Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 489.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Июнь 2023
Расширение doc
Раздел Дипломные работы
Предмет История

Продавец

Behruz Temirov

Дата регистрации 11 Май 2023

43 Продаж

Buxoro amirligida davlat tuzumi

Купить
                   
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI   OLIY  VA  O’RTA  MAXSUS  
TA’LIM    VAZIRLIGI
QARSHI  DAVLAT  UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI  
  “5120300  Tarix  (m amlakatlar va mintaqalar  bo’yicha ) ”   ta’lim
yo’nalishi  bo’yicha bakalavr  darajasini olish  uchun   
“ Buxoro amirligida davlat tuzumi ”  mavzusida  yozgan   
          
                                                            
Qarshi 
1  MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………………….3
I - bob. Buxoro amirligi tashkil topishining ijtimoiy-   siyosiy va huquqiy    asoslari
I.1. Buxoro amirligi tashkil topishi davridagi ijtimoiy - siyosiy shart- sharoitlar..........6
I.2. Amirlikning shakllanishida siyosiy-huquqiy va g‘oyaviy omillarning 
ahamiyati………………………………………………………………………….….14
II-bob. Buxoro amirligining davlat tuzumi
II.1. Amirlikda markaziy va mahalliy boshqaruv ............................................ ………26
II.2. Buxoro amirligining tashqi siyosati va diplomatiyasi ......................................... 40
III-bob. Buxoro amirligi huquqiy tizimi
III.1.  Buxoro amirligi huquqiy tizimining o`ziga xos xususiyatlari . . . ………………53
III.2. Amirlik huquq tizimining asosiy sohalari (soliq, jinoyat huquqi, savdo huquqi, 
oila-nikoh, meros huquqi va boshqalar) ................................................ ……………..60
Xulosa ……………………………………………………………………………..74
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………………..78
Ilovalar…………………………………………………………………………….81
2 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.     Mustaqillik   yillarida   jamiyatimiz   hayotining
barcha   sohalarida   bo`lganidek,   ijtimoiy-siyosiy   va   ma’naviy   yo`nalishlarda   ham
milliy   o`zligimizni   anglash,   davlatchiligimiz   tarixining   noma’lum   saxifalarini
qaytadan   o`rganish,   asossiz   ravishda   unutilgan   davlat   arboblarimiz   hamda
mutafakkirlarimizning   boy   ilmiy-   ijodiy   merosini   yoritish   bilan   bog`liq
izlanishlarga   keng   yo`l   ochildi.   Ta’kidlash   joizki,   o`zbek   xalqining   tarixiy-
madaniy   merosida   davlat   va   huquq   masalalariga   bag`ishlangan   asarlar   salmoqli
o`rinni   egallaydi.   Ushbu   merosni   o`rganish,   ilmiy   tahlil   qilish   bugungi   kunning
dolzarb   vazifalaridan   biridir.   Bu   masalada   Prezident   I.A.Karimov   shunday   deb
ta’kidlaydi: “Bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq
qo`lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa,
tibbiyot,   matematika,   fizika,   kimyo,   astronomiya,   me’morchilik,   dehqonchilikka
oid o`n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Ota-
bobolarimizning   asrlar   davomida   to`plangan   xayotiy   tajribalari,   diniy,   axloqiy,
ilmiy qarashlarini o`zida mujassam etgan bu nodir qo`lyozmalarni jiddiy o`rganish
davri keldi .
Darhaqiqat,   bugungi   kunga   kelib,   o`zbek   milliy   davlatchiligi,   davlat   va
huquq tarixini ilmiy-nazariy va amaliy jixatdan tadqiq etish huquqshunoslik fanlari
oldida   turgan   dolzarb   vazifalardan   biriga   aylanmoqda.   Respublikamiz   Prezidenti
I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda: “O`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi.
Isbottalab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko`tarilishi zarur” .
Binobarin,   bugungi   kunda   o`zbek   milliy   davlatchiligi   tarixini   ilmiy   jixatdan
o`rganish   va   bu   borada   yaxlit   konsepsiya   yaratish   masalasi   davlatimiz   raxbari
tomonidan ustuvor vazifa, anikrog`i davlat siyosati darajasiga ko`tarilishini e’tirof
etish joiz.
O`zbekiston   davlatchiligi   boy   tarixga   ega   bo`lib,   uning   uzoq   davrlar
davomida   tarkib   topgan   nazariy-huquqiy   tajribalarini   zamonaviy,   demokratik,
huquqiy   qadriyatlar   bilan   uyg`unlashtirish   va   jamiyatimiz   turmushida   ulardan
yanada   kengroq   va   samaraliroq   foydalanish   xozirgi   kunda   dolzarb   vazifalardan
3 biridir.   Shu   bois,   xalqimizning   boy   ilmiy-   ma’naviy   merosini,   xususan   milliy
davlatchiligimiz tarixida o`ziga  xos  davr  xisoblangan.  Buxoro  amirligi   davlati  va
huquqi tarixini hamda ushbu davrda muxim o`rin tutgan yirik davlat arboblari va
mutafakkirlarning   siyosiy-huquqiy   qarashlarini   milliy   istiqlol   mafkurasi
talablaridan   kelib   chiqqan   xolda   o`rganishga,   xozirgi   kunda   siyosiy-huquqiy
ta’limotlar   tarixi   xamda   davlat   va   huquq   tarixi   fanlari   oldida   turgan   eng   muxim
masalalaridan biri sifatida qaralmoqda.
Ushbu   tadqiqot   mavzusining   dolzarbligi   bizning   fikrimizcha,   yana
quyidagilar bilan izoxlanadi:
birinchidan,   milliy   davlatchiligimiz   taraqqiyoti   jarayonida   xalqimiz
tomonidan   yaratilgan   siyosiy-huquqiy   qadriyatlarni   xar   tomonlama   chuqur
o`rganish   va   unga   xolisona   baxo   berish   yangi   siyosiy-huquqiy   tamoyillarning
takomillashishi va mustaxkamlanishida muhim ahamiyatga ega;
ikkinchidan,   fuqarolarni,   ayniqsa   yosh   avlodni   yuksak   axloqiy-   huquqiy
qadriyatlar  ruxida  tarbiyalash  va  bunda   milliy  davlatchiligimizning  rivojlanishida
o`zining ulkan xissasini qo`shgan mutafakkirlar hamda davlatchilik soxasidagi boy
tajribaga   tayanish,   shu   asosda   yoshlarning   milliy   o`zligi   va   g`ururini   o`stirish   va
mustaxkamlash dolzarb vazifalardan biridir;
uchinchidan,   mamlakatimizda   huquqiy   demokratik   davlat   ko`rish   va
fuqarolik   jamiyatini   shakllantirish   jarayonida   Buxoro   amirligida   jamiyat   hayotini
tashkil etishdagi ijtimoiy-siyosiy tajriba, ayniqsa, bugungi kun uchun ham dolzarb
bo`lgan   diniy   bag`rikenglik,   millatlararo   totuvlik,   bunyodkorlik   ishlarini   tashkil
etish   borasidagi   amaliyotini   muayyan   darajada   tadbiq   etish   respublikamiz
taraqqiyotida muxim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Bitiruv   malakaviy   ishining   maqsad   va   vazifalari .   Buxoro   amirligining
tashkil   topishi,   davlatchiligi   rivojlanishi   bosqichlarida   muxim   o`rin   tutadigan
ijtimoiy-   siyosiy   shart-sharoitlar,   siyosiy-huquqiy   va   g`oyaviy   omillarni   aniqlash
xamda   ularning   siyosiy-huquqiy   ta’limotlarning   rivojida   tutgan   o`rnini   asoslash
xamda davlat boshqaruvi, tashqi siyosati, sud va huquqiy tizimini o`ziga xosligini
muntazam bir tizim sifatida to`liq va yakunlangan tarzda tadqiq etishdan iborat.
4 Bitiruv   malakaviy   ishining   maqsadidan   kelib   chiqqan   holda,   quyidagi
vazifalar belgilandi:
- Buxoro   amirligi   tashkil   topishi   davridagi   ijtimoiy-siyosiy   shart-
sharoitlarni tahlil etish;
- Buxoro   amirligi   davlatchiligining   shakllanishi   va   rivojlanishiga   ta’sir
ko`rsatgan   siyosiy-huquqiy   va   g`oyaviy   omillarni   aniqlash   xamda   ularning   bu
jarayondagi ahamiyatini ko`rsatib berish;
- amirlik   markaziy   va   mahalliy   boshqaruvini   xamda   ular   o`rtasidagi
munosabatlarning huquqiy asoslarini o`rganish va taxlil etish;
- amirlikning tashqi siyosati va diplomatiyasi masalalarini tadqiq etish;
- sud   tizimi   va   jarayonini   tadqiq   etish,   sud   hokimiyatining   boshqa   idoralar
bilan munosabatlarini taxlil qilish va bugungi kundagi amaliy ahamiyatini tarixiy-
huquqiy jixatdan asoslab berish;
- huquq manbalarini tadqiq etish, xususan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga
solishda islom  huquqi normalarini qo`llanilishi  bilan bog`liq masalalarni  nazariy-
huquqiy jixatdan o`rganish;
- milliy   davlatchiligimizni   shakllantirish   borasida   Buxoro   amirligi
davlatchiligining   huquqiy   tajribasidan   foydalanish   yuzasidan   muayyan   taklif   va
tavsiyalar ishlab chiqish.  
Bitiruv   malakaviy   ish ning   yangiligi   va   ahamiyati     Buxoro   amirligida
davlat   tuzumini   mavjud   manba   va   adabiyotlar   yordamida   bitiruv   malakaviy   ish
darajasida tahlili  qilindi  .
Bitiruv   malakaviy   ishing   natijalaridan   O'zbekiston   tarixi,   O'zbek
davlatchiligi   tarixi,   Manbashunoslik   darslarida   ma'ruzalar   tayyorlashda,   seminar
mashg'ulotlarini   o'tkazishda,   mustaqil   ta'limga   tayyorgalik   ishlarida   foydalanish
mumkin.
Bitiruv   malakaviy   ishi ning   tuzilishi   va   hajmi.   Bitiruv   malakaviy   ishi
kirish,   oltita   paragrafni   o`z   ichiga   olgan   uchta   bob,   xulosa   va   foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, uning hajmi        betni tashkil qiladi.
5 I-bob. BUXORO AMIRLIGI TASHKIL TOPISHINING IJTIMOIY-
SIYOSIY VA HUQUQIY  ASOSLARI
I.1. Buxoro amirligi tashkil topishi davridagi ijtimoiy-siyosiy shart-
sharoitlar
Jamiyat   xayotining   barcha   soxalarida   bo`lga nidek,   ijtimoiy-siyosiy   va
ma’naviy   yo`nalishlarda   xam   milliy   o`zligimizni   anglash,   davlatchiligimiz
tarixining   noma’lum   saxifalarini   qaytadan   o`rganish,   asossiz   ravishda   unutilgan
davlat   arboblarimiz   hamda   mutafakkirlarimizning   boy   ilmiy-   ijodiy   xayotini
yoritish   bilan   bog`liq   izlanishlarga   xam   keng   yo`l   ochildi.   Shu   jixatdan   olganda,
milliy davlatchiligimiz silsilasida  aloxida o`rin tutadigan Buxoro amirligi  davrini
xolisona  va  obyektiv  tarzda  o`rganish  borasida   xam   muayyan  tadqiqotlar  amalga
oshirilmoqda 1
.
Tarixiy taraqqiyotning muayyan bosqichida hokimiyat tepasiga obyektiv va
subyektiv   shart-sharoitlar   natijasida   turli   kuchlarning   kelishi,   o`z   navbatida,
jamiyat xayotida keskin o`zgarishlarni ro`y berishiga xamda muayyan isloxotlarni
amalga   oshishiga   olib   keladi.   Binobarin,   Buxoro   davlatida   ham   hokimiyatning
ashtarxoniylar   sulolasidan   mang`itlar   vakillari   qo`liga   o`tishi   ma’lum   bir
omillarning  ta’siri   ostida  ro`y bergan.  Buxoro davlatchiligi   tarixida  sodir  bo`lgan
ushbu   jarayonlarning   mazmun   va   moxiyatini   o`rganishda   ilmiy   jamoatchilik
o`rtasida turli xil yondashuvlar ilgari suriladi.
Tarixiy manbalardan ma’lumki, ashtarxoniylar sulolasi hukm surgan davrda,
ayniqsa,   uning   oxirgi   vakillaridan   biri   Abulfayzxon   hukmronligi   yillarida   (1711-
1747) davlatda o`zboshimchalik, boshboshdoqlik, o`zbek qabila-urug`lari o`rtasida
hokimiyat uchun kurash, ayrim xududlarning mustaqillikka bo`lgan intilishlarining
1 Q arang:   Azizx o` jayev   A.A.   Davlatchilik   va   ma’naviyat.   -   Toshkent:   Shar q ,   1997.   -   112   b;   Ziyo   Ziyo   A.   O` zbek   davlatchiligi   tarixi:   (eng
q adimgi davrdan Rossiya bos q iniga   q adar). - Toshkent: Shar q , 2001. - 386 b; Mu q imov Z.Y.   O` zbekiston davlati va xukuki tarixi. - Toshkent:
Adolat,   2004.   -   280   b;   O` zbekiston   milliy   davlatchilik   nazariyasining   xu q u q iy   asoslari.   Ikkinchi   kitob   /   M.M.Fayziyev,   Z.Mu q imov,
X.T.Odil q oriyev   va   bosh q ;   Bosh   muxarrir   R.R o `ziyev.   -   Toshkent:   Falsafa   va   xu q u q   instituti,   2005.   -   152   b;   Saidov   A.X.,   Tosh q ulov   J.
O `zbekiston   davlati  va   xu q u q i  tarixi.  -  Toshkent:  IIV  Akademiyasi,  1995. -   232 b;  Tosh q ulov  J.   O `zbekiston   xal q lari  siyosiy-xu q u q iy  fikrlari
tarixidan. - Toshkent: Uzbekiston, 1996. - 128 b; Uzbekiston tarixi: davlat va jamiyat tarakkiyoti / Sagdullayev A., Aminov B., Mavlonov U.,
Nor q ulov N. - Toshkent: Akademiya, 2000. - 271 b; Xamidova M. A.  O `zbekiston davlati va xu q u q i tarixi. - Toshkent: TDYUI, 2004. - 192 b;
Muxitdinova F.A., Sharipov R.X.  O `zbekiston xal q lari siyosiy-xu q u q iy ta’limotlari tarixi. - Toshkent: TDYUI, 2004. - 295 b; Sharipov R. Jadid
adabiyotida yangilanish, isloxot va mustakillik uchun kurash. -Toshkent: TDYUI, 2005. - 188 b; Ergasheva M.Z. Abdurauf Fitratning siyosiy va
xu q u q iy   q arashlari:   Yurid.  fanlari  nomzodi...  diss.   avtoref.  -   Toshkent:   TDYUI,  2002.  -  23  b;   Лунёв   Ю.Ф.  Государство  и  право  узбекских
ханств   с   XVI   по   XIX   века.   -   М.:   Аст,   2004.   -   216   с;   Mannonov   B.   Buxoroda   isloxot   loyixasi   (1918   yil):   Yosh   buxoroliklar   qo `mitasi
tayyorlagan.   -   Toshkent:   O `z.R.   FAAK,  2005.   -   56  b;   5.8.Эргашев   Б.Х.   Из   истории   становления   и   развития   общественно-политических
идей джадидизма: Дисс. д-ра филос. наук. - Бухара: 1993. - 316 с., va bosh q .
6 kuchayishi bilan bog`liq xolatlar Buxoro davlatini xam ichki xam tashqi siyosatda
to`la tanazzul yoqasiga olib kelgan edi 2
. Jamiyat xayotida bunday muammolarning
yuzaga   kelishiga   asosiy   sabablardan   biri   -   ashtarxoniylar   sulolasining   so`nggi
vakili   Abulfayzxonning   davlatni   boshqarishdagi   rolining   pasayganligi   va   uning
yetarli boshqaruv qobiliyatiga ega emasligida edi.
Sharqshunos   Anke   fon   Kyugelgen   ma’lumotlariga   e’tibor   qaratadigan
bo`lsak,   ashtarxoniylarning   so`nggi   vakillari   davlatni   boshqarish,   uni
mustaxkamlash   va   davlatning   ichki   xamda   tashqi   xavfsizligi   masalalariga   jiddiy
e’tibor   qaratmaganlar 3
.   Buning   oqibatida   joylardagi   ichki   siyosiy   nizolarni   xal
etish   va   Eron   davlati   tomonidan   bo`lgan   tashqi   xavf   oldida   mamlakat   ojiz   bo`lib
qolgan edi.
Shu   bilan   birga,   obyektiv   sabablar   bilan   bir   qatorda,   bizning   fikrimizcha,
mamlakatda bunday xavfli vaziyatning yuzaga kelishiga quyidagi uchta subyektiv
omil va voqealar xam muayyan darajada o`zining ta’sirini o`tkazgan:
Birinchidan,   xonlikning   muhim   xududiy   markazlaridan   biri   xisoblangan
xamda   mamlakatning   asosiy   iqtisodiy,   ma’rifiy   va   xarbiy   resurslari   joylashgan
Samarqand   bekligini   xonning   asosiy   raqiblaridan   biri   bo`lgan   Rajab   Sulton
boshqaruviga o`tishi 4
;
Ikkinchidan,   nomusulmon   bo`lgan   juyetorlar   quvg`inidan   qochgan   qozoq
ulamolariga   nisbatan   xon   hokimiyati   tomonidan   yetarli   e’tibor   bo`lmaganligi   va
buning   oqibatida   musulmonlar   o`rtasida   katta   obro`ga   ega   bo`lgan   ushbu
ulamolarning   yetti   yil   davomida   sarson-sargardonchilikda   bo`lishlari   aholining
xonga bo`lgan hurmat e’tiborini yo`qolishiga olib kelgan;
Uchinchidan, xonning bevosita yo`l qo`yib berishi natijasida Ibodullo xitoy
va   uning   tarafdorlari   tomonidan   muqaddas   qadamjo   xisoblanadigan   Xo`ja
Baxovuddin   xonaqosining   vayron   etilishi   aholining   kuchli   noroziligini   kelib
chiqishiga sabab bo`lgan 5
.
2 Qarang :  Norqulov   N ,,  Jo ` rayev   U .  O ` zbekiston   tarixi  ( XVI  -  XIX   asrning   birinchi   yarmi ). -  Toshkent :  Sharq , 2002. -  B .77-79;  Sagdullayev   A .,
Mavlonov   U .  O ` zbekistonda   davlat   boshqaruvi   tarixi . ( qadimgi   davrlardan   XIX   asrning   o ` rtalariga   qadar ).   -   Toshkent :   Akademiya ,
2006. -  B .112;  O ` zbekiston   davlatchiligi   tarixi   ocherklari  /  Mas ’ ul   muxarrirlar :  D . A .  Alimova ,  E . V . Rtveladze . -  Toshkent :  Sharq , 2001. -  B .107.
3 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII - XIX вв.) - Алматы:
Дайк-Пресс, 2004. - С.231.
4 Qarang: Norqulov N., Jo`rayev U. O`zbekiston tarixi (XVI - XIX asrning birinchi yarmi). - Toshkent: Sharq, 2002. -B. 78.
5 Мирза   Абдал   Азим   Сами.   Тарихи   Салатини-и   мангитийа   (История   мангытских   государей).   /   Пред.   Л.М.Епифановой.   -   М.:   Вост.
литер., 1962. - С.43.
7 Binobarin,   1721-1722   yillarda   Samarqandning   Rajab   Sulton   boshqaruviga
o`tishi   nafaqat   Buxoro   xonligiga   qarshi   qaratilgan   g`alayon   sifatida,   balki
mamlakat zaiflashuvining asosiy sabablaridan biri sifatida baxolanadi 6
. Qozoq va
qoraqalpoqlarning   1723   yildan   1730   yilgacha   davom   etgan   isyonining   asosiy
sababchilaridan   biri   xam   Rajab   Sultonning   yaqin   kishisi   Shaxrisabz   xokimi
Ibroximbiy Kenagas edi. Buning oqibatida, Abulfayzxon va uning xarbiy qo`shini
isyonchi   kuchlar   oldida   ximoyasiz   qolgan   edi.   Mamlakatda   tinimsiz   davom
etayotgan   g`alayonlar   natijasi   o`laroq   xamda   o`sha   davrda   ro`y   bergan   tabiiy
ofatlar   (surunkasiga   uzoq   muddat   yomg`ir   yoFg`ishi)   sababli   xaydaladigan
yerlarning dexqonchilik uchun yaroqsiz axvolga kelishi va o`z navbatida aholining
katta   kismini   Samarqand   va   Miyonkol   xududlarini   tark   etishga   majbur   etgan 7
.
Sharqshunos   Anke   fon   Kyugelgenning   ma’lumotlariga   ko`ra,   otaliq   lavozimida
faoliyat yuritgan Muxammad Xakimbiy (Muxammad Raximning otasi) isyonchilar
va   ichki   dushmanlar   bilan   tinchlik   yo`lida   muzokaralar   olib   borishi   natijasida
muayyan muddat davomida barkarorlikni saqlashga muvaffaq bo`lgan 8
. Shu bilan
birga, yuqorida nomi tilga olingan Ibodullo xitoy o`z tarafdorlari va boshqa xitoy-
qipchoq urug`iga mansub bo`lgan aholi bilan birgalikda Miyonkolda amirga qarshi
qo`zg`olon   ko`targan   va   buning   oqibatida   bir   qator   shaxarlar   vayrona   xolatga
tushib   qolgan.   Bunday   vaziyatda   Abulfayzxon   Ibodullo   xitoyning   qilmishlariga
yarasha   jazo   berish   o`rniga,   aksincha,   uni   devonbegi   (“devonxona   boshlig`i”)
lavozimiga   tayinlagani   xalqning   haqli   ravishda   Abulfayzxon   hokimiyatiga
nisbatan noroziligini va unga qarshi borish ruhiyatini keltirib chiqargan 9
.
Hokimiyatning ashtarxoniylar qo`lidan mang`itlar qo`liga o`tishida yana bir
asosiy va muxim omil bu tashqi-siyosiy vaziyat xisoblanadi. Xususan, Eron shoxi
Nodirshoxning tashqi-siyosiy faoliyati asosan Buxoro xonligini uz ta’sir doirasiga
olishga   qaratilganligi,   uz   navbatida,   xonlikda   davlat   hokimiyatini   tubdan
o`zgarishiga sabab bo`lgan.
6 Каранг: Анке  фон  Кюгельген. Легитимация  среднеазиатской  династии  мангитов  в произведениях их историков  (XVIII  -  XIX  вв.)  -
Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - С.231.
7 Уша жойда.
8 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII - XIX вв.) - Алматы:
Дайк-Пресс, 2004. - С.232.
9 O` sha joyda.
8 Eron shoxi Nodirshoxning o`g`li Rizoquli 1737-1738 yillarda ashtarxoniylar
qo`shini   bilan   Qarshi   bekligida   va   Shulluq   voxasida   tuqnashib,   o`zbek
qo`shinlarini   mag`lubiyatga   uchratadi.   Shu   bilan   birga,   uzoq   maqsadlarni
ko`zlagan   Nodirshox   asirga   olingan   o`zbek   qo`shinlariga   nisbatan   g`amxo`rlik
ko`rsatadi va otaliq Muxammad Doniyolbiyni asirlikdan ozod etadi. Yuqoridagilar
bilan cheklanmasdan, “Nodirshox o`g`li Rizoqulining nomaqbul xarakatlari uchun
Abulfayzxondan uzr surab, undan an’anaga ko`ra sulx tuzishni taklif qiladi” 10
.
Ayrim   manbalarda,   aksincha,   Nodirshoxning   xonga   nisbatan   xayrixox
ekanligi   xatto   unga   extirom   ko`rsatib,   uni   o`z   xizmatiga   olishlik   istagi   borligini
bildirganligi to`g`risida gap boradi. “Shu maqsadda Nodirshox ikki asosiy huquqiy
xujjat - farmon(yorliq)ni  qabul qiladi. Birinchisi, Abulfayzxonni  o`z lavozimidan
ozod   etish   va   uning   o`rniga   o`g`li   Abdulmuminni   xon   etib   tayinlash   haqida,
ikkinchisi,   Muxammad   Raximni   Movarounnaxr   sultoni   (amir   ul-umaro)   etib
tayinlash haqida edi” 11
. Biroq Abulfayzxon Nodirshox xizmatida faoliyat yuritish
taklifini rad etadi.
Mavjud   tarixiy   manbalarda   Nodirshoxning   Muxammad   Raximga   nisbatan
bo`lgan   munosabati   turlicha   izoxlanadi.   Xususan,   Muxammad   Raxim
Nodirshoxning   shogirdi   deb   e’tirof   etilsa,   ba’zan   uni   hokimiyatni   qonunga   xilof
ravishda   tortib   olgan   shaxs   sifatida   baxolashadi.   Xar   qanday   vaziyatda   xam
Abulfayzxon hokimiyatining inqirozga yuz tutishiga Muxammad Raxim sababchi
deb topiladi.
1743   yilning   dekabr   oyida   Nodirshox   o`n   ikkita   shia   mazxabiga   mansub
bo`lgan   imomlar   va   sunniylik   mazxabiga   mansub   bo`lgan   eron,   afg`on   va
Movarounnaxr   ulamolarini   e’tiqodning   xar   qanday   vaziyatida   “kelishuv”ga
erishish   mumkinligiga   undash   maqsadida   to`playdi.   Uchrashuvda   Bag`dod
shaxrining qozisi Abdullo as-Suvaydiy yig`ilish bayonini olib borish uchun xakam
sifatida   tayinlanadi.   Uchrashuvga   yetmishta   eron,   yettita   afg`on   va   yettita
Movarounnaxr   muftiylari,   qozilari   va   imomlari   tashrif   buyurgan.   “Sunniylar
10 Анке   фон   Кюгельген.   Легитимация   среднеазиатской   династии   мангитов   в   произведениях   их  историков   (XVIII   -   XIX   вв.)   -
Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - С.234-235.
11 Анке   фон   Кюгельген.   Легитимация   среднеазиатской   династии   мангитов   в   произведениях   их  историков   (XVIII   -   XIX   вв.)   -
Алматы:   Дайк-Пресс,   2004.   -   С.238;   O `zbekiston   milliy   davlatchilik   nazariyasining   xukukiy   asoslari.   Ikkinchi   kitob   /   M.M.Fayziyev,
Z.Mu q imov, X.T.Odil q oriyev va bosh q ; Bosh muxarrir R.R o `ziyev. - Toshkent: Falsafa va xu q u q  institut i , 2005. - B.131.
9 tarafidan  vakil  sifatida  mashxur   Buxoro qozisi  xamda  Ko`kaldosh  madrasasining
mudarrisi Xodi Xo`ja ibn Alouddin, shialar tarafidan esa Nodirshoxning diniy va
huquqiy masalalar yuzasidan muallimi mullaboshi Ali Akbar so`zga chiqqanlar” .
Mazkur   kelishuv   g`oyaviy   jixatdan   ulamolar   o`rtasidagi   muayyan
barqarorlikni   qaror   toptirgan   bo`lsada,   amalda   diniy   oqimlar   o`rtasidagi
kelishmovchiliklar keyinchalik xam davom etgan.
Yuqoridagi   taxlillardan   xam   ko`rinib   turibdiki,   hokimiyatning   so`nggi
ashtarxoniy   Abulfayzxon   qo`lidan   ketishida   muayyan   darajada   tashqi-   siyosiy
omilning o`rni xam aloxida ahamiyat kasb etadi.
Mavjud   adabiyotlarda   Buxoro   davlatida   ashtarxoniylar   sulolasining
inqirozga   uchrashi   va   hokimiyat   tepasiga   mayetitlar   sulolasi   vakillarining   kelishi
to`g`risida   turli   xil   yondashuvlar   ilgari   surilgan.   Xususan,   R.   Grausset,   S.   Beker
kabi xorijlik olimlar oxirgi joniylar yoki ashtarxoniylar 1758 yilgacha hukmronlik
qilganliklari   va   oxirgi   ashtarxoniy   Abulg`ozixon   ekanligi   to`g`risida   fikr
bildiradilar.   Shundan   kelib   chiqib,   mang`itlar   hokimiyat   tepasiga   1785   yilda
kelganliklari va uning birinchi hukmdori Shoxmurod ekanligi to`g`risida ma’lumot
beradilar.
Milliy adabiyotlarda xam ushbu masalaga turlicha yondashiladi. Xususan, II
jildlik   O`zbekiston   xalqlari   tarixi   kitobida   shayboniylarga   qarindosh   bo`lgan
ashtarxoniylar   sulolasi   (joniylar)   hokimiyatni   1601   yildan   1753   yilga   qadar
boshqarganligi   haqida   so`z   yuritilib,   biz   tadqiq   etayotgan   masala   yuzasidan
jumladan, shunday deyiladi: “joniylarning so`nggi vakili Abulg`ozi qat’iyatli emas
edi. U Shoxmurodga otaliq lavozimini egallash va amalda xokim bo`lishga rozilik
berishini so`rab bir necha marta murojaat qildi. U ko`p marta rad javobini bergach,
nixoyat   rozi   bo`ldi,   vazirlik   (1785-1800)   lavozimini   egallab,   qo`zg`olonlarni
tinchitdi va davlatda tartib o`rnatdi. So`ng Abulg`ozini taxtdan ag`darib 1785 yilda
o`zi taxtga o`tirdi”.
Mazkur   ma’lumotdan   ashtarxoniylar   sulolasi   1785   yilgacha   hukmronlik
qilgan,   degan   xulosaga   kelish   mumkin.   Muxammad   Raximbiy   vafotidan   keyin
1758   yilda   uning   yosh   nevarasi   Fozil   To`ra   taxtga   o`tiradi,   unga   Muxammad
10 Raximning   katta   amakisi   Doniyolbiy   otaliq   tayinlanadi.   Muxammad   Raximning
o`limi   haqidagi   xabar   viloyat   xokimlarining   markaziy   hokimiyatga   qarshi
xarakatlarini   kuchaytirib   yuboradi.   Buxoroga   yurishlar   boshlangan   bir   vaziyatda
Doniyolbiy   ularga   qarshi   qo`shin   tortishga   majbur   bo`ladi   va   uzoq   davom   etgan
muzokaralardan   keyin   viloyat   xokimlari   bilan   Fozil   To`rani   taxtdan   chetlatish
haqida kelishib olinadi.
