’z iqtisodini kutarishida jiddiy ahamiyatga ega edi.
Xunarmandchilik sohasida to’qimachilik uning asosiy tarmoqlaridan biri
hisoblangan. U asosan mahalliy xom ashyo manbalari — paxta, jun, ipakning
yetarli miqdorda bo’lganligi uchun ham yaxshi rivojlangan.
XVIII—XIX asrlarda Buxoro amirligining Qashqadaryo vohasida
xunarmandchilik yaxshi rivojlangan bo’lib, uning to’qimachiliq kulolchiliq
duradgorlik kunchilik va temirchilik turlari voha va amirlikning xo’jalik hayotida
salmoqli o’rin egallagan. Vohaning Qarshi, SHaxrisabz, Kitob shaharlarida
hunarmandchilik yaxshi rivojlangan.
To’qimachilik voha xunarmandchiligida yetakchi tarmoq hisoblangan.
Ayniqsa, bo’z, chit, olacha ko’p miqdorda tayyorlangan.
Qarshi va Shaxrisabzda ipak matolar tayyorlashga katta e’tibor qaratilgan.
Voha xunarmandchiligida kulolchilikning mavqei ancha yuqori bo’lgan.
Qarshi shaxri Buxoro amirligidagi mis va kumush buyumlar ishlab
chiqaruvchi yirik markazlardan biri bo’lgan. Voxaning Qarshi va Shaxrisabz
shaxarlaridagi zargarlar tomonidan tayyorlangan zargarlik buyumlari, metall va turli
xil shishalardan yasalgan taqinchoqlar O’rta Osiyo hududida katta qadr-qiymatga
ega bo’lgan.
Ko’nchilik ham yaxshi rivojlangan tarmoq hisoblangan. Charmgar ustalar
tomonidan yaxshi ishlov berilgan terilardan turli xil oyoq kiyimlari, bosh kiyimlar,
po’stin va nimpo’stin, turli xil meshlar tayyorlangan.
Vohada yogoch o’ymakorligi yaxshi rivojlangan bo’lib, turli xil binolar

qurilishida undan unumli foydalanilgan.
XIX asrda amirlikning Buxoro, Samarkand, G’ijduvon, Denov va boshqa
ko’plab hududlarida kulolchilik ancha yaxshi rivojlangan va sifati yaxshi
mahsulotlar tayyorlangan.
Hunarmandchilik turlari ichida zargarlik xam ancha kuchli rivojlangan.
Buxoro amirligida metallga ishlov berish ancha yaxshi yo’lga qo’yilgan. 1841 yili
Buxoroga kelgan Q F. Butenev bu yerda 6 ta cho’yan quyish qozonlari bo’lganini
yozadi. O’lkada qurilgan dastlabki metall quyish qozonlarida to’plar uchun o’qlar,
harbiy va dehqonchilik qurollari yasalgan. Mis noyob va qimmat bo’lganligi uchun
Buxoro amirligida to’p yasashda mis o’rniga ko’proq cho’yandan foydalanilgan.
Bu ishda mohir Shaxrisabz ustalari amirlikda eng yirik to’p stvolini quyishgan, uni
o’rnatish uchun maxsus o’n ikki g’ildirakli qurilma yasalgan. Biroq Q. Butenev
Buxoro amirligida metall ishlab chikarish sanoatiga deyarli e’tibor
berilmaganligini yozadi: „Buxoroda hatto xunarmandchilik ham mukammallikning
quyi bosqichida turadi, zavodchilik ishi yo’q, agar hukumat bundan keyin ham
xozirdagidek harakat qilsa o’zgarish bo’lishi qiyin. Nihoyatda johil bo’lgan
xukumatning zavodlar qurishi xaqida so’z bo’lishi ham mumkin emas, chunki u
bunday zavodlar haqiqiy foyda keltirishini ko’rmaydi. Bundan tashqari, zavodlar
qurish uchun mablag’ xam, bilimdon kishilar ham yetishmasdi.
Bundan ko’rinib turibdiki, Buxoro amirligida XIX asrning 40-yillarida ham
sanoat tarmoqlarining shakllanishi, uning ko’rinishlari deyarli ko’zga
tashlanmagan.
XIX asrning o’rtalariga qadar Buxoro amirligi konlaridan qazib olingan
qazilmalardan mis va qo’rg’oshinlar nihoyatda sodda qurilgan o’choklarda ajratib
olingan. Mis buyumlar, qo’rg’oshindan o’qlar tayyorlashda haddan tashqari
ortiqcha isrofgarchilikka yo’l qo’yilgan.
Buxoro amirligi va uning aholisi savdo-sotiq ishlariga katta e’tibor qaratgan.
O’z qo’shnilari bo’lgan Xiva xonligi, Qo’qon xonligi hamda Afg’oniston bilan
hamda o’ziga yaqin bo’lgan davlatlar Eron, Qashqar, Hindiston bilan va yirik
shaharlar hisoblangan Hirot, Mashhad va Kashmir bilan juda katta va doimiy savdo