Taxtga   nomigagina   ashtarxoniylardan   Abulg`ozi   (1753-1785)   o`tkaziladi,
lekin   otaliq   Doniyolbiyning   o`zi   (1758-1785)   amalda   xaqiqiy   xokim   bo`lib
qolaveradi. Ashtarxoniy Abulg`ozi amalda hokimiyat egasi bo`lmasa xam rasman
xon   sifatida   tan   olingani   uchun   ushbu   sulolaning   1785   yilgacha   xukm   surganligi
to`g`risida xulosa chiqarish mumkin deb xisoblaymiz.
Ushbu jarayonlar haqida tadqiqot olib borgan tarixchi olim Sh. Voxidovning
yozishicha,   Buxoro   davlatida   XVIII   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   mayetit
sulolasining   namoyandalari   hukmronlik   qilgan.   Ushbu   sulolaning   asoschisi
Raximbiy ibn Xakimbiy Xudoyor bo`ladi. Raximbiy Abulfayzxon o`limidan so`ng
uning o`g`illari Abdullo va Abdulmuminga otaliqlik qiladi (1747), keyin 1756 yili
sayidlar,   xo`jalar   va   ruxoniylar   tarafidan   Buxoroda   xon   qilib   ko`tarilgan   bo`lsa
xam,   u   o`zini   “noib-ul-   xukumat”   -   xokim   o`rinbosari,   deb   bilgan.   Raximbiy
Abulfayzxon   qiziga   uylangan   edi.   1756   yili   Muxammad   Raximbiy   o`lgandan
so`ng o`rniga amakisi Doniyolbiy otaliq xukumatni qo`lga oladi. U xonlikka da’vo
qilmay,   avval   Fozil   Turani   keyin   Abulg`oziy   degan   kimsani   xon   qilib,   o`zini
ularga noib deb e’lon qiladi. Uning o`g`li Shoxmurod 1785 yili Buxoroda amir-ul-
muminin   nomi   bilan   taxtga   kutariladi.   U   amakisining   xotini   Abulfayzxon   qiziga
uylanib,   keyin   chingiziylarga   kushildi.   Amir   Shoxmurod   vafotidan   keyin   amir
Haydar, amir Husayn, amir Umar, amir Nasrullo, amir Muzaffar, amir Abdulaxad,
amir Olimxonlar Buxoro amirligida hukmronlik qilganlar” 12
.
Shu   o`rinda   ta’kidlash   joizki,   mazkur   masalalar   yuzasidan   mamlakatimiz
huquqshunos olimlari yetarli izlanishlar olib bormaganlar. Davlat  va huquq tarixi
masalalari   bilan   shug`ullanuvchi   olimlar   Buxoro   davlatchiligi   shakllanishida
12 O`zbekiston xalqlari tarixi. T.2. / A.Asqarov taxriri ostida. - Toshkent: Fan, 1993. - B.46.
11 o`ziga xos o`rin tutadigan ushbu davr to`g`risida qisman to`xtalib o`tadilar, xolos.
Shu   jixatdan   olganda,   mamlakatimizda   amalga   oshirilgan   tarixiy-huquqiy
tadqiqotlarda   davlat   boshqaruvining   ashtarxoniylar   qo`lidan   mayetitlar
boshqaruviga   o`tishi   tarixiy-huquqiy   jixatdan   asoslanmagan.   Masalan,
M.A.Hamidova   o`zining   “O`zbekiston   davlati   va   huquqi   tarixi”   nomli   ukuv
kullanmasida   “davlat   boshqaruvi   Abulfayzxon   ulimidan   so`ng   mang`itlar   qo`liga
o`tgan” degan jumla bilan kig`oyalangan 13
.
Milliy   davlatchilik   tarixi   masalalari   bilan   shug`ullangan   Azamat   Ziyoning
“O`zbek   davlatchiligi   tarixi”   asarida   ashtarxoniylar   hokimiyatining   zaiflashuvi
xamda mayetit hukmdorlari boshqaruviga o`tishiga sabab bo`lgan omillar xususida
to`xtalib   o`tilmasdan,   ko`proq   Muxammad   Raximning   davlatni   boshqarish
faoliyati haqida so`z yuritiladi 14
.
Prof. D.A.Alimova va akad. E.V.Rtveladzelar Nodirshoxning O`rta Osiyoga
bostirib   kirishi   va   Muxammad   Xakimbiy   bilan   shartnoma   tuzganligi   xususida
ma’lumot,   A.Sagdullayev   va   U.Mavlonovlarning   tadqiqotlarida   Abulfayzxon
hukmronligi   davrida   mang`it   urug`i   vakillarining   hokimiyatga   intilishi
kuchayganligi   xamda   Muxammad   Xakimning   Nodirshox   xizmatiga   kirib   o`z
avlodlariga hokimiyatni egallash  uchun yordam  berganligi  to’g’risidagi  fikrlar  uz
ifodasini topgan 15
.
Akademik   A.A.Asqarov   bosh   muharrirligida   chop   etilgan   “История
Узбекистана   (XVI   -   первая   половина   XIX   века)”   nomli   tadqiqot   ishida   ham
Nodirshoh   qo`shinining   Buxoro   davlatiga   bostirib   kirishi   kabi   omillar   asos   qilib
ko’rsatiladi 16
.
Yuqorida ko`rsatib unitilgan olimlarning asarlarini tahlil qilish va mavzuga
oid boshqa bir qator tadqiqotlarni o`rganish asosida xulosa qilish mumkinki, davlat
hokimiyatini   ashtarxoniylar   qo’lidan   mag’itlar   boshqaruviga   o’tishiga   sabab
bo`lgan omillar ularda atroflicha tahlil etilmagan. Ushbu davr tog’risida birmuncha
haqqoniy   va   keng   ma’lumot   berishi   mumkin   bo`lgan   tarixiy   manbalar   yetarli
13 Xamidova M. A. O`zbekiston davlati va xuquqi tarixi. - Toshkent: TDYUI, 2004 - B.125.
14 Qarang: Ziyo Azamat. O`zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. - B.280-281.
15 Qarang: Sagdullayev A., Mavlonov U. O`zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. - Toshkent: Akademiya, 2006. -B.113.
16 Q arang: История Узбекистана (XVI - первая половина XIX века) Том III / А.А.Аскаров, Б.А.Ахмедов, С.К.Камалов и др.; Отв.
ред. Р.Г.Мукинова. - Ташкент: Фан, 1993. - С.149.
12 bo’lishiga   qaramasdan   Buxoro   davlatchiligi   taraqqiyotida   muhim   o`rin   tutadigan
mazkur davr tadqiqotchilar e’tiboridan chetda qolgan. Biz tomonimizdan dastlabki
manbalarni   o`rganish   va   tahlil   etish   asosida   hokimiyatning   ashtarxoniylar
sulolasidan   mag’itlar   sulolasiga   utishiga   sabab   bo`lgan   omillar   sifatida   tashqi
siyosiy   vaziyat,   Abulfayzxon   hukmronligi   yillarida   davlatda   o’zboshimchalik,
boshboshdoqlik singari illatlarning kuchayib ketishi ko’rsatildi.
Xulosa   o’rnida   ta’kidlash   joizki,   Buxoro   davlati   hokimiyatining
ashtarxoniylar   hukmronligidan   mang`itlar   vakillariga   utishiga   xam   ichki   xam
tashqi-siyosiy   omil   muxim   rol   o`ynagan.   Xususan,   so`nggi   ashtarxoniy
Abulfayzxonning   davlat   boshqaruvi   masalalarida   ichki   ziddiyatlar   va
uzboshimchaliklarni   uz   vaqtida   bartaraf   eta   olmasligi   xamda   tashqi-siyosiy
vaziyatni to`g`ri anglab yetmasligining okibatlari xam ta’sir etgan. Shu bilan birga,
ijtimoiy-siyosiy   vaziyatdan   kelib   chikib   xudud   birligini   mustaxkamlash,
mamlakatni   tashqi   xavflardan   oldini   olish   maksadida   mayetit   urug`i   vakillari
Muxammad   Xakimbiy   va   Muxammad   Raximlarning   moxirona   xizmatlari   xam
aloxida ahamiyatga egadir.
13 1.2. Amirlikning shakllanishida siyosiy-huquqiy va g`oyaviy omillarning
ahamiyati
Fuqarolik   jamiyatining   eng   muxim   tarkibiy   qismlaridan   biri   va   uning
yetuklik   darajasini   belgilovchi   omil   ajdodlardan   kelayotgan   g`oyaviy   meros
xisoblanadi.   Shunday   ekan,   bozor   iqtisodiyotiga   utar   ekanmiz,   milliy-tarixiy
turmush   tarzimizni,   xalqimiz   urf-odatlarini,   an’analarimizni,   kishilarning   fikrlash
tarzini xisobga olamiz 17
. Darhaqiqat, ajdodlarimizning g`oyaviy merosini o`rganish
va   bu   borada   fuqarolar   ongini   shakllantirish   masalalariga   aynan   mustaqil
O`zbekistonda alohida e’tibor berildi. Binobarin, fuqarolar dunyoqarashini
kengaytirish   va   milliy   g`ururini   o`stirishda   tarixiy   shart-   sharoitlarni   o`rganish
muxim   amaliy   ahamiyat   kasb   etadi.   Zero,   Prezident   I.A.   Karimov   aytganlaridek,
“o`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi” 18
.
“XX asr boshidagi  ma’rifatchilik xarakati  haqida gapirgandim,-  degan edi
Prezidentimiz   I.A.Karimov.   –   O`sha   harakatning   namoyondalari   boylik   uchun,
shon-shuhrat   uchun   maydonga   chiqishdimi?   Maxmudxuja   Bexbudiy,   Munavvar
qori,   Fitrat,   Tavallolarga   maktab   ochganlari,   xalqni   o`z   haq-huquqlarini   tanishga
da’vat   etganlari   uchun   birov   maosh   to`laganmi?   Birov   ularga   oylik   berganmi?
Albatta   yo`q!   Ular   o`t   bilan   o`ynashayotganini,   istibdodga   qarshi
kurashayotganliklari   uchun   ayovsiz   jazolanishlarini   oldindan   bilishgan.   Bilaturib
ongli   ravishda   mana  shu   yo`ldan  borganlar.  Chunki,  vijdonlari,  iymonlari   shunga
da’vat etgan” 19
.
“Tuxfat ul-xoniy”da bundan tashqari, o`zbek kabilalari va ularning ijtimoiy-
siyosiy   xayotda   tutgan   o`rni;   ashtarxoniylar,   mang`itlar   hukmronligi   davrida
o`zbek qo`shini va davlatining tuzilishi; 1722 - 1782 yillarda Buxoro bilan Eron,
Afg`oniston, Qozoq, va Qo`qon xonliklari xamda Qoshg`ar  bilan bo`lgan siyosiy
va huquqiy munosabatlar haqida xam ma’lumot beriladi.
Muxammad   Vafo   Karminagiyning   fikricha,   “mamlakatdagi   siyosiy   tanglik
va   feodal   tarqoqlikning   kuchayishini   oldini   olish   xamda   mamlakatni   iqtisodiy
17 Qarang: Karimov I.A. O`zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. - Toshkent: O`zbekiston, 1996. - B.11.
18 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. - Toshkent: O`zbekiston, 1997. - B.125.
19 O`sha asar. B.136.
14 saloxiyatini   oshirish   maqsadida   mamlakatda,   avvalo,   tinchlikni   urnatmoq   zarur,
soliqlar va boshqa to`lovlarning barcha aholi qatlami uchun bir  xilda e’lon qilish
xamda   qo`shni   davlatlar   bilan   tashqi   siyosiy,   savdo   va   diplomatik   aloqalarni
kengaytirish lozim” 20
.
Olim   Buxoro   amirligida   doimiy   yuzaga   kelib   turadigan   xalq   nizolarining
oldini   olishda   mamlakatda   yashovchi   turli   millat   vakillari,   ya’ni   yaxudiylar,
eroniylar,   tojiklar,   qozoqlar,   turkmanlar,   qoraqalpoqlar   va   boshqalarga   xam
mahalliy aholiga  berilgan barcha  imkoniyatlar   yaratib berilishi  bilan  birga,  o`zga
millat vakillariga barcha erkinliklar amalda bo`lishi lozim deb xisoblaydi 21
.
O`sha   davrda   yashagan   mahalliy   tarixnavislardan   yana   biri   Mirza
Salimbekdir.   U   Buxoroyi   sharifda   badavlat   va   nufuzli   oilada   dunyoga   kelgan.
Mirza   Salimbekning   bizgacha   nodir   va   qimmatli   ma’lumotlarga   ega   bo`lgan
“Tarixi Salimiy” asari yetib kelgan. Mutafakkir davlat vakili, zakotchi, mirshab va
to`qsabo lavozimlarida faoliyat yuritgan.
“Tarixi   Salimiy”   asari   tadqiqotchilar   tomonidan   tarixiy   nuqtai   nazardan
tadqiq   etilgan   bo`lsada 22
,   siyosiy   va   huquqiy   ta’limotlar   tarixi   nuqtai   nazaridan
deyarli   o`rganilmagan.   Mirza   Salimbek   mazkur   asarida   uzi   faoliyat   yuritgan
barcha   davrlarni   taxlil   etib,   davlat,   uni   boshqarish,   hukmdorning   vazifalari
xususida ilg`or siyosiy-huquqiy fikrlarni ilgari surgan.
Mirza   Salimbekning   siyosiy-huquqiy   qarashlarini   taxlil   qiladigan   bo`lsak,
uning asarlarida davlatni mustahkam idora etishning eng asosiy yo`li bu - Buxoro
amirligi   bilan   qo`shni   davlatlar   o`rtasida   o`zaro   siyosiy,   madaniy,   savdo-sotiq
aloqalarini yanada rivojlantirish hamda o`zaro diplomatik munosabatlarni  yanada
tiklash   zarurligi   g`oyasi   yotganini   guvoxi   bo`lamiz.   Uning   fikricha,   amir   tashqi
siyosatni   amalga   oshirishda   yakka   o`zi   emas,   balki   davlatdagi   xizmatchilardan
maslaxat olgan xolda faoliyat yuritishi lozim .
Prezident I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda, har qanday zulm va istibdodga
qaramasdan,   millat   va   xalq   qayg`usi   bilan   yashagan   vatanparvar 23
  insonlardan
20 Muxammad Vafo Karminagiy. Tuxfat ul xoniy: qo`lyozma O`z FA SHI, inv. № 16.
21 O`sha joyda 
22 Норкулов Н.К. “Тарихи Салими” - ценный источник по истории Бухарского эмирата (1860-1920): Автореф. дис....канд. ист.
наук. - Ташкент: 1968. - С.24.
23 Qarang :  Karimov   I .  A .  Yuksak   ma ’ naviyat  -  yengilmas   kuch . -  Toshkent :  Ma ’ naviyat , 2008. -  B .26.
15 hamda   boy   siyosiy-huquqiy   tafakkurni   rivojlantirishga,   balki   ulardan   davlat
faoliyatida muayyan darajada foydalanishga erishgan allomalardan biri bu Axmad
Donishdir.
Axmad   Donish   davlatda   amalga   oshirilishi   zarur   bo`lgan   isloxotlar
loyixasini   ishlab   chiqadi   va   uni   Buxoro   amiriga   taqdim   etadi.   Mutafakkirning
loyixasiga asosan davlat bir gurux kishilar extiyojlarini qondirish sari emas, balki
umumxalq extiyojlarini  qondirish  uchun, xalq  manfaatlariga  xizmat   qilish  uchun,
mamlakatda   to`kin-sochinlikni   ta’minlash   uchun,   eng   avvalo,   mamlakatni   obod
etish,   aholiga  barcha   imkoniyatlarni   yaratib  berish   uchun   xizmat   qilmog`i   darkor
bo`ladi.
Uning fikricha, adolatni ta’minlashning yagona yo`li - bu davlat raxbarining
ma’rifatparvar,   bilimdon,   odil,   fuqarolar   yo`lida   xizmat   qiladigan,   xar   qanday
masalani   xal   qilishda   o`zini   oddiy   fuqaro   o`rnida   ko`ra   oladigan   hukmdorning
davlat   tepasida   turishidadir.   Davlat   tepasida   turgan   kishi   uchun   zarur   xislatlar
barcha   amaldor   shaxslarga   xam   xos   bo`lishi   shartdir.   Shundagina   mamlakatda
tartib va adolat xukm suradi va jamiyat farovon bo`ladi 24
.
Axmad   Donish   davlatni   vujudga   kelishi   masalasini   ma’rifatparvarlar
orasidan   birinchi   bo`lib   mulk   bilan   bog`lagan.   Uning   fikricha,   “davlat   va
huquqning paydo bo`lishi mulk huquqining vujudga kelishi bilan bog`liq. Dastlab
yerga   nisbatan   umumiy   egalik   qilish   huquqi   mavjud   bo`lgan,   so`ngra   esa   turli
xalqlar tomonidan yerlarning bosib olinishi natijasida yerga nisbatan shaxslarning
mulki vujudga kelgan” 25
.
Axmad Donishning siyosiy-huquqiy qarashlari, ayniqsa uning davlatni islox
qilishga qaratilgan loyixasi  tadqiqotchilar  tomonidan uz davri  uchun ilg`or  g`oya
sifatida   e’tirof   etiladi.   Shu   bilan   birga,   Axmad   Donish   jamiyat   va   davlatni
demokratlashtirishning   haqiqiy   omillari   nimalardan   iborat   bo`lishligi   to`g`risida
konseptual fikrlarni oxirigacha ishlab chiqa olmadi. Xususan, u jamiyatni mavjud
qonun va davlat tartibini takomillashtirish yo`li bilan, odil podshoxning yordamida
qaytadan qurish mumkin deb xisoblagan . Olimning bu qarashlari uning “Navodir
24 Yuqoridagi manba. - B.154-155.
25 Donish A. Navodirul vaqoye. - T.: “Fan”, 1964. - 196 b.
16 ul-vaqoye”  (“Nodir  voqealar”)  asarida  o`z  aksini   topgan. Axmad  Donish  mazkur
asarida amirga davlatni boshqarish ishlarini qaytadan qurishni maslaxat bergan.
Axmad   Donishning   fikricha,   qonunchilik   va   qonuniylik   masalalarida   ta’sis
etilgan   qonun-qoidalar   ijrosi   ta’minlanishi   orqaligina,   mamlakatda   mustaxkam
tartib   o`rnatish   mumkin.   Buning   uchun   o`z   navbatida   qonunlarning   ijrosini
samarali   ta’minlash   maqsadida   kuchli   nazorat   mexanizmini   joriy   etish   va   ushbu
vazifani bevosita davlat boshlig`I zimmasiga topshirish lozim .
Mirzo   Abdulazim   Somiy   -   taxminan   1838-1839   yilda   tavallud   topgan,
yoshligidan mayetit amirlarining xizmatida faoliyat yuritgan ulamolardan bo`lgan.
Uning   “Tarixi   salotini   mayetitiya”   nomli   asari   oxirgi   ashtarxoniy   Abulfayzxon
davridan to 1906 yilgacha bo`lgan davrning siyosiy tarixi haqida ma’lumot beradi.
Asarda   muallif   davlatni   boshqarishning   ikki   usuli   haqida   to`xtalib   o`tgan.
Birinchisi,   salbiy   jixatlarga   -   boshboshdoqlik,   o`zboshimchalik,   zo`ravonlik   va
maslaxatsiz ish tutishga asoslangan boshqaruv usuli; ikkinchisi, ijobiy jixatlarga -
adolat   va   yaxshilik,   xaqqoniylik,   davlat   boshlig`ining   muruvvat   va   saxovat
ko`rsatishi   xamda   ulamo   maslaxatiga   binoan   ish   tutishga   asoslangan   boshqaruv
usuli.   Bu   davlatda   barcha   fuqarolar   bir-birlariga   zarar   yetkazmasdan   tinch   va
osoyishta   yashaydilar.   Barcha   mulkiy   masalalar   shariat   yo`li   bilan   xal   etiladi.
“Yaxshilik  qilgan  inson   tinch  va  osoyishtalikda  yashaydi,   yomonlik  qilgan   inson
esa ta’qib ostiga olinib tarbiya qilinadi” 26
.
Mulla   Ikrom   (Muxammad   Ikrom   ibn   Abdusalom)   -   1847   yilda   Buxoroda
xizmatchi   oilasida   tug`ilgan,   Axmad   Donish   siyosiy-huquqiy   yo`nalishining
namoyondasi   va   targ`ibotchisi   sifatida   Ikromcha   domla   nomi   bilan   mashxur
bo`lib, o`zining siyosiy va huquqiy fikrlarini 1912 yilda yozilgan “Ifoz al noimin
va e’lom al joxilin” nomli asarida bayon etgan.
Mulla Ikrom o`zining siyosiy faoliyatini Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlari
safarlaridan so`ng boshlagan. Anikrog`i, uning madaniy- ma’rifiy faoliyati ta’lim
tizimini islox qilishga qaratilgan edi. “U diniy ta’lim tizimini qattqk tanqid qilib,
uning   negizida   aqidaparastlik   va   axloqsizlik   alomatlari   mavjudligini   ta’kidlab
26 Мирза   Абдал   Азим   Сами.   Тарихи   Салатини-и   мангитийа   (История   мангытских   государей).   /   Пред.   Л.М.Епифановой.   -   М.:   Вост.
литер., 1962. - С.120-122.
17 o`tadi”.
Xalqning   urf-odati,   xulq-atvori,   ijtimoiy   munosabatlar   to`qnashuvi,
kishilarning   adolat   uchun   kurashganliklarini   haqqoniy   yoritib   bergan   jamoat
arboblaridan   biri   -   Sadriddin   Ayniy   edi.   U   amirning   xalqqa   xizmat   qilishi
lozimligini ta’kidlaydi. Ayniyning fikricha, davlatdagi siyosiy tarqoqlikning asosiy
sababi   -   bu   davlatni   boshqarayotgan   mansabdor   shaxslarning   ma’rifatdan
yiroqlashib   borayotganligidan   deb   biladi.   Bunday   tartibsizliklardan   faqatgina
oddiy xalq jabr qurishini xamda buning oldini olish uchun barchani ilm-ma’rifatga
chorlaydi.   Shuning   uchun   bo`lsa   kerak,   mutafakkir   Buxoroda   ro`y   bergan   1920
yilgi inqilobga “maktablarni islox qilishdan boshlandi xamda uning negizida (ilm
inqilobi) yuzaga keldi” 27
, - deb ta’rif bergan.
Ayniy mang `it   hukmdorlari   orasidan   faqatgina   Shoxmurodni   legitim
hukmdor   sifatida   tan   oladi   va   uni   mayetitlar   sulolasining   asoschisi   deb   e’tirof
etadi 28
.   Amir   Shoxmurodni   qonunlarni   xurmat   qilishi,   ularga   itoat   etishi   xamda
ilmu-ma’rifat   tarafdori   kabi   xislatlarini   inobatga   olib,   unga   ma’rifatli   hukmdor
deya ta’rif beradi. Shu o`rinda u davlat boshlig`i haqida quyidagi fikrlarini bildirib
utadi:   “Hukmdor  bilan  xalq   o`zaro  bir-biriga  tayanishi  lozim.  O`z  navbatida  ikki
tomon munosabatini o`zaro bir-biriga ishonch tashkil etishi kerak. Shu bilan birga,
hukmdor   o`z   xalqini   o`zining   farzandlari   kabi   yaxshi   ko`rishi   va   unga   nisbatan
muruvvat kursatishi lozim” 29
.
Axmad   Donish   qarashlariga   xamoxang   siyosiy-huquqiy   fikrlarni   ilgari
surganlardan   yana   biri   Maxmudxuja   Bexbudiydir.   Maxmudxo`ja   Bexbudiy
Yevropa   davlat   tuzumlarini   o`rganib,   taxlil   etgan   mutafakkirlardan   edi.   Uning
millat ozodligi va mustaqilligi haqidagi g`oyalari istiqlolchilik xarakatining asosini
tashkil   etgan   edi 30
.   Shuning   uchun   xam   u   davlat   boshlig`i   sanalmish   -   amirga
xalqni ma’rifatli, vatanparvar, bilimli kishilar bilan boyitish zarurligini ta’kidlaydi
va   uni   davlatni   ularning   vakillari   bilan   kengashgan,   maslaxatlashgan   xolda
boshqarishga chaqiradi.
27 Ayni S. Ta’rixi inqilobi Buxoro. - Dushanbe: Irfon, 1987. - B.199.
28 O`sha asar. - B.13-15.
29 Ayniy S. Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar. -  М .: “ Книжная   фабрика   центр .  изд - ва   народов   СССР ”, 1926. -  Б .16.
30 Qarang: Nosirxo`jayev S., Boboyev XB., Mansurov U. Demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fani tarixi. - Toshkent: Fan,
2006. - B.26.
18 Bexbudiy   o`zining   davlatchilikni   shakllantirishga   qaratilgan   fikrlari   bilan
Buxoro amirligi davlatchiligi rivojiga ulkan xissa qo`shgan. “U 1907 yilda Rossiya
3-Davlat   Dumasi   yig`ilishida   ko`rib   chiqish   uchun   “Turkiston   madaniy
muxtoriyati   loyixasi”ni   tayyorlagan   va   bu   “Loyixa”ni   Davlat   Dumasining   islom
fraksiyasiga topshirgan” 31
.
Huquqshunos   olima   M.Ergashevaning   ma’lumotlariga   qaraganda:
“Bexbudiy  mamlakatdagi   muxim  huquqiy  masalalarni   ko`rib  chiqish  va   xal   qilib
qozilar va boshqa mansabdor shaxslar ixtiyoriga batamom topshirib qo`yilganligi,
ular faoliyati ustidan qat’iy va qonuniy nazorat olib borilmayotganligini ko`rsatib
beradi.   U   ayrim   qozilar   diniy,   shar’iy   va   xattoki   maishiy   masalalarni   xam
ta’magirlik asosida kurib chikayotganliklariga qattiq norozilik bildirib, qozilarning
noqonuniy xarakatlarini tanqid ostiga oladi” 32
.
Bexbudiy   sud   tizimini   islox   qilish   masalasida   quyidagi   takliflarni   ishlab
chiqadi:   birinchidan,   qozilik   sudi   o`rniga   davlat   apellyatsiya   sudini   tashkil   etish;
ikkinchidan,   rais,   o`rinbosar   va   uchta   sud   a’zosidan   iborat   bo`lgan   okrug   sudlari
faoliyatini nazorat qiluvchi Oliy sud palatasini tuzish 33
.
Mutafakkir   qonunlar   to`g`risida   xam   o`zining   qimmatli   fikrlarini   aytib
o`tgan. Uning fikricha, “insonlar shaxarlarda jamoat bo`lib yashaganlaridan so`ng,
qavmlarga   bo`linib   ketdilar.   Bu   qavmlarning   a’zolari   bir-birlari   bilan   muayyan
munosabatda   bo`ladilar.   Bu   munosabat   mobaynida   insonlar   orasida   o`zaro
kelishmovchilik,   ziddiyatlar   kelib   chiqib,   xatto   bir-   birlariga   nisbatan   kuch
ishlatishlari   yoki   uldirishlari   xam   mumkin.   Shunday   ekan   insonlar   o`rtasidagi
munosabat va muomalalarni tartibga soladigan qonunlar zarur” 34
.
Mexnatkash   xalqning   ozodligi,   tengligi   va   birodarligi   uchun   kurashgan
davlat arbobi - Fayzulla Xo`jayev Buxoro amirligida davlatchilikni shakllanishi va
rivojlanishida   aloxida   o`rinni   egallaydi   .   Fayzulla   X   o`jayevning   milliy
davlatchilik   tarixi   va   xalq   oldidagi   buyuk   xizmati   shundan   iboratki,   “u   chigal   va
ziddiyatli   vaziyatda   o`z   yo`lini   aniq   topib   oldi,   tez   o`zgaruvchan   voqelik   oldida
31 Sharipov R. Maxmudxo`ja  Bexbudiyning davlatchilikni shakllantirishga  doir  fikrlari // Davlat va xuquq. - Toshkent, 2003. - № 4. -
B.69.
32 Ergasheva M. Maxmudxo`ja Bexbudiy sudlar to`g`risida // Qonun ximoyasida. - Toshkent, 2005. - № 9. - B.34.
33 Qarang: Behbudiy M. Qozi va biylar xaqida loyiha. // Oyna. - Samarqand, 1973. - № 5. - B.106-107.
34 Fitrat A. Raxbari najot. - Toshkent: Sharq, 2001. - B.47-48.
19 cho`chimasdan   o`z   xalqi,   millati,   yurti,   ravnaqi   uchun   oxirigacha   kurash   olib
bordi”   .   U   isloxotlarni   amalga   oshirishda   siyosiy   kuchlarni,   xarakatlarning   roli
katta ekanligini tushunib yetdi.
Fayzulla   Xo`jayev   oldin   jadidchilik,   keyinchalik   “Yosh   buxoroliklar”
xarakatida   faoliyat   ko`rsatib,   voqea-xodisalarga   mavjud   turmush   tarzidan   kelib
chiqib fikr yuritgan. U amalda bo`lgan davlat tuzumi o`rniga demokratik talablarga
javob beradigan davlat boshqaruvini tashkil  qilish   uchun   kurash   olib
boradi 35
.
Buxoro   amirligi   davlatchiligi   rivojlanishi   va   taraqqiy   etishiga   ulkan   xissa
qo`shgan   “Yosh   buxoroliklar”   tomonidan   mamlakatda   mavjud   ijtimoiy-siyosiy
voqeliklar, davlat tuzumi haqidagi qarashlarini o`zida aniq aks ettirgan muhim va
rasmiy jixatdan shakllanishi lozim bo`lgan hujjatga extiyoj yuzaga keladi. Natijada
“Yosh   buxoroliklar”   xarakati   tomonidan   rasmiy   ravishda   e’lon   qilingan   siyosiy
dastur   -   “Buxoroda   isloxot   loyixasi”   e’lon   qilinadi.   Fayzullo   Xo`jayev   ana   shu
xarakatning   asosiy   yetakchilaridan   biri   sifatida   maslakdoshlari   bilan   Buxoro
jadidchiligida markaziy o`rin tutadi .
“Yosh   buxoroliklar”ning   “Buxoroda   isloxot   loyixasi”da   Buxoro   amirligida
cheklangan   (konstitutsiyaviy)   monarxiya   sharoitida   boshqarish   tizimini   tubdan
o`zgartirish  masalasi  ko`ndalang  ko`yiladi.  U  mamlakat   xayotida  usha   paytgacha
amalda bo`lmagan yangiliklarni joriy etishga mo`ljallangan .
- Ziroat   ishlari   -   davlatning   qishloq   va   suv   xo`jaligi   masalalari,
obodonlashtirish,   suv   chiqarish,   ariq   va   kanallar   qazish   ishlari   bilan   bevosita
shug`ullanuvchi   davlat   idorasi.   Ushbu   maxkama   “ziroat   vaziri”   tomonidan
boshqariladi.
- Vaqf yerlari - vaqf yerlari, mol-mulklarini boshqaruvchi va nazorat qiluvchi
idora. Buxoroda vaqflar vazirligini tashkil etish xamda ushbu vazirlik barcha vaqf
mol-mulklari, ya’ni maktab, masjid va madrasalarni qayta ta’mirlab, uz navbatida
yangi kutubxonalar, maktablar, yetimxonalar, beva-bechoralar uchun kasalxonalar,
oshxonalar ochish maqsad qilib qo`yiladi.
35 O`sha asar. -50 b.
20 - Askarlik   -   davlatning   mudofaa   va   xarbiy   masalalarini   boshqaruvchi   organ.
Loyixa bo`yicha xarbiy xizmatga yigirma ikki yoshga to`lgan, jismoniy baquvvat
va sog`lom bo`lgan yigitlar shifokorlar tomonidan ko`rikdan o`tkazilib askarlikka
chaqirilishi   lozim.   Harbiy   xizmat   muddati   esa   -   ikki   yil   bo`lib,   xizmat   davomida
askarlarga   xarbiy   xizmatning   sirlari   o`rgatilishi   nazarda   tutiladi.   Uz   navbatida,
mazkur   loyixada   Buxoroda   xarbiy   askarlarni   tayyorlaydigan   bilim   yurti   ochish
zarurligi xam e’tibordan chetda qolmagan.
- Moliya ishlari - mamlakatning kirim-chiqimi, soliqlar va boshqa xarajatlarni
tartibga   soluvchi   vazirlik.   Loyixada   ushbu   vazirlikka   moliya   vaziri   boshchilik
qilishi, unga barcha zakot, soliq va boshqa to`lovlarni xisob-kitobini nazorat qilish
vazifasi   yuklatilishi   xamda   moliya   vaziri   tomonidan   mamlakat   xarajati   va
daromadini xalqqa bildirilishi kabi masalalar ko`zda tutilgan.
- Doxiliy   ishlar   -   mamlakatni   ma’muriy   jixatdan   taqsimlash   davlat   idorasi.
Doxiliy ishlarini yuritish “doxiliya vaziri” tomonidan amalga oshirilib, amirlik o`n
qo`rg`onga,   xar   qo`rg`on   un   elbegilik,   xar   elbegilik   uch   tumanga   bulinishligi
xamda   bu   xududlar   boshqaruvini   doxiliya   vazirining   taqdimiga   asosan   amir
tomonidan tayinlanishi nazarda tutiladi.
- Shar’iy maxkamalar  - Buxoroda  faqiya -  shar’iy qonunlarni  bilaturg`on bir
kimsa   vazir   maqomi   bilan   qozi   kalon   bulsun.   Qozi   kalonning   rasmiy   oti   “adliya
vaziri” bulsun. Buxoro shaxriya ikki yo uch qozi bulsun, xar qozining yonida ikki
muftidan   iborat   bir   maxkamai   shar’iyya   bulsun.   Xalqning   butun   da’vo   janjallari
shul maxkamada suralsun 36
.
- Zabtiya ishlari - xarbiy boshqarma bo`lib, shaxarda tinchlikni va xavfsizlikni
saqlamoq uchun tashkil etilishi mo`ljallangan vazirlik.
- Yo`llar   va   madanlar   -   mamlakatda   yullar   va   temir   yullarni   ko`rish,
ta’mirlash xamda noyob qazilma boyliklarni qazib olish, qayta ishlash maqsadida
tashkil etilishi muljallangan davlat idorasi.
- Xorijiy   ishlar   -   Rusiya   davlati   va   boshqa   davlatlar   bilon   bulaturg`on
munosabot   va   ishlarimizni   kurmak   uchun   “xorijiya”   vaziri   bulsun.   Shul   xorijiya
36 Qarang: Mannonov B. Buxoroda isloxot loyixasi (1918 yil). - Toshkent: “O`z.R. FAAK”, 2005. - B.6.
21 vaziri   butun   vazirlarning   biyuki,   raisi   bulsun 37
.   Bu   yerda   loyixa   mualliflari
tomonidan Bosh vazir lavozimi nazarda tutilmokda.
- Maorif   ishlari   -   xalqni   savodli   qilish   ma q sadida   boshlayetich   va   oliy
maktablarni   ochib,   ushbu   ishlar   buyicha   umumiy   boshqaruvni   maorif   vaziri
amalga oshirishi lozim bo`lib, loyixaga asosan darslarni aholi tili va shevasida olib
borilishi nazarda tutilgan edi 38
.
- Vazirlik   majlisi   -   yuqorida   sanab   utilgan   vazirliklar:   ziroat   vaziri,   vakflar
vaziri,   qo`shin   vaziri,   moliya   vaziri,   doxiliya   vaziri,   adliya   vaziri,   zabtiya   vaziri,
yullar   va   madanlar   vaziri,   maorif   vaziri   va   xorijiya   vazirdan   iborat   tarkibda
yotiladigan   “vazirlar   u yini”   shakllanishi   xamda   ular   tomonidan   uz   soxasining
ishlari   buyicha   kengashib   karor   qabul   qilinishi   nazarda   tutilgan.   Bosh   vazir
tomonidan   vazir   lavozimiga   tayinlash   uchun   nomzodlarni   amirga   takdim   etish
huquqi belgilanadi.
- Baladiy   majlislari   -   shaxarlarning   kuchalari,   yullari   va   narx-   navolarini
nazorat qilish uchun xalq tomonidan saylanadigan vakillar yotini.
  “Yosh   buxoroliklar”   tomonidan   ilgari   surilgan   mazkur   isloxot   loyixasi
uzining   siyosiy-huquqiy   ta’siri   bilan   nafakat   O`rta   Osiyoda,   balki   xorijiy
mamlakatlarda  xam   shuxrat   kozongan.  Ushbu   dastur   jadidlar   xarakatining   asosiy
xujjatlaridan   biri   sifatida   ma’lum   tarzda   davlat   va   jamiyat   masalalarini   islox
qilishda muxim omil bo`lib xizmat qilgan.
Ushbu   dastur   uzining   siyosiy-huquqiy   xamda   g`oyaviy   talablari   bilan
nafakat Buxoro amirligida, balki Markaziy Osiyoning boshqa davlatlariga xam xos
bo`lgan   asosiy   siyosiy-huquqiy   muammolarni   uzida   aks   ettirgan.   Unda   usha
davrda   mavjud   bo`lgan   muammo   va   yechimlarni   xal   etishga   qaratilgan   g`oyalar,
fikrlar va takliflar oldinga tashlangan edi. “Yosh buxoroliklar” juda og`ir sharoitda
bunday   siyosiy-huquqiy   xujjatni   tayyorlay   oldilar   va   uni   xalqqa   yetkazdilar.
Mazkur   dastur   ikki   maksadni   kuzlagan   edi:   “Buxoroda   huquq   asosiga   kurilgan
davlatchilikni   joriy   qilish   o`rta   asrdan   qolgan   Sharq   despotizmini   yevropacha
ma’rifatli monarxiya bilan almashtirish xamda Buxoro mexnatkashlar ommasining
37 Qarang: Mannonov B. Buxoroda isloxot loyixasi (1918 yil). - Toshkent: “Uz.R. FAAK”, 2005. - B.19.
38 Dustqorayev B. Turkistonning usuli idorasi qanday bo`lmog`i kerak edi? // Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 1998. - № 1. - B.66.
22 farovonligi   va   madaniyligini   oshirish   negizida   Buxoroni   iktisodiy-   siyosiy   va
xarbiy jixatdan mustaxkamlashdan iborat edi” 39
.
Mamlakatda   turli   demokratik   isloxotlar   utkazish   orqali   amirlikning
kapitalizm   va   ijtimoiy   taraqqiyot   yulida   rivojlanishini   muayyan   darajada   xarakat
qilgan “Yosh buxoroliklar”ning xarakatlari natijasiz tugagan edi 40
.
Ta’kidlash   joizki,   mang`itlar   hukmronligi   davrida   Buxoro   amirligida
muyayan darajada huquqiy isloxotlar amalga oshirilgan. Bunday isloxotlar sifatida
yer-huquqiy,   moliya,   ma’muriy,   soliq,   sud   va   xarbiy   soxalardagi   ayrim
o`rinishlarni   ko`rsatib   utish   mumkin.   Buxoro   amirligida   yer-huquqiy   isloxotlari
asosan   mayetit   hukmronlaridan   amir   Shoxmurod,   amir   Xaydar,   amir   Muzaffar
hukmronlik   qilgan   davrlarda   amalga   oshirilgan.   Ushbu   isloxotlar   yerga   oid   turli
nizolarni sud yuli bilan xal etish, yer soliqlarini erkinlashtirish, ya’ni xalqni ayrim
yer soliqlaridan ozod etish, yerlarni ijaraga berish kabi masalalarni  kuzda tutgan.
Ushbu   isloxotlarning   huquqiy   asosi   sifatida   amir   farmoyishlari   (muboraknoma),
farmonlari (xukmnoma), xabarnomalar  (ariza) xamda yerga oid huquqiy xujjatlar
ruyxatlari (reyestr)ni ko`rsatib utish mumkin 41
.
Xurmatli Mirzo Umid tuksoba va qozi mullo Olimxoji!
Sizlarga   Olloxning   raxm   va   shafqati   kelsin.   Sizlarga   yuborilayotgan
xabarnomaning   mazmuni   shunday   “Ushbu   nizo   bizning   tomondan   tulik
surishtirilib,   urganib   chikildi.   Gulayog`usti   maxallasida   taxminan   2000   (7)   tanob
sultonlikning   “ulik   yerlari”   mavjud   bo`lib   ushbu   yerlardan   xech   kim
foydalanmaydi.  Taxminan 8000  kadam   ushbu  yerlarni  obod  qilish  maksadida  bir
necha   kishi   arik   kazigan.   Arikni   chiqarishga   oz   qolgan,   lekin   sakkiz   kishi
tomonidan sotib olinishi kerak bo`lgan yerlarning narxiga tomonlar o`zaro kelisha
olmayapti.   Agar   ariqni   qazish   oxiriga   yetkazilsa,   aholiga   juda   katta   foyda   olib
kelgan bo`lur edi.
Qonunga asoslangan xolda uning haqqoniy narxini chiqaring. Bu ishda shart
39 Xasanov M. Fitratning “Isloxotlar loyixasi” xususida // Xayot va iqtisod. - Toshkent, 1992. - №11. B.21.
40  O`zbekistonning yangi tarixi. Q.2. O`zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida / Tuzuvchilar: M.Jurayev, R.Nurullin, S.Kamolov va b.; 
Taxrir xay’ati: A.Azizxo`jayev (rais) va boshq. - Toshkent: Sharq, 2000. - B. 113-115; Ochilov M. Buxoro suronli o`zgarishlar davrida // Jamiyat
va boshqaruv. - Toshkent, 2003. - № 4. - B.80.
41 Q arang: Чехович О.Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII - XIX вв. Вып.1. - Ташкент: Изд.
Акад. Наук Уз ССР, 1954. - С.168-193.
23 etib, ariqni qazishni tugallang” 42
.
Buxoro   amirligida   yer-huquqiy   isloxotlarni   amalga   oshirishda   aholining
yerlardan   unumli   foydalangan   va   yer   soliqlarini   o`z   vaqtida   to`lab   borgan
fuqarolariga nisbatan ayrim imtiyozlar belgilangan edi. Buxoro amirligida bunday
isloxotlar orqali mamlakat xazinasiga kelib tushadigan yer soliqlarining muntazam
amalga   oshirilishiga   katta   imkoniyat   yaratilardi.   Chunki   bunday   imtiyozlar   o`z
vaqtida   yerlardan   unumli   foydalanish,   dexqonlarga   qo`shimcha   yerlar   berishni
kuchaytirar   edi.   Quyida   yerga   nisbatan   cheklovlarning   olib   tashlanishi   haqida
chiqarilgan amir farmoninining mazmunini keltirib o`tamiz: xususan, 1827 yil 14
iyulda amir Nasrullo tomonidan Qorako`l viloyatida Mirzo Abduraximga tegishli
bo`lgan   100   tanob   yerga   nisbatan   cheklovlarning   olib   tashlanishi   haqida   farmon
qabul   qilingan.   Ushbu   farmonda   Qorako`l   viloyatida   Ziyorat   kanali   atrofida
joylashgan   taxminan   100   tanob   yerning   Mirzo   Abduraximga   tegishli   ekanligi,
uning   tomonidan   ushbu   yerlardan   unumli   va   maksadli   foydalanilayotganligini
inobatga   olgan   xolda   barcha   cheklovlarni   olib   tashlanishi,   ushbu   farmonga   amal
qilinishi,   Mirzo   Abduraxim   tomonidan   foydalanilayotgan   yerlar   unumdor   yerlar
toifasiga   kiritilishi,   undan   tashqari   ushbu   yerlardan   yanada   samaraliroq
foydalanish   maqsadida   Mirzo   Abduraximga   barcha   imkoniyatlar   yaratib   berilishi
ko`rsatib o`tilgan 43
.
Yuqoridagilar   bilan   birga,   Buxoro   amirligida   yer-huquqiy   isloxotlarga
taalluqli   bo`lgan   boshqa   ko`plab   huquqiy   xujjatlarni   misol   qilib   keltirishimiz
mumkin.   Yerni   oldi-sotdi   shartnomalari   (dalolatnoma),   yerlarni   vaqtincha   va
maqsadli foydalanish uchun berish, ya’ni ijara shartnomalari shular jumlasidandir.
Buxoro  amirligida  qabul   qilingan  huquqiy   xujjatlarni   ijrosini   nazorat   qilish
yuzasidan   mahalliy   vakillar   belgilangan   bo`lib,   ular   bevosita   xukumatga   joylarda
olib   borilayotgan   ishlarning   samaradorligi,   xato   va   kamchiliklar   yuzasidan
ma’lumotlar   berib   turar   edilar.   Ular   tomonidan   amir   nomiga   shikoyat   xatlari,
xabarnomalar (arizalar) keltirilar edi.
42 Чехович О. Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII - XIX вв. Вып.1. - Ташкент: Изд. 
Акад. Наук Уз ССР, 1954. - С.182.
43 Q arang: Чехович О. Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII - XIX вв. Вып.1. - 
Ташкент: Изд. Акад. Наук Уз ССР, 1954. - С.183.
24 Ushbu   xujjatlarni   taxlil   qilish   orqali,   Buxoro   amirligida   yuqorida   nomi
ko`rsatib   o`tilgan   hukmdorlar   davrida   dexqonlarning   qisman   bo`lsada
manfaatlarini   ta’minlashga   qaratilgan   muayyan   yer-huquqiy   isloxotlari
o`tkazilganligi to`g`risida xulosaga kelish mumkin. Ushbu isloxotlar o`z navbatida,
davlatda barqarorlikni ta’minlashga va iqtisodiy tanazzuldan chiqib ketishga imkon
tug`dirgan.   Yuqoridagilardan   xam   ko`rinib   turibdiki,   mang`itlar   hukmronligi
davrida   muayyan   darajada   davlat   va   huquq   soxasini   takomillashtirish   yuzasidan
isloxotlar amalga oshirilgan.
Sobiq   ittifoq   davrida   tadqiqotchilar   ushbu   davrga   hukmron   mafkura   nuqtai
nazaridan   yondashib,   Markaziy   Osiyo   davlatlarida   mavjud   bo`lgan   davlat   tuzumi
qoloq   va   yovvoyi   shaklda   bo`lgan   degan   g`oyalarni   ilgari   surganlar.   Ularning
asarlari   bilan   tanishar   ekanmiz,  bunda   “Buxoro   huquqsizlar   mamlakati.   Bu   yerda
davlat xam huquq xam bo`lmagan” degan noxolis fikrlarga duch kelamiz. Xolbuki,
uch   ming   yillik   davlatchiligimiz   tarixidan   guvoxlik   beruvchi   noyob   qo`lyozma
manbalar   ittifoq   tuzumi   davrida   deyarli   o`rganilmagan.   Chunki   ularni   o`rganish
Sobiq ittifoq tuzum manfaatlariga tog`ri kelmas edi.
Binobarin,   bugungi   kunda   o`zbek   davlatchiligi   tarixini   tadqiq   etish   va   shu
orqali   davlatchilik   va   huquqiy   merosimizning   ilg`or   g`oyalaridan   mustaqil
O`zbekiston   davlat   qurilishi   va   boshqaruvini   yanada   takomillashtirishda
foydalanish muxim ahamiyatga ega.
Xulosa   qilib   shuni   ta’kidlash   mumkinki,   Buxoro   amirligida   davlatchilikni
shakllanishida   rol   o`ynagan   siyosiy-huquqiy   omillarni   va   mazkur   davrda   yashab
ijod etgan mutafakkirlarning siyosiy-huquqiy qarashlarini o`rganish va taxlil etish
bugungi kunda olimlarimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biri xisoblanadi.
                 
II-BOB. BUXORO AMIRLIGINING    DAVLAT TUZUMI
II.1. Amirlikda markaziy va mahalliy boshqaruv
Buxoro amirligining davlat boshqaruvi tarixi, ayniqsa, markaziy va mahalliy
25 boshqaruvida  amaldorlarning  ishtiroki,  ular   faoliyatining  huquqiy  asoslari  xamda
markaziy   va   mahalliy   boshqaruvning   o`zaro   munosabatlari   muxim   tarixiy
manbalarning mavjudligiga  qaramasdan,   ilmiy  jamoatchilik tomonidan  yetarlicha
o`rganilmagan.   Ta’kidlash   joizki,   Sobiq   Ittifoq   davri   adabiyotlarida   bunday
masalalar   bir   tomonlama,   hukmron   mafkura   manfaatlari   va   talablari   nuqtai
nazaridan   yoritilgan   edi.   Binobarin,   milliy   davlatchiligimiz   tarixini   o`rganishga
jiddiy e’tibor berilayotgan bugungi kunda Buxoro amirligining XIX asr oxiri - XX
asr   boshlaridagi   tarixi,   markaziy   va   mahalliy   boshqaruv   tartiblari,   oliy   tabaqa
amaldorlar   va   quyi   ma’muriy   birliklardagi   mansabdor   shaxslar   xamda   xarbiy-
ma’muriy   va   diniy   amaldorlarning   davlat   boshqaruvidagi   urniga   doir   ilmiy
asarlarga extiyoj kattadir.
Buxoro   amirligida   oliy   xarbiy-ma’muriy   amaldorlar,   mahalliy
boshqaruvdagi  asosiy mansabdorlar  mayetit urug`iga mansub bo`lgan kishilardan
tayinlangan. Shu bilan birga, bu davrda mayetitlarga va boshqa o`zbek urug`lariga
mansub   bo`lmagan   kishilarning   xam   davlat   boshqaruvida   yuqori   amallarni
egallash xolati ko`zga tashlanadi. Shu o`rinda, davlatda amirdan keyingi ikkinchi
o`rinda   turadigan   qushbegi   mansabiga   forslar   orasidan   tayinlangan   kishilarning
borligiga xam e’tiborni qaratish lozim.
Mayetitlar   sulolasining   uchinchi   vakili   bo`lmish   Shoxmurod   (1785 1801)
amirlik   unvonini   qabul   qilgan 44
.  Amirlik  unvoni   ilgari   asosan   qo`shin   boshliqlari
va   joylardagi   turli   xarbiy   vakillarga   berilgan   bo`lsa,   Muxammad   Raxim   davriga
kelib amir unvoniga ega bo`lgan birorta mansabdor shaxs qolmagan. Ushbu unvon
ilgari   amalda   bo`lgan   amir-beklik   unvonidan   farqli   o`laroq,   xalifalik   maqomi   -
“amir - ul-muminin” sifatida talqin etilgan. Aynan ushbu davrdan Buxoro xonligi
Buxoro amirligi deb yuritila boshlangan.
Amir uz navbatida, xududiy tuzilmalardan doimiy xabarnomalar olib turgan.
Amirlikdagi   barcha   bekliklar   beklari   va   qozilari   chopar   navkarlar   orqali   amir
xuzuriga  yozma axborotnomalar  yuborib turganlar. Ularga amir  nomidan  tegishli
44 Q arang:   Семенов   А.   А.   Очерк   устройства   центрального   административного   управления   Бухарского   ханства   позднейщего
времени // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. - Ташкент, 1954. Вып.2.
- С. 20.
26 tartibda muboraknomalar jo`natilgan 45
.
Markaziy   davlat   boshqaruvini   bir   qator   idoralar   majmuasi   tashkil   etib,
davlatning   oliy   boshqaruv   organi   -   oliy   davlat   mansabi   xisoblangan   qushbegi
tomonidan   boshqariladigan   davlat   devonxonasi   (qushbegi   devonxonasi)
xisoblangan 46
. Qushbegi mansabi  ilgaridan mavjud bo`lgan bo`lsada , XVII asrga
kelib   “otaliqlik”   unvoniga   nisbatan   uning   ahamiyati   va   vakolat   doirasi   ancha
toraygan.
XVIII asrning o`rtalariga kelib qushbegi mansabi yetakchi o`ringa chiqib, u
davlat   apparatining   asosiy   bo`g`ini   sifatida   barcha   boshqaruvning   asosiy
funksiyalarini   uz   qo`lida   to`play   borgan.   Qushbegi   mahalliy   beklar   orqali
markaziy   davlat   boshqaruvini   amalga   oshirish   bilan   bir   qatorda,   chet
mamlakatlardan   keladigan   mol-mulklardan   olinadigan   boj   to`lovlari   ustidan
nazoratni amalga oshirgan.
Buxoro   amirligida   savdo-sotiqdan   olinuvchi   barcha   bojxona   to`lovlari
boshqaruvi xam qushbegi kulida bo`lishi bilan bir qatorda, u yer solig`ini yigit va
yer-mulklarni   berishni   xam   nazorat   qilgan 47
.   Bulardan   tashqari   unga   amir   saroyi
xavfsizligini nazorat qilish vazifasi  xam  yuklatilgan. Aynan mana shuning uchun
xam amir shaxardan boshqa joyga ketgan paytda u saroy darvozaxonasining unga
maxsus qurilgan joyida amir shaxarga qaytguncha kutib o`tirishga majbur bo`lgan.
Xar kuni kechqurun shaxarning kechasi qulflanadigan darvozasi kaliti qushbegiga
olib kelib berilgan va ertasiga ertalab esa kalitlar  yana darvozabonlar  boshlig`iga
qaytarilgan.
Otaliq - amirlik markaziy boshqaruvida o`ziga xos vakolatga ega bo`lgan 48
,
mang`it   hukmdorlarining   tayanchi   xisoblangan   va   ularning   xurmatiga   sazovor
bo`lgan   mansab   egasi.   Unga   Buxoro   shaxri   va   Samarqanddan   Qorako`lgacha
bo`lgan   xududlarda   suv   taksimotini   nazorat   qilish   vazifasi   yuklatilgan.   Uz
navbatida otaliq Shoxrud kanali mirobligi vazifasini xam bajargan.
Amirlikda   markaziy   idoralardan   biri   mudofaa   va   xarbiy   masalalar   bilan
45 Q arang: Чехович О. Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII - XIX вв.
- Ташкент: Изд. Акад. Наук Уз ССР, 1954. - С.183.
46 Q arang: Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 1843. - С.188.
47 Barakayev   J .,  Xaydarov   I .  Buxoro   tarixi . -  Toshkent :  O ` qituvchi , 1991. -  B .84.
48 Sagdullayev A., Mavlonov  O `.  O`zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. - Toshkent: Akademiya, 2006. - B.124.
27 shug`ullanuvchi   vazirlik   bo`lib,   ushbu   idora   bevosita   to`pchiboshiyi   lashkar
(xarbiy vazir) tomonidan boshqarilgan 49
. To`pchiboshiyi lashkar davlatdagi barcha
otlik   va   piyoda   askarlardan   tashkil   topgan   qo`shinni   boshqargan.   U   mahalliy
xududlarni   xarbiy   masalalarda   amalda   yordam   beruvchi   maxsus   vakillari   orqali
nazorat qilgan.
Uz   navbatida   amirlik   markaziy   boshqaruvida   boshqa   bir   qator   mansab   va
unvonlar   bo`lib,   ulardan   to`rtta   asosiy   va   yuqori   darajadagi   lavozim   egalari
xukumatga aloqasi bor shaxslar xisoblangan 50
. Jumladan,
Birinchisi,   shayx   ul-islom   -   diniy   unvonlardan   biri   bo`lib,   diniy   ishlarni
boshqargan va nazorat qilgan. Qozi askar - xarbiy masalalar va xarbiy jinoyatlarni
ko`rib xal qiluvchi mansabdor;
Ikkinchisi,   a’lamlar   -   davlatda   fikxiy  masalalar   bo`yicha  fatvo   chiqaruvchi
shaxslar 51
.   Xarbiy   muftiylar   -   xarbiylar   uchun   fatvo   tuzuvchi,   ayniqsa,   davlat
boshlig`ining   boshqa   bekliklarga   safari   chog`ida   va   xarbiy   yurishlari   paytida
xarbiylar uchun fatvo chiqaruvchi vakil xisoblangan;
Uchinchisi,   muxtasib   -   aholini   shariat   ta’qiqlagan   xarakatlardan   tiyilib
turishiga va yaxshilikka oid xarakatlarni qilishiga undash bilan shug`ullangan 52
.
To`rtinchisi,   tarbiyachi-mudarrislar   -   ushbu   mansab   egalariga   amirlikda
katta e’tibor berilgan bo`lib, ularning asosiy vazifasi
talabalarga   ilm   berish   va   ularni   shariat   yo`li   asosida   tarbiyalash   bo`lgan.
Shuni   aloxida   ta’kidlash   joizki,   bulajak   qozilar,   beklar   va   boshqa   mansabdor
shaxslar ularning tarbiyasini va ilmini olishi shart bo`lgan.
Undan   tashqari   yana   to`rt   mansab   mavjud   bo`lganki,   ularni   amir   bevosita
saidlik obro`-e’tiboriga ega bo`lgan fuqarolarga in’om etgan.
Birinchisi,   Juybor   xududini,   shaxar   devorining   ichki   va   tashqi   tomonini
boshqarish   masalasi   yuklatilgan.   Ikkinchisi,   naqib   xarbiy   yurishlar   paytida
qo`shinning   jangovar   tayyorgarligi,   ta’minlanganligi   va   taksimotini   nazorat
qiluvchi   mansabdor.   Undan   tashqari   u   qo`shinning   ilgor   kismini,   orka   (front)
49 Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. - М.: “Изд-во. Вос. Лит-ры”, 1958. - С. 12.
50 O`zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti / Sagdullayev. A., Aminov B., Mavlonov O`., Norqulov N. - Toshkent: Akademiya,
2000. - B.199.
51 Muqimov Z.Y. O`zbekiston davlati va xuquqi tarixi. - Toshkent: Adolat, 2004. - B.230.
52 Muqimov Z.Y. O`zbekiston davlati va xuquqi tarixi. - Samarqand: Zarafshon, 1998. - B.236.
28 qismini, o`ng va so`l qanotini va pistirma haqidagi ma’lumotlarni yig`uvchi vakil
vazifasini  xam amalga oshirgan. Uchinchisi, bosh urog - shariatga asosan  saidlar
qo`shinida   muxtasib   vazifasini   amalga   oshiruvchi   shaxs.   To`rtinchi   mansab
naqshbandiy   deb   nomlanib,   unga   amirlar   dafn   etiladigan   qabristonni
ko`kalamzorlashtirish ishlarini boshqarish topshirilgan.
Davlatda yana turt turdagi lavozim mavjud bo`lib, maxsus tayinlov asosida
faoliyat   yuritmasdan,   balki   ijtimoiy   mavkeidan   kat’iy   nazar   ushbu   mansablarga
xar kanday shaxs tayinlanishi mumkin bo`lgan. Anikrogi, amirga ma’kul bo`lgan
olimlar,   saidlar,   xojalar,   o`zbeklar   va   boshqalardan   biriga   topshirilgan   mir   asad,
fayzi, sadr va sudur deb nomlangan lavozimlar.
Agar fayzi olim yoki said bo`lsa, unga mukaddas Buxoro shaxrining tashqi
kismi muxtasibligi topshirilgan. Agar mirasad olim yoki said bo`lsa, unga saidlar
o`rtasida   rabot(kichik   shaxarcha)da   bir   farsang   oraligida   muxtasiblik   vakolatini
amalga   oshirish   yuklatilgan 53
.   Sadr   -   Buxoro   shaxri   rabot   ichidagi   bir   farsang
masofada   joylashgan   vakflar   xisob-kitobini   yuritgan   bo`lsa 54
,   sudur   rabot
tashqarisidagi vakflarni boshqarish masalasi bilan mashg`ul bo`lgan.
Undan   tashqari   amirlik   markaziy   boshqaruvida   uncha   yuqori   bo`lmagan
mansablar   xam   mavjud   bo`lib,   ular   uzlariga   aniq   belgilangan   vazifani   amalga
oshirganlar. Ushbu lavozimlardan birinchisi bu - kutubxonachi bo`lib, barcha ilm-
ma’rifatga oid  bo`lgan  kitoblarni   va olimu-fuzalolar   tomonidan yozib  qoldirilgan
asarlarni   tuplab,   saqlab   yurgan.   Baxshi   -   xukumatga   aloqador   bo`lgan   qurilish
ishlarining kirim-chiqim faoliyatini boshqarib turgan. Devoni sayisxona - shaxsan
amir   tomonidan   tayinlanadigan,   otlarning   xisob-kitobi,   tantanavor   bezaklari,
do`mbira   va   boshqa   ashyolarini   nazorat   qiluvchi   mansabdor   shaxs 55
.   Devoni
to`shakxona   -   amirga   tegishli   bo`lgan   qimmatbaxo   kiyim-kechaklar,   qurol-
yarog`lar   va   boshqa   nodir   narsalarning   ro`yxatini   va   ulardan   foydalanganlik
haqidagi ma’lumotlarni yurituvchi mansabdor.