ishlarini olib borishgan.
Buxoro amirligida hunarmandchilikning rivojlanishi bevosita savdo
munosabatlarini kengayishiga sabab bo’ldi. Ayniqsa, bu ichki savdo rivojlanishiga
keng yo’l ochdi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro hududining juda ko’p
shaharlarida karvonsaroylar qurilishiga katta e’tibor berildi. Aynan mana shu
davrda Buxoroning qushni davlatlari va Rossiya, Eron, Hindiston davlatlari bilan
savdo aloqalari tez sur’atlar bilan rivojlanib borgan. Ichki bozorda Buxoro,
Samarkand, Qarshi, G’uzor shaharlari amirlikning yirik savdo markazlari xisoblangan.
Ushbu shaxar bozorlarida pulning qiymati va mahsulotlar tannarxi belgilangan.
Masalan, G’uzor chorva mollari sotish va sotib olishda eng katta bozorlarga ega
bo’lgan. Boshqa shaharlar va aholi yashaydigan manzilgohlarda haftaning ma’lum
kunlarida bozor bo’lgan. Ichki bozorlarda avvalo kundalik ehtiyoj mollari, oziq-ovqat
mahsulotlari, xunarmandlar ishlab chiqargan mahsulotlar, paxta matolari, jun va ipak
matolariga talab katta bo’lgan.
Buxoro bozori nafaqat shaxarliklar, balki uning atrofidagi qishloqlar
aholisining talablarini qondirishda ham, aloxida ahamiyatga ega bo’lgan eng yirik
savdo markazlaridan hisoblangan. Buxoro bozorida ko’chmanchi chorvadorlar o’z
mahsulotlarini Buxoro hunarmandlari mahsulotlariga ayirboshlashgan. Buxoro
bozorida parcha, duxoba, har xil chitlar, ipak matolar, temir, tilla, kumush, mis,
cho’yan idishlar, qog’oz, igna, turli xil iplar yaxshi savdo qilingan. Buxoroda
yanvar oyidan may oyigacha savdo yaxshi bo’lgan. Bu davrda savdo yarmarkalari
tashkil qilingan. Bu savdo yarmarkalariga Eron, Afg’oniston, Hindiston, Xitoy,
Rossiya va amirlikning barcha viloyatlaridan savdogarlar tashrif buyurishgan. Bu
savdo mavsumida nihoyatda ko’p maxsulotlar ortgan savdo karvonlari Buxoroga
kelishgan.
Savdo karvonlari ular uchun mo’ljallangan maxsus karvonsaroylarda
to’xtashgan. XIX asrning boshida Buxoroda chet ellik savdogarlar uchun
mo’ljallangan 10 ta karvonsaroy bo’lgan. XIX asrning 40-yillariga kelib esa 24 ta
toshdan qurilgan va 14 yog’ochdan yasalgan, jami 38 ta karvon saroy mavjud
bo’lgan. Buxoro shaxrining bosh bozori Registonning markaziy maydonida joylashgan

bo’lgan. 35
Buxoro savdogarlari qo’shni davlatlar va xalqlar bilan savdo aloqalarini
rivojlantirishga katta e’tibor berganlar. Ko’chmanchi qozoqlar Buxoro amirligiga
cho’l mahsulotlari, ya’ni palaslar, namatlar va o’troq aholi uchun kerakli bo’lgan
muhim xom ashyo — jun va terini ko’plab keltirishgan.
Buxoro dehqonlari va xunarmandlari esa, o’z navbatida, qozoq dashtlariga
non, oziq-ovqat mahsulotlari, sabzovotlar, kiyim-kechaklar paxta matolari yetkazib
berishgan.
Buxoroda turkman gilamlari nihoyatda katta talabga ega bo’lgan. O’z
navbatida turkmanlar Buxorodan kiyim-kechak uchun kerak bo’lgan bo’z va
boshqa matolarni olib ketishgan.
Buxoro savdogarlari Balx va Badaxshonda ham katta savdo ishlarini olib
borishgan. Bu yerda buxoroliklar qozon, buxoro matolari, Rossiyadan keltirilgan
igna, oyna, qaychi va shu kabi boshqa maxsulotlarni olib kelishgan. U yerdan
Buxoroga kumush, oltinlar olib qaytishgan.
Buxoro savdo karvonlari Qobul va Hindistonga ham borib savdo-sotiq ishlarini
amalga oshirishgan. Hindistondan buxorolik savdogarlar qimmatbaho toshlar,
dori- darmonlar va Kashmir matolarini sotib olishgan. Hindistonlik savdogarlar
ham, o’z navbatida, Buxoroga tashrif buyurishgan va ko’plab xind matolarini olib
kelishgan.
Buxoro savdogarlari Xitoy, Sharqiy Turkiston bilan ham savdo aloqalarini
olib borishgan. Xitoy bilan savdo aloqalarini Qo’qon xonligi orqali olib borishgan.
Xitoyga paxta, qorakul teri, Buxoro xunarmandlarining turli xil mahsulotlari olib
borilgan. Xitoydan esa, eng avvalo, ko’p miqdorda ipak matolar va chinni
buyumlar olib kelingan.
Buxoro o’zining savdo aloqalarini olib borishda Rossiya bilan bo’lgan savdo
munosabatlarini rivojlantirishga katta e’tibor bergan.
Buxoro bilan Rossiya o’rtasidagi savdo alokdpari Orenburg orkali olib
borilgan. Orenburgda juda katta savdo markazi qurilgan bo’lib, u yerda doimiy
ravishda yarmarka tashkil kilib turilgan.

XVIII asrning 80—90- yillarida Buxoro bilan Rossiya o’rtasidagi savdo
aloqalari ancha tez rivojlandi. Bu davrda Buxorodan Rossiyaga ipak matolar, ipak
xom ashyosi, teri xom ashyosi, teri kiyimlar, paxta, ip, qorako’l kabi maxsulotlar
va oltin hamda kumush olib borilgan. Rossiyadan esa mix, oyna, igna, qand,
shakar olib kelishgan. Ayrim hollarda xonning iltimosiga binoan ma’lum miqdorda
temir olib kelingan. CHunki 1800 yilga kadar Rossiyadan Buxoroga temir sotish
man qilib qo’yilgan edi. 1801 yildan boshlab esa temir, chuyan, mis sotishga
ro’xsat berildi. XIX asrning birinchi yarmida Buxoroga ko’plab temir, mis,
chuyan, hatto oltin va kumush ham olib kelina boshlandi.
Bu esa Rossiya bilan Buxoro o’rtasidagi savdo aloqalarini yanada
rivojlantirishga katta imkon berdi. Ayniqsa, Markaziy Rossiya hududlari hamda
Sibir bilan savdo aloqalari juda yaxshi yo’lga qo’yilgan. Ushbu yunalishda Buxoro
savdogarlari qizg’in savdoni yo’lga qo’yishga muvaffaq bo’lishgan. Jumladan,
Buxorodan ushbu hududlarga paxta, ipak turli xil bo’yoqlar, quritilgan mevalar va
hatto ayrim tayyor maxsulotlarni ham olib borib sotishgan. Chor Rossiyasi
bosqiniga qadar paxta va paxtadan ishlangan tovarlar Buxoro savdosining asosini
tashkil etgan. Masalan, 1801 yili Buxoro savdogarlari tomonidan Rossiyaga olib
borilgan savdo molla-rining 75% ini paxta va undan ishlangan mollar tashkil etgan.
Buxoro savdogarlari 1801 yili Rossiyaning Orenburg shaxriga 718,9 ming rubl
qiymatidagi tovarni olib kelishgan bo’lsa, Orenburgdan Buxoroga 504,7 ming rubl
qiymatidagi tovar olib ketishgan. 1811 yilda esa ushbu ko’rsatkich Buxorodan
Orenburgga olib kelingan mollar qiymati 3.224 ming rublni, Orenburgdan Buxoroga
olib ketilgan mollar qiymati esa 1.792 ming.rublni tashkil etgan. O’z navbatida esa
Rossiya hududlaridan Buxoroga, asosan, zavod-fabrikalarda ishlab chiqilgan tayyor
maxsulotlar olib kelingan.
Ushbu ko’rsatkichlar to chor Rossiyasi bosqiniga qadar o’sib borganligi Rossiya
bilan Buxoro o’rtasida savdo aloqalari yaxshi yo’lga qo’yilganligini ko’rsatadi.
Buxoro amirligi iqtisodiy hayotining asosini qishloq xo’jaligi tashkil etgan.
Jumladan, amirlikda dehqonchiliq chorvachilik va tomorqa ishlovi qishloq
xo’jaligining muhim yo’nalishlari hisoblangan.