Davlat   boshlig`i   maxkamasining   ikki   asosiy   maxsus   xodimi   bo`lib,   ular
53 Q arang: Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой.
- М.: Вост. Литер., 1962. - С.146-147.
54 Q arang:   Семенов   А.   А.   Бухарский   трактат   о   чинах   и   званиях   и   об   обязанностях   носителей   их   средневековой   Бухаре   //
Советское востоковедение. - Москва. 1948. - № 5. - С.147.
55 Q arang: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. - СПб.: Березовский, 1911. - С.234.
29 amirning   kundalik   ish   yurgizish   masalalari   bilan   bevosita   mashFul   bo`lgan.
Parvonachi   -   amir   farmonlari   va   boshqa   karorlarini   beklarga   xamda   boshqa
mansabdor   shaxslarga   yetkazish   masalalari   bilan   shugullangan 56
.   Dodxox   esa   -
davlat   boshligiga   turli   masalalar   buyicha   kelib   tushadigan   ariza   va   shikoyatlarni
qabul   kilib,   unga   yetkazish   xamda   berilgan   javoblarni   uz   egalariga   qaytarish
vazifasi yuklatilgan 57
.
Davlat   boshqaruvida   boshqa   bir   qator   mansablar   xam   mavjud   bo`lib,   ular
asosiy   vazifa   bilan   birga   qo`shimcha   vakolatlarga   xam   ega   bo`lgan.   Masalan,
tuksabo   -   amir   majlisi   dasturxonini   nazorat   qilish   bilan   birga,   Xarkanrud
tumanining xokimligi va mirobligi xam uning kulida edi. Shu bilan birga tuksabo
xarbiy   xarakatlar   chogida   amir   bayrogini   kutarib   yurgan 58
.   Eshikogaboshi   esa,
davlat   boshligi   uz   saroyida   bo`lgan   vaqtda   uni   kuriklash   bilan   bir   qatorda
Shofirkon tumanini boshqarish va bu xududlarda suv taksimotini nazorat qilgan .
Miroxur - amir otxonasida ishni tashkil etish bilan birga Komi Abu Muslim
tumani   mirobligi   va   obodonlashtirish   masalasi   bilan   shugullanar   edi.   Yana   uchta
mansab   mavjud   bo`lib,   ushbu   mansablar   xarbiy-ma’muriy   xarakterga   ega   edi.
Ulardan   birinchisi,   kurchiboshi   deb   atalib,   amir   miltigi   va   boshqa   kuroli   sozligi
uchun   javobgar   bo`lgan.   Udaychi   esa,   xarbiy   xarakatlar   jarayonida   nakibning
kursatmasiga   binoan   navkarlar   va   qo`shinning   taksimlanishi   va   joylashuvini
kuzatish   vazifasini   bajargan.   Korovulbegi   -   sokchilar   va   korovullar   boshligi
sanalib,   davlatning   asosiy   ichki   va   tashqi   xavfsizligi   masalalarini   nazorat   kilib
turgan. Amirlikda shigovul, miroxurboshi,  mirshab  kabi  amallar  bo`lib, ular  xam
uziga   xos   ravishda   tegishli   vazifalarni   ado   etganlar.   Masalan,   shigovul   davlat
vakillari   va   elchilarni   qabul   kilib,   ularning   faoliyatini   nazorat   qilish   bilan
shuFullangan.   Miroxurboshi   -   hukmdorga   tegishli   bo`lgan   otlarga   yem-xashak
yetkazish   masalasini   tashkil   kilib,   nazorat   ostiga   olgan.   Mirshab   esa,   shaxarni
kuriklash vazifani bajargan 59
.
56 Q arang: Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой.
- М.: Вост. литер., 1962. - С.148.
57 Xolikova R. Amirlikdagi amalu unvonlar // Fan va turmush. - Toshkent, 2000. - № 4. - B.14 .
58 Shukurillayev   Y.   Qo`shin   boshqaruvi   tarixidan   //   Jamiyat   va   boshqaruv.   -   Toshkent,   2006.   -   №   2.   -   Б .48;   Бароти   Шамсо .
Государственные должности и титулы периода правления мангытов в Бухарском эмирате. Автореф. дисс...канд. ист. наук. - Душанбе:
2006. - С.24.
59 Q arang: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. - СПб.: Березовский, 1911. - С.233.
30 Davlat   maxkamasida   boshqa   bir   qator   xizmatchi   xodimlar   bo`lib,   ular
fakatgina   tegishli   xizmat   vazifalarini   bajarganlar.   Ular   qatoriga   jibachi,
sadakkurchi,   kilichkurchi,   muzabardor,   oftobachi,   ruypokbardor,   kurutbardor,
tarkashbardor,   gulobi,   mufarrih   dastorband,   jotoband,   tamakisoz,   otashbardor,
tuFbichi,   shukurchi,   nayzabardor,   jilovchi   kabilar.   Masalan,   jibachi   xarbiylar
uchun   maxsus   kiyim   tiksa,   muzabardor   amirning   oyok   kiyimlarini   saklagan.
Ruypokbardor   amirning   pardoz-andozi   bilan,   tarkashbardor   esa,   uning   yotoFini
tozaligi   va  saranjomligiga  shaxsan  javobgar  bo`lgan.  Undan  tashqari  otashbardor
davlat   maxkamasini   yoritish   masalalariga   javobgar   bo`lgan   bo`lsa,   nayzabardor
bilan jilovchi amirning shaxsiy kurol-aslaxalari va ot-aravasini xar kanday xolatda
tayyor turishiga javobgar bo`lgan.
Markaziy   boshqaruvda   xar   bir   soxani,   anikroFi   savdo-sotik,
xunarmandchilik,   ishlab   chiqarish   kabi   masalalarni   boshqarib   turuvchi   vakillar
tayinlangan.   Masalan,   sharbatdor   amirlikda   turli   ichimliklarni   tayyorlash   va
yetkazishni   tashkil   etgan   bo`lsa,   zargarboshi   zargarlar   faoliyatini   nazorat   kilib
turgan. Me’morboshi esa, shaxarning bosh me’mori xisoblanib, shaxarni bezash va
kurilish ishlariga umumiy raxbarlikni amalga oshirgan. “Amir oshxonasining bosh
oshpazi farroshboshi deb atalgan” 60
.
Uz   urnida   ta’kidlash   lozimki,   amirlikda   fuqarolarning   xavfsizligini
ta’minlashga   doir   bir   qator   ishlar   amalga   oshirilgan.   Jumladan,   fuqarolarni
yullarda   UFri,   talonchi,   boskinchi   va   turli   isyonchilar   xujumidan   ximoya   etish
maksadida bir qator mansablar joriy etilgan edi.  Ular qatorida zindonband, jilband,
jallod va bandiband kabi amaldorlarni sanab utish mumkin.
Amir   yoki   uning   vakolati   doirasida   tayinlangan   mansabdor   shaxslar,   ya’ni
amirning   joylardagi   vakili,   mahalliy   boshqaruvchilar   xamda   beklar   davlatning
mahalliy   boshqaruv   organlari   xisoblangan.   Beklar   yuqori   tabaka   vakillaridan
bo`lib, asosan yirik yer egalari orasidan tayinlangan.
Koida buyicha mansablar karindoshlik asosida berilgan, ammo shuni aloxida
ta’kidlash joizki, oddiy fuqaro xam bek bo`lishi yoki aksincha bek oddiy fuqaroga
60 Xolikova R. Amirlikdagi amalu unvonlar // Fan va turmush. - Toshkent, 2000. - № 4. - B.14.
31 aylanib   kolishi   mumkinligi   uz   navbatida   beklik   boshqaruvini   mas’uliyatli   vazifa
ekanligidan dalolat beradi 61
.
Buxoro   amirligida   bekliklar   huquqiy   makomi   buyicha   bir-biridan   fark
qilgan. Masalan, Samarqand bekligi nufuzliligi, Karshi bekligi kup xollarda davlat
boshlig`i   merosxuri   xokimligi   bilan,   Chorjuy   bekligi   esa   urug   davomchilariga,
Buxoro   bekligi   esa   qushbegining   uzi   tomonidan   boshqarilganligi   tufayli   keng
imtiyozlarga   ega   bo`lgan 62
.   Umuman   olganda   bekliklarning   makomi   ularning
davlat va jamiyatga keltiradigan foydasi mikdoriga boglik bo`lgan. Beklar asosan
rentadan   daromad   olganlar,   chunki   ular   amirdan   xech   kanday   moyana   xaki
olmaganlar, uz navbatida ular aholidan soliq va boshqa majburiy to`lovlarni yigish
ishlariga   bosh-kosh   bo`lganlar.   Uz   urnida   beklar   amirning   amaldorlari   sanalib,
amir   tomonidan   farmon   asosida   tayinlanganlar 63
  xamda   amirga   xududiy   birliklar
buyicha   iktisodiy,   ijtimoiy   va   siyosiy   masalalar   yuzasidan   xisob   berib   turganlar.
Yuqoridagi   xususiyati   bilan   beklar   ilgarigi,   ya’ni   xonlik   davridagi   bek-   amir
lavozimidan   keskin   fark   kiladi.   Beklik   mansabi   Buxoro   amirligi   tomonidan
belgilab   kuyilgan   “Unvonlar   ruyxati”   buyicha   mansablik   unvoni   tizimida   9
(tukkiz) darajadagi unvonlar toifasiga kirgan.
Beklik lavozimi meros tarikasida kolmasdan, balki xar kanday xolatda amir
tomonidan   almashtirilishi   yoki   lavozimidan   ozod   etilishi   mumkin   bo`lgan.   Bek
vafot   etgan   xolatlarda   uning   barcha   mol-mulklari   davlat   xazinasiga   topshirilib,
uning   merosxurlari   qolgan   merosga   nisbatan   xech   kanday   egalik   huquqiga   ega
bulmay,   balki   keyinchalik   markaziy   boshqaruvda   xizmat   qilgan.   Bekliklarda
yuzaga   kelib   turadigan   kelishmovchiliklarni   bartaraf   etish   maksadida   ayrim
xududlarni   birlashtirishga   yoki   aksincha   ajratish   xollariga   xam   tugri   kelgan.
Beklik boshqaruvi saroyida kuplab mansab egalari mavjud bo`lgan. E’tiborli jixati
shundaki, beklikdagi mansablar xudud aholisining soniga karamasdan, balki ayrim
iktisodiy   kolok   bekliklarda   xam   ma’muriy   amaldorlarning   soni   qisqarmagan.
Masalan, eng kolok beklik xisoblangan Darvozda 55.000 ga yakin aholi istikomat
61 Qarang: Крестовский Л.Е. В гостях у эмира Бухарского. Соб. соч. Т.УП. - СПб.: Березовский, 1911. - С.173.
62 Qarang: Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб.: Типография Императорской Академии Наук, 1843. - С.187.
63 Qarang: Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. - Душанбе: Ирфон, 1977. - С.16.
32 qilgan   bo`lsada,   unda   mahalliy   boshqaruv   amaldorlarining   soni   nisbatan   kup
bo`lgan.
1890   yillarga   kelib   Darvoz   bekligi   ma’muriy-xududiy   jixatdan   11   ta
amlokdorlikka   bulingan   bo`lib,   beklik   Darvoz   asoschisi   Xudoynazar-   Otaliqning
nevarasi   Muxammad   Nazarbek   tomonidan   idora   etilgan.   U   xar   yili   amirga
belgilangan   tartibda   sovga-salom   kilib   turishi   lozim   edi.   Yuqorida
ta’kidlanganidek,   beklik   mahalliy   boshqaruvida   5   biy,   5   eshikogasi,   3   tuksabo,
miroxurlar,   korovulbegi,   jevachi,   mirzaboshi,   chirokogasi   va   navkarlar   ishtirok
etishgan 64
.
Sharqiy   Buxoro   xududidagi   Xisor   bekligi   mahalliy   boshqaruvida   amal
qilgan   ma’muriy   tuzilishini   taxlil   etish   barobarida   Buxoro   amirligidagi   mahalliy
boshqaruv   tizimini   urganib   chikadigan   bo`lsak,   ushbu   xududda   koidaga   binoan
bek   lavozimini   amirning   yakin   karindoshlaridan   biri,   ya’ni   amir   Abdulaxadning
togasi   Ostonakulibek   egallagan   edi.   Xisor   bekligi   Buxoro   amirligining   eng   boy
xududlaridan biri va bek amirning yakin karindoshi sanalganligi sababli unga ulim
jazosiga maxkum etish huquqi berilgan edi.
Xisor   bekligida   boshqaruvni   kulay   yulga   solish   maksadida   beklik
amlokdorlar   tomonidan   boshqariladigan   23   ta   amlokdorlikka   bulingan   edi.
Amlokdorlar   bekning   karindoshlaridan   tayinlansada,   lekin   xech   kanday   moyana
xaki   olmaganlar.   Ular   asosan   qishloqlardan   yiFiladigan   daromadlar   xisobiga
yashar xamda xududdagi aholidan jarimalarni qabul kilib olar edilar.
Xar   bir   amlokdor   10   tadan   200   tagacha   navkarga   ega   bo`lib,   ular   asosan
xarbiy   xizmatni   utash,   bek   va   amlokdor   saroyini   kuriklash   xamda   kamokka
maxkum   qilinganlarni   nazorat   kilib,   kamokxonalarga   yuborish   vazifasini
bajarganlar 65
.   Navkarlarning   ijtimoiy   tarkibi   turli-tuman   bo`lib,   xatto   navkarlik
xizmatiga   ayrim   yirik   yer   egalari   xam   qabul   qilingan.   Navkarlarning   mansab
darajasi   ularning   mulkiy   xolatiga   karab   belgilangan.   Undan   tashqari   xizmat
vazifasini a’lo darajada bajargan navkarlarga bek tomonidan qo`shimcha ravishda
ayrim qishloqlardan to`lovlarni qabul kilib olish huquqi berilgan.
64 Qarang: Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. - М.: Изд-во. Вос. Лит-ры, 1958. - С.16.
65 Qarang: “Туркестанские ведомости”. 1907. 25 октября.
33 Amlokdorliklarda navkarlarning soni bir xil bo`lmagan. Masalan, Esonxuja
amlokdorligida 195 ta, Bodroklida - 90, Gozimalikda - 80, Krratog va Regarda 25
tadan,   Xonakida   -   24,   Sarijuyda   -   18,   Shurkonda   -   13,   Dashnobodda   -   11,
Sariosiyoda - 8, Xisorda - 7 tadan navkar bo`lgan 66
.
Denov   va   Kurgontepa   bekliklarida   esa,   amirning   doimiy   armiyasi   bulmay,
balki beklar boshqaruvni mahalliy xarbiy kuchlarga tayanib amalga oshirganlar.
Bekliklarda   mahalliy   boshqaruv   tashkil   etishda   diniy-huquqiy   masalalarni
xal etuvchi qozi, rais, muftiy va mirshab kabi amaldorlar ishtirok etganlar.
- Bekliklar   qozilari   tugridan-tugri   Buxorodan   tayinlangan   va   uz   faoliyatida
bekdan   mustaqil   bo`lganlar 67
.   Ular   odatda   bekning   xarakatlari   haqida   maxfiy
ravishda   Buxoroga   xabar   berib   turganlar.   Diniy   amaldorlar   mamlakatdagi   sud
hokimiyatini,   shuningdek,   ta’lim   va   tarbiya   maskanlari   bo`lgan   madrasalar,
boshlangich maktablarni, kundalik xayotda katta o`rin tutgan masjidlar va boshqa
shu turdagi ijtimoiy muassasalarni uz nazoratlari ostiga olgan edilar.
- Shaxar   jamoat   tartibini   saklash   mirshablarga   topshirilgan.   Buxoro   shaxri
mirshabboshisiga   bir   vaqtning   uzida   amirlikdagi   boshqa   barcha   shaxarlar
mirshablari   xam   buyso`ngan.   Xukumatga   tegishli   vazifalar   mir   rasas,   ya’ni
mirshab kulida bo`lib u shaxar  muxofazasining ma’muri xisoblangan. Davlatning
maxbuslari   uning   ixtiyorida   bo`lib,   amirning   shigovullari,   xudaychilari
(udaychilar)   uz   ixtiyorlari   bilan   biror   ishni   kilmaganlar,   fakat   amir   buyrugiga
buysunganlar.
- Tarixchi   R.Xolikovaning   ma’lumotlariga   kura,   “Buxoro   shaxri   ikki   daxaga,
daxalarning   xar   biri   esa   olti   jaribga   bulingan.   Xar   bir   daxani   daxaboshi
boshqargan.   Jaribni   esa   bobo   boshqargan   bo`lib,   uning   maxkamasi   boboxona
deyilgan. Uning ixtiyorida fakat tunda ishlaydigan maxsus kurikchilar bo`lib, ular
shabgardlar deb atalgan. Shabgardlar (tunda kezuvchi)
- fors-tojik   tilidan   olingan   bo`lib,   “shab”   -   kechkurun,   tun   va   “gard”-   kezmok,
kezuvchi ma’nolarini anglatadi” 68
.
66 Qarang: “Туркестанские ведомости”. 1908. 27 мая.
67 Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. - Душанбе: Ирфон, 1977. - С.17.
68 Xolikova R. Markaziy davlat boshqaruvi tarixiga bir nazar // Muloqot. - Toshkent: 2004. - № 4. - B.42.
34 Shabgardlarning   asosiy   vazifasi   tunda   shaxarni   kezib   yurish   va   barcha
shubxali shaxslarni aniklash bilan bir qatorda extiyojsiz ravishda shaxarda yurgan
shaxslarni ushlab tegishli tartibda chora kurish bo`lgan. Ushlangan shaxslar dini va
ijtimoiy   mavkeidan   kat’iy   nazar,   shaxar   kuchalari   va   xammomlarni   tozalash
ishlariga jalb qilingan.
Buxoro   shaxar   mirshabboshisining   asosiy   vazifasi   tunda   shaxarni   aylanib
yurish, man etilgan uyinlar va bazmlar haqida tuplangan ma’lumotlar buyicha uz
xizmatchilari bilan huquqbuzarlarni aniklab, ularga tegishli tartibda jarima jazosini
kullash bo`lgan.
Shuni aloxida ta’kidlash joizki, shaxarda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash
maksadida   tuylar,   bazmlar   va   boshqa   marosimlar   belgilangan   vaqtda   tugatilishi
shart   bo`lgan.   Ushbu   masala   shaxar   mirshabboshisining   vakillari   tomonidan
nazoratga olingan.
Buxoro amirligi mahalliy boshqaruvi tizimida uziga xos o`rinni rais mansabi
egallardi.   Ushbu   amal   yarim   diniy,   yarim   tartibotchi   usulda   bo`lib,   raisning
majburiyatiga eng avvalo, aholining yurish-turishi va xulkini nazorat qilish kirgan.
Yuqorida ko`rsatib utilganidek, Buxoro amirligi 11 tumandan tashkil topib,
barcha   tumanlar   Buxoro   shaxri   atrofida   joylashgan   edi.   Bulardan   ikki   asosiy
tuman   -   Shoxrud   kanali   atrofida   bo`lib,   ushbu   tumanlarning   qolgan   9   tumandan
asosiy   farki   shunda   ediki,   tumanlarning   ma’muriy   markazi   mavjud   emas   edi.
Shimoliyi   Rud   va   Janubiyi   Rud   tumanlaridan   soliq   yigish   vazifasini   Buxoro
shaxar sadr-rais xizmatchilari amalga oshirganlar. Krlgan 9 ta tumanni ma’muriy
jixatdan   tuman   qozilari   boshqargan.   Kupgina   tumanlar   aholi   zich   joylashgan
tuman markazlarining nomi  bilan xam  ikkinchi  nom  sifatida yuritilgan.  Masalan,
Xarkan Rud yoki Gijduvon tumani kabi. Undan tashqari A.R.Muxamedjanovning
ma’lumotlariga karaganda Kamat tumani Vobkand, Somejon tumani Rometan deb
atalgan 69
.
Mahalliy   xududlarni   boshqarishni   amalga   oshirish   maksadida   va   xar   bir
tumanni   tashkil   etish   uchun   80   tadan   aholi   yashash   joylari   birlashtirilgan.
69 Qarang:   Мухамеджанов   А.Р.   Населенные   пункты   Бухарского   эмирата   (конец   XIX-   нач.   XX   вв.)   -   Ташкент:   Университет,
2001. - С.4.
35 Keyinchalik esa ushbu tumanlarning aholi  yashash joylari soni  120 dan 340 taga
oshgan.
Amirlikda   barcha   bekliklar   ma’muriy   markazi   bir   xil   nom   bilan   atalgan.
Aholi yashash joylari sonining kupligiga karab sharqiy bekliklar yuqori mavkega
ega bo`lgan. Masalan, Boljuvonda 1420, Xisorda 1200, Korateginda 700, Kulobda
635   taga   yakin   aholi   yashash   joylari   mavjud   edi.   Xozirgi   Turkmaniston
xududidagi   bekliklarda   esa,   aholi   yashash   joylari   soni   eng   kam   darajada,   ya’ni
Ustida 15, Burdalikda 14, Kelifda esa 24 tadan aholi yashash joylari bo`lgan 70
.
Buxoro amirligida bekliklar va tumanlar ma’muriy-xududiy jixatdan turli xil
shaklda   bulingan.   Kupgina   bekliklar   bir   necha   qishloqlardan   iborat   bo`lgan
amloklardan   iborat   bo`lgan.   Bir   qator   tuman   va   bekliklar   mavzelarga   bulingan.
Masalan,   Dexnav,   Pirmast,   Xutfar,   Usti   va   boshqa   xududlarda.   Xususan,   Xutfar
tumanidagi   mavzelarga   kiruvchi   bir   qator   qishloqlar   mavjud   bo`lgan.   Shu   bilan
birga, u yoki bu tuman va viloyatning xududi amlok, mavze, guzar va masjid deb
atalgan.   Xar   bir   mavze   10   dan   ortik   masjid   deb   nomlangan   xududiy   birliklardan
iborat bo`lgan 71
.
Manbalarda   mavze   bilan   qishloq   o`rtasidagi   fark   deyarli   ko`rsatib
utilmagan.   Fakatgina   Xutfar   tumani   va   Karmana   bekligi   xududlarida   joylashgan
mavze   bilan   qishloq   aholi   xududiy   birligining   farki   belgilab   berilgan.   Masalan,
Xutfar   tumanidagi   mavzelarning   yarmidan   kupi   bir   qishloqdan   iborat   bo`lgan.
Karmana   bekligida   esa,   xar   bir   mavze   tarkibiga   un   uchtagacha   qishloq   kirgan.
Umuman olganda mavze qishloq yoki masjid kabi nomlangan xududiy birliklarga
nisbatan katta birlikni tashkil etgan.
Karki   bekligi   bir   necha   mavzedan   iborat   bo`lgan   bo`lsa   xam,   lekin   ular
bekcha deb nomlangan xududiy birliklardan tashkil topgan.
Nurato bekligi guzarlarga, guzarlar esa qishloqlarga bulingan. Shu bilan bir
qatorda,   Krrategin   bekligi   rabovlarga,   ular   esa   mavze   va   qishloqlardan   iborat
bo`lgan.   ShuFnon   va   Rushon   bekligi   xududlari   oksokolliklarga   bulingan.   Undan
tashqari Boljuvon bekligining 60 dan ortik, Korategin bekligining 30 dan ortik va
70 O `sha asar. - S.5.
71 Qarang:   Мухамеджанов   А.Р.   Населенные   пункты   Бухарского   эмирата   (конец   XIX-   нач.   XX   вв.)   -   Ташкент:   Университет,
2001. - С.5.
36 Kulob bekligining 22 dan ortik aholi yashash joylari daxa deb nomlangan xududiy
birliklardan iborat bo`lgan.
O`rta   Osiyo   xonliklaridan   Xiva   xonligida   davlat   boshqaruvi   muayyan
darajada fark qilgan. Xonlikda boshqaruv nisbatan soddalashtirilgan shaklda amal
kilib,   birinchi   o`rinda   soliqlarni   undirish   masalasi   kuyilgan.   Mamlakat   xududlari
asosan   ikki   mansabdor   -   qushbegi   (shimoliy)   va   mextar   (janubiy)   tomonidan
boshqarilgan. Uchinchi shaxs devonbegi deb atalib, u devonxona, moliya va davlat
xazinasiga   mas’ul   bo`lgan.   Xonlik   20   beklikka   va   2   noiblikka   bulinib,   beklar   va
noiblar tomonidan boshqarilgan. Kuyi ma’muriy birliklar esa, kavm deb atalib xon
tomonidan   tayinlanadigan   oksokollar   tomonidan   idora   etilgan 72
.   “Xiva   xoni
xuzurida   oyida   bir   marta   chakiriladigan,   mansabdor   shaxslar   va   yirik   amaldorlar
ishtirok etadigan Kengash doimiy faoliyat yuritib turgan” .
Qo`qon   xonligi   davlat   boshqaruvi   Buxoro   amirligi   boshqaruv   tizimiga
muayyan   darajada   uxshab   ketgan.   Kupgina   mansablar   nomlanishi   va  vakolati   bir
xilda bo`lsada, ayrim davrda ular uzgarib turgan. Masalan, Qo`qonda shigovul ilm-
maorif   soxasini   boshqargan.   Farkli   tomoni   shundaki,   davlatda   xondan   keyin
mingboshi   turgan,   qushbegi   esa   faxrli   unvon   sanalib,   unga   asosiy   shaxarlardan
birini boshqarish vazifasi berilgan. Moliya idorasini dasturxonchi, sud maxkamasi
xujalardan   tanlangan   qozikalon   tomonidan   idora   etilgan.   Xudoyorxon   davriga
kelib   mingboshi   boshqaruvida   dasturxonchi,   risolachi   (kotib)   va   ikki   yuqori
mansabdor   shaxs   ishtirokida   Kengash   tuzilgan.   Buxoro   va   Xiva   xonliklaridan
farkli   jixati   shundaki,   Kengashda   doimiy   ishlovchi   mansabdorlar   xar   doim
ragbatlantirib   turilgan.   Mahalliy   boshqaruv   xon   tomonidan   tayinlanadigan
xokimlar,   Toshkent   bekligi   esa   beklar-begi   tomonidan   boshqarilgan.  Soliq  yigish
bilan Buxoro amirligi singari amlokdorlar mashgul bo`lganlar.
Undan   tashqari   muallif   mamlakat   ma’muriy   birlashmalar   -   viloyatlar,
tumanlar   va   qishloqlarga   bulinishini   xamda   ma’muriy   amaldorlar   beklar,
amlokdorlar,   oksokollar   deb   atalishini   xam   ta’kidlab   utadi.   Yana   “Islom   odatiga
kura xar bir beklikda raislar va unga itoat etuvchilar mavjud edi. Moliyaviy bulim
72 Qarang: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. - М.: Аст, 2004. - С.86.
37 esa zakotchilar - markaziy va mahalliy soliq yotuvchilar tomonidan boshqarilardi.
Xar   kaysi   beklik   uzining   sud   apparatiga   ega   bo`lib,   u   bosh   qozi   va   unga
buysunuvchi   qozilardan,   shuningdek   muftidan   iborat   edi.   Xamma   idoralar   amir
nazorati ostida edi” 73
, - deb ta’kidlaydi.
Angliyalik   olim   Meri   Xoldsvort   Buxoro   amirligining   siyosiy   axvoli,
markaziy   va   mahalliy   boshqaruv   masalalariga   aloxida   tuxtaladi.   M.Xoldsvort
“Buxoro   va   Qo`qonda   amirlik   yoki   xonlik   bekliklardan   iborat   bo`lib,   ular
viloyatlar   deb   nomlangan   xamda   xon   yoki   amir   oilasi   bilan   karindosh   xokimlar
yoki beklar  tomonidan boshqarilardi. Viloyatlar Buxoroda tumanlarga, Qo`qonda
esa   bekliklarga   bulinib,   xar   kaysisi   mahalliy   hukmdor   oilalaridan   chikkan   beklar
kul ostida edi. Oksokol yoki miroblar mahalliy amaldorlar bo`lib, ular ijro etuvchi
shaxs edilar” 74
.
Yana   bir   ingliz   olimi   G.Uiler   Buxoro   amirligida   markaziy   va   mahalliy
boshqaruv masalalariga oid quyidagi ma’lumotlarni beradi: “Buxoro amirligining
ma’muriy   tizimi   temuriylar   va   abbosiy   xalifalik   kul   ostida   bo`lgan
Movarounnaxrning   eron-arab   ma’muriyatidan   meros   qolgan”.   G.Uiler   ma’muriy
boshqaruv  masalasida  boshqaruv   oddiy  va  erkin  bo`lib,  kuprok  soliq   va  ulponlar
undirishga asoslangan edi 75
, - deb ma’lumot beradi.
Buxoro amirligining markaziy va mahalliy boshqaruvi bilan boglik tarixiy-
huquqiy   manbalarni   taxlil   qilish   natijalari   quyidagi   xulosalarni   ilgari   surish
imkonini   beradi:   birinchidan,   amirlik   davlat   tuzumi   sharqiy   monarxiya
boshqaruviga   asoslangan;   ikkinchidan,   markaziy   va   mahalliy   boshqaruv   idoralari
o`rtasida   muayyan  tizim   amal   kilib,  vakolat   va  vazifalar   doirasi   anik  belgilangan
bo`lgan;   uchinchidan,   amirlikning   turli   xududlarida   mahalliy  boshqaruv   uzini-uzi
boshqarish   tartibida   amalga   oshirilgan;   turtinchidan,   boshqaruvda   asosiy
yo`nalishlar   buyicha   mansabdor   shaxslarning   uzga   faoliyatga   aralashishiga   yul
kuyilmagan;   oltinchidan,   millatidan   qat’iy   nazar   barcha   fuqarolar   davlat
boshqaruvida   ishtirok   eta   olgan;   yettinchidan,   mahalliy   boshqaruvda   xam
73 Kunits J. Dawn of Samarqand. The rebirth of Central Asia. - New York: Covici Friede, 1935. -  Р .23.
74 Sagdullayev A., Mavlonov O`. O`zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. - Toshkent: Akademiya, 2006. - B.126.
75 Kunits J. Dawn of Samarqand. The rebirth of Central Asia. - New York: Covici Friede, 1935. -  Р .22.
38 markaziy   boshqaruv   singari   muayyan   tizimga   asoslanilgan;   sakkizinchidan;
mahalliy  boshqaruvdagi  uzini-uzi   boshqarish  amaliyotidan   bugungi  kunda   tarixiy
amaliyot sifatida foydalanish muxim ahamiyatga ega.
2.1. Buxoro amirligining tashqi siyosati va diplomatiyasi
Milliy   davlatchilik   tarixidan   ma’lumki,   mamlakatimizning   taraqqiyoti
davomida   uning   xududida   bir   qator   yirik   davlatlar   tarkib   topgan   va   kuplab
sulolalar   uz   hukmronligini   amalga   oshirgan.   Ta’kidlash   joizki,   mazkur
davlatlarning   tashkil   topishi,   rivojlanishi   va   barxam   topishiga   bir   qator   omillar
sabab   bo`lgan.   Binobarin,   ushbu   omillar   qatorida   ularning   muxim   geostrategik
39 xududda   joylashganligi,   O`rta   asrlarda   Garb   bilan   Sharqni   boFlovchi   muxim
karvon   yullarinnig   utganligi,   islom   madaniyati   uchoklaridan   xisoblangan
Samarqand, Buxoro va Urganch (keyinchalik Xiva) shaxarlarining joylashganligi,
savdo-sotik   va   xunarmandchilikning   rivojlanganligi   va   boshqa   qator   jixatlarni
sanab utish mumkin. Birok tadqiqot doirasida o`rganilayotgan davrga kelib, ya’ni
o`rtalari   -   XX   asr   boshlarida   Markaziy   Osiyo   davlatlari,   xususan,   Buxoro,
Qo`qon   va   Xiva   xonliklari   savdo-sotik,   ilm-fan   va   boshqa   soxalarda   jaxon
sivilizatsiyasidan bir muncha ortda kolib ketdi.
Yuqoridagi   omillar   bilan   bir   qatorda,   xonliklarning   yirik   davlatlar
o`rtasidagi   nizolardan   foydalangan   xolda   xar   tomonlama   uylangan   va   muayyan
maksadni kuzlagan tashqi siyosat, xususan, diplomatic munosabatlarni tugri yulga
kuymaganligini xam keltirib utish o`rinlidir.
Binobarin,   milliy   manfaatlarni   ustuvor   yo`nalish   sifatida   okilona   tashqi
siyosatni  amalga  oshirish  uz  navbatida, davlatning  ichki   va tashqi  mustaqilligini,
xavfsizligini, taraqqiyotini belgilab beruvchi muxim omil xisoblanadi. Ta’kidlash
joizki,   ushbu   omilga   nafakat,   xonliklar   va   Chor   Rossiyasi   davrida,   balki   yakin
utmish ittifoq tuzumi zamonida xam muayyan darajada e’tibor berilmagan xamda
bu borada yetarli tajriba va amaliyot mavjud bo`lmagan.
Shu jixatdan olganda, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning
bu   boradagi   fikrlarini   keltirib   utish   o`rinli,   deb   xisoblaymiz,   ya’ni   “O`zbekiston
Respublikasi uchun mustaqil tashqi siyosat yuritish - davlat faoliyatining yangi va
amalda   kullanilmagan   yo`nalishlaridan   biridir.   Yakkaxokimlik   tizimi   sharoitida
O`zbekiston   xalqaro   maydonga   tugridan-tugri   va   ochik   chikish   imkoniyatidan
maxrum etilgan bo`lib, uzining tashqi davlat idoralariga, yetarlicha diplomatlariga
va tashqi iktisodiy faoliyat soxasidagi mutaxassislariga ega emas edi” 76
.
O`zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   I.A.Karimovning   yuqorida   keltirilgan
fikrlaridan   kelib   chikib,   milliy   davlatchilik   tarixining   muxim   masalalaridan   biri
bo`lgan   tashqi   siyosat   va   diplomatik   munosabatlar   tarixini   xolisona   o`rganish   va
undan  tegishli  xulosalar   chiqarish   xamda  davlatning  taraqqiyoti   va  rivojlanishida
76  Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. - Toshkent: O`zbekiston, 1996. B.50.
40 uning  ahamiyatini   ko`rsatib   berish   bugungi   kunda   tadqiq  etilishi   dolzarb  bo`lgan
mavzulardan biri xisoblanadi.
Buxoro   amirligining   tashqi   siyosat   borasidagi   faoliyatini   tadqiq   etishda
tegishli   qo`lyozma   asarlar   va   arxiv   xujjatlarini   o`rganish   muxim   ahamiyat   kasb
etadi.   Ushbu   o`rinda   ta’kidlash   joizki,   bizgacha   yetib   kelgan   tarixiy   manbalar
mazkur   davrga   oid   bo`lgan   tashqi   siyosat   borasidagi   vokelikni   tulik   tavsiflash
imkonini bermaydi. Bunday xolatning yuzaga kelishiga Buxoro amirligida qo`shni
davlatlar   bilan   muntazam   elchilik   alokalari   urnatilmaganligi,   tashqi   siyosat
borasida   olib   borilgan   faoliyatni   lozim   darajada   kayd   etilmaganligi,   oz   bo`lsada,
soxaga   oid   mavjud   manbalarda   u   yoki   bu   amirning   bu   boradagi   siyosatini
haqqoniy   va   xolis   yoritilmaganligi,   boshqa   mamlakatlar   elchiliklari   tarkibida
amirlikka   kelgan   sayoxatchilarning   asarlarida   ushbu   masalalar   kisman   va   uz
mamlakatlari   manfaatidan   kelib   chikkan   xolda   baxolanganligi   kabi   qator
sabablarni keltirib utish mumkin.
Shu bilan birga, mazkur izlanishlarda tashqi siyosat va diplomatiya tarixiga
oid   bo`lgan   manbalar   yetarli   tarzda   taxlil   etilgan   deb   bulmaydi.   Ularda   Buxoro
amirligining   ayrim   hukmdorlari   tashqi   siyosatiga   kisman   e’tibor   berilib,   asosan
ma’muriy   tuzilish,   yer-suv   munosabatlari,   soliq   tizimi,   davlat   mansab   va
unvonlariga   oid   ayrim   jixatlar   o`rganilgan,   xolos.   Masalan,   A.A.Semenov
tomonidan   amir   Xaydarning   Rossiya   podshoxi   Aleksandr   I   ga   yullagan
maktublari,   G.A.Mixaleva   tomonidan   esa   Buxoro   amirligi   bilan   Rossiya
o`rtasidagi savdo-sotikka oid alokalar o`rganilgan.
Shu   jixatdan   olganda,   Buxoro   amirligi   diplomatik   alokalarining   huquqiy
asoslari,   tashqi   siyosatining   tamoyillari,   koidalari   xamda   uziga   xos   xususiyatlari
amalga   oshirilgan   tadqiqotlar   doirasidan   chetda   kolib   ketganligini   kayd   etish
lozim.
Yuqoridagilarni   inobatga   olib,   bizning   fikrimizcha,   ushbu   davrda   amalga
oshirilgan   tashqi   siyosatning   quyidagi   masalalarini   o`rganish   muximdir.
Chunonchi,   tadqiq   etilayotgan   davr   yirik   davlatlarning   o`zaro   nizolari,   urushlari
davriga   tugri   kelganligi   va   shu   munosabat   bilan   Buyuk   Ipak   yulining   ahamiyati
41 pasayishi   sharoitida   olib   borilgan   diplomatik   alokalarning   uziga   xosligi;
mamlakatda mahalliy-uruglarning o`zaro kelishmovchiliklariga karamasdan tashqi
siyosiy   alokalarning   muayyan   darajada   olib   borilganligi;   Buxoro   amirligining
tashkil   topishi   jarayonida   Eron   va   Buxoro   davlatlari   o`rtasida   yuzaga   kelgan
vaziyatdan   kelib   chikib,   mamlakatning   mustaqilligini   saklab   kolish   maksadida
okilona diplomatik siyosat yuritilganligi; Rossiya imperiyasiga karamlik sharoitida
Buxoro amirligining olib borgan tashqi  siyosat  va diplomatik alokalarining uziga
xosligi kabi masalalarni o`rganish shular jumlasidandir.
Bunday   xulosaga   kelish   uchun   quyidagi   jixatlar   asos   bo`lganligini   kayd
etish o`rinli deb xisoblaymiz:
XVIII Birinchidan,   ushbu   amirlar   hukmronligi   yillariga   oid   diplomatik
yozishmalar, xatlar va xujjatlar kuprok saklangan;
XIX ikkinchidan,   ushbu   davrda   Buxoro   amirligi   va   boshqa   davlatlar   bilan
diplomatik munosabatlar urnatishga keng e’tibor berilgan;
XX uchinchidan,   olib   borilgan   tashqi   siyosat   uz   navbatida,   amirlikda
savdo-sotikni   rivojlantirishga,   yangi   ta’lim   usullarini   kirib   kelishiga,   sanoat,
kurilish   va   ishlab   chiqarish   soxalarida   muayyan   darajada   o`zgarishlarga   olib
kelgan;
XXI turtinchidan,   aynan   ushbu   davrga   kelib   davlat   hokimiyatini   amalga
oshirishda yuzaga keladigan muammolarni huquqiy vositalar asosida  xal  qilishga
e’tibor qaratilgan.
XXII Amir   Xaydar   hukmronligi   davrida   O`rta   Osiyo   davlatlari   -   Xiva   va
Qo`qon   xonliklari,   Rossiya,   Eron,   Afgoniston,   Xitoy   xamda   Usmoniylar   davlati
bilan xalqaro iktisodiy, madaniy va siyosiy-huquqiy munosabatlarni shakllantirish
maksadida   elchilik   alokalarini   yanada   mustaxkamlashga   xarakat   qilingan.   U   uz
sulolasidan   bo`lgan   boshqa   amirlardan   farkli   ularok,   mangitlar   hukmronligini
mustaxkamlash,   ichki   va   tashqi   muxoliflarga   karshi   kurashda   qator
muvaffakiyatlarni kulga kiritishga erishgan davlat boshligi sifatida ajralib turadi.
XXIII asrning   birinchi   yarmida,   ya’ni   amir   Xaydar   hukmronligi   davrida
Buxoro   va   Rossiya   davlatlari   o`rtasida   doimiy   faoliyat   yuritib   turadigan
42 vakolatxonalar   yoki   elchixonalar   va   ikki   davlat   o`rtasida   yuzaga   keladigan
munosabatlarni   tartibga   soladigan   shartnomalar   mavjud   bo`lmagan.   Vaqti-   vaqti
bilan yuborilib turiladigan elchiliklar xar ikkala mamlakatda oylab-yillab istikomat
kilib,   o`rtadagi   savdo-sotik   muammolari   va   boshqa   masalalarni   muxokama   kilar
va   ular   yuzasidan   davlat   boshligining   ruxsatini   olar   edilar.   Elchiliklar   odatda,
siyosiy   va   iktisodiy   alokalar   borasida   munozaralar   olib   borish   yoki   muxim
vokealardan   axborot   berish   uchun   yuborilar   va   ularning   maksadi   amir   yorlig`ida
bayon kilinar edi 77
.
Shu   yilning   uzida   Orenburgga   Buxoro   amirligi   elchilari   sifatida   ikki
savdogar   -   Mirzabek   Allayorov   va   Gofurjon   Navruzjonovlar   tashrif   buyuradi.
Ushbu   elchilar   Orenburg   general-gubernatoriga   Buxoroda   soxta   pul   yasash   bilan
shuFullanuvchi   Valit   Xamitovdan   musodara   kilib   olingan   uskunalarni
topshiradilar.   Lekin   ushbu   savdogarlarda   elchilik   vakolatini   tasdiklovchi   kerakli
xujjatlar   bo`lmaganligi   sababli,   ularning   Rossiya   davlati   boshliqlari   bilan
uchrashishlariga   ruxsat   etilmaydi.   Shunga   karamay,   Buxoro   amirligidan   elchi
sifatida   kelgan   ikki   savdogarga   nisbatan   iltifot   kursatilib,   Buxoro   amirligi   bilan
dustona   munosabatda   bo`lish   maksadida   xar   kanday   munosabatga   kirishishga
tayyor ekanligi xususida ta’kidlab utiladi.
Uz   navbatida,   amir   Xaydar   javob   xatida   bunday   masalalar   fakatgina   ikki
davlatning boshliqlari tomonidan xal qilinishi, ya’ni amirga fakat bevosita Rossiya
davlati   boshligi   murojaat   qilishi   lozimligi   haqida   bayon   etadi.   Buxoro   amiri
Xaydar   uzining   ana   shu   maktubi   bilan   davlatlararo   qonun-koidalarga   rioya   etish
masalasini   eslatib,   unga   tanbex   berish   bilan   birga,   xalqaro   mikyosda   Buxoro
amirligining   mustaqil   davlat   sifatida   obru-e’tiborini   saklashga   nakadar   katta
e’tibor berib kelganligini xam namoyon etadi.
Amir Xaydar tomonidan junatilgan maktub Rossiya tashqi ishlar vazirligida
o`rganilib,   Buxoro   amirligi   bilan   yaxshi   munosabatlarni   davom   ettirish,   ushbu
davlatni   xar   tomonlama   o`rganish   uchun   mavjud   imkoniyatlardan   foydalanishga
karor kilinadi.
77 Valiyeva   D..   XIX   asrning   birinchi   choragida   Buxoro-Rossiya   diplomatiya   aloqalariga   doir   //   Sharqshunoslik.   -   Toshkent,   1999.   -   №   9.   -
B.122.
43 Ikki davlat o`rtasidagi kelishuvlar asosida jinoiy-huquqiy yordam kursatilib,
Rossiya   davlati   ixtiyoriga   Valit   Xamitov   boshchiligidagi   jinoiy   gurux   topib
beriladi.   Undan   tashqari   Subxonkulov   missiyasiga   soxta   pullar   kim   orqali,   kaysi
yullar   bilan   tarkatilganligi   haqidagi   ma’lumotlar   takdim   etiladi.   Odilnosir
Subxonkulov   Buxoroda   kulga   olingan   3   ta   rus   asirini   ozod   etishga   muvaffak
buladi 78
.
Shu o`rinda, Buxoro amirligi va Rossiya davlatining o`zaro ikki tomonlama
xalqaro   jinoyatchilikka   karshi   kurashdagi   xamda   savdo-sotikni   rivojlantirishga
qaratilgan munosabatlari muvaffakiyatli kechganligini e’tirof etish joiz.
Yuqoridagi tadqiqotlardan quyidagicha xulosa qilish mumkin:
Poruchik   Subxonkulov   elchiligi   Rossiya   -   Buxoro   siyosiy   va   iktisodiy
alokalari rivojiga katta xissa qo`shgan;
Ikki   davlat   o`rtasida   rasmiy   xalqaro-huquqiy   munosabatlar   bir   maromga
tushishiga imkoniyat yaratilgan;
Buxoro   amirligi   amir   Xaydarning   okilona   siyosati   tufayli   tashqi   siyosatda
mustaqil   ravishda   teng   huquqli   davlat   sifatida   tan   olinganligi   uz   navbatida,
Rossiya va boshqa davlatlar uchun amirlik bilan keyingi tashqi siyosiy alokalarda
aloxida ahamiyat kasb etgan edi.
Rossiya   Buxoroga   xufyalar   yullar   ekan,   dastavval   Buxoroning   Xiva   bilan
umumiy   til   topib   kuchayishidan,   so`ngra   ularning   fransuzlar   ta’sirida   Rossiya-
Eron urushida Eron tarafiga of^ ketish xavfidan G`oyat katta tashvishda edi. Amir
Xaydar   ana   shu   vokealardan   yaxshi   xabardor   bo`lgan.   Ammo   u   tashqi   siyosatda
mustamlakachi   davlatlarning   kutkusi   bilan   emas,   balki   uz   davlati   xavfsizligi
manfaatlaridan kelib chikkan xolda faoliyat yuritgan.
Buxoro   amiriga   javob   urnida   yuborilgan   nomada   shunday   deyiladi:   “Amir
xazratlari yuborgan nomangiz va xadyalaringiz elchingiz vositasida bizlarga yetib
keldi.   Otangizning   vafotini   eshitib   kaYFuga   botdik.   K,aYFumizni   sizning   taxtga
chikkaningiz   bir   oz   bo`lsa-da,   yengillashtirdi.   Izxor   qilgan   dustligingiz   davomiy
bulsin” 79
.
78 Mannonov B.S. XIX asr boshlaridagi Buxoroning xalqaro vaziyatiga oid sayohatnomalar // “Insoniyatning madaniy merosi - uchinchi
ming yillikka” Buxoro va Xiva 2500 yil: Xalqaro simpozium tezislari. - Toshkent: O`zbekiston, 1997. - B.49 .
79 Raxmonqulova Z. XIX asrda O`rta Osiyo diplomatiyasi // Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 2003. - № 1.B.67.
44 Amir   Xaydar   Buxoro   amirligining   Usmoniylar   davlatidagi   elchisi   Mirza
Muxammadyusuf   xamda   uning   vafotidan   so`ng   elchi   Mirza   Muxammadfozil
orqali   yuborilgan   nomalarida   siyosiy   munosabatlarni   mustaxkamlash   haqida   suz
yuritilmasdan,  balki   kuprok  ikki  davlat   o`rtasida  madaniy  va  iktisodiy  xamkorlik
borasidagi takliflar izxor etilgan edi.
Ta’kidlash joizki, amir Xaydar yakin qo`shni davlatlar bilan xam diplomatik
alokalarni   qayta   tiklashga   va   rivojlantirishga   muayyan   darajada   xarakat   qilgan.
Xususan,   u   1812   yilda   Xiva   xoni   Muxammad   Raximxon   oldiga   uzining   ikki
elchisini   vakil   kilib   yuboradi.   Urokboy   Jura   va   Avaz   Muxammad   Yasovulboshi
boshchiligidagi   mazkur   elchilik   Buxoro-Xiva   munosabatlarini   qayta   tiklanishi   va
o`zaro alokalarning yaxshilanishida muxim rol uynaydi .
1814   yilning   yozida   Rossiyaga   Azimjon   Muminjonov   boshchiligidagi   ikki
rasmiy elchilik yuboriladi. Bevosita Azimjon devonbegi  raxbarlik qilgan birinchi
elchilik   Buxoro-Rossiya   munosabatlarini   mustaxkamlash   maksadida;   ikkinchi
elchilik   -   Turkiyaga   Rossiya   xududlari   orqali   utishga   podshoxdan   ijozat   olish
masalasini xal etish uchun yuboriladi. Amir Xaydar tomonidan yuborilgan mazkur
missiyaning   maksadi   savdo   munosabatlarini   yanada   mustaxkamlash   bilan   bir
qatorda   savdogarlar   huquqlarini   ta’minlash,   anikrogi   chegara   bojxonalarida
buxorolik savdogarlarga kilinadigan tajovuzlarni oldini olish bilan boglik huquqiy
masalalarni xal qilishga qaratilgan edi 80
.
Amir   Xaydar   uzining   tashqi   siyosiy   va   diplomatik   munosabatlarda   amalga
oshirilishi   muljallangan   bir   qator   huquqiy   muammolarni   xal   qilishga   erishadi.
Xususan,   Buxoro   -   Rossiya   savdo   alokalariga   oid   maxsus   bojxona   koidalari
(huquqiy   xujjat)   tuziladi;   Orenburg   liniyasidagi   bojxonalarda   buxorolik
fuqarolarning   ishlari   kurilayotganda   bu   ishlar   buyicha   mazkur   bojxonalarga
buxorolik savdogarlar uzlari ichidan saylangan eng xurmatli ikkita vakil kiritilishi
kuzda   tutiladi;   Buxoroliklar   da’volarining   Orenburg   chegara   komissiyasida   kurib
chikish   tartibi   belgilanadi;   Buxoroliklarga   uz   mollarini   bir   bojxonadan
ikkinchisiga kuchirishga ruxsat beriladi 81
.
80 Qarang: Mironshox Munshi. Maktubot, munshaot va manshurot: qo`lyozma Uz FA SHI, inv. № 289. 200 a,b varaqlar.
81 Qarang: Mannonov B. Uzbek diplomatiyasi tarixi. - Toshkent: JIDU, 2005. - B. 357.
45 1818   yilda   Buxoro   amirligidan   Rossiya   davlatiga   yana   Azimjon
Muminjonov   boshchiligida   rasmiy   elchilik   yuboriladi.   Amir   Xaydar   elchiga   uz
yorligini   topshirish   bilan   bir   qatorda,   unga   uzining   ogzaki   topshiriklarini   xam
beradi 82
.
Uz   urnida   amir   Xaydar   Turkiya   davlati   bilan   xam   teng   huquqlilik   asosida
xamkorlik   alokalarini   urnatishga   intiladi.   Xususan,   u   1819   yilning   mart   oyida
Istanbulga Xoji Maxmud Sharif boshchiligidagi  elchilikni yuboradi. Usha davrda
qabul   qilingan   elchilik   taomillariga   kura   amir   yozma   noma   bilan   birga,   “elchi
orqali   uzining   yakin   munosabatlar   urnatish   bilan   bog`liq   istaklarini   sultonga
OFzaki tarzda yetkazish uchun elchiga maxsus topshirik beradi” 83
.
Amir Xaydar hukmronligi davrida Buxoro va Rossiya davlatlari o`rtasidagi
munosabatlar   bir   tomonlama   xarakterga   ega   bo`lmaganligini   aloxida   ta’kidlab
utish   joiz.   Xususan,   1820   yilda   Rossiya   davlatidan   Buxoroga   javob   tarikasida
A.F.Negri boshchiligida birinchi marotaba rasmiy elchilik tashrif buyurgan.
Yuqoridagilardan   xam   ko`rinib   turibdiki,   Rossiyaning   hukmron   doiralari
Buxoroga yuborgan dastlabki  rasmiy missiyaning  uzidayok Markaziy Osiyoni  uz
ta’sir   doirasiga   olish   va   ushbu   xududni   butunlay   bosib   olish   maksadini   amalga
oshirish imkoniyatlarini o`rganishga xarakat qilgan.
Buxoro amirligi  tashqi  siyosati  tarixida Eron davlati  o`rtasidagi  diplomatik
alokalar xam muxim o`rin tutadi. Ta’kidlash joizki, Eron davlati bilan diplomatik
alokalarni  mustaxkamlashda   amir  Nasrulloning  faoliyatini   aloxida ko`rsatib  utish
mumkin.   U   milliy   davlatchilik   tarixida   “konxur   amir”   nomi   bilan   iz   koldirgan
bo`lsada,   lekin   tashqi   siyosiy   va   diplomatik   masalalarda   muxim   geopolitik
ahamiyatga ega bo`lgan masalalarni xal qilishga muvaffak bo`lgan.
Shu   o`rinda,   Erondan   1844   yilda   Muxammadshox   boshchiligida   yullangan
elchilik   faoliyatini   taxlil   etish   yuqoridagi   e’tirofimizni   muayyan   darajada
asoslashga xizmat kiladi deb xisoblaymiz. Tarixiy xujjatlardan ma’lumki, mazkur
elchilik oldiga quyidagi  masalalarni  xal  qilish  vazifasi  yuklatilgan edi:  Buxoroda
saklanayotgan   eronlik   asirlarni   ozod   qilish   masalasini   muxokama   etish;   Marv
82 Qarang: Mironshox Munshi. Maktubot, munshaot va manshurot: qo`lyozma Uz FA SHI. inv. № 289. 200 a-b varaqlar.
83 Raxmonqulova Z. XIX asrda O`rta Osiyo diplomatiyasi // Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 2003. - № 1. -B.67.
46 viloyati   va   turkmanlar   bilan   boglik   masalalarda   muayyan   kelishuvga   erishish;
Buxoroda tutkunlikda bo`lgan ingliz fuqarosi Jozef  Vulfni ozod qilish masalasini
xal etish va boshqalar.
Uchinchi   masala   buyicha   munozara   ancha   keskin   kechadi,   “chunki   bu
masala inglizlarning Buxoroda, umuman, O`rta Osiyodagi, josuslik faoliyati bilan
bog`liq   edi” 84
.   O`rta   Osiyoda   josuslik   faoliyatini   amalga   oshirish   uchun   Eron
orqali polkovnik Stoddart va kapitan Konollilar yuborilgan. Ushbu ikki elchi amir
Nasrullo tomonidan katl etilgan bo`lib, amir ularning yovuz niyatda kelganligidan
boxabar edi.
Ikki   elchini   ozod   etish   maksadida   Eron   vositachiligidan   foydalangan
inglizlar Eron orqali Jozef Vulfni yuboradi. Jozef Vulf xam ikki josusning sherigi
sifatida kamokka olinadi. Eron elchisi Buxoro amiriga ingliz fuqarosi Jozef Vulfni
izzat-ikrom bilan topshirishni suraydi.
Buxoro amiri  bunday tashqi  siyosiy  va diplomatik munosabatlarda Buxoro
davlatining   xalqaro   alokalardagi   obrusini,   mamlakat   ichki   va   tashqi   xavfsizligi
masalalarini,   Eron   davlati   bilan   buladigan   keyingi   alokalarni   mustaxkamlash,   uz
navbatida   Eron-Angliya   siyosiy   munosabatlarini   ijobiylashtirish   maksadida   Jozef
Vulfni xamda Eron asirlarini ozod qilishga karor kiladi.
Amir   Eron   elchisi   bilan   Subxonkulibek   nomli   zotni   sovFa-salomlar   bilan
Eron davlatiga  elchi   kilib yuboradi. Eron  elchisi   u zotni,  Jozef   Vulfni   va eronlik
asirlarni olib, Buxoroni tark etadi .
Buxoro   amirligi   bilan   Eron   davlati   o`rtasidagi   munosabatlarda   eng   utkir
masalalardan   biri   -   asirlar   masalasi   bo`lganligi   sababli,   bunday   omil   ikki
davlatning  o`zaro  tashqi   siyosiy   va  diplomatik   alokalarining   rivojiga   tusik   bo`lib
turardi.   Ikki   davlatning   xech   biriga   itoat   etmaydigan   kuchmanchi   kabilalar   va
urug`lar   karvon   yullarida   va   chegara   xududlarida   turli   talon-tarojlarni   amalga
oshirib, asirlarni Buxoro yoki boshqa shaxarlar bozorlarida sotardilar.
Bunday   ko`rinishdagi   insonlar   savdosidan   taraflar,   ya’ni   sotuvchi   va
oluvchilar manfaatdor bo`lganligi sababli kul savdosini butunlay barxam toptirish
84 Mannonov B. O`zbek diplomatiyasi tarixi. - Toshkent: JIDU, 2005. - B.149.
47 mushkul edi. Ushbu muammoning ijtimoiy-siyosiy moxiyatidan tashqari, goyaviy
asosi xam mavjud bo`lib, u sunniy va shia mazxablari o`rtasidagi tafovutlar bilan
belgilanar edi.
Amir   Nasrulloning   tashqi   siyosatda   qattiqkul   va   shafqatsizligini   inobatga
olib, Xiva xoni 1845 yilda Buxoroga Raxmatullo Krrakuzni  elchi kilib yuboradi.
Ushbu   elchilikning   asosiy   maksadi   Buxoro   amiri   Nasrulloning   Xiva   bilan
diplomatik munosabatdagi asl niyatini aniklash bo`lgan.
1845   yilda   Xivadan   kelgan   elchilik   amir   Nasrullo   tomonidan   samimiy
niyatlarda kutib olinsada,  lekin uning Xiva bilan asl  maksadi, ya’ni tinchlik yoki
urush olib borish niyatidaligini aniklashning imkoni bulmaydi.
1856   yilda   Xiva   xonligi   tomonidan   amir   Nasrullo   xuzuriga   ikkinchi
marotaba elchilik junatiladi. Birok bu safar madad va kumak bilan kelgan elchilik
xech kanday natijasiz kolib, Amudaryo yakinida elchilikning barcha vakillari kirib
tashlanadi 85
.   Birok,   ushbu   davrda   Buxoro   va   Xiva   davlatlari   o`rtasida   muayyan
darajada tashqi iktisodiy alokalar faol kechgan edi 86
.
1858   yil   adyutant   N.   P.   Ignatyev   boshchiligida   Rossiyadan   Buxoro   va
Xivaga   elchilik   guruxi   tashrif   buyuradi.   Ushbu   missiyaga   bir   qator   kursatmalar
beriladi:   O`rta   Osiyodagi   vaziyatni   tulik   o`rganish;   Rossiyaning   ushbu
davlatlardagi   mavkeini   mustaxkamlash;   inglizlar   aralashuviga   chek   kuyish.   Shu
bilan   birga,   elchilikka   boj   to`lovlarini   kamaytirish,   Buxoroga   savdo   agenti
kelishiga   ruxsat   olish   va   rus   kemalarining   Amudaryoda   erkin   suzishiga   ruxsat
berilishi kabi masalalarni xal etish topshiriladi 87
. Bunda Rossiya davlati tomonidan
Buxoro   va   Xivani   tashqi   kuchlardan   ximoya   etishga   yordam   kursatilishi   xam
nazarda tutiladi .
N.P.Ignatyev   elchiligi   amir   Nasrullo   tomonidan   munosib   kutib   olinib,
davlatlar o`rtasida o`zaro savdo-sotik va xavfsizlik masalalarida kelishib olingan.
Ushbu   davrda   amir   Nasrullo   tomonidan   ingliz   elchilarining   qabul   kilinmasligi
N.P.Ignatyev boshchiligidagi missiyaning muvaffakiyatli yakunlanishiga muayyan
85 Qarang: Ogaxiy. Gulshani davlat: qo`lyozma Uz FA SHI, inv. № 7572. 41b-42a varaqlar.
86 O ` sha   asar . -  B .155.
87 Qarang: Халфин Н. А. Политика России в Средней Азии (1857—1868). — М.: Изд. Вост. лит., 1960. - С.102.
48 darajada ta’sir etadi 88
.