2.3Buxoro iqtisodiyotiga chor Rossiyasi kapitalining kirib kelishi
oqibatlari .
XIX asr o’rtalaridan boshlab Buxoro amirligining ishlab chikarish munosabatlarida
katta o’zgarishlar yuz berdi. Bu eng avvalo, O’rta Osiyo xonliklariga, jumladan,
Buxoro amirligiga nisbatan Rossiya va Angliya davlatlarining o’ta qiziqishining
kuchayishi tufayli sodir bo’ldi. Jumladan, XIX asr o’rtalaridan boshlab Angliya
kapitalistlari Buxoroga nisbatan o’z ta’sir doiralarini kuchaytirishga va Buxoro
bozoridan rus tovarlarini siqib chiqarish siyosatini ishlab chiqdi hamda uni amalga
tadbiq eta boshladi. Pirovard natijada ushbu siyosat O’rta Osiyo masalalari
bo’yicha Angliya-Rossiya o’rtasidagi raqobatni yuzaga keltirdi.
Shuni aloxida ta’kidlash joizki, XIX asr boshlarida boshlangan va uning 40—
50- yillaridan boshlab jiddiy ravishda kuchaygan O’rta Osiyoga, jumladan,
Buxoroga nisbatan Rossiya va Angliyaning qiziqishi, amirlik iqtisodiy hayotiga
ularning kirib kelishi, o’z navbatida, Buxoro amirligida ishlab chiqarish
munosabatlarining jadal sur’atlar bilan o’sishi va ishlab chiqarishning keskin
rivojlanishiga olib keldi. Eng muhimi, maxalliy xunarmandlar, savdogarlar,
umuman ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan barcha tarmoq egalari ishlab
chiqarishga nisbatan bo’lgan o’z munosabatlarini keskin ravishda tubdan
o’zgartirdilar.
P. P. Ivanovning ta’kidlashicha, xalqaro maydonda, jumladan, Rossiya
bozorlarida „O’rta Osiyo xom ashyosi va uning ba’zi bir mahsulotlariga talab
kuchaya boshladi. Bundan rag’batlangan mahalliy ishlab ―chiqarish tarmoqlari
imkoniyatlari boricha o’z jamoalarida ishlab chiqarish munosabatlarini qayta qurishga
harakat qildilar.
O’rta Osiyo xonliklarida, shu jumladan, Buxoro amirligida tovar ishlab
chiqarishning jonlanishi va chet mamlakatlar bilan savdo aloqalarining rivojlanishi
natijasida o’lkada xalqaro kapitalizm, birinchi navbatda, ingliz kapitalizmining
ta’siri tobora kuchli sezila boshladi. Buxoro amirligi va Xiva xonligida ta’sir
doirasi tobora kuchayib borgan Angliya vakillari rus tovarlarini bu hududlardan
siqib chiqarish harakatiga tushdilar. Inglizlar ta’sirida bo’lgan O’rta Osiyo

xukmdorlari esa, o’z navbatida, rus tovarlariga solinadigan bojni oshirib qo’ydilar.
XIX asr o’rtalariga kelib talabdan ortiqcha tovar ishlab chiqarilishi natijasida
turkistonlik savdogarlar chet mamlakatlar bilan savdo aloqalarini kuchaytirdilar.
Masalan, buxorolik savdogarlar Rossiyaga ko’proq paxta va ip-gazlama
mahsulotlarini olib borib, u yoqdan temir va mis keltira boshladilar. Ushbu
metallardan Buxoroda mehnat qurollari va ruzg’or buyumlari yasaldi, tangalar zarb
qilindi. Xonliklar hududlarida qimmatbaho metallar, birinchi navbatda, oltin va
kumush qazib olinsada, biroq u tobora oshib borayotgan talablarni qondira
olmasdi.
SHuning uchun ham qimmatbaho metallarning katta qismi Hindiston, Eron va
Xitoydan keltirilgan.
XIX asr boshidan boshlab paxtachilikni rivojlantirishga e’tibor ancha
kuchaytirilgan.
XIX asr o’rtalaridan boshlab Buxoro amirligi hududida aholining ko’payishi,
shaharlarning kengayishi, amirlik iqtisodining tubdan o’zgarishiga ta’sir
ko’rsatgan. Agar XVIII asr oxirlarida Buxoro amirligi hududida aholi soni 2 mln,
XIX asr o’rtalariga kelib 2,5 mln kishini tashkil etgan bulsa, XX asr boshiga kelib
uning yanada ko’payganligi to’g’risida Buxoro amiri Amir Sayyid Olimxon o’zining
Millatlar Ligasiga yozgan „Buxoro xalqining xasrati tarixi” nomli xatida „Buxoro
aholisi uch yar im million nafardan iborat. Uning maydoni 225 000 m 2
keladi,
ya’ni taxminan Italiya maydoni bilan teng‖ deb ma’lumot berganini yuqorida
ta’kidlab o’tgan edik.
Buxoro amirligi aholisining ko’payishi, shaharlarning kengayishi, o’z
navbatida, tovar-pul munosabatlarini ham rivojlantirdi. Aholining xunarmandchilik
mahsulotlariga bo’lgan talablarini oshib borishi va xom ashyo yetishtirish
imkoniyatlariga qarab tumanlar turli sohalarga ixtisoslasha boshladilar. Masalan,
Buxoro atroflarida ip-gazlama maxsulotlari, Samarkandda qog’oz, Toshkent va
Kattaqo’rg’onda poyafzal ishlab chiqarish, Hisorda metalldan turli xil ro’zg’or
buyumlari, taqinchoqlar yasash yaxshi yo’lga qo’yilgan edi.
XIX asrning 50—60 yillariga qadar amirlikdagi korxonalarning ishlab