Bu   xakda   tarixnavis   Xamid   Ibn   Bakoxujaning   UzFA   Sharqshunoslik
instituti qo`lyozmalar fondida saklanayotgan “Tanzil al-amsol fikri zikri bayon ul-
axvol”   asarida   tula   ma’lumot   beriladi 89
.   Shuningdek,   mazkur   asarda:   “Biz   va
sizning o`rtangizda dustlik yuqori darajada bo`lganligi uchun xech kachon sizlarga
nisbatan   dushmanlikni   ravo   kurmaganmiz   va   kurmaymiz   xam.   Bugun   biz
tomonidan yozilayotgan xat karoriga asosan Sayxun daryosi ichki tomoni bizniki,
tashqi tarafi sizning mulkingizdir. Shuningdek amir Muzaffar ikki davlat o`rtasida
tijorat bordi-keldisini yulga kuyish masalasini xam kutardi”, - deydi muallif 90
.
Amir   Muzaffar   davridagi   tashqi   siyosiy   masalalar   xususida   sharqshunos
olim   M.Sodikov   quyidagi   ma’lumotlarni   beradi,   ya’ni   amir   Muzaffar   tomonidan
Porso Xujani diplomatik maktub bilan Turkiya sultoniga elchi kilib junatganligini,
maktubda Buxoroga, nasroniylarga karshi  kurashda yordam  suralganligini  xamda
Turkiyadagi diplomatik missiya natijasiz tugaganligini kayd etadi 91
.
Buxoro   amiri   Muzaffar   tashqi   siyosati   va   diplomatik   munosabatlari   tarixi
haqida   suz   ketganda,   avvalo,   uning   davlatni   boshqargan   yillarida   amirlikning
Rossiya   imperiyasiga   mustamlaka   bo`lgan   davriga   aloxida   tuxtalib   utish   joizdir.
Chunki   ushbu  davr,  ya’ni  1868  yilning  11 iyulida  Rossiya   bilan Buxoro  amirligi
o`rtasida   tuzilgan   sulx   shartnomasiga   asosan   amirlikning   Rossiya   imperiyasi
vassaliga   aylanganligining   huquqiy   asosi   vujudga   kelgan   davrdir.   Rossiya   bilan
Buxoro amirligi o`rtasida tuzilgan sulx shartnomasiga asosan diplomatik masalalar
deyarli   Rossiya   imperiyasining   manfaatlariga   xizmat   kilib,   fakatgina   Buxoro
fuqarolarining   Rossiya   xududlarida   erkin   savdo   qilish   huquqi,   Amudaryoda
xususiy   kemalarning   erkin   suzib   yurish   huquqi,   ikki   davlat   savdogarlari   uchun
bojning yagona kiymati kabilar belgilangan edi 92
, xolos.
Umuman   olganda   Rossiya   imperiyasi   bilan   Buxoro   amirligi   o`rtasida
tuzilgan  keyingi   huquqiy  xujjatlar  amirlikning  mustaqil  tashqi   siyosat   yuritishiga
88 Qarang: Халфин Н. А. Три русские миссии. - Ташкент: Изд. САГУ, 1956. - С.58.
89 Xamid Ibn Bako Xuja. Tanzil al-amsol fikri zikri bayon ul-axvol: Kulyozma Uz FA SHI, inv. № 602.
90 Sodi q ov M. Amir nomalari // Ishonch. - 2001. - 28 noyabr.
91 Sodi q ov M. Amir Muzaffarning diplomatik yozishmalariga doir yangi ma’lumotlar (1860-1868) //  O `zbekistonda ijtimoiy fanlar. - Toshkent,
2002. - №1. - B.69.
92 Avazov   N.   Buxoro   amirligi   va   Rossiya   imperiyasi   o `rtasida   tuzilgan   shartnomalar   va   ularning   mustamlakachilik   moxiyati   //   TDYUI
Axborotnomasi. - Toshkent, 2006. - № 6. - B.137-138.
49 keskin   tuskinlik   qilgan 93
.   Masalan,   1873   yilning   23   sentabrida   tuzilgan   “Rossiya
bilan   Buxoro   o`rtasida   dustlik   shartnomasi”ga   1888   yil   23   iyunda   Rossiya
imperiyasi   Siyosiy   agenti   va   Ostanakul   Inoklar   tomonidan   imzolangan
“Qo`shimcha   koidalar   bayonnomasi”ga   asosan   temir   yullardan   foydalanish
masalasi   siyosiy   agentlik   vakolatiga   tegishli   bo`lib,   amirlik   uz   maxsulotlarini
chetga chiqarish huquqidan muayyan darajada cheklangan.
Buxoro  amiri  Abdulaxad   davrida  xam   davlatchilik  masalasida  juda  muxim
va   strategik   ahamiyat   kasb   etuvchi   tashqi   siyosiy   alokalar   keng   rivojlangan   edi.
Buxoro amiri Abdulaxad Peterburgga qilgan safarlari xisoboti sifatida “Ruznomai
safari  Fitirburx”  nomli  ikki  memuar  asar  yozgan  edi  . Manbadagi  ma’lumotlarga
karaganda,   Peterburg   safari   1906   yilning   10   noyabridan   22   dekabrigacha   davom
etgan.
Asarda kursatilishicha, Buxoro hukmdori sovFa sifatida rus imperatoriga 16
ta jixozlangan ot olib borgan. Uz navbatida rus iimperatori xam Buxoro amiri va
delegatsiya a’zolariga kimmatbaxo rus orden va medallarini takdim etadi. Quyida
nomlari   tilga   olinadigan   Buxoro   delegatsiyasi   a’zolari   haqidagi   ma’lumotlar
ahamiyatga   molikdir:   Turajon   (Sayyid   Mir   Olim),   Isfandiyor   tilmoch,   Mirzo
Nasrullobiy   parvonachi   (bulajak   Buxoro   qushbegisi),   Xujakulbiy   dodxoh
Muxammad   Yunusbiy,   Axmad   Xuja   urok,   Mirza   Muxammad   Amin   va
boshqalar 94
.
Chor   Rossiyasi   kulaganidan   keyin   Muvakkat   xukumat   va   Buxoro   amirligi
o`rtasida   kelishuv   tuzilib,   unga   Muvakkat   xukumat   tarafidan   A.G.Preobrajenskiy
va   amir   Said   Olimxonlar   imzo   chekadilar.   Afgon   davlatidan   Buxoroga   muxtor
vakil   sifatida   tayinlangan   Muxammad   Valixon  amirga   tashqi   siyosiy   masalalarda
uzining   kerakli   maslaxatlarini   berib,   din   va   millat   uchun   yakdil   kurashda   tayyor
ekanligini bildiradi xamda Fazl Axmadxon boshchiligida ikki yuz nafar askar, yetti
tup va yettita filni yuborgan edi 95
.
Mavjud   siyosiy   vaziyatdan   foydalangan   amir   Said   Olimxon   mustaqillik
93 www.planetadisser.com .
94 Qarang: To`rayev X,. Amir Abd ul-Axad “Safarnoma”sining qo`lyozma nusxalari // Navqiron Buxoro. - Buxoro, 1992. - № 8-9. - B.7.
95 Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining xasrati tarixi. - Toshkent: Fan, 1991. - B.9-10.
50 uchun kurashish maksadida Xiva xonligi bilan xufyona diplomatik alokalarni olib
borsada, birok muvaffakiyatsizliklarga duch keladi.
Birinchidan,   mangit   amirlari   tashqi   siyosiy   va   diplomatik   masalalarni   xal
qilishda, avvalo, qo`shni davlatlar Xiva va Qo`qon xonliklari bilan xarbiy-siyosiy
va savdo-sotik munosabatlarini rivojlantirishga va ichki mahalliy nizolarni bartaraf
etishga   ahamiyat   bermaganlar;   ikkinchidan,   yirik   davlatlardan   keladigan   elchilar,
vakillar   va   savdogarlarning   asl   maksadini   tugri   anglab   yetish,   aniklash   choralari
yetarli   darajada   ishlab   chikilmagan;   uchinchidan,   Buxoro   amirligidan   yullangan
elchilar   uzga   davlatning   ichki   siyosati   va   Buxoro   amirligiga   bo`lgan   haqiqiy
munosabati haqidagi ma’lumotlar aniklanmagan xamda uz vaqtida yetkazilmagan;
turtinchidan,   bir   qator   davlatlar   bilan   amalga   oshirilishi   muljallangan   diplomatik
alokalar   natijasiz   kolib   ketgan,   beshinchidan,   amirlikning   vakili   sifatida
yuborilgan   elchilar   davlatlarning   tili,   dini,   jugrofiyasi,   ijtimoiy   va   davlat   tuzumi,
xarbiy   kudrati,   urf-odati   va   boshqa   masalalar   xususida   tulik   ma’lumotga   ega
bo`lmagan, okibatda esa, diplomatik moxirlikka jiddiy ta’sir yetkazib, amirlarning
tashqi siyosatda muvaffakiyatsizlikka uchrashiga sabab bo`lgan.
Xulosa   urnida   ta’kidlash   joizki,   mangitlar   hukmronligi   davrida   amalda
bo`lgan   tashqi   siyosat   va   diplomatiya   bugungi   kun   mustaqil   O`zbekiston
davlatining   tashqi   siyosatini   erkin,   mustaqil   va   teng   huquqli   a’zo   sifatida
yuritishida tarixiy-huquqiy amaliy manba bo`lib xizmat kiladi.   М illiy davlatchilik
tarixining xar kanday boskichi tashqi siyosiy va diplomatik munosabatlar negizida
o`zaro   dustlik,   xamkorlik,   tinch-totuvlik   va   xalqlar,   millatlar   dustligi   asos   bo`lib
xizmat   kilib   kelgan.   “ В ugungi   kunda   tashqi   siyosatdagi   eng   asosiy   mezonimiz,
eng   avvalo,   milliy   davlatimiz   manfaatlarini   kuzlab,   ularni   barcha   imkoniyatlar
bilan ximoya etgan xolda ish yuritishdan iborat” 96
.
96 Каримов И. А. Бунёдкорлик йулидан. Т.4. - Тошкент: Узбекистон, 1996. - Б.9.
51 III BOB. BUXORO AMIRLIGI HUQUQIY TIZIMI
3.1. Buxoro amirligi huquqiy tizimining uziga xos xususiyatlari
Buxoro   amirligining   ijtimoiy-siyosiy   tuzumi   xamda   uning   davlatchiligi
rivojlanishi   masalalarini   o`rganishda   usha   davrda   amalda   bo`lgan   huquq
manbalarini   taxlil   etish   muxim   ahamiyat   kasb   etadi.   Ta’kidlash   joizki,   barcha
Sharq   musulmon   mamlakatlari   kabi   Buxoro   amirligida   xam   ijtimoiy
munosabatlarni   tartibga   solishda   islom   huquqining   asosiy   manbalari   xisoblangan
Kur’oni   Karim,   Sunna,   Ijmo’   va   Kiyos   huquqning   asosiy   manbalari   sifatida
kullanilgan. O`rta Osiyo xonliklari shu jumladan, Buxoro amirligi huquq tizimini
52 tadqiq   etgan   olimlarning   ilmiy   izlanishlarida   islom   huquqining   yuqorida   kayd
etilgan   turtta   manbasi   atroflicha   taxlil   etilgan 97
.   Shu   jixatdan   olganda,   mazkur
tadqiqot   ishida   yuqoridagi   manbalar   kisman   taxlil   etilib,   asosiy   e’tibor   Buxoro
amirligi   ijtimoiy   vokeligida   yuqoridagi   huquq   manbalari   negizida   yaratilgan
yozma   manbalarni   o`rganishga   karatiladi.   Shu   o`rinda,   ta’kidlash   joizki,   mazkur
manbalar   ijtimoiy   va   huquqiy   yo`nalishdagi   adabiyotlarda   batafsil   tadqiq
etilmagan.   Holbuki,   amirlikning   kundalik   ijtimoiy   vokeligida   yuzaga   kelgan
kupgina munosabatlar asosan ushbu manbalar yordamida tartibga solib borilgan.
Bevosita   usha   davrda   yozilgan   asarlarni   taxlil   qilish   Buxoro   amirligida
yuqorida   ko`rsatib   utilgan   turtta   manba   bilan   bir   qatorda   mahalliy   odat   huquqi
xamda   xalqaro   shartnomalar   xam   mavjud   bo`lganligini   e’tirof   etishga   imkon
tugdiradi.   Ushbu   huquq   manbalarini   ogzaki   va   yozma   shakldagi   huquq
manbalariga ajratish mumkin.
Huquqning   ushbu   manbasi   asosan   ayrim   ijtimoiy,   iktisodiy   xamda   oilaviy
munosabatlarni   tartibga   solishda   kullanilgan.   Xususan,   amir   Shoxmurod   uzi
tomonidan   amalga   oshirilgan   davlat-huquqiy   isloxotlari   orqali   odat   huquqi
institutlarini amalda keng joriy etgan 98
.
O`rganilgan dastlabki manbalar va xujjatlarni taxlil etish bizga usha davrda
amal   qilgan   yozma   huquq   manbalarini   shartli   ravishda   quyidagi   turlarga   ajratish
imkonini beradi:
- davlat   boshqaruviga   oid   bo`lgan   xujjatlar   -   (amirning   farmon(yorlik),
farmoyish va inoyatnomalari) ;
- fuqarolik-huquqiy   munosabatlarga   oid   bo`lgan   xujjatlar   (vakf,   oldi-sotdi,
garov,   ijara,   tilxat   va   ishonchnomalar   xamda   da’vo   arizalari,   da’voni   rad   etish
dalolatnomalari);
97 Рахманов А., Рахманов А. Исламское право. Учебник для вузов. - Ташкент: “Янги аср авлоди”, 2003. - 480 с; Саидов
А.Х. Основы мусулманского права. Курс лекций. - Ташкент: Академия МВД Республики Узбекистан, 1994. - 140 с; Саидов А.Х.
Сравнительное правоведение: Учебное пособие / Отв. ред.
В.А.Туманов.   -   Ташкент:   Адолат,   1999.   -   42   с;   Жузжоний   А.Ш.   Ислом   хукукшунослиги.   Х,анафий   мазхаби   ва   Урта   Осиё
факихлари   -   Тошкент:   Тошкент   ислом   университети,   2002.   -   255   б;   Ишанова   Ш.А.   Нормы   шариата   и   их   применение
казийскими   судами   в   Средней   Азии   до   1924   года:   Афторев.   дисс.   канд.   юрид.   наук.   -   Ташкент:   1992.   -26   с;   Сюкияйнен   Л.Р.
Мусульманское   право.   Вопросы   теории   и   практики.   -   М.:   Наука,   1986.   -   256   с;   Ислам:   Энциклопедический   словарь.   -   М.:
Наука,   1991.   -   255   с;   Керимов   Г.М.   Шариат.   Закон   жизни   мусульман.   -   М.:   «Леном»,   1999.   -   303   с;   Мукимов   З.   Основные
исторические   источники   права   в   Узбекистане:   (VII   -   XIX   в.в.).   Автореф.   дис...д-ра.   юрид.   наук.   -   Ташкент:   1997.   -   34   с;
Мухамедов X,. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. - Тошкент: Адолат, 1999. - 39 б; ва бошк.
98 Каранг:  Мукимов   З.  Основные  исторические  источники   права  в   Узбекистане:  (VII  -   XIX  в.в.).  Автореф.   дис...  д-ра.
юрид. наук. - Ташкент: 1997. - С.8.
53 - oila-nikox   va   meros   munosabatlariga   oid   bo`lgan   xujjatlar   (nikox
guvoxnomalari,   nikoxdan   ajralish   xujjatlari,   merosni   bo`lish   dalolatnomalari   va
merosni qabul qilganlik haqida tilxat);
- qozi tomonidan qabul kilinadigan xujjatlar (karor, xukm, ariza va xatlar) 99
;
- davlat boshliqlarining amaliy kullanma va kursatmalari (Majma al-arkam,
Ayn ul-xikma, Al-favoyid al-alfiya va kirk a’lam sudi uchun kullanma).
Yorliklar   xam   farmonlar   kabi   ikki   yuridik  shaklda   bo`lgan,   ya’ni   dastlabki
va tasdiklovchi yorliklar. Tasdiklovchi xujjatlar matni “falon hukmdorning yorlig`i
asosida...” kabi suzlar bilan boshlangan. Misol tarikasida 1827 yilda amir Nasrullo
tomonidan amir Xaydarning yorlig`i asosida chikarilgan Qorako`l viloyatidagi 100
tanob   yerning   Mirzo   Abduraximga   tegishliligini   guvoxlantiruvchi   yorlikni
kursatish mumkin.
Farmoyish   -   yozma   huquq   manbaining   bir   shakli   sifatida   farmondan   bir
qator belgilari bilan farklanadi. Xususan, tashqi belgisi - muxr shakli va urni bilan,
ichki belgisi  - farmoyishda ma’lum bir vazifa, topshirikni bajarish yoxud nazorat
qilish anik shaxs yoki shaxslar zimmasiga yuklanadi. Shu bilan birga, farmoyishlar
nafakat   amir   tomonidan   balki,   markaziy   va   mahalliy   boshqaruv   hokimiyatining
boshqa   mansabdor   shaxslari   tomonidan   xam   chikarilgan.   Kupgina   xollarda   amir
tomonidan chikarilgan farmoyish inoyatnoma deb atalgan. Bunga misol tarikasida,
1868   yilda   amir   Muzaffar   tomonidan   Qorako`l   viloyatining   qozisi   Abduraxmon
koriga   vakf   yerlari   ijarachilarining   o`zaro   da’vosini   kurib   xal   qilish   va   unga
ma’lumot berish xususida chikarilgan inoyatnomasini kurish mumkin.
Shu o`rinda kayd etish lozimki, tadqiq etilgan manbalarning asosiy kismini
fuqarolik-huquqiy   munosabatlarga   oid   bo`lgan   xujjatlar   tashkil   etadi.   Xususan,
ushbu   xujjatlarning   bir   shakli   xisoblangan   vakf   xujjatlari   (vakfnomalar)   -   ikki
shaxs   o`rtasida   tuziladigan,   ma’lum   bir   shaxsga   huquqni   utkazish   shaklida
namoyon   buladigan   va   huquqiy   jixatdan   kayd   etilgan   shartnoma   turi   bo`lgan.
Bunda   birinchi   taraf   -   vakfni   ta’sis   etuvchi   shaxs   bo`lsa,   ikkinchi   taraf   masjid,
99 Каранг: Узб. Рес. МДА, ф. № И-126, руй. 1, йиFма жилд № 521; № 523; № 524; № 195; № 527; № 605; № 1679; № 1681;
№ 1704; № 1714; № 1727; № 1748 ва бошк. (козининг мансабдорларга чора куриш, туловларни ундириш, хак-хукукларни химоя
килиш,   жазо   белгилаш,   карздорликни   ундириш,   тилхатларни   тасдиклаш,   васийликни   белгилаш,   одам   савдосига   карши
курашиш ва соликларни ундириш хакидаги карор, хукм ва бошка козилик хужжатлари ташкил этади).
54 madrasa nomidan mulkka nisbatan egalik huquqini kulga kiritgan tomondir.
Vakfning   uziga   xos   jixati   shundaki,   bunday   munosabatga   ijtimoiy   kelib
chikishi   yoki   rasmiy   lavozimidan   kat’iy   nazar   xar   kanday   shaxs   ishtirok   etishi
mumkin   bo`lgan.   Xususan,   Usto   Muxammad   Salim   tomonidan   1855   yilda
Shodimbiy madrasasi xisobiga xolva sotishga muljallangan 2 ta dukon, sopol kuza
va   turli   asboblarning   utkazilishi   haqidagi   vakfnoma 100
  xamda   Said   Aminboy
tomonidan   1865   yilda   Guzari   Zomicha   kuchasida   joylashgan   Xurjin   madrasasi
xisobiga   7   ta   dukon   va   14890   tanganing   utkazilishi   haqidagi   vakfnoma   va
boshqalar shular jumlasidandir 101
.
Shu   o`rinda,   vakf   munosabatlarida   nafakat   erkaklar,   balki   ayollar   xam
ishtirok  etganliklarini   e’tirof   etish   joiz.   Misol   tarikasida,   Ziynatbegim   Mir   Bade’
kizi tomonidan 1866 yilda Kurpafurush bozorida joylashgan 1 ta savdo dukonini
Kaltakuyon   masjidi   xisobiga   utkazilishi   haqidagi   ,   Bibi   Okila   Maxmudbek   kizi
tomonidan 40 tanob mulki-xurri- xolis yerining Muxammad Nazar tuksabo o`g`li
Subxonkuli   tuksabo   foydasiga   utkazish   haqidagi   vakf   xujjatlarini   keltirib   utish
mumkin 102
. Shu bilan birga, mansabdor  shaxslar  tomonidan koldirilgan mulklarni
vakfga   aylantirishga   oid   bo`lgan   bir   qator   manbalar   xam   mavjud   bo`lgan.
Masalan, Mirzo Xaydar tomonidan 1860 yilda Rasta-i Attoronda joylashgan 17 ta
savdo   dukonini   Buxoro   shaxridagi   Mirzo   Xaydar   masjidi   xisobiga   utkazish
to`g`risidagi, amir Nasrullo tomonidan Poi-Ostona guzarida joylashgan saroyning
%   kismini   Modarixon   guzaridagi   masjid   va   madrasa   xisobiga   utkazish   haqidagi
xamda   1   ta   karvonsaroy,   guruch   sotishga   muljallangan   7   ta   dukonni   Musurmon
Enaga   kuchasida   joylashgan   Utkir   qushbegi   madrasasi   xisobiga   utkazish
to`g`risidagi   va   Qushbegi   Mirzo   Nasrullo   tomonidan   1912   yilda   Labi   Xovuzda
joylashgan 2 ta savdo dukonini Fayziobod xududida joylashgan Sangin makbarasi
xisobiga utkazish haqidagi xamda usha yili amir Olimxon tomonidan Suzangaron
kuchasidagi 12 ta dukon va 7 ta xujradan iborat bo`lgan 1 karvonsaroyni Madina
shaxrida joylashgan Muxammad Paygambar maqbarasi xisobiga utkazish haqidagi
100  Узб. Рес. МДА. ф. № И-323, руй.1, йигма жилд № 33.
101  Узб. Рес. МДА. ф. № И-323, руй.1, йетма жилд № 134.
102  Узб. Рес. МДА. ф. № И-323, руй.1, йетма жилд № 714.
55 vakf xujjatlari kabilar shular jumlasidandir.
Yuqoridagilardan tashqari xatt-i vakolat, ya’ni ishonchnomalar xam amalda
keng   kullanilgan.   Bunga   misol   sifatida,   1901   yilda   Xadichaoy   tomonidan
Abdulgafur nomiga qonuniy vakil sifatida otasidan qolgan mol-mulkni taksimlash
masalasida   sud   muzokaralarida   ishtirok   etishi   uchun   berilgan   ishonchnomani
keltirish mumkin.
Buxoro   amirligida   oila-nikox   munosabatlariga   oid   bo`lgan   xujjatlarga   xam
muxim manba sifatida karalgan. Masalan, xatt-i nikox - nikox guvoxnomasi bo`lib,
bunda   ayol   va   erkakning   o`zaro   nikox   ittifoqini   tuzilganligi   aks   ettirilgan.
Jumladan,   1813   yilda   Mirzo   kizi   Sharifaoy   bilan   Gofurjon   ugli   Mirzomuminlar
o`rtasida tuzilgan nikox dalolatnomasi yoki Mulla Abdulmumin kizi Maxtoboy va
Fayziboy   ugli   Fatxulloboylar   o`rtasida   tuzilgan   dalolatnomalarni   misol   tarikasida
keltirish mumkin. Bizga ma’lumki, usha davrda yosh kiz va yosh ugil bolalar ota-
onasining o`zaro roziligi bilan nikoxlanib kuyilgan. Xususan, 1856 yilda 8 yoshli
Sadriddin kizi Anbaroy va 10 yoshli Faxriddin ugli Isomiddinlar o`rtasida tuzilgan
nikox   dalolatnomasini   keltirib   utish   mumkin   .   Nikoxni   rasmiylashtirish   bilan   bir
qatorda, nikoxdan ajralish guvoxnomalari xam mavjud bo`lgan. Ushbu xujjat talok
xat deb atalgan.
Ushbu   davrga   oid   bo`lgan   meros   huquqi   masalalarini   tartibga   solishga
qaratilgan   yozma   huquq   manbalari   qatoriga   xatt-i   tarakani   kiritish   mumkin.
Bunday   huquq   manbalari   asosan   meros   mulkini   taksimlashga   qaratilgan.   Misol
tarikasida, 1898 yilda Buxoro shaxar ToFband mavzesida joylashgan Usto Rafikka
tegishli   bo`lgan   uyni   uning   uFillari   Abduraxim,   Abduxalim,   Abdulvosiy   va
Kilichoylar   o`rtasida   taksimlash   haqidagi   dalolatnomani   keltirib   utish   mumkin.
Meros   munosabatining   obyekti   sifatida   nafakat   kuchmas   mulklar   balki   kuchar
mulklar   xam   xisoblangan.   Masalan,   1916   yilda   Muxammad   Zarifboyga   tegishli
bo`lgan 5500 tanga xisobidagi turar joy, nakd 4300 tanga va 500 tanga xisobidagi
kuchar   mulklarni   uning   xotini   va   ikki   o`g`li   o`rtasida   taksimlash   haqidagi
dalolatnomasini   keltirib   utish   mumkin.   Bunda   merosni   qabul   kiluvchi   tomonidan
mulkni qabul qilganlik haqida tilxat yozilgan. Misol sifatida 1890 yilda Xoji Said
56 o`g`li   Mirzo   Azimboy   tomonidan   va   1897   yilda   Oysha   bibi,   Muxammadboy,
Abdullaxoji   va   Muxtaramoylar   tomonidan   merosni   qabul   kilib   olganlik
to`g`risidagi tilxatlarni ko`rsatib utish joiz.
Yuqoridagi   manbalar   orasida   da’vo   buyicha   karor   aloxida   ahamiyatga   ega
bo`lib, u da’voni muayyan tomon foydasiga xal etish buyicha chikarilgan huquqiy
xujjat   xisoblangan.   Bunday   mazmundagi   karorlarni   kelib   chikish   doirasiga   karab
quyidagi   turlarga   bo`lish   mumkin:   yer-suv   munosabatlariga   oid,   savdo-
xunarmandchilik   munosabatlariga   oid   va   fuqarolik-oila   huquqiy   munosabatlariga
oid   bo`lgan   da’volar   buyicha   karorlar.   Bunga   misol   kilib,   1920   yilda   ishonchli
vakil tomonidan uning xotiniga tegishli merosning kaynoFalari tomonidan asossiz
va   noqonuniy   egallanishi   haqidagi   da’vo   buyicha   karorni   keltirish   mumkin.
Karorning   ikkinchi,   ya’ni   xulosa   kismida   Nasaf   viloyati   (bekligi)   qozisining
da’voni   koldirib,   uni   qo`shimcha   surishtirish   olib   borish   uchun   oksokollarga
topshirish haqidagi karor mazmuni keltirilgan.
Davlat   boshliqlarining   amaliy   kullanma   va   kursatmalari   amirlik   boshqaruv
faoliyatida   muxim   rol   uynagan.   Amirlikda   “Majma   al   arkam”   moliya,   yer,   soliq
xisobotini   xamda   ish   yuritish   buyicha   rasmiy   kullanma   xisoblangan   .   Amir
Shoxmurod kirk a’lam sudi faoliyati yuzasidan shariat koidalariga asosan maxsus
yuriknoma   ishlab   chikkan.   Amir   Xaydar   esa,   “Al-   favoid   al-alfiya”   -   davlat
xujjatlarini bir tizimga solib, boshqaruvga oid turli kursatmalar bergan 103
.
Ta’kidlash joizki, Buxoro amirligida shariat huquq tizimi sifatida xujalikda
va   sud   amaliyotida   bir   qator   o`zgarishlar   bilan   xamda   islom   dinining   turli
akidalariga buyso`ngan xolda amalda bo`lib kelgan.
Buxoro   amirligining   ijtimoiy-siyosiy   tuzumi   xamda   uning   davlatchiligi
rivojlanishi   masalalari   doirasida   huquq   manbalarini   taxlil   etish   orqali   quyidagi
xulosalarga kelish mumkin:
Birinchidan, O`rta Osiyoning boshqa xonliklari kabi Buxoro amirligida xam
asosiy   huquq   manbalari   sifatida   Kur’oni   Karim,   Sunna,   Ijmo’   va   Kiyos
xisoblangan;
103  Ражабов К. Амир Хайдар ёхуд Амири Саййид // Бухоро мавжлари. - Бухоро, 2006. - № 2. - Б.40-42.
57 Ikkinchidan,   Buxoro   amirligida   turli   millat   va   elatlarning   istikomat   qilishi
xamda   ularning   utrok   va   kuchmanchi   shakldagi   xayot   tarzi   shariat   koidalarining
mazmun moxiyatiga jiddiy ta’sir utkazgan;
Uchinchidan,   huquq   manbalarini   taxlil   qilishda   mahalliy   urf-   odatlarning
ayrim   ijtimoiy   munosabatlarni   tartibga   solishda   muxim   manba   bo`lib   xizmat
qilganligiga aloxida e’tibor qaratish lozim;
Turtinchidan,   mavjud   huquq   manbalari   tizimida   yozma   normativ   xujjatlar:
davlat boshqaruviga oid bo`lgan xujjatlar - (amirning farmon, yorlik, farmoyish va
inoyatnomalari);   fuqarolik-huquqiy   munosabatlarga   oid   bo`lgan   xujjatlar   (vakf,
oldi-sotdi,   garov,   ijara,   tilxat   va   ishonchnomalar   xamda   da’vo   arizalari,   da’voni
rad   etish   dalolatnomalari);   oila-nikox   va   meros   munosabatlariga   oid   bo`lgan
xujjatlar   (nikox   guvoxnomalari,   nikoxdan   ajralish   xujjatlari,   merosni   bo`lish
dalolatnomalari   va   merosni   qabul   qilganlik   haqida   tilxat);   qozining   xujjatlari
(karor,   xukm,   ariza   va   xatlar);   amaliy   kullanma   va   kursatmalarni   aloxida   o`rin
tutishini e’tirof etish joiz;
Beshinchidan,   yuqoridagi   manbalarning   Buxoro   amirligi   huquq   tizimidagi
urni bilan boglik masalalar aloxida tadqiqot ishi doirasida o`rganishni takozo etadi.
Chunki, ushbu masalalar tegishli adabiyotlarda kisman o`rganilgan bo`lib, mavjud
qo`lyozmalardagi   kimmatli   ma’lumotlar   bugungi   kungacha   ilmiy   muomala
doirasiga yetarli tarzda kiritilmagan.
58 3.2. Amirlik huquq tizimining asosiy soxalari (soliq, jinoyat huquqi, savdo
huquqi, oila-nikoh meros huquqi va boshqalar)
Mamlakatimizda   mustaqillik   yillarida   bozor   munosabatlarini   shakllantirish
borasida keng kamrovli isloxotlarni amalga oshirib kelinmokda. Ta’kidlash joizki,
Sobiq   ittifoq   tuzumi   davrida   ma’muriy-   buyrukbozlikka   asoslangan   rejali
iktisodiyot   sharoitida   xujalik   yuritish   munosabatlari   mavjud   bo`lgan   bo`lsada,
davlatchiligimizning   uch   ming   yillik   tarixi   mobaynida   savdo-sotik   va   ishlab
chiqarish   bozor   talablari   asosida   amalga   oshirilgan.   Binobarin,   bu   borada
Respublikamiz   Prezidenti   I.A.Karimov   ta’kidlaganlaridek,   “O`zbekistonda   bozor
munosabatlariga   utishning   uziga   xos   yulini   yaratish   uchun   zamin   yuk   emas.
Sharqda odamlar azaldan savdo-sotik bilan shugullanganlar. Shu boisdan, bu yerda
bozor sharoitida rivojlanishning uz tarixiy tajribasi  mavjud. Buning ustiga, bozor
59 sharoitida   rivojlanish   juda   uzok   vaqt   davom   etgan   bo`lib,   unda   eski   patriarxal-
feodal   munosabatlar   endi   vujudga   kelayotgan   bozor   munosabatlari   bilan   o`zaro
boglik xolda amal qilgan” 104
.
Shu   jixatdan   olganda,   Buxoro   amirligida   bozor   munosabatlari   xususan,
ishlab chiqarish, savdo-sotik, soliq, mulk, oila-meros masalalarini huquqiy tartibga
solish amaliyoti va tajribasini mavjud manbalar asosida o`rganish ushbu soxalarga
oid   huquq   tizimimizni   shakllantirish   jarayoni   ketayotgan   bugungi   kunda   dolzarb
ahamiyatga ega deb xisoblaymiz.
Ta’kidlash joizki, Buxoro amirligida yerga egalik qilish, undan foydalanish
umuman   yer-huquqiy   munosabatlar   shariat   normalariga   asoslanib   tartibga
solingan. Yerga egalik qilish, undan foydalanishga ruxsat berish davlat boshligi  -
amir   ixtiyorida   bo`lib,   bekliklarda   ushbu   vakolatni   viloyat   xokimlari   -   beklar
amalga oshirganlar.
Shu   bilan   bir   qatorda,   yerga   nisbatan   davlatning   egaligi 105
  va   uning   davlat
boshlig`i tomonidan taksimlanishi uz navbatida, yerga nisbatan xususiy yer egaligi
va undan xususiy foydalanishni inkor etmagan 106
.
Mulk   yerlariga   egalik   qilish   quyidagi   huquqiy   asoslarda   vujudga   kelgan:
yerlar amir tomonidan takdim etilganda; tashlandik yerlarni uzlashtirishdan; amlok
yerlarining   ma’lum   bir   kismini   ushbu   yer   egasiga   egalik   qilish   huquqi   saklanib
kolinish sharti bilan mulk yeri tarikasida ajratish huquqi bilan.
Buxoro amirligida mulk yerlarining uch turi mavjud bo`lgan: “mulki- xurri-
xolis   -   mulk   yerlarining   eng   mukammal   shakli   bo`lib,   bu   turdagi   yerlar   barcha
soliq  va  y^imlardan   ozod  etilgan;   mulki-xiroj   -  yer   egalari   tomonidan  xiroj  sol^i
tulanadigan yerga nisbatan mulk shakli; mulki-ushr
ushr   soloti   tulanadigan   yer   turi.   Bunda   olingan   xosilning   undan   bir   (10/1)
kismi mikdorida soliq undirilgan” .
Amirlikda vakf yerlari Xiva va Qo`qon xonliklari kabi ruxoniylarning davlat
va  jamiyatdagi   rolini   iktisodiy   va  siyosiy   jixatdan   mustaxkamlagan.   Mamlakatda
104  Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан колсин. Т.2. - Тошкент: Узбекистон, 1996. - Б.22.
105 Абдураимов  М. А. Очерки аграрных  отношений в Бухарском ханстве в XVI - первой половине  XIX  века. Т.2. - Ташкент:
Фан, 1970. - С.34.
106  Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств. - М.: Аст, 2004. - С.116
60 vakf mulklarining turli shakllari mavjud bo`lib, uz yerini chegaralangan shartlarda
vakf mulkiga topshirgan shaxslarga bir vaqtning uzida vakf yeri uning manfaatiga
xizmat   qilish   imkonini   berardi.   Yuqorida   ta’kidlanganidek,   yerlarning   vakfga
aylanishi xar xil shartlarda amalga oshirilgan. Masalan, ba’zi xollarda uz mulkini
vakfga   kuygan   shaxs   umrining   oxirigacha   ushbu   mulkdan   foydalanish   huquqini
saklab kolishi mumkin edi. Ushbu mulkdan olinadigan daromadlar urnatilgan vakf
tartibi buyicha vakfga topshiruvchi shaxsning vafotidan keyin amalga oshirilgan.
  Vakf   yerlari   orasida   “xususiy   vakflar”   (“oilaviy   vakflar”)   aloxida   o`rin
tutgan.   Buxoro   amirligida   bunday   shakldagi   vakf   mulklari   vakfi-avlod   deb   nom
olgan . Vakfi-avlod yerlari  meros  tarikasida  uz avlod-ajdodiga, ya’ni  keyinchalik
xam bir urugning a’zolariga meros tarikasida kolib keladigan yer toifasiga kirgan.
Masalan,   usha   davrda   Xuja   Axror   Samarqand   atrofidan   kupgina   yerlarga   ega
bo`lib, ushbu vakf yerlaridan keladigan daromadlardan uning 500 dan ortik urug-
avlodi   foydalangan.   Xuja   Axror   boshqa   xududlardan   xam   amlok   yerlarini   va
fuqarolardan mulk yerlarini xam sotib olib, barcha yerlarni vakf yerlariga vasiyat
kilib koldirgan .
Vakfi-avlod   mulklarini   tashkil   qilgan   shaxslar   uz   merosxurlariga   vakfdan
keladigan   daromadlarning   u   yoki   bu   kismiga   masjid   yoki   madrasalar   kurishni
vasiyat  kilib koldirganlar. Vakfi-avlod yerlari  xam  mulki-xurri-  xoris yerlari kabi
barcha soliq va majburiy to`lovlardan ozod etilgan.
Yirik   vakflarni   tashkil   etish   uchun   amirning   maxsus   ruxsatnomasi   -
muboraknomasi   e’lon   qilingan.   Vakfni   tashkil   etuvchi   shaxs   muboraknomani
olgandan   so`ng   vakfnomani   tuzib,   amirning   tasdigiga   kiritishi   xamda   uni
guvoxlantirish uchun qoziga takdim etishi lozim edi.
Buxoro   amirligida   boshqa   islom   mamlakatlari   kabi   quyidagi   shaxslar
muomala   layokatiga   ega   emas   deb   xisoblangan:   voyaga   yetmagan   shaxslar;   akli
norasolar;  qozining karori  asosida  kasodga  uchragan shaxs  deb e’lon qilinganlar;
mast xolatidagi shaxslar.
Shuni   aloxida   ta’kidlash   joizki,   amirlik   davriga   kelib   Buxoroda   karz
shartnomasini   tuzishda   karz   oluvchi   tilxat   yozmay,   balki   karz   beruvchi   tilxat
61 yozgan. Bunday  ko`rinishdagi  tilxatlar  “falonchi  menga falon mikdorda karzdor”
kabi mazmunda bayon etilar edi. Bunday ko`rinishdagi tilxatni rasmiylashtirishdan
asosiy   maksad   -   karzdordan   berilgan   karz   mikdoridan   ortikcha   xak   talab
kilmaslikning oldini olish bo`lgan.
Ayniksa   bunday   ko`rinishdagi   munosabatlar   amirlikda   yashovchi   utrok   va
kuchmanchi aholi o`rtasida bo`lib utadigan tovar ayirboshlash jarayonida uz aksini
topgan. Har kanday fuqarolik-huquqiy bitimining obyekti kabi oldi-sotdi huquqiy
munosabatining predmeti xam sifat va mikdori buyicha anik bo`lishi lozim edi.
Umuman olganda  Buxoro  amirligida  oldi-sotdi   shartnomasining  uch  shakli
mavjud   bo`lgan.   Birinchisi,   oddiy   ko`rinishga   ega   bo`lgan   oldi-sotdi,   ikkinchisi,
muddatli   oldi-sotdi   shartnomasi(bayi-joiz)   va   uchinchisi,   shartli   oldi-sotdi(bayi
fosid)   bo`lib,   ushbu   shartnoma   buyicha   sotilgan   mulk   usha   narxda   qayta   sotib
olinishi   mumkin   bo`lgan.   Bu   yerda   sotilgan   mulkning   ko`rinishi   uzgarmagan
xamda   tovar   yoki   maxsulot   qayta   ishlangan   yoki   uchinchi   shaxsga   sotilmagan
bo`lishi lozim edi.
Garov (raxn) shariatda ashyo huquqining emas, balki majburiyat huquqining
instituti sifatida tan olingan edi. Krzining guvoxnomasiga asosan garovga olingan
mulkni   sotish   huquqi   garovga   olingan   mulkni   uziniki   kilib   olish   va   mulkiy
munosabatda   bo`lish   huquqini   bermas   edi.   “Garov   (raxn)   shartnomasi   buyicha
garovga   olingan   narsa   yoki   ashyo   karz   beruvchining   yoxud   depozit   sifatida
uchinchi   shaxsning   tasarrufiga   topshirilgan” 107
.   Garovga   kuyilgan   mulkdan
karzdor   vaqtinchalik   foydalanish   huquqiga   ega   bo`lgan.   Lekin   aksariyat   xollarda
garovga   mulkni   oluvchi   shaxs   undan   foydalanmay,   balki   garovni   uz   xolicha
saklagan.
Shuni   aloxida   ta’kidlash   joizki,   majburiyat   huquqining   institutlari   xalqaro
iktisodiy   alokalar,   ichki   savdo   va   xunarmandchilikni   rivojlantirishda   muxim   rol
uynagan.  Buning natijasida   amirlikda  savdo  va  oldi-sotdi   munosabatlaridan  katta
moliyaviy manfaatdorlikka erishilgan. Bunday munosabatlar qatorida sherikchilik
(shirkat) shartnomasi aloxida ahamiyat kasb etadi.
107 Семенов   А.А.   Указатель   совершаемых   у   народных   судей   (казиев)   документов,   подчиняющихся   действию   “Устава   о
гербовом сборе”. - Ташкент: 1912. - С.23.
62 Amalda   qozilik   sudlarida   umumiy   savdo   faoliyatining   barcha
munsoabatlarini   tartibga   solgan   ikki   ko`rinishdagi   sherikchilik   mavjud   bo`lgan.
SHerikchilikning eng kup tarkalgan shakli - bu ikki yoki undan ortik shaxslarning
pul   paychiligi   asosida   ma’lum   bir   savdo-ishlab   chiqarish   maksadlari   kuzlangan
shartnoma   shakli   edi.   SHerikchilikning   ikkinchi   shakli   mudaroba   -   ushbu
shartnomada   bir   tomon   uz   mablaFi   bilan   xamda   ikkinchi   tomon   uz   faoliyati
(mexnati) bilan ishtirok etgan .
Buxoro   amirligida   fuqarolik   muomalasida   boshqa   bir   qator   fuqarolik-
huquqiy   shartnomalar   xam   mavjud   bo`lgan.   Masalan,   vasiyat,   kafolat,
xadya(xibo), ijara va boshqalar.
Ijara   shartnomasi   mol-mulk   va   ishchi   kuchiga   nisbatan   tuzilgan.
Shartnomalar  xam  uz urnida mol-mulk ijarasi  shartnomasi  va ishchi  kuchi ijarasi
shartnomasi   deb   e’tirof   etilgan.  Ishchi   kuchi   ijara   shartnomasi   ish   xaki   yollanma
xak (ujro) deb yuritilgan 108
.
Buxoro   amirligida   keng   kullanilgan   fuqarolik-huquqiy   institutlarni   taxlil
qilish orqali quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
Birinchidan,   islom   huquqining   asosiy   tamoyillari   feodal   munosabatlar
shakllanishi va tarakkiy etishi asosida oddiy tovar-xujalik shaklida amal qilgan;
Ikkinchidan,   fuqarolik-huquqiy   munosabatlarning   shakllanishi   va   amal
qilishi   xalqaro-huquqiy   munosabatlarni   rivojlantirishga,   davlatlar   o`rtasidagi
dustlik, xamkorlik va madaniy alokalarni, ayniksa, savdo-  sotikni  rivojlantirishga
uz   xissasini   qo`shgan.   Natijada,   Buxoro   amirligi   davlatining   iktisodiy   va   xarbiy
saloxiyati xamda xalqaro obruyi ancha mustaxkamlangan;
Uchinchidan,   markazlashgan   monarxiya   shaklidagi   davlatda   shariat
normalarini   uziga   xos   tarzda   amal   qilinishi   uz   navbatida,   ushbu   normalarni
mahalliy sharoitlarga moslashgan xolda rivojlanishiga olib kelgan.
Mangitlar   hukmronligi   davrida   oila   munosabatlari   islom   huquqi
tamoyillariga   tayangan   va   boshqa   islom   xalqlaridan   deyarli   fark   kilmagan   xolda
tartibga   solingan.   Oila   boshligining   hokimiyati   cheklanmagan   bo`lib,   u   oilaning
108 Уша асар. - Б.14.
63 barcha mulkini va oila a’zolari takdirini xal qilgan. Ammo kuchmanchi urug-oila
munosabatlari   rivojlangan   xalqlarda   xam   yangi   oilalar   aloxida   shakldagi   “kichik
oila”larni   tashkil   qilganlar.   Amirlik   davrida   islom   oilasi   ushbu   jixatlari   bilan
Kadimgi   Rim   oilasidan   tubdan   fark   qilgan   (Kadimgi   Rim   oilasi   tarkibiga   oila
xizmatkorlari, katta yoshdagi ugillar oilasi va kullar xam kirgan). Oila boshligining
hokimiyati   rim   huquqidagi   otaliq   hokimiyatidan   uz   tuzilishi   va   oila   boshqaruvi
bilan fark qilgan.
Shariat   buyicha   kupxotinlikka   ruxsat   etilgan   bo`lsada,   amalda
monogamiyaga (yakkaxotinlikka) amal qilingan. Yakka xotinlikka amal qilishning
asosiy sababi iktisodiy jixatdan yetarli saloxiyatga ega bulmaslik xisoblangan.
  “Nikox   shariat   buyicha   fuqarolik-huquqiy   bitim   sanalib,   nikoxni   tuzishda
shartnoma   tuzishning   umumiy   shakliga   amal   qilingan   xamda   taraflarning  roziligi
ikki   guvox   ishtirokida   ma’lum   qilingan” 109
.   Nikoxni   tuzishda   nikox   marosimini
utkazishga amal kilmaslik nikoxni noqonuniy deb e’tirof etmagan. Shunday kilib,
nikox   tuzishda   xech   kanday   yozma   dalolatnoma   yuritish   va   diniy   marosimlarni
utkazish talab etilmagan.
Islom   qonunshunoslarining   fikricha,   nikox   nasl-nasab,   e’tikodda,   kasbda,
axlokda   va   muomalada   teng   bo`lgan   shaxslar   o`rtasida   tuzilishi   kerak   .   Birok
ushbu   tenglik   sharti   tabakalanish   farklanishida   inobatga   olinmaydi.   Erkin   erkak
kishi   churi   ayolga   uylanishi   mumkin   bo`lgan.   Amirlikda   fakatgina   kon   buyicha
yakin bo`lgan shaxslar, kuda tomondan karindosh bo`lgan yoki emikdoshlar bilan
tuziladigan nikoxlarga ruxsat etilmagan.
Buxoro   amirligida   nikoxga   kirish   asosan   maxr   va   kalinni   tulash   bilan
bog`liq   bo`lgan.   Umuman   olganda   islom   huquqi   buyicha   fakatgina   maxr   to`lovi
tan   olingan.   Maxr   -   bu   nikox   sovFasi   bo`lib,   tuy   kuni   kaylik   tomonidan   kelinga
berilishi  lozim bo`lgan sovFa turi. Xotin kishi  maxrni  pul shaklida yoki narxi  10
tangadan   kam   bo`lmagan   mikdordagi   mulkni   talab   qilishga   xakli   bo`lgan.
Maxrning ulchami tomonlar roziligi bilan xam belgilanishi mumkin bo`lib, nikox
tuzilishi   jarayonida   ma’lum   qilingan.   “Maxr   ayol   kishining   shaxsiy   mulki
109 Ишанова   Ш.А.   Нормы   шариата   и   их   применение   казийскими   судами   в   Средней   Азии   до   1924   года:   Афторев.
дисс.канд. юрид. наук. - Ташкент: 1992. - С.16.
64 xisoblangan". Kiz uzining maxri bilan, odatda ashyo ko`rinishidagi shaxsiy mulki
bilan erining uyiga tashrif buyurgan. Maxr uning shaxsiy mulki bo`lganligi uchun
uni ajralish paytida uzi bilan olib ketish huquqiga ega bo`lgan.
Buxoro amirligi xududida yashovchi o`zbeklar va boshqa xalqlarda maxrdan
tashqari shariat buyicha tartibga solinadigan, nikoxga kirishning qo`shimcha sharti
sifatida tan olingan majburiy to`lov turi kalin puli mavjud edi.
Kalin   kuyov   tomonidan   kelinga   tulanmasdan,   balki   uning   ota-onasiga
berilgan.   Kalin   puli   kelinning   ota-onasiga   uni   tarbiya   qilish,   bokish   va   boshqa
xarajatlarni   koplash   uchun   tulanadigan   to`lov   turi   sifatida   qabul   qilingan.   Kalin
pulining mikdori utrok xalqlarga nisbatan kuchmanchi xalqlarda kup bo`lgan.
Amirlik   shaxarlarida   kalin   puli   pul   tarikasida   berilgan   bo`lsa,   qishloq
joylarida   kalin   puli   chorva   va   bugdoy   yoki   boshqa   bir   mulk   shaklida   tulangan.
Kalin   puli   koida   buyicha   nikox   tuzilishi   paytida   tulangan.   Birok   voyaga
yetmaganlar   o`rtasida   tuziladigan   nikox   shartnomalari   buyicha   va   moddiy
axvoldan kelib chikib kalin pulini bir-ikki yilga uzaytirib tulash mumkin bo`lgan.
Bunday   tartibdagi   kalin   puli   odat   huquqiga   asosan   kismlarga   bo`lib,   xar   yili
ramazon bayrami (ruza xayiti) arafasida tulangan.
Nikoxga   kirishda   maxr   va   kalin   pulini   tulashdan   tashqari   nikox
shartnomasiga   asosan   qoziga   nikox   bitimini   amalga   oshirganligi   uchun   muayyan
xak tulash lozim bo`lgan. Masalan, nakd maxr un dirxamni tashkil  qilgan bo`lsa,
“qoziga nikox bitimini tuzganligi uchun un dinor va un tanga mikdoridagi buFdoy
berilgan” 110
.
1) Buxoro   amirligida   nikoxdan   ajralishning   sababi,   aybi   va   boshqa   sabablariga
karab, maxr va kalin masalasi xal etilgan. Agar nikoxdan ajralish o`rinli asoslarsiz
erning xoxishi bilan amalga oshirilsa, er xotiniga maxrni qaytarib berishga majbur
bo`lgan. Undan tashqari er xotinidan kalin pulini qaytarib olish huquqidan maxrum
bo`lgan. Maxr nikox sovFasi bo`lganligi uchun xam kelajakda ajralish mobaynida
xotinni   ta’minlash   vazifasini   bajargan   .   Agar   nikoxdan   ajralish   xotinning   aybi
bilan   bo`lsa,   maxrga   bo`lgan   huquqdan   maxrum   bo`lgan   va   eriga   uning   uchun
110 Дониш Ахмад. История мангитской династии. / Пер. с тадж. И.А.Наджафова. - Душанбе: Дониш, 1967.
- С 28.
65 tulangan kalinni qaytarib berish majburiyatini olgan.
2) Buxoro   amirligida   islom   huquqi   asosida   tartibga   solingan   meros   huquqining
asosiy   xususiyati   shunda   ediki,   meros   ma’lum   bir   tartib-   koidalar   asosida   navbat
bilan merosxurlar tomonidan tarkatib berish shaklida amalga oshirilgan.
3) Shaxsning   vafotidan   so`ng   koladigan   meros   mikdori,   ya’ni   uning   ulimidan
oldingi barcha mol-mulklari navbat bilan quyidagi besh asosiy merosga talabgorlar
o`rtasida taksimlangan. Chunonchi,
4) kreditorlar   (karz   bergan   shaxslar)   bo`lib,   ular   vafot   etgan   shaxsning   qolgan
mol-mulkiga nisbatan garov huquqini saklab qolganlar;
5) jamoa koidasiga asosan dafn etishga ketadigan xarajatlar;
6) garov huquqiga ega bo`lmagan kreditorlar;
7) ulushli-merosxurlar;
8) boshqa merosxurlar.
Shunday   kilib   qolgan   mol - mulkdan   birinchi   navbatda   marxumning   karzlari
ado   etilib ,  so ` ng   boshqa   mol - mulklar   merosxurlar   o ` rtasida   taksimlangan .
Shariat   buyicha   merosxurlar   shartli   ravishda   ikki   kategoriyaga   bulingan:
asosiy va qo`shimcha. Asosiy merosxurlar bo`lib qonuniy ravishda uz ulushiga ega
bo`lgan   merosxurlar   xisoblangan   (ulushli   merosxurlar).   Qo`shimcha   merosxurlar
erkak jinsiga mansub bo`lgan erning karindoshlari xisoblangan.
Kup   xotinlik   xolatida   meros   o`zaro   birlik   asosida   qonuniy   ulush   buyicha
taksimlangan.
Buxoro   amirligida   islom   huquqining   kullanilishi   masalasida   vasiyatning
ahamiyati   kattadir.   Islom   huquqida   yuridik   jixatdan   vasiyat   buyicha   merosning
barcha   huquq   va   majburiyatlariga   egalik   kiladigan   vasiyni   tayinlash   koidasi   anik
belgilanmagan   edi.   Amirlikda   vasiylik   “vasiylik   raddiyasi”   shaklida   amalga
oshirilgan. Meros koldiruvchi vasiylik topshiriFi asosida uz mulkining bir kismini
anik   bir   shaxs   manfaati   uchun   rad   etishi   mumkin   edi.   Bunday   ko`rinishdagi
vasiylik   raddiyasi   xadya   shartnomasi   bilan   umumiy   xarakterga   ega   bo`lgan 111
.
Mulkni qabul kiluvchi shaxs rad etilgan mulkka nisbatan barcha huquqlarga mulk
111  Рахманов А., Рахманов А. Исламское право. Учебник для вузов. - Ташкент: “Янги аср авлоди”, 2003. - С.301-302.
66 egasining   vafotidan   keyin   ega   bo`lgan.   Ushbu   ko`rinishi   bilan   xam   vasiylik
xadyadan fark qilgan.
Meros   koldiruvchining   vasiylik   huquqlarini   cheklovchi   merosxurlari
bo`lmasa,   merosxur   barcha   mol-mulkini   vasiyat   asosida   uzga   shaxsga   koldirishi
mumkin   bo`lgan.   Vasiyat   raddiyasi   fakatgina   qonuniy   bo`lmagan   merosxurning
manfaatiga xizmat qilgan. Agar qolgan merosxurlarning roziligi bo`lmasa, vasiylik
raddiyasi haqiqiy emas deb topilgan.
Buxoro amirligida uz navbatida vakflarni ta’sis etish shaklidagi vasiyat kilib
koldirish   huquqiy   munosabati   keng   amal   qilgan.   Vakflarni   ta’sis   etish   meros
tartibotiga   sezilarli   uzgartirish   kiritmagan.   Vakfni   ta’sis   etuvchi   mulkni   vakf
tarikasida  meros kilib koldirishning xar kanday usulini  kullashi  mumkin bo`lgan.
Shuning uchun vakf  instituti  nafakat  masjid  va madrasaga  xizmat  kiluvchi  xadya
shaklida, balki vasiylik shaklida (oilaviy vakf) xam amalga oshirilgan.
Shuni   aloxida   ta’kidlash   joizki,   quyidagi   xollarda   merosga   ega   bo`lish
huquqi   yuzaga   kelmagan:   1)   bevafolik   (kufr);   2)   gayridinlar   (kofirlar)   -   ular
musulmonlarning   mulkiga   nisbatan   meros   olish   huquqiga   ega   bo`lmagan   va
musulmonlar ularga uz mulklarini meros kilib koldirmaganlar; 3) merosxurni xatto
extiyotsizlik   oqibatida   xayotidan   maxrum   etganda;   4)   nikoxdan   ajralishda;   5)
kullik xolatida.
Xulosa   urnida,   Buxoro   amirligida   boshqa   o`zbek   xonliklari   kabi   meros
tizimi shariat asosida urnatilgan xamda ikki asosiy ijtimoiy jixatga boglik bo`lgan
deb   e’tirof   etish   mumkin:   birinchidan,   jamiyatda   urugdoshlik   sarkitlarining
saklanib   qolganligi,   ikkinchidan,   feodal   asosga   ega   bo`lgan   savdo
munosabatlarining rivojlanganligi.
Buxoro   amirligida   shariat   asosida   amalda   bo`lgan   jinoyat   huquqi
masalalarini   kiyosiy   taxlil   etganda,   uning   boshqa   huquq   soxalaridan   amalda
deyarli   kam   ravishda   kullanilganligining   guvoxi   bulamiz.   Islom   qonunchiligi
amalda qozilik va beklik sudlarida kullash uchun fakatgina umumiy tamoyillarga
asoslangan shartlarda jinoyat huquqining nazariy masalalarini ishlab chikkan edi.
Buxoro   amirligida   jazo   choralarining   va   jinoyat   turlarining   lozim   darajada
67 ishlab   chikilmaganligi   shariatning   jinoyat   va   unga   yarasha   jazo   tayinlash
ta’limotiga   mos   kelmas   edi.   Ushbu   xolatni   bir   qator   sabablar   bilan   izoxlash
mumkin. Birinchidan, jinoiy katagonlik soxasida siyosiy dushmanlarning xurujlari
utkir   kurol   sifatida   muxim   ahamiyat   kasb   etgan,   ikkinchidan,   hokimiyat   uchun
kurashish   kuprok   joy   va   vaqt   xolatini   uzgartiradigan   huquq   normalariga
moslashishni   talab   qilgan.   Ushbu   masalaning   uzi   jinoyat   huquqini   boshqa   huquq
soxalaridan farklashda omil bo`lib xizmat kiladi.
Buxoro   amirligida   jinoyat-huquqiy   soxasini   boshqarish   asosan   hokimiyat
vakillari   tomonidan   amalga   oshirilganligi,   uz   navbatida,   ushbu   huquq   soxasining
boshqa   huquq   soxalaridan   ta’sirchan   doirada   amalga   oshirilganligidan   dalolat
beradi. “Amirlik xududida yashovchi xalqlar orasida xam kon olish sarkitlari, uni
sotib   olish   orqali   alishtirish   masalalari   va   axlok   tuzatish   jazolari   tizimi   xamda
talion   tamoyili   asosida   uch   olish   tizimi   koldiklari   saklanib   qolgan   edi” 112
.   Birok
amaliyotda shariat buyicha ushbu tizimlarning o`zaro munosabati xilma-xil tarzda
amalga oshirilgan.
Amirlikda amalda bo`lgan jinoyat huquqida akli rasoliq masalasi xam ishlab
chiqilgan.   Akli   norasoliq   oqibatida   sodir   etilgan   ayrim   bir   jinoyatlar   uchun   zarar
koplangan va jinoiy jazodan ozod etilgan.
Jinoyat   huquqi   buyicha   ikki   xolat,   ya’ni   javobgarlikni   ogirlashtiruvchi   va
istisno   xolatlar   mavjud   bo`lgan.   Javobgarlikni   ogirlashtiruvchi   xolatlarga   mastlik
xolati kirib, kishini  mast  xolatiga keltiruvchi  ichimliklarni iste’mol qilishning uzi
jinoyat   xisoblangan.   Javobgarlikni   istisno   etuvchi   xolatlarga   quyidagi   xolatlar
kirgan: shaxs va mulkni ximoya etishda zaruriy mudofaa; uzga shaxs xayotini va
mulkini ximoyalash; hokimiyat idoralarining buyrugi; uzining qonuniy huquqlarini
amalga oshirish xolatida bo`lish kabilar 113
.
Shariat buyicha jinoyat javobgarlikning xarakteriga karab bulingan. Shunga
binoan   jinoyatlar   uch   guruxga   bulingan:   shaxsga   karshi   qaratilgan   jinoyatlar   -
javobgarlik   uch   olish   shaklida   (kon   xaki,   talion)   amalga   oshirilgan;   Kur’onda
urnatilgan   jinoiy   jazolar   (xadd)   buyicha   javobgarlikni   keltirib   chikaruvchi
112  Мукимов З.Ю. Узбекистон давлати ва хукуки тарихи. - Тошкент: Адолат, 2004. - Б.232-233.
113   Юшков С.В. История государства и права СССР. Ч. I. - М.: Наука, 1940. - С.137.
68 jinoyatlar;   Kur’onda   urnatilmagan   jazolar   buyicha   javobgarlikni   keltirib
chikaruvchi jinoyatlar 114
. Bunday ko`rinishdagi jinoyatlarga jazo tayinlash bevosita
qozining ixtiyorida bo`lib, “aybdorlarga axlok tuzatish (ta’zir) tarikasidagi jazolar
kullanilgan” 
Buxoro   amirligida   jazolarning   quyidagi   turlari   amalda   bo`lgan:   uch   olish
xarakteriga ega bo`lgan jazolar  (zararni koplash)  va shaxsiy xarakterdagi jazolar;
Kur’onda anik kursatilgan jazolar; qozilarning ixtiyori asosida beriladigan jazolar
(ta’zir).