chiqarishi nihoyatda sodda usulda bo’lganligiga qaramay, ular Rossiyadan kirib
kelayotgan tayyor sanoat mahsulotlariga nisbatan qisman bo’lsada qarshi tura
olgan.
XIX asrning 50-70 yillarida Chor Rossiyasi podsholigi bilan Buxoro amirligi
o’rtasida bir necha marta elchilar almashiuvi bo’lib o’tdi. Buning natijasida ikki
davlat o’rtasida mustaxkam diplomatik aloqalar bog’landi. Bu kabi elchi
almashinuvlari, Buxoro amirligi amalda Chor Rossiyasi podsholigiga qaram
bo’lsada, xuddi teng huquqli mamlakatlar o’rtasida bo’lganidek olib borildi.
Rusiyaga yuborilgan elchilarni Moskva va Peterburg shaxarlarida maxsus
tayyorgarliklar bilan kutib olishdi, o’z mavqelariga yarasha mulozamat
ko’rsatishdi. Elchilarga Chor Rossiyasi podsholigining tarixi, iqtisodiy va harbiy
qudratini namoyish etish maksadida bir necha bor sayohatlar uyushtirildi.
Shuningdek. ularning madaniy xordiq chiqarishlari uchun turfa tomoshalar va uyin
- kulgular tashqil etildi. Buxoro elchilari podsholikning katta amaldorlari,
savdogarlari va chet ellardan kelgan boshka elchilar bilan tanishtirildi. Bu esa o’z
navbatida Buxoro amirligi xukumati nomidan kelgan diplomatik vakillarning
boshqa davlatlardan (bu yerda Chor Rossiyasiga qaram bo’lgan mamlakatlardan
kelgan elchilar nazarda tutilmoqda) kelgan elchilar bilan o’zaro fikr almashish
imkoniyati paydo bo’ldi. Nasrullaxon hukmronlik qilgan yillar Turkiston
mintaqasida Rossiya-Angliya manfaatlari o’zaro to’qnashgan davr hisoblanadi.
Nasrullaxon tomonidan va uning davrida Buxoroda Qozi Hasanxo’ja,
Olimjonboy, Eshoni Pir, Mirzo Ubayd, Modorixon, Ismoilxo’ja (1829) Aliy
CHo’bin, Mirzo Abdulg’affor, Tojiddin madrasalari (1860) qurildi, Xalifa
Xudoydod me’moriy majmuasining qurilishi yakunlandi (1855). Bu paytda
tarixchi Muhammad Mirolim Buxoriy «Fathnomai sultoniy» («Sulton fath-
nomasi») asarini yozgan. Keyinchalik mashhur alloma bo’lib yetishgan yosh
Ahmad Donish Nasrullaxon nazariga tushib, saroyga xizmatga olingan.
Shuningdek, imperatorning o’zi Buxoro elchilariga alohida e’tibor qaratib,
xatto faylasuf Ahmad Donishga rus tili va madaniyatini o’rganishni taklif qildi.
Ahmad Donish ham imperatorga minnatdorchilik bildirgan holda, agar ko’proq

vaqti bo’lganida edi, qizg’in majlislar va tomoshalarga qatnashmay rus tilini
o’rgangan bo’lardim, deb javob beradi. Podsho Aleksandr II ga Ahmad
Donishning bunday dadil fikrlari juda maqbul keladi va buning uchun uni
taqdirlaydi ham.
Elchilarning qaytishida Rusiya podsholigi ham mezbonlarga xos sovg’a-
salomlar berib alohida mulozamat bilan ko’zatib qo’yishadi.
Muzaffarning hukmronlik davri Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklariga qarshi
harbiy harakatlari kuchaygan davrga to’g’ri keladi. Rossiya bilan bo’lgan
kelishmovchiliklarni tinch yo’l bilan bartaraf etishdan umidini uzmay, u
Najmiddinxo’ja boshliq elchilarni Peterburgga jo’natdi (1865 y. iyulь). Biroq,
ko’zlangan maqsadga erishilmay, ikki o’rtada harbiy harakatlar boshlandi.
Muzaffar qo’shini bilan general Romanovskiy boshchiligidagi Rossiya qarbiy
kuchlari o’rtasidagi dastlabki to’qnashuv Jizzax bilanO’ratepa o’rtasidagi Erjar
(Maydayulg’un)da bo’lib, unda Buxoro qo’shini mag’lubiyatga uchragan
(1866.8.05). Muzaffar mufti Muhammad Porso boshchiligidagi elchilarni
Afg’oniston va Hindiston orqali yordam so’rab Istanbulga yuborsa ham, rad
javobini olgan.. 1868 y. 2—3 iyunda Zirabuloq jangida mag’lubiyatga uchragach,
1868 y. 23 iyunda Samarqandda imzolangan Rossiya—Buxoro sulh shartnomasiga
ko’ra, Buxoro amirligi Rossiyaga tobe bo’lib qolgan. O’g’li va valiahd Abdulmalik
(Katta tura) Rossiya bosqini va otasi hukmronligiga qarshi SHaxrisabz va Kitobda
qo’zg’olon ko’targanda Muzaffar rus qo’shinlari yordamida uni bostirgan (1870).
Muzaffar davrida Buxoro amirligining Rossiyaga qaramligi kuchayishi bilan bir
qatorda shialarning ta’siri ham ortgan 44
. Buxorodagi Eshon Imlo mozorida dafn
etilgan.
Bundan tashqari bu kabi tanishuvlar Buxoro amirligining boshqa qo’shni
davlatlar bilan ham iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarining
mustahkamlanishiga sabab bo’ldi, desak mubolaga bo’lmaydi. Masalan. 1873-
1874 yillarda Abdulqodirbek dodxox boshchiligida Buxoro amirligidan junatilgan
elchilar imperator Aleksandr II qizining tuyi munosabati bilan boshqa
mamlakatlardan taklif etilgan elchilar bilan ham tanishishdi va yaqin muloqatda

bo’lishdi.
Olimxon davrida Buxoro amirligining Rossiyaga qaramligi yanada kuchaydi.
Taraqqiyparvar kuchlar, shuningdek, Yosh buxoroliklar qattiq ta’qib qilindi.
Birinchi jahon urushi davrida Rossiya imperatori Nikolay II uni general- leytenant
harbiy unvoni bilan taqdirlagan va o’zining general-ad’yutanti qilib
tayinlagan (1915 y. dek.). Chunki, u Rossiyaga katta miqdorda pul bilan yordam
bergan edi. Buxoroda 1917 p. aprelь namoyishi, xususan, Kolesov voqeasi (1918 y.
mart)dan keyin u amirlik hududida 3000 kishini jadidlikda ayblab, nohaq qatl
qildirgan.
1920 y. avg.da Buxoro bosqini natijasida amirlik tuzumi ag’darib tashlandi.
Sentyabr oyining o’rtalarida Olimxon Sharqiy Buxoroga borib, Buxoro xalqining
bosqinchi qizil armiyaga qarshi olib borgan mustaqillik kurashiga rahbarlik
qilishga urindi. Olimxon Hisor viloyatini o’ziga qarorgoh qilib, 6 oy davomida
qizil askarlarga qarshi kurashgan. Hisorda yangi hukumat tashkil qilib,
buxoroliklarning qizil askarlarga qarshi olib borayotgan jang harakatlarini
muvofiklashtirishga intilgan.
Buxoro xukumati elchilarining Chor Rossiyasi podsholigi bilan iqtisodiy
aloqalarni mustaxkamlashi natijasida O’rta Osiyoga rus kapitalining kirib kelishi
yanada jadallashadi. Bu esa o’z navbatida qoloq feodal mamlakatda ham ilgor
burjua munosabatlarining kengayishi va rivojlanishiga sabab bo’ladi.
Buxoro amirligi xukumati nomidan Russiyaga elchi qilib yuborildi. Mazkur
elchilik safarlaridan boshqa Buxoro amiri bundan avval ham, keyin ham ko’plab
amaldorlar, boy savdogarlar va olimlarni Russiya, Hindiston, Eron va Afg’oniston
davlatlariga elchi qilib yuborgan. Har bir elchilik missiyasi oldiga alohida - alohida
vazifalar ham belgilab berilgan. Biz yuqorida ta’kidlab o’tgan Ahmad Donishning
1856. 1869, 1873-1874 yillardagi Russiyaga uyushtirilgan elchilik safarining
oldiga ham muxim vazifalar quyilgan edi. Mazkur vazifalar qo’yidagilardir:
 Chor Rossiyasi podsholigi bilan Buxoro amirligi o’rtasida mustahkam
dustlik aloqasini bog’lash. Davlatlar o’rtasidagi mavjud iqtisodiy aloqalar, savdo -
sotik, tijorat munosabatlarini yanada rivojlantirish. Podsholik va amirlik o’rtasida

madaniy aloqalarni rivojlantirish.
 Chor Rossiyasi podsholigining iqtisodiy qudratini, ishlab chikarish
korxonalari ularning faoliyatini o’rganish. Podsholikning xarbiy qudratini
askarlarning texnik saloxiyatini o’rganish va buni amirlikning nizomsiz
askarlariga o’rgatish.
 Podsholikdagi ta’lim tizimining asoslarini aniqlash va maktablar
faoliyatini o’rganish.
 Buxoro amirligiga Chor Rossiyasi podsholigining elchilarini taklif
etish.
 Imperator Aleksandr II qizining tuyi munosabati bilan Buxoro amiri
Amir Muzaffarning tuy salomi va sovg’alarini imperatorga yetkazish va boshqalar
shular jumlasidandir.
Mana shu tariqa rus hukumati Buxoro iqtisodiyotining eng katta belgisi va
eng muhim ko’rsatkichi hisoblangan hamda davlatning oliy belgilaridan biri bo’lgan
— pul masalasiga ham o’z ta’sirini o’tkazishga va uni Buxoro iqtisodiy hayotidan
umuman olib tashlashga muvaffaq bo’ldi. Natijada, Buxoroda rus hukumatining qattiq
tazyiqi va siquvi ostida pul islohoti amalga oshirildi. Bir necha yuz yillar davomida
muomalada bo’lgan Buxoro tangasi muomaladan olib tashlandi. Buxoro pul tizimi
amalda yo’q qilindi. Buxoroda pul islohoti rasman amalga oshirilgandan so’ng, juda
katta miqdorda rus kredit pullari, rus tilla va kumush tangalari olib kelindi va
Buxoro ichki bozorlarida muomalaga kiritildi.
Rus burjuaziyasi va rus savdogarlari, eng avvalo, rus hukumati manfaatlarini
hisobga olib, juda qattiq tazyiq va siquvlar asosida chor Rossiyasi tomonidan
Buxoro amirligida o’tkazilgan pul islohoti to’la ma’noda mustamlaka mohiyati va
mazmuniga ega edi. Ushbu islohotni amalga oshirishdan ko’zlangan eng katta maqsad
— bu Buxoro iqtisodiyotini, uning ichki bozorlarini, amirlikning barcha iqtisodiy tizimini
to’la o’z izmiga tushirib olish va uni o’z xohishi asosida idora qilishni yo’lga
qo’yishdan va shu bilan birga, Buxoro bozorlarida rus sanoati mollari va rus
burjuaziyasi gegemonligini
yanada mustahkamlashdan iborat edi. Buxoroda pul isloxotining o’tkazilishi

amirlikni Rossiyaga nisbatan iqtisodiy qaram qilish g’oyasining amalda joriy
etilishi namunasi hisoblanadi. Ushbu yo’l orqali Rossiya Buxoro amirligi
mustaqilligiga juda katta siyosiy va huquqiy zarba berishga muvaffaq bo’ldi.
Chor Rossiyasi xukumati O’rta Osiyo xonliklarining katta hududlarini bosib
olgach, u yerlarda o’z hukmronligini to’la o’rnatib, XIX asrning so’nggi
choragidan boshlab o’z mavqeini yanada mustahkamlashga katta e’tibor qarata
boshladi.
Aynan mana shu borada olib borilgan ishlar jumlasiga chor Rossiyasining
O’rta Osiyoda temir yo’llar kurish siyosati ham katta urin tutadi. O’rta Osiyo
xududlarida rus hukumati tomonidan temir yo’llar qurish siyosati uning Turkiston
o’lkasida o’z mavqeini mustahkamlash borasida olib borgan ishlari ichida eng
muhimlaridan biri edi.
Turkiston o’lkasida temir yo’llar qurish masalasi eng avvalo siyosiy, harbiy-
strategik va iqtisodiy masalalar yechimi nuqtai nazaridan kun tartibiga olib
chiqilgan edi.
Chor Rossiyasi hukumati turli xil yo’llar bilan Turkiston o’lkasi, Buxoro
amirligi va Xiva xonligi aholisi ustidan o’rnatilgan o’z hukmronligini yanada
kuchaytirish bilan bir qatorda, Sharqda o’z mavqeini mustahkamlashdan o’ta
manfaatdor bo’lganligi sababli ham, barcha vositalar bilan inglizlarning O’rta
Osiyoga suqilib kirishining oldini olishga harakat qila boshladi.
Bizga ma’lumki, Qo’qon xonligining to’la chor Rossiyasiga qo’shib olinishi,
Buxoro va Xiva xonliklarini qisman bo’ysundirilishi ingliz-rus aloqalarining, ayniqsa,
Yaqin Sharq masalasi bo’yicha raqobatni yanada keskinlashuviga olib keldi.
Ushbu kelishmovchilik hatto Angliya bilan Rossiya o’rtasida o’zaro
shartnoma imzolangandan so’ng ham to’xtamadi.

XULOSA .Tarixiy tadqiqotlarda
keltirilishicha, mang’itlar yirik turkiy urug’lardan biri
bo’lib, ular dastlab XII-XIII asrlarda Dashti Qipchoq, Idil (Volga) va Yoyiq
daryolari oralig’ida yashagan. XIV asrning oxirida Oltin O’rda davlatidan ajralib
chiqib, alohida Mang’it O’rdani tashkil qilganlar.
Ashtarxoniylar sulolasi o’rniga kelgan Muhammad Raximning taxtga rasman
o’tirishi (1756 y. 16 dek.) dan boshlangan. Muhammad Rahimxon Qarshi tomonda
yashagan ―Oy eli to’q mang’it urug’ining vakili bo’lib, ekin yerlari, mulk,
‖
chorva mollari va katta sarmoyaga hamda o’z qabilasi va qo’shni qabilalar
o’rtasida e’tibor va nufuzga ega edi. O’z kelib chiqish rishtalari jihatidan ba’zi
mang’itlar ashtarxoniylar, temuriylar va chingiziylarga bog’lanadi. Muxammad
Raximxon o’zbek (turk) xalqidan bo’lib, chingiziylarga aslo bog’lanmaydi 12
.
Mang’itlar qavmining to’q mang’it urug’iga mansub bo’lgan sulolasi vakillari
Buxoro amirligida katta imtiyozlarga ega bo’lib bordilar.
Buxoro amirligi monarxiya boshqaruv tizimiga asoslangan bo’lib, davlat
boshida amir turgan, viloyatlarni beklar va amlokdorlar boshqargan va ular o’z
navbatida amirga buysungan. Mamlakatda davlat boshqaruvi to’laligicha shariat
qonunlari asosiga qurilgan edi. Davlat boshqaruvi idoralari markaziy va maxalliy
tizimlardan tashqil topgan. Mahalliy boshqaruvda viloyatlarni amir tomonidan
tayinlangan beklar boshqargan, bekliklar o’z o’rnida amlokliklarga bo’lingan.
amlokliklar o’z tarkibiga bir necha qishloqlarni qamrab olgan. Amlokdorlar bek
tomonidan tayinlangan. qishloqlarni esa qishloq oqsoqollari boshqargan.
XVIII asr oxirida Buxoro amirligi xududiga Zarafshon hamda Qashqadaryo
vohalaridagi mulklar kirgan bo’lsa, XIX asr boshlariga kelib, amirlik tarkibiga bu
xududlardan tashqari Surxon vohasi, Xisor, Xo’jand, O’ratepa, Panjikent hamda
Zarafshon daryosining yuqori oqimi va janubiy Turkmanistonning katta qismi ham
kirgan. Bularning bari XIX-XX asr boshlarida Buxoro amirligi boshqaruv tizimida
o’zgarishlar bo’lib turishiga sabab bo’lgan. So’nggi ma’lumotlarga ko’ra, XIX
12
Рахматов М. Манғитлар уруғи тарихидан.// Ўзбекистон тарихи е
qш тадқиқотчилар нигоҳида. Т.:
―O’zbekiston .2010.
‖ 29-30 -бет.

asr o’rtalarida Buxoro amirligi tasarrufida 44 ta beklik bo’lganligi e’tirof etiladi.
Yuqoridagi ma’lumotlar Buxoro amirligidagi bekliklar soni va ma’muriy
bo’linishida o’zgarishlar bo’lib to’rganligini ko’rsatadi, bu avvalambor
mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy voqealar, o’zgarishlar bilan bog’liq
bo’lgan degan xulosaga kelish mumkin. Ba’zi kichikroq bekliklarning iqtisodiy
jihatdan baquvvatroq bekliklar tasarrufiga o’tganligini ko’zatish mumkin (masalan:
Yurchi bekligi Denov bekligi tarkibiga, Sarijuy bekligining bir qismi Denov, bir
qismi esa Xisor bekligi tarkibiga qo’shib yuborilgan).
Chor Rossiyasi hukumati turli xil yo’llar bilan Turkiston o’lkasi, Buxoro
amirligi va Xiva xonligi aholisi ustidan o’rnatilgan o’z xukmronligini yanada
kuchaytirish bilan bir qatorda, SHarqda o’z mavqeini mustahkamlashdan o’ta
manfaatdor bo’lganligi sababli ham, barcha vositalar bilan inglizlarning O’rta
Osiyoga suqilib kirishining oldini olishga harakat qila boshladi.
Bizga ma’lumki, Qo’qon xonligining to’la chor Rossiyasiga qo’shib olinishi,
Buxoro va Xiva xonliklarini qisman bo’ysundirilishi ingliz-rus aloqalarining,
ayniqsa, Yaqin SHarq masalasi bo’yicha raqobatni yanada keskinlashuviga olib
keldi. Ushbu kelishmovchilik hatto Angliya bilan Rossiya o’rtasida o’zaro shartnoma
imzolangandan so’ng ham to’xtamadi.
Shunday qilib. Amir Muzaffar davrida Buxoro amirligi Rossiya tomonidan
istilo etildi. Amir Abdulaxad va Amir Olimxon hukmronligi vaqtida Buxoroda rus
podsho hukumatining mavqei mustahkamlandi. Buxoro bosqinidan keyin tuzilgan
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tashkil topgach, Mang’itlar sulolasi tugatildi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLA R1. Каримов И.А. ―Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир .-
‖ Т.: ―Ўзбекистон . ‖
1995.
2. Каримов И.А. ―Тарихий хотрасиз келажак йўқ .-
‖ Т.: ―Шарқ ‖ 1998.
3. Каримов И.А.Ўзбекистон мустақиллика эришиш остонасида. Т.:
Ўзбекистон. 2011.
4. Каримов И.А. Истиқлол йўли: муаммолар ва режалар. 1 том. –Т.:
Ўзбекистон.1993.
5. Каримов И.А. Элни Ватан манфаати бирлаштиради. 1 том
6. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, си
еqсат, мафкура.-
Т.:Ўзбекистон, 1996.
7. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққи
еqт йўли. Т.:
Ўзбекистон..2007.
8. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi’ Asosiy qonun. Toshkent
―O’zbekiston
‖ 2012-yil.
9. O’zbekiston Respublikasi ―Ta’lim to’g’risidagi qonuni. Toshkent
―O’zbekiston
‖ 1997-yil.
10. O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash miliy dasturi. Toshkent
―O’zbekiston
‖ 1997-yil.
11. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ―Akademik litseylar va
kasb hunar kollejlarini tashkil etish va ularning faoliyatini boshqarish to’g’risida
‖
1998-yil, 24-fevralda qabul qilgan qarori.
Enternet ma’lumotlari.
www.ziyo.uz
www.kitob.uz
www.tdpu.uz
www.gov.uz

Buxoro amirligi davrida ijtimoiy iqtisodiy va ma'daniy hayot.

Купить