Shuni   aloxida   ta’kidlash   joizki,   Buxoro   amirligida   jinoyat   va   jazo   bilan
bog`liq   faoliyatni   amir   yoki   uning   nomidan   qushbegi   nazorat   qilgan.   Birinchi
navbatda   qozilik   sudi   fuqarolik   ishlari,   jinoiy   ishlar   xamda   xususiy   ayblov
asosidagi   jinoyat   ishlarini   muxokama   qilgan.   Ma’muriy   idoralar   sudi,   amir   sudi,
beklik   sudlari   asosan   jiddiy   xarakterdagi   jinoyatlarni,   ya’ni   davlat   va   uning
siyosatiga karshi qaratilgan jinoyatlar, davlatga xiyonat qilish, davlatning ichki va
tashqi xavfsizligiga taxdid qilish kabi jinoyatlarni kurib chikkan 115
.
Sadriddin Ayniyning ma’lumotlariga karaganda, amir davlat boshl^i sifatida
xar   kanday   ishni   talab   kilib   olish,   uni   shaxsan   xal   etish   yoxud   vakolatli   davlat
amaldorlaridan biriga xal  etish uchun  topshirish  huquqiga ega bo`lgan 116
. Muxim
ishlar yuzasidan anik dalillar buyicha dalolat beruvchi jinoyatlar uchun musodara
etish jazosi va kuvgin qilish, dorga osish yoki boshini kesib tashlash kabi jazolar
kullanilgan.
Kam ahamiyatli jinoyatlar uchun ma’lum muddatga uraga tashlash 117
, temir
kiskichga utirgizish, tan jazolari yoki jarima tarikasida jazolardan biri kullanilgan.
Kam ahamiyatli kilmishlar uchun jazolash huquqiga shaxar ma’muriyati idoralari
xam vakolatli bo`lib, ularga shaxarlarda tartibni va ichki xavfsizlikni saklab turish
huquqi berilgan.
Umuman olganda usha davrda Buxoro amirligida jinoyatlarni tergov qilish,
114  Артемов В. Шариат - общая характеристика, понятия и классификация преступлений // Законность. - Москва. 1997. -
№10. - С.38.
115   Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 1843. - С.230.
116  Айни С. Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар. - М.: Книжная фабрика центр. изд-ва народов СССР”, 1926. - С.79.
117  Айни Садриддин. Бухара. (Воспоминания). / Пер.с тадж. С.Бородина. - Душанбе: Ирфон, 1980. -
С.224.
69 sud   qilish   ishlari   va   amalda   jazo   tizimining   kullanilishi   muayyan   tizim   asosida
amalga oshirilgan.
Buxoro   amirligi   davlatchiligining   so`nggi   boskichlarida   jazolar   tizimi
quyidagi ketma-ketlik tartibida amal qilgan: pul jarimasi; kamchi yoki tayok bilan
jazolash,   kamok,   turmaga   yoki   uraga   tashlash,   куролли   кучларга   топшириш ,
умрбод   камок   жазосига   махкум   этиш ,  туткунлика   то пши р иш ,  улим   жазоси .
Ulim   jazosini   tayinlash   bilan   bog`liq   xukmlar   jazo   chorasining   ta’sirini
kuchaytirish   maksadida   saroy   oldida   yoki   boshqa   odamlar   kup   tuplanadigan
xududlarda   ijro   etilgan.   Jazoni   ijro   etish   tartibiga   amal   qilish   ustidan   nazoratni
qushbegi   amalga   oshirgan.   “Jazoni   ijro   etish   oldidan   xaloyik   oldida   xar   bir
maxkumning   ma’lumoti   ukib   eshittirilgan.   Keyin   esa   jazoni   ijro   etish   yuzasidan
buyrukni   qushbegi   mirshabga   yoki   tupchiboshiga   uzatgan   va   nixoyat   ijro   haqida
jallodga farmoyish berilgan” 118
.
K,olgan barcha of^ jinoyat ishlarini beklik sudlari kurib chikkan. Fakatgina
kam   ahamiyatli   jinoyatlar   buyicha   ishlarni   kurib   chikish   qozilik   sudlariga
topshirilgan.   Ulim   jazosi   kuzda   tutilgan   barcha   xukmlar   zudlik   bilan   amirga
takdim   etilishi   lozim   bo`lgan.   K,amok   jazosi   bekliklarda   joylashgan
kamokxonalarda ijro etilgan.
Mamlakatning   Farbiy   xududlarida   yashovchi   turkman   xalqlarida   odam
uldirish va tana a’zosini kasddan jaroxatlash kabi jinoyatlarni sodir etganlik uchun
xun olish jazo chorasi sifatida amalda bo`lgan. “Xun olish sotib olish sharti bilan
ayirboshlanishi mumkin bo`lib, pul va chorva moli bilan ayirbosh qilingan” . Xun
xaki   mikdori   ishning   xolatiga   xamda   yekazilgan   zararning   OFirlik   darajasiga
bog`liq  bo`lgan.  Shariat  normalaridan  farkli  ularok,  turkman  xalqlarida  xun  olish
jinoyatchining   kochib   ketishini   oldini   olish   maksadida   sud   muxokamasi   va
sudning   ayblovini   kutmasdanok   amalga   oshirilgan.   Undan   tashqari   turkmanlarda
kotilning   yakin   karindoshlaridan   konli   kasos   olishga   ruxsat   etilgan.   Birok   xun
olishga huquqli bo`lgan marxumning karindoshlari aybni isbot etish uchun yetarli
va asosli dalilga ega bo`lishi lozim bo`lgan.
118 Семенов   А.   А.   Очерк   устройства   центрально-административного   управления   Бухарского   ханства   позднейшего
времени / Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. - Ташкент, 1954. Вып.2. С.59.
70 Yuqoridagilar   bilan   birga,   turkman   odat   huquqiga   asosan   ugrilik
jinoyatlarini   tergov   qilish   masalalari   shariatdan   fark   qilgan.   Masalan,   shariat
koidalariga   kura   ugrilik   jinoyatini   sodir   etganlik   uchun   aybdorning   kuli   kesib
tashlanishi   nazarda   tutilgan   bo`lsa,   turkman   odatiga   kura   ugirlangan   mol-mulkni
(asosan   chorvani)   kidirib   topish   muxim   bo`lib,   ugriga   nisbatan   kiynokka   solish
tarikasidagi   chora   kullanilgan.   Yuqolgan   mol-mulk   topilsa   yoki   mol-mulk
ixtiyoriy ravishda topshirilganda xech kanday jazo chorasi kullanilmagan.
Turkman   millatiga   mansub   aholi   yashaydigan   xududlarda   jinoyat   ishi   odat
huquqi   buyicha   jabrlanuvchi   yoki   uning   yakin   karindoshlarining   xususiy   ayblovi
asosida   yuzaga   kelgan.   Bunda   jabrlanuvchi   arz   kilmasa,   jinoyat   ishi   yuritish
mumkin   bo`lmagan.   Sud   ishlarini   yuritish   xakamlar   sudi   muxokamasi   tartibida
amalga   oshirilgan   bo`lib,   ishni   muxokama   etish   uchun   xurmatga   ega   bo`lgan,
yoshi   ulug,   faxrli   va   ilmli   shaxslar   jalb   etilgan 119
.   Agar   taraflardan   biri   ishni
xakamlar   sudi   tartibida   kurib   chiqilishidan   norozi   bo`lsa,   bunday   xolatda   qozilik
sudiga murojaat qilingan.
Amirlik   xududida   yashovchi   qozoq   xalqlarining   odat   huquqiga   asosan
jinoyat deb jabrlanuvchiga yetkazilgan mulkiy zarar tushunilgan. Shunga karamay,
bunda ayb subyektiv xarakterga ega bo`lib, jinoyat tarkibi bo`lishi uchun kilmish
kasddan   sodir   etilgan   bo`lishi   lozim   bo`lgan 120
.   Extiyotsizlikdan   sodir   etilgan
jinoyatlar   uchun   jazo   belgilanmay,   balki   yetkazilgan   zarar   koplanishi   shart
bo`lgan.   Masalan,   er   uz   xotinini   xiyonat   qilish   jarayonida   uldirsa,   u   aybsiz   deb
topilgan   xamda   javobgarlikdan   ozod   etilgan.   Har   kanday   jinoyat   uchun
javobgarlikka   tortilishda   xak   evaziga   ozod   bo`lish   mumkin   bo`lgan.   Bunda
xakning   mikdori   aybning   darajasiga   xamda   yetkazilgan   zararning   mikdoriga
bog`liq bo`lgan.
Yuqorida   bayon   etilganlardan   quyidagicha   xulosa   qilish   mumkin:   Buxoro
amirligida   jinoyat   huquqi   masalalari   islom   dini   ta’siri   ostida   amal   qilgan,   birok
shunga   karamay,   muayyan   masalalar   yuzasidan   shariatdan   fark   qilgan.   Chunki
davlat   va   jamiyat   tuzumidagi   uziga   xoslik   shuni   takozo   etgan.   Agar   amirlik
119  Ломакин А. Обычное право туркмен (адат). - Асхабад: 1897. - С.78.
120  Ломакин А. Обычное право туркмен (адат). - Асхабад: 1897. - С.78.
71 xududida   yashovchi   xalqlarning   kundalik   xayotida   islom   dinining   paydo   bo`lishi
va   tan   olinishi   vaqtidan   boshlab   kiritilgan   uzgartirishlarga   e’tibor   karatadigan
bo`lsak,  bunday vaziyatda  kuchmanchi  xalqlarning huquqiy odatlari  G`oyat  katta
ahamiyatga   ega   ekanligining   guvoxi   bulamiz.   Kur’on   shariatning   asosiy   manbai
sifatida   xech   kachon   uzgarmagan.   Odatlar   xar   kanday   ijtimoiy-iktisodiy,   siyosiy
o`zgarishlardan kat’iy nazar doimo xarakatda, amalda bo`lib kelgan.
Amirlikda   vakf   munosabatlarini   tartibga   solishning   uziga   xosligi,   bunday
munosabatga   ijtimoiy   kelib   chikishi   yoki   rasmiy   lavozimidan   kat’iy   nazar   xar
kanday shaxs ishtirok etishi mumkin bo`lgan.
Davlat   boshliqlarining   amaliy   kullanma   va   kursatmalari   amirlik   boshqaruv
faoliyatida   muxim   rol   uynagan.   “Majma   al-arkam”   moliya,   yer,   soliq   xisobotini
xamda   ish   yuritish   buyicha   rasmiy   kullanma   sifatida   amal   qilgan.   Amir
Shoxmurod kirk a’lam sudi faoliyati yuzasidan shariat koidalariga asosan maxsus
yuriknoma   ishlab   chikkan.   Amir   Haydar   esa,   “Al-   favoid   al-alfiya”   -   davlat
xujjatlarini   bir   tizimga   solib,   boshqaruvga   oid   turli   kursatmalar   beruvchi
kullanmani joriy etgan.
Buxoro   amirligida   yerga   nisbatan   mulkchilikning   quyidagi   shakllari   amal
qilgan:   davlat   yerlari;   shaxsan   amirga   tegishli   bo`lgan   yerlar;   mulk   yerlari;   vakf
yerlari; jamoa yerlari.
Fuqarolik-huquqiy   munosabatlarning   shakllanishi   va   amal   qilishi   xalqaro-
huquqiy   munosabatlarni   rivojlantirishga,   davlatlar   o`rtasidagi   dustlik,   xamkorlik
va   madaniy   alokalarni,   ayniksa,   savdo-sotikni   rivojlantirishga   uz   xissasini
qo`shgan.
Buxoro   amirligida   jinoyat-huquqiy   soxasini   boshqarish   asosan   hokimiyat
vakillari   tomonidan   amalga   oshirilganligi,   uz   navbatida,   ushbu   huquq   soxasining
boshqa   huquq   soxalaridan   ta’sirchan   doirada   amalga   oshirilganligidan   dalolat
beradi.
72 X U L O S A
Qariyb   uch   ming   yillik   milliy   davlatchiligimiz   tarixi   davomida
mamlakatimizda   bir   qator   davlatlar   shakllangan   bo`lib,   ular   uz   navbatida   dunyo
davlatchilik   va   huquqiy   tizimida   munosib   o`rin   egallab   kelganlar.   Binobarin,
tadqiqot   jarayonida   o`rganilgan   mayetitlar   sulolasi   hukmronlik   qilgan   Buxoro
amirligi davlatchiligi va huquqiy tizimi xam mamlakatimiz taraqqiyotida uziga xos
o`rin tutadi.
Mamlakatimizda   huquqiy   demokratik   davlat   kurish   va   fuqarolik   jamiyatini
shakllantirishda   milliy   davlatchiligimiz   tajribasini   o`rganish,   xususan,   Buxoro
amirligi   davlat   va   huquq   tizimini   “O`zbekiston   davlati   va   huquqi   tarixi”   va
“O`zbekiston   siyosiy   va   huquqiy     ta’limotlari   tarixi”   fanlari   nuqtai   nazaridan
tadqiq   etish   xamda   tadqiqot   oldiga   kuyilgan   vazifalarni   xal   etish   natijalari,   uz
navbatida,   quyidagi   xulosalarga   kelishga   va   milliy   huquqiy   tizimni
takomillashtirishga   qaratilgan   bir   qator   amaliy   taklif   va   tavsiyalarni   ishlab
chikishga asos buladi:
Milliy   davlatchiligimiz   tarixida,   xususan,   Buxoro   amirligida   mayetitlar
sulolasi   hukmronlik   kilgan   1753-1920   yillar   uziga   xos   uringa   ega   bulgan   davr
xisoblanadi.  Ushbu davrning birinchi boskichi Buxoro davlati tepasiga yangi uzbek
sulolasi   ma^it   vakillarining   kelishi   xamda   davlatda   ichki   nizolarga   muayyan
darajada   barxam   berilishi   bilan   tavsiflanadi.   Ikkinchi   boskich   esa,   davlatni
shakllantirish   va   rivojlantirish   borasidagi   siyosiy-huquqiy,   iktisodiy   xamda
madaniy-   ma’rifiy   soxalardagi   isloxotlarni   uz   ichiga   kamrab   olib,   ushbu   davrni
ijtimoiy-iktisodiy, diniy-madaniy xayot xamda tashki diplomatiya va tashki savdo
masalalarida ijobiy natijalarga erishilgan davr sifatida baxolash mumkin. Uchinchi
boskich   davlatni   boshkarishda   zuravonlikning   avj   olishi,   davlatni   tashki
dushmanlardan ximoya etish va hokimiyat uchun uzaro kurash, amirlikning yarim
mustamlaka   davlatga   aylanishi   va   oxir-okibat   xalokatga   uchrashi   bilan
xarakterlanadi.
Buxoro   amirligi   davrida   yashab   ijod   etgan   ma ’ rifatparvar   mutafakkirlar
tomonidan   Vatan   ozodligi ,   ijtimoiy   tenglik ,   adolat ,   erkinlik ,   davlatni   boshkarish ,
73 hokimiyatni   tashkil   etish ,   konuniylik ,   ma ’ rifatli   davlat   boshligi ,   boshkaruvning
ijobiy   va   salbiy   usullari   va   xalkning   baxt - saodatga   erishish   yullari   borasida   uz
davri   uchun   ilgor   karashlar   ilgari   surilgan .   Ularning   asarlarida   insonning   mulk
huquqi,   siyosiy   huquqi   kabi   bir   qator   huquq   va   erkinliklarga   egaligi   xususida
muayyan karashlar  ifodasini  topgan. Shu bilan birga, davlatdagi  tartibsizliklar  va
boshka   tazyiklarni   bartaraf   etish   maksadida   fukarolar   siyosiy   ongini   va   huquqiy
savodxonligini oshirish borasida muayyan xarakatlar amalga oshirilgan.
Buxoro   amirligi   davlatchiligi   rivojlanishi   va   tarakkiy   etishiga   ulkan   xissa
kushgan “Yosh buxoroliklar” mamlakatda mavjud ijtimoiy- siyosiy vokelik xamda
davlat tuzumi xakidagi karashlarni uzida anik aks ettirgan xujjatga extiyoj yuzaga
kelganligini   e’tirof   etadilar.   Natijada   “Yosh   buxoroliklar”   xarakati   tomonidan
“Buxoroda isloxot loyixasi” e’lon  q ilinadi.
-Aholining xak-huquqlarini kamsitish, soliklarning muntazam oshib borishi
va tinimsiz urushlar xamda muxim davlat ishlari yuzasidan karor kabul kilishning
samarali   tizimi   mavjud   emasligi   Buxoro   amirligining   ijtimoiy-iktisodiy   xamda
siyosiy-huquqiy asoslarini yemirilishiga olib kelgan.
-Buxoro   amirligining   tashki   siyosati   va   diplomatiyasi   rivojiga   mazkur
xududda   uz   manfaatlariga   ega   bulgan   dunyoning   yetakchi   davlatlari   urtasidagi
uzaro   nizolar   (Rossiya-Turkiya,   Rossiya-Eron,   Rossiya-Angliya),   Urta   Osiyo
davlatlarida   uzaro   birlikning,   xamjixatlikning   mustaxkam   emasligi,   kushni   Eron,
Afgoniston   davlatlari   bilan   xududiy   nizolarga   barxam   berilmaganligi,   mahalliy
uruF-aymokchilikning   kuchayishi   natijasida   yuzaga   kelgan   ichki
kelishmovchiliklar   va   Falayonlarning   (xitoy-   kipchoklar,   sunniylar-shialar)
uzluksiz davom etishi muayyan darajada ta’sir utkazgan.
-Buxoro amirligining tashki siyosatda muvaffakiyatsizlikka uchrashi xamda
XIX   asrning   oxirlariga   kelib,   uning   karam,   yarim   mustamlaka   xolatga   tushib
kolishini   kuyidagi   sabablar   bilan   izoxlash   mumkin:   yirik   davlatlardan   keladigan
elchilar,   vakillar   va   savdogarlarning   asl   maksadini   tuFri   anglab   yetmaslik;
amirlikdan   yullangan   elchilarning   uzga   davlatning   ichki   siyosati   va   Buxoro
amirligiga   bulgan   xakikiy   munosabati   xakidagi   ma’lumotlarni   aniklamasliklari
74 xamda   davlatlarning   tili,   dini,   juFrofiyasi,   ijtimoiy   va   davlat   tuzumi,   xarbiy
kudrati,   urf-odati   va   boshka   masalalar   xususida   tulik   ma’lumotga   ega
bulmasliklari; bir qator davlatlar bilan amalga oshirilishi muljallangan diplomatik
alokalarning natijasiz kolib ketishiga beparvolik kilish va boshqalar.
-Amirlikda   sud   hokimiyati   faoliyatiga   mahalliy   yoki   boshka   idoralar
aralasha   olmaganlar.   Fukarolik   va   jinoyat   ishlari   kollegiallik   asosida   ochik
ravishda   kurib   chikilib,   sudlovlilik   va   sudlovga   taalluklilik   masalasi   anik
belgilangan. Muayyan bir ishni kurib xal etishda fikx ilmi ulamolari va muftiylar
karoriga tayanilgan va xukm yoki karordan norozi bulgan taraf kassatsiya tartibida
kozilik maxkamasiga yoxud amirga murojaat etish huquqiga ega bulgan.
- Amirlikning   huquq   manbalari   tizimida   yozma   normativ   xujjatlar :   davlat
boshkaruviga   oid   bulgan   xujjatlar   -   ( amirning   farmon ,   yorlik ,   farmoyish   va
inoyatnomalari );   fukarolik - huquqiy   munosabatlarga   oid   bulgan   xujjatlar   ( vakf ,
oldi - sotdi ,   garov ,   ijara ,   tilxat   va   ishonchnomalar   xamda   da ’ vo   arizalari ,   da ’ voni
rad   etish   dalolatnomalari );   oila - nikox   va   meros   munosabatlariga   oid   bulgan
xujjatlar   ( nikox   guvoxnomalari ,   nikoxdan   ajralish   xujjatlari ,   merosni   bo ` lish
dalolatnomalari   va   merosni   kabul   kilganlik   xakida   tilxat );   kozi   tomonidan   kabul
kilinadigan   xujjatlar   ( karor ,   xukm ,   ariza   va   xatlar )   va   boshkalar   aloxida   urin
tutgan .
-Amirlikda   yer   davlatning   mulki   xisoblanib,   undan   foydalanish   davlat
boshligining   ruxsati   bilan   ijara   shartnomasi   asosida   amalga   oshirilgan.   Buxoro
amirligida bozor-savdo munosabatlari mamlakatning iktisodiy, siyosiy va madaniy
jixatdan yuksalishida muxim ahamiyat kasb etgan. Fukarolar tomonidan oldi-sotdi
shartnomalari asosan yozma shaklda tuzilgan.
Buxoro   amirligida   jinoyat   va   fukarolik   ishlari   buyicha   aloxida   sudlovlilik
mavjud bulmay, balki bir jarayonning uzida xam jinoiy ish xam fukarolik da’vosi
kurib   xal   etilgan.   Davlat   hokimiyatini   mustaxkamlash   maksadida   barcha   aholi
katlami uchun yagona jazo tizimi va jazoning mukarrarligi tamoyili amal kilgan.
-Buxoro   amirligida   yashab   ijod   etgan   tarixnavis   va   siyosatdon   olimlardan
Muxammad   Vafo   Karminagiy,   Mirza   Salimbek,   Mirzo   Abdulazim   Somiy   va
75 Mulla   Ikrom   (Muxammad   Ikrom   ibn   Abdusalom)larning   davlat,   adolat,   davlat
boshligi, tenglik, erkinlik, davlatni boshkarish xamda hokimiyat masalasi xakidagi
fikrlari mamlakatimizda siyosiy-huquqiy ta’limotlarning rivojlanishida muxim urin
tutadi. Shu jixatdan olganda, ushbu mutafakkirlarning asarlarini ilmiy muomalaga
kiritish xamda ularni aloxida tadkikot obyekti sifatida urganish maksadga muvofik.
Amir   Shoxmurodning   islom   fikxining   xanafiya   mazxabiga   oid   bulgan
barcha fatvolar va koidalarni mujassamlashtirilgan “Fatvoyi axli Buxoro” va “Ayn
ul-X,ikma”   nomli   tuplamlari   usha   davrda   huquq   normalarini   tizimlashtirishda
muxim   ahamiyat   kasb   etgan.   Shu   bilan   birga,   amir   Shoxmurodning   tashabbusi
bilan   “majlisi   amir”ni   tashkil   etilganligi   aholining   huquqiy   savodxonligini
oshirishda   va   huquqiy   muammolarni   xal   etishda   aloxida   ahamiyatga   ega
bulganligini e’tirof etish lozim.
Yukoridagi   ilmiy   nazariy   fikr   va   muloxazalarga   xulosa   kilib   ta’kidlash
joizki,   Buxoro   amirligining   davlat   tuzumi,   markaziy   va   mahalliy   boshkaruvi,
tashki siyosati va diplomatiyasi, sud va sudlov masalalari, huquqiy tizim va huquq
soxalarining   uziga   xos   tarzda   amal   kilishi   uz   davrida   muayyan   darajada   ijtimoiy
barkarorlikni   ta’minlashga   xizmat   kilgan.   Shu   jixatdan   olganda,   Buxoro   amirligi
davlatchiligi   an’analarini,   uning   siyosiy-huquqiy   merosini   ilmiy   jixatdan   chukur
urganish   uzbek   davlatchiligi   rivojining   tarixiy   tajribasiga   tayangan   xolda   yaxlit
ilmiy   konsepsiyani   yaratishda   xamda   milliy   davlatchiligimizni   yanada
takomillashtirishda muxim ahamiyat kasb etadi.
76 Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati:
1. Karimov   I.   A.   O`zbekiston:   milliy   istiqlol,   iqtisod,   siyosat,   mafkura.   T.1.   -
Toshkent: O`zbekiston, 1996.
2. Karimov   I.   A.   Bizdan   ozod   va   obod   Vatan   qolsin.   T.2.   -   Toshkent:
O`zbekiston, 1996.
3. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat,
2008.
4. Karimov   I.   A.   Ona   yurtimiz   baxtu   iqboli   va   buyuk   kelajagi   yo‘lida   xizmat
qilish-eng oliy saodatdir.  T” O‘zbekiston”-2015.
5. Azizxujayev A.A. Davlatchilik va ma’naviyat. - Toshkent: Shark, 1997.
6. Axmedov.   B.   Uzbekistonning   atokli   tari xshunos   olimlari.   -   Toshkent:
Chulpon, 2003.
7. Абдураимов М. А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в
XVI - первой половине XIX века. Т.2. - Тошкент: Фан, 1970. - 286 с.
8. Amir Said Olimxon. Buxoro xalkining xasrati tarixi. - Toshkent: Fan, 1991. -
32 b.
9. Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов
в произведениях их историков ( XVIII  -  XIX  вв.) - Алматы: Дайк- Пресс, 2004.
- 516 с.
10. Barakayev J., Xaydarov I. Buxoro tarixi. - Toshkent: Ukituvchi, 1991. - 144
b.
11. Бартольд.   В.В.   Узбекские   ханства   //   Сочинения.   Т.2.   Ч   1.   -   М.:   Наука,
1963. - 1020 с.
12. Boboyev   H .,   Gofurov   Z .   O ` zbekistonda   siyosiy   va   ma ’ naviy - ma ’ rifiy
ta ’ limotlar   taraqqiyoti . -  Toshkent :  Yangi   asr   avlodi , 2001. - 480  b .
13. Boboyev X   B., Odilqoriyev X.T. va boshkalar.  Davlat va huquq nazariyasi.
14. Toshkent: Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 2000. - 528 b.
15. Voxidov Sh. Qo`qon xonligi va Buxoro amirligida unvon va mansablar.
16. Toshkent: Fan, 1996. - 32 b.
17. Дониш   А.   История   мангитской   династии.   /   Пер.   с   тадж.
77 И.А.Наджафова. - Душанбе: Дониш, 1967. - 142 с.
18. Ziyo   A.   O`zbek   davlatchiligi   tarixi:   (eng   qadimgi   davrdan   Rossiya
bosqiniga qadar). - Toshkent: Shark, 2001. - 386 b.
19. Искандаров   Б.И.   Из   истории   Бухарского   эмирата.   -   М.:   Вост.   литер.,
1958. - 131 с.
20. История Узбекистана в источниках. - Сост. Б.В.Лунин. - Ташкент: Фан,
1984. - 224 с.
21. Логофет   Д.И.   Бухарское   ханство   под   русским   протекторатом.   -   СПб.:
Березовский, 1911. - 332 с.
22. Mannonov   B.   Buxoroda   isloxot   loyixasi   (1918   yil):   Yosh   buxoroliklar
qo `mitasi tayyorlagan. - Toshkent: “Uz.R. FAAK”, 2005. - 56 b.
23. Mannonov B. O`zbek diplomatiyasi tarixi. - Toshkent: JIDU, 2003. - 375 b.
24. Мирза   Абдал   Азим   Сами.   Тарихи   Салатини-и   мангитийа   (История
мангытских  государей). / Пред. Л.М.Епифановой. - М.:  Вост.  литер., 1962. -
179 с.
25. Muqimov   Z . Y .   O ` zbekiston   davlati   va   huquqi   tarixi .   -   Samarqand :
“ Zarafshon ”, 1998. - 312  b .
26. Muqimov   Z.Y.   O`zbekiston   davlati   va   xukuki   tarixi.   -   Toshkent:   Adolat,
2004. - 280 b.
27. Мухамеджанов   А.Р.   Населенные   пункты   Бухарского   эмирата   (конец-
нач. XX вв.) - Ташкент: “Университет”, 2001. - 415 с.
28. Sagdullayev   A.,   Mavlonov   U.   O‘zbekistonda   davlat   boshqaruvi   tarixi.   -
Toshkent: Akademiya, 2006. - 140 b.
29. Tosh q ulov   J.   O `zbekiston   xal q lari   siyosiy-huquqiy   fikrlari   tarixidan.   -
Toshkent:  O `zbekiston, 1996. - 128 b.
30. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti / Sagdullayev A., Aminov
B., Mavlonov U., Nor q ulov N. - Toshkent: Akademiya, 2000. - 271 b.
31. O `zbekiston   tarixi:   Q is q acha   ma’lumotnoma   /   X.Bobobekov,   Sh.Karimov,
M.Sodi q ov va bosh q .: Mas’ul muxarrir Sh.Karimov. - Toshkent: Shar q , 2000.   400
b.
78 32. O‘zbekistonning   yangi   tarixi.   K.2.   O`zbekiston   sovet   mustamlakachiligi
davrida   /   Tuzuvchilar:   M.Jurayev,   R.Nurullin,   S.Kamolov   va   b.;   Taxrir   xay’ati:
A.Azizxo`jayev (rais) va boshq. - Toshkent: Sharq, 2000. - 688 b.
33. O‘zbekiston   milliy   ensiklopediyasi.   2-jild.   Beshik   -   Gidrofizika.   Taxrir
xay’ati:   M.Aminov,   B.Axmedov,   X,.Boboyev   va   b.   -   Toshkent:   “O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2001. - 704 b.
34. Fayziyev M.M. Milliy davlatchilik taraqqiyoti. - Toshkent: JIDU, 2002. - 33
b.
35. Fitrat A. Amir Olimxonning hukmronlik davri. - Toshkent: Mintoj, - 64 b.
36. Хакимова К.З. Крестьянство Бухарского эмирата в конце XIX - начале
37. ХХ вв. - Ташкент: Узбекистан, 1991. - 218 с.
Internet manbalari:
791. http://www.portalus.ru
2. http://www.library.by
3. http://www.esci.ru
4. http://www.2lib.ru
5. http://www.kungrad.com
6. http://www.hrono.ru
7. http://www.ant.tj
8. http://www.nasledie.ru
9. http    ://    www    .   history    .   uzsci    .   net   
10. http://www.planetadisser.com ILOVALAR
80 81 82

Buxoro amirligida davlat tuzumi

Купить
  • Похожие документы

  • Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi
  • Parfiya podsholigi
  • O‘tmish haqida tarixiy bilimlar va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyat
  • Buxoro xonligida hunarmandchilik va savdo sotiq
  • O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha