Buxoro amirligida davlat tuzumi - История - Дипломные работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	489.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Июнь 2023
Расширение	doc
Раздел	Дипломные работы
Предмет	История

Продавец

Behruz Temirov

Дата регистрации 11 Май 2023

43 Продаж

Buxoro amirligida davlat tuzumi

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI
“5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ Buxoro amirligida davlat tuzumi ” mavzusida yozgan

Qarshi
1

MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………………….3
I - bob. Buxoro amirligi tashkil topishining ijtimoiy- siyosiy va huquqiy asoslari
I.1. Buxoro amirligi tashkil topishi davridagi ijtimoiy - siyosiy shart- sharoitlar..........6
I.2. Amirlikning shakllanishida siyosiy-huquqiy va g‘oyaviy omillarning
ahamiyati………………………………………………………………………….….14
II-bob. Buxoro amirligining davlat tuzumi
II.1. Amirlikda markaziy va mahalliy boshqaruv ............................................ ………26
II.2. Buxoro amirligining tashqi siyosati va diplomatiyasi ......................................... 40
III-bob. Buxoro amirligi huquqiy tizimi
III.1. Buxoro amirligi huquqiy tizimining o`ziga xos xususiyatlari . . . ………………53
III.2. Amirlik huquq tizimining asosiy sohalari (soliq, jinoyat huquqi, savdo huquqi,
oila-nikoh, meros huquqi va boshqalar) ................................................ ……………..60
Xulosa ……………………………………………………………………………..74
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………………..78
Ilovalar…………………………………………………………………………….81
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining
barcha sohalarida bo`lganidek, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy yo`nalishlarda ham
milliy o`zligimizni anglash, davlatchiligimiz tarixining noma’lum saxifalarini
qaytadan o`rganish, asossiz ravishda unutilgan davlat arboblarimiz hamda
mutafakkirlarimizning boy ilmiy- ijodiy merosini yoritish bilan bog`liq
izlanishlarga keng yo`l ochildi. Ta’kidlash joizki, o`zbek xalqining tarixiy-
madaniy merosida davlat va huquq masalalariga bag`ishlangan asarlar salmoqli
o`rinni egallaydi. Ushbu merosni o`rganish, ilmiy tahlil qilish bugungi kunning
dolzarb vazifalaridan biridir. Bu masalada Prezident I.A.Karimov shunday deb
ta’kidlaydi: “Bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq
qo`lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa,
tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dehqonchilikka
oid o`n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Ota-
bobolarimizning asrlar davomida to`plangan xayotiy tajribalari, diniy, axloqiy,
ilmiy qarashlarini o`zida mujassam etgan bu nodir qo`lyozmalarni jiddiy o`rganish
davri keldi .
Darhaqiqat, bugungi kunga kelib, o`zbek milliy davlatchiligi, davlat va
huquq tarixini ilmiy-nazariy va amaliy jixatdan tadqiq etish huquqshunoslik fanlari
oldida turgan dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Respublikamiz Prezidenti
I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda: “O`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi.
Isbottalab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko`tarilishi zarur” .
Binobarin, bugungi kunda o`zbek milliy davlatchiligi tarixini ilmiy jixatdan
o`rganish va bu borada yaxlit konsepsiya yaratish masalasi davlatimiz raxbari
tomonidan ustuvor vazifa, anikrog`i davlat siyosati darajasiga ko`tarilishini e’tirof
etish joiz.
O`zbekiston davlatchiligi boy tarixga ega bo`lib, uning uzoq davrlar
davomida tarkib topgan nazariy-huquqiy tajribalarini zamonaviy, demokratik,
huquqiy qadriyatlar bilan uyg`unlashtirish va jamiyatimiz turmushida ulardan
yanada kengroq va samaraliroq foydalanish xozirgi kunda dolzarb vazifalardan
3

biridir. Shu bois, xalqimizning boy ilmiy- ma’naviy merosini, xususan milliy
davlatchiligimiz tarixida o`ziga xos davr xisoblangan. Buxoro amirligi davlati va
huquqi tarixini hamda ushbu davrda muxim o`rin tutgan yirik davlat arboblari va
mutafakkirlarning siyosiy-huquqiy qarashlarini milliy istiqlol mafkurasi
talablaridan kelib chiqqan xolda o`rganishga, xozirgi kunda siyosiy-huquqiy
ta’limotlar tarixi xamda davlat va huquq tarixi fanlari oldida turgan eng muxim
masalalaridan biri sifatida qaralmoqda.
Ushbu tadqiqot mavzusining dolzarbligi bizning fikrimizcha, yana
quyidagilar bilan izoxlanadi:
birinchidan, milliy davlatchiligimiz taraqqiyoti jarayonida xalqimiz
tomonidan yaratilgan siyosiy-huquqiy qadriyatlarni xar tomonlama chuqur
o`rganish va unga xolisona baxo berish yangi siyosiy-huquqiy tamoyillarning
takomillashishi va mustaxkamlanishida muhim ahamiyatga ega;
ikkinchidan, fuqarolarni, ayniqsa yosh avlodni yuksak axloqiy- huquqiy
qadriyatlar ruxida tarbiyalash va bunda milliy davlatchiligimizning rivojlanishida
o`zining ulkan xissasini qo`shgan mutafakkirlar hamda davlatchilik soxasidagi boy
tajribaga tayanish, shu asosda yoshlarning milliy o`zligi va g`ururini o`stirish va
mustaxkamlash dolzarb vazifalardan biridir;
uchinchidan, mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat ko`rish va
fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida Buxoro amirligida jamiyat hayotini
tashkil etishdagi ijtimoiy-siyosiy tajriba, ayniqsa, bugungi kun uchun ham dolzarb
bo`lgan diniy bag`rikenglik, millatlararo totuvlik, bunyodkorlik ishlarini tashkil
etish borasidagi amaliyotini muayyan darajada tadbiq etish respublikamiz
taraqqiyotida muxim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Buxoro amirligining
tashkil topishi, davlatchiligi rivojlanishi bosqichlarida muxim o`rin tutadigan
ijtimoiy- siyosiy shart-sharoitlar, siyosiy-huquqiy va g`oyaviy omillarni aniqlash
xamda ularning siyosiy-huquqiy ta’limotlarning rivojida tutgan o`rnini asoslash
xamda davlat boshqaruvi, tashqi siyosati, sud va huquqiy tizimini o`ziga xosligini
muntazam bir tizim sifatida to`liq va yakunlangan tarzda tadqiq etishdan iborat.
4

Bitiruv malakaviy ishining maqsadidan kelib chiqqan holda, quyidagi
vazifalar belgilandi:
- Buxoro amirligi tashkil topishi davridagi ijtimoiy-siyosiy shart-
sharoitlarni tahlil etish;
- Buxoro amirligi davlatchiligining shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir
ko`rsatgan siyosiy-huquqiy va g`oyaviy omillarni aniqlash xamda ularning bu
jarayondagi ahamiyatini ko`rsatib berish;
- amirlik markaziy va mahalliy boshqaruvini xamda ular o`rtasidagi
munosabatlarning huquqiy asoslarini o`rganish va taxlil etish;
- amirlikning tashqi siyosati va diplomatiyasi masalalarini tadqiq etish;
- sud tizimi va jarayonini tadqiq etish, sud hokimiyatining boshqa idoralar
bilan munosabatlarini taxlil qilish va bugungi kundagi amaliy ahamiyatini tarixiy-
huquqiy jixatdan asoslab berish;
- huquq manbalarini tadqiq etish, xususan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga
solishda islom huquqi normalarini qo`llanilishi bilan bog`liq masalalarni nazariy-
huquqiy jixatdan o`rganish;
- milliy davlatchiligimizni shakllantirish borasida Buxoro amirligi
davlatchiligining huquqiy tajribasidan foydalanish yuzasidan muayyan taklif va
tavsiyalar ishlab chiqish.
Bitiruv malakaviy ish ning yangiligi va ahamiyati Buxoro amirligida
davlat tuzumini mavjud manba va adabiyotlar yordamida bitiruv malakaviy ish
darajasida tahlili qilindi .
Bitiruv malakaviy ishing natijalaridan O'zbekiston tarixi, O'zbek
davlatchiligi tarixi, Manbashunoslik darslarida ma'ruzalar tayyorlashda, seminar
mashg'ulotlarini o'tkazishda, mustaqil ta'limga tayyorgalik ishlarida foydalanish
mumkin.
Bitiruv malakaviy ishi ning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi
kirish, oltita paragrafni o`z ichiga olgan uchta bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, uning hajmi betni tashkil qiladi.
5

I-bob. BUXORO AMIRLIGI TASHKIL TOPISHINING IJTIMOIY-
SIYOSIY VA HUQUQIY ASOSLARI
I.1. Buxoro amirligi tashkil topishi davridagi ijtimoiy-siyosiy shart-
sharoitlar
Jamiyat xayotining barcha soxalarida bo`lga nidek, ijtimoiy-siyosiy va
ma’naviy yo`nalishlarda xam milliy o`zligimizni anglash, davlatchiligimiz
tarixining noma’lum saxifalarini qaytadan o`rganish, asossiz ravishda unutilgan
davlat arboblarimiz hamda mutafakkirlarimizning boy ilmiy- ijodiy xayotini
yoritish bilan bog`liq izlanishlarga xam keng yo`l ochildi. Shu jixatdan olganda,
milliy davlatchiligimiz silsilasida aloxida o`rin tutadigan Buxoro amirligi davrini
xolisona va obyektiv tarzda o`rganish borasida xam muayyan tadqiqotlar amalga
oshirilmoqda 1
.
Tarixiy taraqqiyotning muayyan bosqichida hokimiyat tepasiga obyektiv va
subyektiv shart-sharoitlar natijasida turli kuchlarning kelishi, o`z navbatida,
jamiyat xayotida keskin o`zgarishlarni ro`y berishiga xamda muayyan isloxotlarni
amalga oshishiga olib keladi. Binobarin, Buxoro davlatida ham hokimiyatning
ashtarxoniylar sulolasidan mang`itlar vakillari qo`liga o`tishi ma’lum bir
omillarning ta’siri ostida ro`y bergan. Buxoro davlatchiligi tarixida sodir bo`lgan
ushbu jarayonlarning mazmun va moxiyatini o`rganishda ilmiy jamoatchilik
o`rtasida turli xil yondashuvlar ilgari suriladi.
Tarixiy manbalardan ma’lumki, ashtarxoniylar sulolasi hukm surgan davrda,
ayniqsa, uning oxirgi vakillaridan biri Abulfayzxon hukmronligi yillarida (1711-
1747) davlatda o`zboshimchalik, boshboshdoqlik, o`zbek qabila-urug`lari o`rtasida
hokimiyat uchun kurash, ayrim xududlarning mustaqillikka bo`lgan intilishlarining
1 Q arang: Azizx o` jayev A.A. Davlatchilik va ma’naviyat. - Toshkent: Shar q , 1997. - 112 b; Ziyo Ziyo A. O` zbek davlatchiligi tarixi: (eng
q adimgi davrdan Rossiya bos q iniga q adar). - Toshkent: Shar q , 2001. - 386 b; Mu q imov Z.Y. O` zbekiston davlati va xukuki tarixi. - Toshkent:
Adolat, 2004. - 280 b; O` zbekiston milliy davlatchilik nazariyasining xu q u q iy asoslari. Ikkinchi kitob / M.M.Fayziyev, Z.Mu q imov,
X.T.Odil q oriyev va bosh q ; Bosh muxarrir R.R o `ziyev. - Toshkent: Falsafa va xu q u q instituti, 2005. - 152 b; Saidov A.X., Tosh q ulov J.
O `zbekiston davlati va xu q u q i tarixi. - Toshkent: IIV Akademiyasi, 1995. - 232 b; Tosh q ulov J. O `zbekiston xal q lari siyosiy-xu q u q iy fikrlari
tarixidan. - Toshkent: Uzbekiston, 1996. - 128 b; Uzbekiston tarixi: davlat va jamiyat tarakkiyoti / Sagdullayev A., Aminov B., Mavlonov U.,
Nor q ulov N. - Toshkent: Akademiya, 2000. - 271 b; Xamidova M. A. O `zbekiston davlati va xu q u q i tarixi. - Toshkent: TDYUI, 2004. - 192 b;
Muxitdinova F.A., Sharipov R.X. O `zbekiston xal q lari siyosiy-xu q u q iy ta’limotlari tarixi. - Toshkent: TDYUI, 2004. - 295 b; Sharipov R. Jadid
adabiyotida yangilanish, isloxot va mustakillik uchun kurash. -Toshkent: TDYUI, 2005. - 188 b; Ergasheva M.Z. Abdurauf Fitratning siyosiy va
xu q u q iy q arashlari: Yurid. fanlari nomzodi... diss. avtoref. - Toshkent: TDYUI, 2002. - 23 b; Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских
ханств с XVI по XIX века. - М.: Аст, 2004. - 216 с; Mannonov B. Buxoroda isloxot loyixasi (1918 yil): Yosh buxoroliklar qo `mitasi
tayyorlagan. - Toshkent: O `z.R. FAAK, 2005. - 56 b; 5.8.Эргашев Б.Х. Из истории становления и развития общественно-политических
идей джадидизма: Дисс. д-ра филос. наук. - Бухара: 1993. - 316 с., va bosh q .
6

kuchayishi bilan bog`liq xolatlar Buxoro davlatini xam ichki xam tashqi siyosatda
to`la tanazzul yoqasiga olib kelgan edi 2
. Jamiyat xayotida bunday muammolarning
yuzaga kelishiga asosiy sabablardan biri - ashtarxoniylar sulolasining so`nggi
vakili Abulfayzxonning davlatni boshqarishdagi rolining pasayganligi va uning
yetarli boshqaruv qobiliyatiga ega emasligida edi.
Sharqshunos Anke fon Kyugelgen ma’lumotlariga e’tibor qaratadigan
bo`lsak, ashtarxoniylarning so`nggi vakillari davlatni boshqarish, uni
mustaxkamlash va davlatning ichki xamda tashqi xavfsizligi masalalariga jiddiy
e’tibor qaratmaganlar 3
. Buning oqibatida joylardagi ichki siyosiy nizolarni xal
etish va Eron davlati tomonidan bo`lgan tashqi xavf oldida mamlakat ojiz bo`lib
qolgan edi.
Shu bilan birga, obyektiv sabablar bilan bir qatorda, bizning fikrimizcha,
mamlakatda bunday xavfli vaziyatning yuzaga kelishiga quyidagi uchta subyektiv
omil va voqealar xam muayyan darajada o`zining ta’sirini o`tkazgan:
Birinchidan, xonlikning muhim xududiy markazlaridan biri xisoblangan
xamda mamlakatning asosiy iqtisodiy, ma’rifiy va xarbiy resurslari joylashgan
Samarqand bekligini xonning asosiy raqiblaridan biri bo`lgan Rajab Sulton
boshqaruviga o`tishi 4
;
Ikkinchidan, nomusulmon bo`lgan juyetorlar quvg`inidan qochgan qozoq
ulamolariga nisbatan xon hokimiyati tomonidan yetarli e’tibor bo`lmaganligi va
buning oqibatida musulmonlar o`rtasida katta obro`ga ega bo`lgan ushbu
ulamolarning yetti yil davomida sarson-sargardonchilikda bo`lishlari aholining
xonga bo`lgan hurmat e’tiborini yo`qolishiga olib kelgan;
Uchinchidan, xonning bevosita yo`l qo`yib berishi natijasida Ibodullo xitoy
va uning tarafdorlari tomonidan muqaddas qadamjo xisoblanadigan Xo`ja
Baxovuddin xonaqosining vayron etilishi aholining kuchli noroziligini kelib
chiqishiga sabab bo`lgan 5
.
2 Qarang : Norqulov N ,, Jo ` rayev U . O ` zbekiston tarixi ( XVI - XIX asrning birinchi yarmi ). - Toshkent : Sharq , 2002. - B .77-79; Sagdullayev A .,
Mavlonov U . O ` zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi . ( qadimgi davrlardan XIX asrning o ` rtalariga qadar ). - Toshkent : Akademiya ,
2006. - B .112; O ` zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari / Mas ’ ul muxarrirlar : D . A . Alimova , E . V . Rtveladze . - Toshkent : Sharq , 2001. - B .107.
3 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII - XIX вв.) - Алматы:
Дайк-Пресс, 2004. - С.231.
4 Qarang: Norqulov N., Jo`rayev U. O`zbekiston tarixi (XVI - XIX asrning birinchi yarmi). - Toshkent: Sharq, 2002. -B. 78.
5 Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. - М.: Вост.
литер., 1962. - С.43.
7

Binobarin, 1721-1722 yillarda Samarqandning Rajab Sulton boshqaruviga
o`tishi nafaqat Buxoro xonligiga qarshi qaratilgan g`alayon sifatida, balki
mamlakat zaiflashuvining asosiy sabablaridan biri sifatida baxolanadi 6
. Qozoq va
qoraqalpoqlarning 1723 yildan 1730 yilgacha davom etgan isyonining asosiy
sababchilaridan biri xam Rajab Sultonning yaqin kishisi Shaxrisabz xokimi
Ibroximbiy Kenagas edi. Buning oqibatida, Abulfayzxon va uning xarbiy qo`shini
isyonchi kuchlar oldida ximoyasiz qolgan edi. Mamlakatda tinimsiz davom
etayotgan g`alayonlar natijasi o`laroq xamda o`sha davrda ro`y bergan tabiiy
ofatlar (surunkasiga uzoq muddat yomg`ir yoFg`ishi) sababli xaydaladigan
yerlarning dexqonchilik uchun yaroqsiz axvolga kelishi va o`z navbatida aholining
katta kismini Samarqand va Miyonkol xududlarini tark etishga majbur etgan 7
.
Sharqshunos Anke fon Kyugelgenning ma’lumotlariga ko`ra, otaliq lavozimida
faoliyat yuritgan Muxammad Xakimbiy (Muxammad Raximning otasi) isyonchilar
va ichki dushmanlar bilan tinchlik yo`lida muzokaralar olib borishi natijasida
muayyan muddat davomida barkarorlikni saqlashga muvaffaq bo`lgan 8
. Shu bilan
birga, yuqorida nomi tilga olingan Ibodullo xitoy o`z tarafdorlari va boshqa xitoy-
qipchoq urug`iga mansub bo`lgan aholi bilan birgalikda Miyonkolda amirga qarshi
qo`zg`olon ko`targan va buning oqibatida bir qator shaxarlar vayrona xolatga
tushib qolgan. Bunday vaziyatda Abulfayzxon Ibodullo xitoyning qilmishlariga
yarasha jazo berish o`rniga, aksincha, uni devonbegi (“devonxona boshlig`i”)
lavozimiga tayinlagani xalqning haqli ravishda Abulfayzxon hokimiyatiga
nisbatan noroziligini va unga qarshi borish ruhiyatini keltirib chiqargan 9
.
Hokimiyatning ashtarxoniylar qo`lidan mang`itlar qo`liga o`tishida yana bir
asosiy va muxim omil bu tashqi-siyosiy vaziyat xisoblanadi. Xususan, Eron shoxi
Nodirshoxning tashqi-siyosiy faoliyati asosan Buxoro xonligini uz ta’sir doirasiga
olishga qaratilganligi, uz navbatida, xonlikda davlat hokimiyatini tubdan
o`zgarishiga sabab bo`lgan.
6 Каранг: Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII - XIX вв.) -
Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - С.231.
7 Уша жойда.
8 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII - XIX вв.) - Алматы:
Дайк-Пресс, 2004. - С.232.
9 O` sha joyda.
8

Eron shoxi Nodirshoxning o`g`li Rizoquli 1737-1738 yillarda ashtarxoniylar
qo`shini bilan Qarshi bekligida va Shulluq voxasida tuqnashib, o`zbek
qo`shinlarini mag`lubiyatga uchratadi. Shu bilan birga, uzoq maqsadlarni
ko`zlagan Nodirshox asirga olingan o`zbek qo`shinlariga nisbatan g`amxo`rlik
ko`rsatadi va otaliq Muxammad Doniyolbiyni asirlikdan ozod etadi. Yuqoridagilar
bilan cheklanmasdan, “Nodirshox o`g`li Rizoqulining nomaqbul xarakatlari uchun
Abulfayzxondan uzr surab, undan an’anaga ko`ra sulx tuzishni taklif qiladi” 10
.
Ayrim manbalarda, aksincha, Nodirshoxning xonga nisbatan xayrixox
ekanligi xatto unga extirom ko`rsatib, uni o`z xizmatiga olishlik istagi borligini
bildirganligi to`g`risida gap boradi. “Shu maqsadda Nodirshox ikki asosiy huquqiy
xujjat - farmon(yorliq)ni qabul qiladi. Birinchisi, Abulfayzxonni o`z lavozimidan
ozod etish va uning o`rniga o`g`li Abdulmuminni xon etib tayinlash haqida,
ikkinchisi, Muxammad Raximni Movarounnaxr sultoni (amir ul-umaro) etib
tayinlash haqida edi” 11
. Biroq Abulfayzxon Nodirshox xizmatida faoliyat yuritish
taklifini rad etadi.
Mavjud tarixiy manbalarda Nodirshoxning Muxammad Raximga nisbatan
bo`lgan munosabati turlicha izoxlanadi. Xususan, Muxammad Raxim
Nodirshoxning shogirdi deb e’tirof etilsa, ba’zan uni hokimiyatni qonunga xilof
ravishda tortib olgan shaxs sifatida baxolashadi. Xar qanday vaziyatda xam
Abulfayzxon hokimiyatining inqirozga yuz tutishiga Muxammad Raxim sababchi
deb topiladi.
1743 yilning dekabr oyida Nodirshox o`n ikkita shia mazxabiga mansub
bo`lgan imomlar va sunniylik mazxabiga mansub bo`lgan eron, afg`on va
Movarounnaxr ulamolarini e’tiqodning xar qanday vaziyatida “kelishuv”ga
erishish mumkinligiga undash maqsadida to`playdi. Uchrashuvda Bag`dod
shaxrining qozisi Abdullo as-Suvaydiy yig`ilish bayonini olib borish uchun xakam
sifatida tayinlanadi. Uchrashuvga yetmishta eron, yettita afg`on va yettita
Movarounnaxr muftiylari, qozilari va imomlari tashrif buyurgan. “Sunniylar
10 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII - XIX вв.) -
Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - С.234-235.
11 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII - XIX вв.) -
Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - С.238; O `zbekiston milliy davlatchilik nazariyasining xukukiy asoslari. Ikkinchi kitob / M.M.Fayziyev,
Z.Mu q imov, X.T.Odil q oriyev va bosh q ; Bosh muxarrir R.R o `ziyev. - Toshkent: Falsafa va xu q u q institut i , 2005. - B.131.
9

tarafidan vakil sifatida mashxur Buxoro qozisi xamda Ko`kaldosh madrasasining
mudarrisi Xodi Xo`ja ibn Alouddin, shialar tarafidan esa Nodirshoxning diniy va
huquqiy masalalar yuzasidan muallimi mullaboshi Ali Akbar so`zga chiqqanlar” .
Mazkur kelishuv g`oyaviy jixatdan ulamolar o`rtasidagi muayyan
barqarorlikni qaror toptirgan bo`lsada, amalda diniy oqimlar o`rtasidagi
kelishmovchiliklar keyinchalik xam davom etgan.
Yuqoridagi taxlillardan xam ko`rinib turibdiki, hokimiyatning so`nggi
ashtarxoniy Abulfayzxon qo`lidan ketishida muayyan darajada tashqi- siyosiy
omilning o`rni xam aloxida ahamiyat kasb etadi.
Mavjud adabiyotlarda Buxoro davlatida ashtarxoniylar sulolasining
inqirozga uchrashi va hokimiyat tepasiga mayetitlar sulolasi vakillarining kelishi
to`g`risida turli xil yondashuvlar ilgari surilgan. Xususan, R. Grausset, S. Beker
kabi xorijlik olimlar oxirgi joniylar yoki ashtarxoniylar 1758 yilgacha hukmronlik
qilganliklari va oxirgi ashtarxoniy Abulg`ozixon ekanligi to`g`risida fikr
bildiradilar. Shundan kelib chiqib, mang`itlar hokimiyat tepasiga 1785 yilda
kelganliklari va uning birinchi hukmdori Shoxmurod ekanligi to`g`risida ma’lumot
beradilar.
Milliy adabiyotlarda xam ushbu masalaga turlicha yondashiladi. Xususan, II
jildlik O`zbekiston xalqlari tarixi kitobida shayboniylarga qarindosh bo`lgan
ashtarxoniylar sulolasi (joniylar) hokimiyatni 1601 yildan 1753 yilga qadar
boshqarganligi haqida so`z yuritilib, biz tadqiq etayotgan masala yuzasidan
jumladan, shunday deyiladi: “joniylarning so`nggi vakili Abulg`ozi qat’iyatli emas
edi. U Shoxmurodga otaliq lavozimini egallash va amalda xokim bo`lishga rozilik
berishini so`rab bir necha marta murojaat qildi. U ko`p marta rad javobini bergach,
nixoyat rozi bo`ldi, vazirlik (1785-1800) lavozimini egallab, qo`zg`olonlarni
tinchitdi va davlatda tartib o`rnatdi. So`ng Abulg`ozini taxtdan ag`darib 1785 yilda
o`zi taxtga o`tirdi”.
Mazkur ma’lumotdan ashtarxoniylar sulolasi 1785 yilgacha hukmronlik
qilgan, degan xulosaga kelish mumkin. Muxammad Raximbiy vafotidan keyin
1758 yilda uning yosh nevarasi Fozil To`ra taxtga o`tiradi, unga Muxammad
10

Raximning katta amakisi Doniyolbiy otaliq tayinlanadi. Muxammad Raximning
o`limi haqidagi xabar viloyat xokimlarining markaziy hokimiyatga qarshi
xarakatlarini kuchaytirib yuboradi. Buxoroga yurishlar boshlangan bir vaziyatda
Doniyolbiy ularga qarshi qo`shin tortishga majbur bo`ladi va uzoq davom etgan
muzokaralardan keyin viloyat xokimlari bilan Fozil To`rani taxtdan chetlatish
haqida kelishib olinadi.
Taxtga nomigagina ashtarxoniylardan Abulg`ozi (1753-1785) o`tkaziladi,
lekin otaliq Doniyolbiyning o`zi (1758-1785) amalda xaqiqiy xokim bo`lib
qolaveradi. Ashtarxoniy Abulg`ozi amalda hokimiyat egasi bo`lmasa xam rasman
xon sifatida tan olingani uchun ushbu sulolaning 1785 yilgacha xukm surganligi
to`g`risida xulosa chiqarish mumkin deb xisoblaymiz.
Ushbu jarayonlar haqida tadqiqot olib borgan tarixchi olim Sh. Voxidovning
yozishicha, Buxoro davlatida XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mayetit
sulolasining namoyandalari hukmronlik qilgan. Ushbu sulolaning asoschisi
Raximbiy ibn Xakimbiy Xudoyor bo`ladi. Raximbiy Abulfayzxon o`limidan so`ng
uning o`g`illari Abdullo va Abdulmuminga otaliqlik qiladi (1747), keyin 1756 yili
sayidlar, xo`jalar va ruxoniylar tarafidan Buxoroda xon qilib ko`tarilgan bo`lsa
xam, u o`zini “noib-ul- xukumat” - xokim o`rinbosari, deb bilgan. Raximbiy
Abulfayzxon qiziga uylangan edi. 1756 yili Muxammad Raximbiy o`lgandan
so`ng o`rniga amakisi Doniyolbiy otaliq xukumatni qo`lga oladi. U xonlikka da’vo
qilmay, avval Fozil Turani keyin Abulg`oziy degan kimsani xon qilib, o`zini
ularga noib deb e’lon qiladi. Uning o`g`li Shoxmurod 1785 yili Buxoroda amir-ul-
muminin nomi bilan taxtga kutariladi. U amakisining xotini Abulfayzxon qiziga
uylanib, keyin chingiziylarga kushildi. Amir Shoxmurod vafotidan keyin amir
Haydar, amir Husayn, amir Umar, amir Nasrullo, amir Muzaffar, amir Abdulaxad,
amir Olimxonlar Buxoro amirligida hukmronlik qilganlar” 12
.
Shu o`rinda ta’kidlash joizki, mazkur masalalar yuzasidan mamlakatimiz
huquqshunos olimlari yetarli izlanishlar olib bormaganlar. Davlat va huquq tarixi
masalalari bilan shug`ullanuvchi olimlar Buxoro davlatchiligi shakllanishida
12 O`zbekiston xalqlari tarixi. T.2. / A.Asqarov taxriri ostida. - Toshkent: Fan, 1993. - B.46.
11

o`ziga xos o`rin tutadigan ushbu davr to`g`risida qisman to`xtalib o`tadilar, xolos.
Shu jixatdan olganda, mamlakatimizda amalga oshirilgan tarixiy-huquqiy
tadqiqotlarda davlat boshqaruvining ashtarxoniylar qo`lidan mayetitlar
boshqaruviga o`tishi tarixiy-huquqiy jixatdan asoslanmagan. Masalan,
M.A.Hamidova o`zining “O`zbekiston davlati va huquqi tarixi” nomli ukuv
kullanmasida “davlat boshqaruvi Abulfayzxon ulimidan so`ng mang`itlar qo`liga
o`tgan” degan jumla bilan kig`oyalangan 13
.
Milliy davlatchilik tarixi masalalari bilan shug`ullangan Azamat Ziyoning
“O`zbek davlatchiligi tarixi” asarida ashtarxoniylar hokimiyatining zaiflashuvi
xamda mayetit hukmdorlari boshqaruviga o`tishiga sabab bo`lgan omillar xususida
to`xtalib o`tilmasdan, ko`proq Muxammad Raximning davlatni boshqarish
faoliyati haqida so`z yuritiladi 14
.
Prof. D.A.Alimova va akad. E.V.Rtveladzelar Nodirshoxning O`rta Osiyoga
bostirib kirishi va Muxammad Xakimbiy bilan shartnoma tuzganligi xususida
ma’lumot, A.Sagdullayev va U.Mavlonovlarning tadqiqotlarida Abulfayzxon
hukmronligi davrida mang`it urug`i vakillarining hokimiyatga intilishi
kuchayganligi xamda Muxammad Xakimning Nodirshox xizmatiga kirib o`z
avlodlariga hokimiyatni egallash uchun yordam berganligi to’g’risidagi fikrlar uz
ifodasini topgan 15
.
Akademik A.A.Asqarov bosh muharrirligida chop etilgan “История
Узбекистана (XVI - первая половина XIX века)” nomli tadqiqot ishida ham
Nodirshoh qo`shinining Buxoro davlatiga bostirib kirishi kabi omillar asos qilib
ko’rsatiladi 16
.
Yuqorida ko`rsatib unitilgan olimlarning asarlarini tahlil qilish va mavzuga
oid boshqa bir qator tadqiqotlarni o`rganish asosida xulosa qilish mumkinki, davlat
hokimiyatini ashtarxoniylar qo’lidan mag’itlar boshqaruviga o’tishiga sabab
bo`lgan omillar ularda atroflicha tahlil etilmagan. Ushbu davr tog’risida birmuncha
haqqoniy va keng ma’lumot berishi mumkin bo`lgan tarixiy manbalar yetarli
13 Xamidova M. A. O`zbekiston davlati va xuquqi tarixi. - Toshkent: TDYUI, 2004 - B.125.
14 Qarang: Ziyo Azamat. O`zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000. - B.280-281.
15 Qarang: Sagdullayev A., Mavlonov U. O`zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. - Toshkent: Akademiya, 2006. -B.113.
16 Q arang: История Узбекистана (XVI - первая половина XIX века) Том III / А.А.Аскаров, Б.А.Ахмедов, С.К.Камалов и др.; Отв.
ред. Р.Г.Мукинова. - Ташкент: Фан, 1993. - С.149.
12

bo’lishiga qaramasdan Buxoro davlatchiligi taraqqiyotida muhim o`rin tutadigan
mazkur davr tadqiqotchilar e’tiboridan chetda qolgan. Biz tomonimizdan dastlabki
manbalarni o`rganish va tahlil etish asosida hokimiyatning ashtarxoniylar
sulolasidan mag’itlar sulolasiga utishiga sabab bo`lgan omillar sifatida tashqi
siyosiy vaziyat, Abulfayzxon hukmronligi yillarida davlatda o’zboshimchalik,
boshboshdoqlik singari illatlarning kuchayib ketishi ko’rsatildi.
Xulosa o’rnida ta’kidlash joizki, Buxoro davlati hokimiyatining
ashtarxoniylar hukmronligidan mang`itlar vakillariga utishiga xam ichki xam
tashqi-siyosiy omil muxim rol o`ynagan. Xususan, so`nggi ashtarxoniy
Abulfayzxonning davlat boshqaruvi masalalarida ichki ziddiyatlar va
uzboshimchaliklarni uz vaqtida bartaraf eta olmasligi xamda tashqi-siyosiy
vaziyatni to`g`ri anglab yetmasligining okibatlari xam ta’sir etgan. Shu bilan birga,
ijtimoiy-siyosiy vaziyatdan kelib chikib xudud birligini mustaxkamlash,
mamlakatni tashqi xavflardan oldini olish maksadida mayetit urug`i vakillari
Muxammad Xakimbiy va Muxammad Raximlarning moxirona xizmatlari xam
aloxida ahamiyatga egadir.
13

1.2. Amirlikning shakllanishida siyosiy-huquqiy va g`oyaviy omillarning
ahamiyati
Fuqarolik jamiyatining eng muxim tarkibiy qismlaridan biri va uning
yetuklik darajasini belgilovchi omil ajdodlardan kelayotgan g`oyaviy meros
xisoblanadi. Shunday ekan, bozor iqtisodiyotiga utar ekanmiz, milliy-tarixiy
turmush tarzimizni, xalqimiz urf-odatlarini, an’analarimizni, kishilarning fikrlash
tarzini xisobga olamiz 17
. Darhaqiqat, ajdodlarimizning g`oyaviy merosini o`rganish
va bu borada fuqarolar ongini shakllantirish masalalariga aynan mustaqil
O`zbekistonda alohida e’tibor berildi. Binobarin, fuqarolar dunyoqarashini
kengaytirish va milliy g`ururini o`stirishda tarixiy shart- sharoitlarni o`rganish
muxim amaliy ahamiyat kasb etadi. Zero, Prezident I.A. Karimov aytganlaridek,
“o`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi” 18
.
“XX asr boshidagi ma’rifatchilik xarakati haqida gapirgandim,- degan edi
Prezidentimiz I.A.Karimov. – O`sha harakatning namoyondalari boylik uchun,
shon-shuhrat uchun maydonga chiqishdimi? Maxmudxuja Bexbudiy, Munavvar
qori, Fitrat, Tavallolarga maktab ochganlari, xalqni o`z haq-huquqlarini tanishga
da’vat etganlari uchun birov maosh to`laganmi? Birov ularga oylik berganmi?
Albatta yo`q! Ular o`t bilan o`ynashayotganini, istibdodga qarshi
kurashayotganliklari uchun ayovsiz jazolanishlarini oldindan bilishgan. Bilaturib
ongli ravishda mana shu yo`ldan borganlar. Chunki, vijdonlari, iymonlari shunga
da’vat etgan” 19
.
“Tuxfat ul-xoniy”da bundan tashqari, o`zbek kabilalari va ularning ijtimoiy-
siyosiy xayotda tutgan o`rni; ashtarxoniylar, mang`itlar hukmronligi davrida
o`zbek qo`shini va davlatining tuzilishi; 1722 - 1782 yillarda Buxoro bilan Eron,
Afg`oniston, Qozoq, va Qo`qon xonliklari xamda Qoshg`ar bilan bo`lgan siyosiy
va huquqiy munosabatlar haqida xam ma’lumot beriladi.
Muxammad Vafo Karminagiyning fikricha, “mamlakatdagi siyosiy tanglik
va feodal tarqoqlikning kuchayishini oldini olish xamda mamlakatni iqtisodiy
17 Qarang: Karimov I.A. O`zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. - Toshkent: O`zbekiston, 1996. - B.11.
18 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. - Toshkent: O`zbekiston, 1997. - B.125.
19 O`sha asar. B.136.
14

saloxiyatini oshirish maqsadida mamlakatda, avvalo, tinchlikni urnatmoq zarur,
soliqlar va boshqa to`lovlarning barcha aholi qatlami uchun bir xilda e’lon qilish
xamda qo`shni davlatlar bilan tashqi siyosiy, savdo va diplomatik aloqalarni
kengaytirish lozim” 20
.
Olim Buxoro amirligida doimiy yuzaga kelib turadigan xalq nizolarining
oldini olishda mamlakatda yashovchi turli millat vakillari, ya’ni yaxudiylar,
eroniylar, tojiklar, qozoqlar, turkmanlar, qoraqalpoqlar va boshqalarga xam
mahalliy aholiga berilgan barcha imkoniyatlar yaratib berilishi bilan birga, o`zga
millat vakillariga barcha erkinliklar amalda bo`lishi lozim deb xisoblaydi 21
.
O`sha davrda yashagan mahalliy tarixnavislardan yana biri Mirza
Salimbekdir. U Buxoroyi sharifda badavlat va nufuzli oilada dunyoga kelgan.
Mirza Salimbekning bizgacha nodir va qimmatli ma’lumotlarga ega bo`lgan
“Tarixi Salimiy” asari yetib kelgan. Mutafakkir davlat vakili, zakotchi, mirshab va
to`qsabo lavozimlarida faoliyat yuritgan.
“Tarixi Salimiy” asari tadqiqotchilar tomonidan tarixiy nuqtai nazardan
tadqiq etilgan bo`lsada 22
, siyosiy va huquqiy ta’limotlar tarixi nuqtai nazaridan
deyarli o`rganilmagan. Mirza Salimbek mazkur asarida uzi faoliyat yuritgan
barcha davrlarni taxlil etib, davlat, uni boshqarish, hukmdorning vazifalari
xususida ilg`or siyosiy-huquqiy fikrlarni ilgari surgan.
Mirza Salimbekning siyosiy-huquqiy qarashlarini taxlil qiladigan bo`lsak,
uning asarlarida davlatni mustahkam idora etishning eng asosiy yo`li bu - Buxoro
amirligi bilan qo`shni davlatlar o`rtasida o`zaro siyosiy, madaniy, savdo-sotiq
aloqalarini yanada rivojlantirish hamda o`zaro diplomatik munosabatlarni yanada
tiklash zarurligi g`oyasi yotganini guvoxi bo`lamiz. Uning fikricha, amir tashqi
siyosatni amalga oshirishda yakka o`zi emas, balki davlatdagi xizmatchilardan
maslaxat olgan xolda faoliyat yuritishi lozim .
Prezident I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda, har qanday zulm va istibdodga
qaramasdan, millat va xalq qayg`usi bilan yashagan vatanparvar 23
insonlardan
20 Muxammad Vafo Karminagiy. Tuxfat ul xoniy: qo`lyozma O`z FA SHI, inv. № 16.
21 O`sha joyda
22 Норкулов Н.К. “Тарихи Салими” - ценный источник по истории Бухарского эмирата (1860-1920): Автореф. дис....канд. ист.
наук. - Ташкент: 1968. - С.24.
23 Qarang : Karimov I . A . Yuksak ma ’ naviyat - yengilmas kuch . - Toshkent : Ma ’ naviyat , 2008. - B .26.
15

hamda boy siyosiy-huquqiy tafakkurni rivojlantirishga, balki ulardan davlat
faoliyatida muayyan darajada foydalanishga erishgan allomalardan biri bu Axmad
Donishdir.
Axmad Donish davlatda amalga oshirilishi zarur bo`lgan isloxotlar
loyixasini ishlab chiqadi va uni Buxoro amiriga taqdim etadi. Mutafakkirning
loyixasiga asosan davlat bir gurux kishilar extiyojlarini qondirish sari emas, balki
umumxalq extiyojlarini qondirish uchun, xalq manfaatlariga xizmat qilish uchun,
mamlakatda to`kin-sochinlikni ta’minlash uchun, eng avvalo, mamlakatni obod
etish, aholiga barcha imkoniyatlarni yaratib berish uchun xizmat qilmog`i darkor
bo`ladi.
Uning fikricha, adolatni ta’minlashning yagona yo`li - bu davlat raxbarining
ma’rifatparvar, bilimdon, odil, fuqarolar yo`lida xizmat qiladigan, xar qanday
masalani xal qilishda o`zini oddiy fuqaro o`rnida ko`ra oladigan hukmdorning
davlat tepasida turishidadir. Davlat tepasida turgan kishi uchun zarur xislatlar
barcha amaldor shaxslarga xam xos bo`lishi shartdir. Shundagina mamlakatda
tartib va adolat xukm suradi va jamiyat farovon bo`ladi 24
.
Axmad Donish davlatni vujudga kelishi masalasini ma’rifatparvarlar
orasidan birinchi bo`lib mulk bilan bog`lagan. Uning fikricha, “davlat va
huquqning paydo bo`lishi mulk huquqining vujudga kelishi bilan bog`liq. Dastlab
yerga nisbatan umumiy egalik qilish huquqi mavjud bo`lgan, so`ngra esa turli
xalqlar tomonidan yerlarning bosib olinishi natijasida yerga nisbatan shaxslarning
mulki vujudga kelgan” 25
.
Axmad Donishning siyosiy-huquqiy qarashlari, ayniqsa uning davlatni islox
qilishga qaratilgan loyixasi tadqiqotchilar tomonidan uz davri uchun ilg`or g`oya
sifatida e’tirof etiladi. Shu bilan birga, Axmad Donish jamiyat va davlatni
demokratlashtirishning haqiqiy omillari nimalardan iborat bo`lishligi to`g`risida
konseptual fikrlarni oxirigacha ishlab chiqa olmadi. Xususan, u jamiyatni mavjud
qonun va davlat tartibini takomillashtirish yo`li bilan, odil podshoxning yordamida
qaytadan qurish mumkin deb xisoblagan . Olimning bu qarashlari uning “Navodir
24 Yuqoridagi manba. - B.154-155.
25 Donish A. Navodirul vaqoye. - T.: “Fan”, 1964. - 196 b.
16

ul-vaqoye” (“Nodir voqealar”) asarida o`z aksini topgan. Axmad Donish mazkur
asarida amirga davlatni boshqarish ishlarini qaytadan qurishni maslaxat bergan.
Axmad Donishning fikricha, qonunchilik va qonuniylik masalalarida ta’sis
etilgan qonun-qoidalar ijrosi ta’minlanishi orqaligina, mamlakatda mustaxkam
tartib o`rnatish mumkin. Buning uchun o`z navbatida qonunlarning ijrosini
samarali ta’minlash maqsadida kuchli nazorat mexanizmini joriy etish va ushbu
vazifani bevosita davlat boshlig`I zimmasiga topshirish lozim .
Mirzo Abdulazim Somiy - taxminan 1838-1839 yilda tavallud topgan,
yoshligidan mayetit amirlarining xizmatida faoliyat yuritgan ulamolardan bo`lgan.
Uning “Tarixi salotini mayetitiya” nomli asari oxirgi ashtarxoniy Abulfayzxon
davridan to 1906 yilgacha bo`lgan davrning siyosiy tarixi haqida ma’lumot beradi.
Asarda muallif davlatni boshqarishning ikki usuli haqida to`xtalib o`tgan.
Birinchisi, salbiy jixatlarga - boshboshdoqlik, o`zboshimchalik, zo`ravonlik va
maslaxatsiz ish tutishga asoslangan boshqaruv usuli; ikkinchisi, ijobiy jixatlarga -
adolat va yaxshilik, xaqqoniylik, davlat boshlig`ining muruvvat va saxovat
ko`rsatishi xamda ulamo maslaxatiga binoan ish tutishga asoslangan boshqaruv
usuli. Bu davlatda barcha fuqarolar bir-birlariga zarar yetkazmasdan tinch va
osoyishta yashaydilar. Barcha mulkiy masalalar shariat yo`li bilan xal etiladi.
“Yaxshilik qilgan inson tinch va osoyishtalikda yashaydi, yomonlik qilgan inson
esa ta’qib ostiga olinib tarbiya qilinadi” 26
.
Mulla Ikrom (Muxammad Ikrom ibn Abdusalom) - 1847 yilda Buxoroda
xizmatchi oilasida tug`ilgan, Axmad Donish siyosiy-huquqiy yo`nalishining
namoyondasi va targ`ibotchisi sifatida Ikromcha domla nomi bilan mashxur
bo`lib, o`zining siyosiy va huquqiy fikrlarini 1912 yilda yozilgan “Ifoz al noimin
va e’lom al joxilin” nomli asarida bayon etgan.
Mulla Ikrom o`zining siyosiy faoliyatini Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlari
safarlaridan so`ng boshlagan. Anikrog`i, uning madaniy- ma’rifiy faoliyati ta’lim
tizimini islox qilishga qaratilgan edi. “U diniy ta’lim tizimini qattqk tanqid qilib,
uning negizida aqidaparastlik va axloqsizlik alomatlari mavjudligini ta’kidlab
26 Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. - М.: Вост.
литер., 1962. - С.120-122.
17

o`tadi”.
Xalqning urf-odati, xulq-atvori, ijtimoiy munosabatlar to`qnashuvi,
kishilarning adolat uchun kurashganliklarini haqqoniy yoritib bergan jamoat
arboblaridan biri - Sadriddin Ayniy edi. U amirning xalqqa xizmat qilishi
lozimligini ta’kidlaydi. Ayniyning fikricha, davlatdagi siyosiy tarqoqlikning asosiy
sababi - bu davlatni boshqarayotgan mansabdor shaxslarning ma’rifatdan
yiroqlashib borayotganligidan deb biladi. Bunday tartibsizliklardan faqatgina
oddiy xalq jabr qurishini xamda buning oldini olish uchun barchani ilm-ma’rifatga
chorlaydi. Shuning uchun bo`lsa kerak, mutafakkir Buxoroda ro`y bergan 1920
yilgi inqilobga “maktablarni islox qilishdan boshlandi xamda uning negizida (ilm
inqilobi) yuzaga keldi” 27
, - deb ta’rif bergan.
Ayniy mang `it hukmdorlari orasidan faqatgina Shoxmurodni legitim
hukmdor sifatida tan oladi va uni mayetitlar sulolasining asoschisi deb e’tirof
etadi 28
. Amir Shoxmurodni qonunlarni xurmat qilishi, ularga itoat etishi xamda
ilmu-ma’rifat tarafdori kabi xislatlarini inobatga olib, unga ma’rifatli hukmdor
deya ta’rif beradi. Shu o`rinda u davlat boshlig`i haqida quyidagi fikrlarini bildirib
utadi: “Hukmdor bilan xalq o`zaro bir-biriga tayanishi lozim. O`z navbatida ikki
tomon munosabatini o`zaro bir-biriga ishonch tashkil etishi kerak. Shu bilan birga,
hukmdor o`z xalqini o`zining farzandlari kabi yaxshi ko`rishi va unga nisbatan
muruvvat kursatishi lozim” 29
.
Axmad Donish qarashlariga xamoxang siyosiy-huquqiy fikrlarni ilgari
surganlardan yana biri Maxmudxuja Bexbudiydir. Maxmudxo`ja Bexbudiy
Yevropa davlat tuzumlarini o`rganib, taxlil etgan mutafakkirlardan edi. Uning
millat ozodligi va mustaqilligi haqidagi g`oyalari istiqlolchilik xarakatining asosini
tashkil etgan edi 30
. Shuning uchun xam u davlat boshlig`i sanalmish - amirga
xalqni ma’rifatli, vatanparvar, bilimli kishilar bilan boyitish zarurligini ta’kidlaydi
va uni davlatni ularning vakillari bilan kengashgan, maslaxatlashgan xolda
boshqarishga chaqiradi.
27 Ayni S. Ta’rixi inqilobi Buxoro. - Dushanbe: Irfon, 1987. - B.199.
28 O`sha asar. - B.13-15.
29 Ayniy S. Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar. - М .: “ Книжная фабрика центр . изд - ва народов СССР ”, 1926. - Б .16.
30 Qarang: Nosirxo`jayev S., Boboyev XB., Mansurov U. Demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fani tarixi. - Toshkent: Fan,
2006. - B.26.
18

Bexbudiy o`zining davlatchilikni shakllantirishga qaratilgan fikrlari bilan
Buxoro amirligi davlatchiligi rivojiga ulkan xissa qo`shgan. “U 1907 yilda Rossiya
3-Davlat Dumasi yig`ilishida ko`rib chiqish uchun “Turkiston madaniy
muxtoriyati loyixasi”ni tayyorlagan va bu “Loyixa”ni Davlat Dumasining islom
fraksiyasiga topshirgan” 31
.
Huquqshunos olima M.Ergashevaning ma’lumotlariga qaraganda:
“Bexbudiy mamlakatdagi muxim huquqiy masalalarni ko`rib chiqish va xal qilib
qozilar va boshqa mansabdor shaxslar ixtiyoriga batamom topshirib qo`yilganligi,
ular faoliyati ustidan qat’iy va qonuniy nazorat olib borilmayotganligini ko`rsatib
beradi. U ayrim qozilar diniy, shar’iy va xattoki maishiy masalalarni xam
ta’magirlik asosida kurib chikayotganliklariga qattiq norozilik bildirib, qozilarning
noqonuniy xarakatlarini tanqid ostiga oladi” 32
.
Bexbudiy sud tizimini islox qilish masalasida quyidagi takliflarni ishlab
chiqadi: birinchidan, qozilik sudi o`rniga davlat apellyatsiya sudini tashkil etish;
ikkinchidan, rais, o`rinbosar va uchta sud a’zosidan iborat bo`lgan okrug sudlari
faoliyatini nazorat qiluvchi Oliy sud palatasini tuzish 33
.
Mutafakkir qonunlar to`g`risida xam o`zining qimmatli fikrlarini aytib
o`tgan. Uning fikricha, “insonlar shaxarlarda jamoat bo`lib yashaganlaridan so`ng,
qavmlarga bo`linib ketdilar. Bu qavmlarning a’zolari bir-birlari bilan muayyan
munosabatda bo`ladilar. Bu munosabat mobaynida insonlar orasida o`zaro
kelishmovchilik, ziddiyatlar kelib chiqib, xatto bir- birlariga nisbatan kuch
ishlatishlari yoki uldirishlari xam mumkin. Shunday ekan insonlar o`rtasidagi
munosabat va muomalalarni tartibga soladigan qonunlar zarur” 34
.
Mexnatkash xalqning ozodligi, tengligi va birodarligi uchun kurashgan
davlat arbobi - Fayzulla Xo`jayev Buxoro amirligida davlatchilikni shakllanishi va
rivojlanishida aloxida o`rinni egallaydi . Fayzulla X o`jayevning milliy
davlatchilik tarixi va xalq oldidagi buyuk xizmati shundan iboratki, “u chigal va
ziddiyatli vaziyatda o`z yo`lini aniq topib oldi, tez o`zgaruvchan voqelik oldida
31 Sharipov R. Maxmudxo`ja Bexbudiyning davlatchilikni shakllantirishga doir fikrlari // Davlat va xuquq. - Toshkent, 2003. - № 4. -
B.69.
32 Ergasheva M. Maxmudxo`ja Bexbudiy sudlar to`g`risida // Qonun ximoyasida. - Toshkent, 2005. - № 9. - B.34.
33 Qarang: Behbudiy M. Qozi va biylar xaqida loyiha. // Oyna. - Samarqand, 1973. - № 5. - B.106-107.
34 Fitrat A. Raxbari najot. - Toshkent: Sharq, 2001. - B.47-48.
19

cho`chimasdan o`z xalqi, millati, yurti, ravnaqi uchun oxirigacha kurash olib
bordi” . U isloxotlarni amalga oshirishda siyosiy kuchlarni, xarakatlarning roli
katta ekanligini tushunib yetdi.
Fayzulla Xo`jayev oldin jadidchilik, keyinchalik “Yosh buxoroliklar”
xarakatida faoliyat ko`rsatib, voqea-xodisalarga mavjud turmush tarzidan kelib
chiqib fikr yuritgan. U amalda bo`lgan davlat tuzumi o`rniga demokratik talablarga
javob beradigan davlat boshqaruvini tashkil qilish uchun kurash olib
boradi 35
.
Buxoro amirligi davlatchiligi rivojlanishi va taraqqiy etishiga ulkan xissa
qo`shgan “Yosh buxoroliklar” tomonidan mamlakatda mavjud ijtimoiy-siyosiy
voqeliklar, davlat tuzumi haqidagi qarashlarini o`zida aniq aks ettirgan muhim va
rasmiy jixatdan shakllanishi lozim bo`lgan hujjatga extiyoj yuzaga keladi. Natijada
“Yosh buxoroliklar” xarakati tomonidan rasmiy ravishda e’lon qilingan siyosiy
dastur - “Buxoroda isloxot loyixasi” e’lon qilinadi. Fayzullo Xo`jayev ana shu
xarakatning asosiy yetakchilaridan biri sifatida maslakdoshlari bilan Buxoro
jadidchiligida markaziy o`rin tutadi .
“Yosh buxoroliklar”ning “Buxoroda isloxot loyixasi”da Buxoro amirligida
cheklangan (konstitutsiyaviy) monarxiya sharoitida boshqarish tizimini tubdan
o`zgartirish masalasi ko`ndalang ko`yiladi. U mamlakat xayotida usha paytgacha
amalda bo`lmagan yangiliklarni joriy etishga mo`ljallangan .
- Ziroat ishlari - davlatning qishloq va suv xo`jaligi masalalari,
obodonlashtirish, suv chiqarish, ariq va kanallar qazish ishlari bilan bevosita
shug`ullanuvchi davlat idorasi. Ushbu maxkama “ziroat vaziri” tomonidan
boshqariladi.
- Vaqf yerlari - vaqf yerlari, mol-mulklarini boshqaruvchi va nazorat qiluvchi
idora. Buxoroda vaqflar vazirligini tashkil etish xamda ushbu vazirlik barcha vaqf
mol-mulklari, ya’ni maktab, masjid va madrasalarni qayta ta’mirlab, uz navbatida
yangi kutubxonalar, maktablar, yetimxonalar, beva-bechoralar uchun kasalxonalar,
oshxonalar ochish maqsad qilib qo`yiladi.
35 O`sha asar. -50 b.
20

- Askarlik - davlatning mudofaa va xarbiy masalalarini boshqaruvchi organ.
Loyixa bo`yicha xarbiy xizmatga yigirma ikki yoshga to`lgan, jismoniy baquvvat
va sog`lom bo`lgan yigitlar shifokorlar tomonidan ko`rikdan o`tkazilib askarlikka
chaqirilishi lozim. Harbiy xizmat muddati esa - ikki yil bo`lib, xizmat davomida
askarlarga xarbiy xizmatning sirlari o`rgatilishi nazarda tutiladi. Uz navbatida,
mazkur loyixada Buxoroda xarbiy askarlarni tayyorlaydigan bilim yurti ochish
zarurligi xam e’tibordan chetda qolmagan.
- Moliya ishlari - mamlakatning kirim-chiqimi, soliqlar va boshqa xarajatlarni
tartibga soluvchi vazirlik. Loyixada ushbu vazirlikka moliya vaziri boshchilik
qilishi, unga barcha zakot, soliq va boshqa to`lovlarni xisob-kitobini nazorat qilish
vazifasi yuklatilishi xamda moliya vaziri tomonidan mamlakat xarajati va
daromadini xalqqa bildirilishi kabi masalalar ko`zda tutilgan.
- Doxiliy ishlar - mamlakatni ma’muriy jixatdan taqsimlash davlat idorasi.
Doxiliy ishlarini yuritish “doxiliya vaziri” tomonidan amalga oshirilib, amirlik o`n
qo`rg`onga, xar qo`rg`on un elbegilik, xar elbegilik uch tumanga bulinishligi
xamda bu xududlar boshqaruvini doxiliya vazirining taqdimiga asosan amir
tomonidan tayinlanishi nazarda tutiladi.
- Shar’iy maxkamalar - Buxoroda faqiya - shar’iy qonunlarni bilaturg`on bir
kimsa vazir maqomi bilan qozi kalon bulsun. Qozi kalonning rasmiy oti “adliya
vaziri” bulsun. Buxoro shaxriya ikki yo uch qozi bulsun, xar qozining yonida ikki
muftidan iborat bir maxkamai shar’iyya bulsun. Xalqning butun da’vo janjallari
shul maxkamada suralsun 36
.
- Zabtiya ishlari - xarbiy boshqarma bo`lib, shaxarda tinchlikni va xavfsizlikni
saqlamoq uchun tashkil etilishi mo`ljallangan vazirlik.
- Yo`llar va madanlar - mamlakatda yullar va temir yullarni ko`rish,
ta’mirlash xamda noyob qazilma boyliklarni qazib olish, qayta ishlash maqsadida
tashkil etilishi muljallangan davlat idorasi.
- Xorijiy ishlar - Rusiya davlati va boshqa davlatlar bilon bulaturg`on
munosabot va ishlarimizni kurmak uchun “xorijiya” vaziri bulsun. Shul xorijiya
36 Qarang: Mannonov B. Buxoroda isloxot loyixasi (1918 yil). - Toshkent: “O`z.R. FAAK”, 2005. - B.6.
21

vaziri butun vazirlarning biyuki, raisi bulsun 37
. Bu yerda loyixa mualliflari
tomonidan Bosh vazir lavozimi nazarda tutilmokda.
- Maorif ishlari - xalqni savodli qilish ma q sadida boshlayetich va oliy
maktablarni ochib, ushbu ishlar buyicha umumiy boshqaruvni maorif vaziri
amalga oshirishi lozim bo`lib, loyixaga asosan darslarni aholi tili va shevasida olib
borilishi nazarda tutilgan edi 38
.
- Vazirlik majlisi - yuqorida sanab utilgan vazirliklar: ziroat vaziri, vakflar
vaziri, qo`shin vaziri, moliya vaziri, doxiliya vaziri, adliya vaziri, zabtiya vaziri,
yullar va madanlar vaziri, maorif vaziri va xorijiya vazirdan iborat tarkibda
yotiladigan “vazirlar u yini” shakllanishi xamda ular tomonidan uz soxasining
ishlari buyicha kengashib karor qabul qilinishi nazarda tutilgan. Bosh vazir
tomonidan vazir lavozimiga tayinlash uchun nomzodlarni amirga takdim etish
huquqi belgilanadi.
- Baladiy majlislari - shaxarlarning kuchalari, yullari va narx- navolarini
nazorat qilish uchun xalq tomonidan saylanadigan vakillar yotini.
“Yosh buxoroliklar” tomonidan ilgari surilgan mazkur isloxot loyixasi
uzining siyosiy-huquqiy ta’siri bilan nafakat O`rta Osiyoda, balki xorijiy
mamlakatlarda xam shuxrat kozongan. Ushbu dastur jadidlar xarakatining asosiy
xujjatlaridan biri sifatida ma’lum tarzda davlat va jamiyat masalalarini islox
qilishda muxim omil bo`lib xizmat qilgan.
Ushbu dastur uzining siyosiy-huquqiy xamda g`oyaviy talablari bilan
nafakat Buxoro amirligida, balki Markaziy Osiyoning boshqa davlatlariga xam xos
bo`lgan asosiy siyosiy-huquqiy muammolarni uzida aks ettirgan. Unda usha
davrda mavjud bo`lgan muammo va yechimlarni xal etishga qaratilgan g`oyalar,
fikrlar va takliflar oldinga tashlangan edi. “Yosh buxoroliklar” juda og`ir sharoitda
bunday siyosiy-huquqiy xujjatni tayyorlay oldilar va uni xalqqa yetkazdilar.
Mazkur dastur ikki maksadni kuzlagan edi: “Buxoroda huquq asosiga kurilgan
davlatchilikni joriy qilish o`rta asrdan qolgan Sharq despotizmini yevropacha
ma’rifatli monarxiya bilan almashtirish xamda Buxoro mexnatkashlar ommasining
37 Qarang: Mannonov B. Buxoroda isloxot loyixasi (1918 yil). - Toshkent: “Uz.R. FAAK”, 2005. - B.19.
38 Dustqorayev B. Turkistonning usuli idorasi qanday bo`lmog`i kerak edi? // Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 1998. - № 1. - B.66.
22

farovonligi va madaniyligini oshirish negizida Buxoroni iktisodiy- siyosiy va
xarbiy jixatdan mustaxkamlashdan iborat edi” 39
.
Mamlakatda turli demokratik isloxotlar utkazish orqali amirlikning
kapitalizm va ijtimoiy taraqqiyot yulida rivojlanishini muayyan darajada xarakat
qilgan “Yosh buxoroliklar”ning xarakatlari natijasiz tugagan edi 40
.
Ta’kidlash joizki, mang`itlar hukmronligi davrida Buxoro amirligida
muyayan darajada huquqiy isloxotlar amalga oshirilgan. Bunday isloxotlar sifatida
yer-huquqiy, moliya, ma’muriy, soliq, sud va xarbiy soxalardagi ayrim
o`rinishlarni ko`rsatib utish mumkin. Buxoro amirligida yer-huquqiy isloxotlari
asosan mayetit hukmronlaridan amir Shoxmurod, amir Xaydar, amir Muzaffar
hukmronlik qilgan davrlarda amalga oshirilgan. Ushbu isloxotlar yerga oid turli
nizolarni sud yuli bilan xal etish, yer soliqlarini erkinlashtirish, ya’ni xalqni ayrim
yer soliqlaridan ozod etish, yerlarni ijaraga berish kabi masalalarni kuzda tutgan.
Ushbu isloxotlarning huquqiy asosi sifatida amir farmoyishlari (muboraknoma),
farmonlari (xukmnoma), xabarnomalar (ariza) xamda yerga oid huquqiy xujjatlar
ruyxatlari (reyestr)ni ko`rsatib utish mumkin 41
.
Xurmatli Mirzo Umid tuksoba va qozi mullo Olimxoji!
Sizlarga Olloxning raxm va shafqati kelsin. Sizlarga yuborilayotgan
xabarnomaning mazmuni shunday “Ushbu nizo bizning tomondan tulik
surishtirilib, urganib chikildi. Gulayog`usti maxallasida taxminan 2000 (7) tanob
sultonlikning “ulik yerlari” mavjud bo`lib ushbu yerlardan xech kim
foydalanmaydi. Taxminan 8000 kadam ushbu yerlarni obod qilish maksadida bir
necha kishi arik kazigan. Arikni chiqarishga oz qolgan, lekin sakkiz kishi
tomonidan sotib olinishi kerak bo`lgan yerlarning narxiga tomonlar o`zaro kelisha
olmayapti. Agar ariqni qazish oxiriga yetkazilsa, aholiga juda katta foyda olib
kelgan bo`lur edi.
Qonunga asoslangan xolda uning haqqoniy narxini chiqaring. Bu ishda shart
39 Xasanov M. Fitratning “Isloxotlar loyixasi” xususida // Xayot va iqtisod. - Toshkent, 1992. - №11. B.21.
40 O`zbekistonning yangi tarixi. Q.2. O`zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida / Tuzuvchilar: M.Jurayev, R.Nurullin, S.Kamolov va b.;
Taxrir xay’ati: A.Azizxo`jayev (rais) va boshq. - Toshkent: Sharq, 2000. - B. 113-115; Ochilov M. Buxoro suronli o`zgarishlar davrida // Jamiyat
va boshqaruv. - Toshkent, 2003. - № 4. - B.80.
41 Q arang: Чехович О.Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII - XIX вв. Вып.1. - Ташкент: Изд.
Акад. Наук Уз ССР, 1954. - С.168-193.
23

etib, ariqni qazishni tugallang” 42
.
Buxoro amirligida yer-huquqiy isloxotlarni amalga oshirishda aholining
yerlardan unumli foydalangan va yer soliqlarini o`z vaqtida to`lab borgan
fuqarolariga nisbatan ayrim imtiyozlar belgilangan edi. Buxoro amirligida bunday
isloxotlar orqali mamlakat xazinasiga kelib tushadigan yer soliqlarining muntazam
amalga oshirilishiga katta imkoniyat yaratilardi. Chunki bunday imtiyozlar o`z
vaqtida yerlardan unumli foydalanish, dexqonlarga qo`shimcha yerlar berishni
kuchaytirar edi. Quyida yerga nisbatan cheklovlarning olib tashlanishi haqida
chiqarilgan amir farmoninining mazmunini keltirib o`tamiz: xususan, 1827 yil 14
iyulda amir Nasrullo tomonidan Qorako`l viloyatida Mirzo Abduraximga tegishli
bo`lgan 100 tanob yerga nisbatan cheklovlarning olib tashlanishi haqida farmon
qabul qilingan. Ushbu farmonda Qorako`l viloyatida Ziyorat kanali atrofida
joylashgan taxminan 100 tanob yerning Mirzo Abduraximga tegishli ekanligi,
uning tomonidan ushbu yerlardan unumli va maksadli foydalanilayotganligini
inobatga olgan xolda barcha cheklovlarni olib tashlanishi, ushbu farmonga amal
qilinishi, Mirzo Abduraxim tomonidan foydalanilayotgan yerlar unumdor yerlar
toifasiga kiritilishi, undan tashqari ushbu yerlardan yanada samaraliroq
foydalanish maqsadida Mirzo Abduraximga barcha imkoniyatlar yaratib berilishi
ko`rsatib o`tilgan 43
.
Yuqoridagilar bilan birga, Buxoro amirligida yer-huquqiy isloxotlarga
taalluqli bo`lgan boshqa ko`plab huquqiy xujjatlarni misol qilib keltirishimiz
mumkin. Yerni oldi-sotdi shartnomalari (dalolatnoma), yerlarni vaqtincha va
maqsadli foydalanish uchun berish, ya’ni ijara shartnomalari shular jumlasidandir.
Buxoro amirligida qabul qilingan huquqiy xujjatlarni ijrosini nazorat qilish
yuzasidan mahalliy vakillar belgilangan bo`lib, ular bevosita xukumatga joylarda
olib borilayotgan ishlarning samaradorligi, xato va kamchiliklar yuzasidan
ma’lumotlar berib turar edilar. Ular tomonidan amir nomiga shikoyat xatlari,
xabarnomalar (arizalar) keltirilar edi.
42 Чехович О. Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII - XIX вв. Вып.1. - Ташкент: Изд.
Акад. Наук Уз ССР, 1954. - С.182.
43 Q arang: Чехович О. Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII - XIX вв. Вып.1. -
Ташкент: Изд. Акад. Наук Уз ССР, 1954. - С.183.
24

Ushbu xujjatlarni taxlil qilish orqali, Buxoro amirligida yuqorida nomi
ko`rsatib o`tilgan hukmdorlar davrida dexqonlarning qisman bo`lsada
manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan muayyan yer-huquqiy isloxotlari
o`tkazilganligi to`g`risida xulosaga kelish mumkin. Ushbu isloxotlar o`z navbatida,
davlatda barqarorlikni ta’minlashga va iqtisodiy tanazzuldan chiqib ketishga imkon
tug`dirgan. Yuqoridagilardan xam ko`rinib turibdiki, mang`itlar hukmronligi
davrida muayyan darajada davlat va huquq soxasini takomillashtirish yuzasidan
isloxotlar amalga oshirilgan.
Sobiq ittifoq davrida tadqiqotchilar ushbu davrga hukmron mafkura nuqtai
nazaridan yondashib, Markaziy Osiyo davlatlarida mavjud bo`lgan davlat tuzumi
qoloq va yovvoyi shaklda bo`lgan degan g`oyalarni ilgari surganlar. Ularning
asarlari bilan tanishar ekanmiz, bunda “Buxoro huquqsizlar mamlakati. Bu yerda
davlat xam huquq xam bo`lmagan” degan noxolis fikrlarga duch kelamiz. Xolbuki,
uch ming yillik davlatchiligimiz tarixidan guvoxlik beruvchi noyob qo`lyozma
manbalar ittifoq tuzumi davrida deyarli o`rganilmagan. Chunki ularni o`rganish
Sobiq ittifoq tuzum manfaatlariga tog`ri kelmas edi.
Binobarin, bugungi kunda o`zbek davlatchiligi tarixini tadqiq etish va shu
orqali davlatchilik va huquqiy merosimizning ilg`or g`oyalaridan mustaqil
O`zbekiston davlat qurilishi va boshqaruvini yanada takomillashtirishda
foydalanish muxim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, Buxoro amirligida davlatchilikni
shakllanishida rol o`ynagan siyosiy-huquqiy omillarni va mazkur davrda yashab
ijod etgan mutafakkirlarning siyosiy-huquqiy qarashlarini o`rganish va taxlil etish
bugungi kunda olimlarimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biri xisoblanadi.

II-BOB. BUXORO AMIRLIGINING DAVLAT TUZUMI
II.1. Amirlikda markaziy va mahalliy boshqaruv
Buxoro amirligining davlat boshqaruvi tarixi, ayniqsa, markaziy va mahalliy
25

boshqaruvida amaldorlarning ishtiroki, ular faoliyatining huquqiy asoslari xamda
markaziy va mahalliy boshqaruvning o`zaro munosabatlari muxim tarixiy
manbalarning mavjudligiga qaramasdan, ilmiy jamoatchilik tomonidan yetarlicha
o`rganilmagan. Ta’kidlash joizki, Sobiq Ittifoq davri adabiyotlarida bunday
masalalar bir tomonlama, hukmron mafkura manfaatlari va talablari nuqtai
nazaridan yoritilgan edi. Binobarin, milliy davlatchiligimiz tarixini o`rganishga
jiddiy e’tibor berilayotgan bugungi kunda Buxoro amirligining XIX asr oxiri - XX
asr boshlaridagi tarixi, markaziy va mahalliy boshqaruv tartiblari, oliy tabaqa
amaldorlar va quyi ma’muriy birliklardagi mansabdor shaxslar xamda xarbiy-
ma’muriy va diniy amaldorlarning davlat boshqaruvidagi urniga doir ilmiy
asarlarga extiyoj kattadir.
Buxoro amirligida oliy xarbiy-ma’muriy amaldorlar, mahalliy
boshqaruvdagi asosiy mansabdorlar mayetit urug`iga mansub bo`lgan kishilardan
tayinlangan. Shu bilan birga, bu davrda mayetitlarga va boshqa o`zbek urug`lariga
mansub bo`lmagan kishilarning xam davlat boshqaruvida yuqori amallarni
egallash xolati ko`zga tashlanadi. Shu o`rinda, davlatda amirdan keyingi ikkinchi
o`rinda turadigan qushbegi mansabiga forslar orasidan tayinlangan kishilarning
borligiga xam e’tiborni qaratish lozim.
Mayetitlar sulolasining uchinchi vakili bo`lmish Shoxmurod (1785 1801)
amirlik unvonini qabul qilgan 44
. Amirlik unvoni ilgari asosan qo`shin boshliqlari
va joylardagi turli xarbiy vakillarga berilgan bo`lsa, Muxammad Raxim davriga
kelib amir unvoniga ega bo`lgan birorta mansabdor shaxs qolmagan. Ushbu unvon
ilgari amalda bo`lgan amir-beklik unvonidan farqli o`laroq, xalifalik maqomi -
“amir - ul-muminin” sifatida talqin etilgan. Aynan ushbu davrdan Buxoro xonligi
Buxoro amirligi deb yuritila boshlangan.
Amir uz navbatida, xududiy tuzilmalardan doimiy xabarnomalar olib turgan.
Amirlikdagi barcha bekliklar beklari va qozilari chopar navkarlar orqali amir
xuzuriga yozma axborotnomalar yuborib turganlar. Ularga amir nomidan tegishli
44 Q arang: Семенов А. А. Очерк устройства центрального административного управления Бухарского ханства позднейщего
времени // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. - Ташкент, 1954. Вып.2.
- С. 20.
26

tartibda muboraknomalar jo`natilgan 45
.
Markaziy davlat boshqaruvini bir qator idoralar majmuasi tashkil etib,
davlatning oliy boshqaruv organi - oliy davlat mansabi xisoblangan qushbegi
tomonidan boshqariladigan davlat devonxonasi (qushbegi devonxonasi)
xisoblangan 46
. Qushbegi mansabi ilgaridan mavjud bo`lgan bo`lsada , XVII asrga
kelib “otaliqlik” unvoniga nisbatan uning ahamiyati va vakolat doirasi ancha
toraygan.
XVIII asrning o`rtalariga kelib qushbegi mansabi yetakchi o`ringa chiqib, u
davlat apparatining asosiy bo`g`ini sifatida barcha boshqaruvning asosiy
funksiyalarini uz qo`lida to`play borgan. Qushbegi mahalliy beklar orqali
markaziy davlat boshqaruvini amalga oshirish bilan bir qatorda, chet
mamlakatlardan keladigan mol-mulklardan olinadigan boj to`lovlari ustidan
nazoratni amalga oshirgan.
Buxoro amirligida savdo-sotiqdan olinuvchi barcha bojxona to`lovlari
boshqaruvi xam qushbegi kulida bo`lishi bilan bir qatorda, u yer solig`ini yigit va
yer-mulklarni berishni xam nazorat qilgan 47
. Bulardan tashqari unga amir saroyi
xavfsizligini nazorat qilish vazifasi xam yuklatilgan. Aynan mana shuning uchun
xam amir shaxardan boshqa joyga ketgan paytda u saroy darvozaxonasining unga
maxsus qurilgan joyida amir shaxarga qaytguncha kutib o`tirishga majbur bo`lgan.
Xar kuni kechqurun shaxarning kechasi qulflanadigan darvozasi kaliti qushbegiga
olib kelib berilgan va ertasiga ertalab esa kalitlar yana darvozabonlar boshlig`iga
qaytarilgan.
Otaliq - amirlik markaziy boshqaruvida o`ziga xos vakolatga ega bo`lgan 48
,
mang`it hukmdorlarining tayanchi xisoblangan va ularning xurmatiga sazovor
bo`lgan mansab egasi. Unga Buxoro shaxri va Samarqanddan Qorako`lgacha
bo`lgan xududlarda suv taksimotini nazorat qilish vazifasi yuklatilgan. Uz
navbatida otaliq Shoxrud kanali mirobligi vazifasini xam bajargan.
Amirlikda markaziy idoralardan biri mudofaa va xarbiy masalalar bilan
45 Q arang: Чехович О. Д. Документы к истории аграрных отношений в Бухарском ханстве XVII - XIX вв.
- Ташкент: Изд. Акад. Наук Уз ССР, 1954. - С.183.
46 Q arang: Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 1843. - С.188.
47 Barakayev J ., Xaydarov I . Buxoro tarixi . - Toshkent : O ` qituvchi , 1991. - B .84.
48 Sagdullayev A., Mavlonov O `. O`zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. - Toshkent: Akademiya, 2006. - B.124.
27

shug`ullanuvchi vazirlik bo`lib, ushbu idora bevosita to`pchiboshiyi lashkar
(xarbiy vazir) tomonidan boshqarilgan 49
. To`pchiboshiyi lashkar davlatdagi barcha
otlik va piyoda askarlardan tashkil topgan qo`shinni boshqargan. U mahalliy
xududlarni xarbiy masalalarda amalda yordam beruvchi maxsus vakillari orqali
nazorat qilgan.
Uz navbatida amirlik markaziy boshqaruvida boshqa bir qator mansab va
unvonlar bo`lib, ulardan to`rtta asosiy va yuqori darajadagi lavozim egalari
xukumatga aloqasi bor shaxslar xisoblangan 50
. Jumladan,
Birinchisi, shayx ul-islom - diniy unvonlardan biri bo`lib, diniy ishlarni
boshqargan va nazorat qilgan. Qozi askar - xarbiy masalalar va xarbiy jinoyatlarni
ko`rib xal qiluvchi mansabdor;
Ikkinchisi, a’lamlar - davlatda fikxiy masalalar bo`yicha fatvo chiqaruvchi
shaxslar 51
. Xarbiy muftiylar - xarbiylar uchun fatvo tuzuvchi, ayniqsa, davlat
boshlig`ining boshqa bekliklarga safari chog`ida va xarbiy yurishlari paytida
xarbiylar uchun fatvo chiqaruvchi vakil xisoblangan;
Uchinchisi, muxtasib - aholini shariat ta’qiqlagan xarakatlardan tiyilib
turishiga va yaxshilikka oid xarakatlarni qilishiga undash bilan shug`ullangan 52
.
To`rtinchisi, tarbiyachi-mudarrislar - ushbu mansab egalariga amirlikda
katta e’tibor berilgan bo`lib, ularning asosiy vazifasi
talabalarga ilm berish va ularni shariat yo`li asosida tarbiyalash bo`lgan.
Shuni aloxida ta’kidlash joizki, bulajak qozilar, beklar va boshqa mansabdor
shaxslar ularning tarbiyasini va ilmini olishi shart bo`lgan.
Undan tashqari yana to`rt mansab mavjud bo`lganki, ularni amir bevosita
saidlik obro`-e’tiboriga ega bo`lgan fuqarolarga in’om etgan.
Birinchisi, Juybor xududini, shaxar devorining ichki va tashqi tomonini
boshqarish masalasi yuklatilgan. Ikkinchisi, naqib xarbiy yurishlar paytida
qo`shinning jangovar tayyorgarligi, ta’minlanganligi va taksimotini nazorat
qiluvchi mansabdor. Undan tashqari u qo`shinning ilgor kismini, orka (front)
49 Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. - М.: “Изд-во. Вос. Лит-ры”, 1958. - С. 12.
50 O`zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti / Sagdullayev. A., Aminov B., Mavlonov O`., Norqulov N. - Toshkent: Akademiya,
2000. - B.199.
51 Muqimov Z.Y. O`zbekiston davlati va xuquqi tarixi. - Toshkent: Adolat, 2004. - B.230.
52 Muqimov Z.Y. O`zbekiston davlati va xuquqi tarixi. - Samarqand: Zarafshon, 1998. - B.236.
28

qismini, o`ng va so`l qanotini va pistirma haqidagi ma’lumotlarni yig`uvchi vakil
vazifasini xam amalga oshirgan. Uchinchisi, bosh urog - shariatga asosan saidlar
qo`shinida muxtasib vazifasini amalga oshiruvchi shaxs. To`rtinchi mansab
naqshbandiy deb nomlanib, unga amirlar dafn etiladigan qabristonni
ko`kalamzorlashtirish ishlarini boshqarish topshirilgan.
Davlatda yana turt turdagi lavozim mavjud bo`lib, maxsus tayinlov asosida
faoliyat yuritmasdan, balki ijtimoiy mavkeidan kat’iy nazar ushbu mansablarga
xar kanday shaxs tayinlanishi mumkin bo`lgan. Anikrogi, amirga ma’kul bo`lgan
olimlar, saidlar, xojalar, o`zbeklar va boshqalardan biriga topshirilgan mir asad,
fayzi, sadr va sudur deb nomlangan lavozimlar.
Agar fayzi olim yoki said bo`lsa, unga mukaddas Buxoro shaxrining tashqi
kismi muxtasibligi topshirilgan. Agar mirasad olim yoki said bo`lsa, unga saidlar
o`rtasida rabot(kichik shaxarcha)da bir farsang oraligida muxtasiblik vakolatini
amalga oshirish yuklatilgan 53
. Sadr - Buxoro shaxri rabot ichidagi bir farsang
masofada joylashgan vakflar xisob-kitobini yuritgan bo`lsa 54
, sudur rabot
tashqarisidagi vakflarni boshqarish masalasi bilan mashg`ul bo`lgan.
Undan tashqari amirlik markaziy boshqaruvida uncha yuqori bo`lmagan
mansablar xam mavjud bo`lib, ular uzlariga aniq belgilangan vazifani amalga
oshirganlar. Ushbu lavozimlardan birinchisi bu - kutubxonachi bo`lib, barcha ilm-
ma’rifatga oid bo`lgan kitoblarni va olimu-fuzalolar tomonidan yozib qoldirilgan
asarlarni tuplab, saqlab yurgan. Baxshi - xukumatga aloqador bo`lgan qurilish
ishlarining kirim-chiqim faoliyatini boshqarib turgan. Devoni sayisxona - shaxsan
amir tomonidan tayinlanadigan, otlarning xisob-kitobi, tantanavor bezaklari,
do`mbira va boshqa ashyolarini nazorat qiluvchi mansabdor shaxs 55
. Devoni
to`shakxona - amirga tegishli bo`lgan qimmatbaxo kiyim-kechaklar, qurol-
yarog`lar va boshqa nodir narsalarning ro`yxatini va ulardan foydalanganlik
haqidagi ma’lumotlarni yurituvchi mansabdor.
Davlat boshlig`i maxkamasining ikki asosiy maxsus xodimi bo`lib, ular
53 Q arang: Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой.
- М.: Вост. Литер., 1962. - С.146-147.
54 Q arang: Семенов А. А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их средневековой Бухаре //
Советское востоковедение. - Москва. 1948. - № 5. - С.147.
55 Q arang: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. - СПб.: Березовский, 1911. - С.234.
29

amirning kundalik ish yurgizish masalalari bilan bevosita mashFul bo`lgan.
Parvonachi - amir farmonlari va boshqa karorlarini beklarga xamda boshqa
mansabdor shaxslarga yetkazish masalalari bilan shugullangan 56
. Dodxox esa -
davlat boshligiga turli masalalar buyicha kelib tushadigan ariza va shikoyatlarni
qabul kilib, unga yetkazish xamda berilgan javoblarni uz egalariga qaytarish
vazifasi yuklatilgan 57
.
Davlat boshqaruvida boshqa bir qator mansablar xam mavjud bo`lib, ular
asosiy vazifa bilan birga qo`shimcha vakolatlarga xam ega bo`lgan. Masalan,
tuksabo - amir majlisi dasturxonini nazorat qilish bilan birga, Xarkanrud
tumanining xokimligi va mirobligi xam uning kulida edi. Shu bilan birga tuksabo
xarbiy xarakatlar chogida amir bayrogini kutarib yurgan 58
. Eshikogaboshi esa,
davlat boshligi uz saroyida bo`lgan vaqtda uni kuriklash bilan bir qatorda
Shofirkon tumanini boshqarish va bu xududlarda suv taksimotini nazorat qilgan .
Miroxur - amir otxonasida ishni tashkil etish bilan birga Komi Abu Muslim
tumani mirobligi va obodonlashtirish masalasi bilan shugullanar edi. Yana uchta
mansab mavjud bo`lib, ushbu mansablar xarbiy-ma’muriy xarakterga ega edi.
Ulardan birinchisi, kurchiboshi deb atalib, amir miltigi va boshqa kuroli sozligi
uchun javobgar bo`lgan. Udaychi esa, xarbiy xarakatlar jarayonida nakibning
kursatmasiga binoan navkarlar va qo`shinning taksimlanishi va joylashuvini
kuzatish vazifasini bajargan. Korovulbegi - sokchilar va korovullar boshligi
sanalib, davlatning asosiy ichki va tashqi xavfsizligi masalalarini nazorat kilib
turgan. Amirlikda shigovul, miroxurboshi, mirshab kabi amallar bo`lib, ular xam
uziga xos ravishda tegishli vazifalarni ado etganlar. Masalan, shigovul davlat
vakillari va elchilarni qabul kilib, ularning faoliyatini nazorat qilish bilan
shuFullangan. Miroxurboshi - hukmdorga tegishli bo`lgan otlarga yem-xashak
yetkazish masalasini tashkil kilib, nazorat ostiga olgan. Mirshab esa, shaxarni
kuriklash vazifani bajargan 59
.
56 Q arang: Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой.
- М.: Вост. литер., 1962. - С.148.
57 Xolikova R. Amirlikdagi amalu unvonlar // Fan va turmush. - Toshkent, 2000. - № 4. - B.14 .
58 Shukurillayev Y. Qo`shin boshqaruvi tarixidan // Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 2006. - № 2. - Б .48; Бароти Шамсо .
Государственные должности и титулы периода правления мангытов в Бухарском эмирате. Автореф. дисс...канд. ист. наук. - Душанбе:
2006. - С.24.
59 Q arang: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. - СПб.: Березовский, 1911. - С.233.
30

Davlat maxkamasida boshqa bir qator xizmatchi xodimlar bo`lib, ular
fakatgina tegishli xizmat vazifalarini bajarganlar. Ular qatoriga jibachi,
sadakkurchi, kilichkurchi, muzabardor, oftobachi, ruypokbardor, kurutbardor,
tarkashbardor, gulobi, mufarrih dastorband, jotoband, tamakisoz, otashbardor,
tuFbichi, shukurchi, nayzabardor, jilovchi kabilar. Masalan, jibachi xarbiylar
uchun maxsus kiyim tiksa, muzabardor amirning oyok kiyimlarini saklagan.
Ruypokbardor amirning pardoz-andozi bilan, tarkashbardor esa, uning yotoFini
tozaligi va saranjomligiga shaxsan javobgar bo`lgan. Undan tashqari otashbardor
davlat maxkamasini yoritish masalalariga javobgar bo`lgan bo`lsa, nayzabardor
bilan jilovchi amirning shaxsiy kurol-aslaxalari va ot-aravasini xar kanday xolatda
tayyor turishiga javobgar bo`lgan.
Markaziy boshqaruvda xar bir soxani, anikroFi savdo-sotik,
xunarmandchilik, ishlab chiqarish kabi masalalarni boshqarib turuvchi vakillar
tayinlangan. Masalan, sharbatdor amirlikda turli ichimliklarni tayyorlash va
yetkazishni tashkil etgan bo`lsa, zargarboshi zargarlar faoliyatini nazorat kilib
turgan. Me’morboshi esa, shaxarning bosh me’mori xisoblanib, shaxarni bezash va
kurilish ishlariga umumiy raxbarlikni amalga oshirgan. “Amir oshxonasining bosh
oshpazi farroshboshi deb atalgan” 60
.
Uz urnida ta’kidlash lozimki, amirlikda fuqarolarning xavfsizligini
ta’minlashga doir bir qator ishlar amalga oshirilgan. Jumladan, fuqarolarni
yullarda UFri, talonchi, boskinchi va turli isyonchilar xujumidan ximoya etish
maksadida bir qator mansablar joriy etilgan edi. Ular qatorida zindonband, jilband,
jallod va bandiband kabi amaldorlarni sanab utish mumkin.
Amir yoki uning vakolati doirasida tayinlangan mansabdor shaxslar, ya’ni
amirning joylardagi vakili, mahalliy boshqaruvchilar xamda beklar davlatning
mahalliy boshqaruv organlari xisoblangan. Beklar yuqori tabaka vakillaridan
bo`lib, asosan yirik yer egalari orasidan tayinlangan.
Koida buyicha mansablar karindoshlik asosida berilgan, ammo shuni aloxida
ta’kidlash joizki, oddiy fuqaro xam bek bo`lishi yoki aksincha bek oddiy fuqaroga
60 Xolikova R. Amirlikdagi amalu unvonlar // Fan va turmush. - Toshkent, 2000. - № 4. - B.14.
31

aylanib kolishi mumkinligi uz navbatida beklik boshqaruvini mas’uliyatli vazifa
ekanligidan dalolat beradi 61
.
Buxoro amirligida bekliklar huquqiy makomi buyicha bir-biridan fark
qilgan. Masalan, Samarqand bekligi nufuzliligi, Karshi bekligi kup xollarda davlat
boshlig`i merosxuri xokimligi bilan, Chorjuy bekligi esa urug davomchilariga,
Buxoro bekligi esa qushbegining uzi tomonidan boshqarilganligi tufayli keng
imtiyozlarga ega bo`lgan 62
. Umuman olganda bekliklarning makomi ularning
davlat va jamiyatga keltiradigan foydasi mikdoriga boglik bo`lgan. Beklar asosan
rentadan daromad olganlar, chunki ular amirdan xech kanday moyana xaki
olmaganlar, uz navbatida ular aholidan soliq va boshqa majburiy to`lovlarni yigish
ishlariga bosh-kosh bo`lganlar. Uz urnida beklar amirning amaldorlari sanalib,
amir tomonidan farmon asosida tayinlanganlar 63
xamda amirga xududiy birliklar
buyicha iktisodiy, ijtimoiy va siyosiy masalalar yuzasidan xisob berib turganlar.
Yuqoridagi xususiyati bilan beklar ilgarigi, ya’ni xonlik davridagi bek- amir
lavozimidan keskin fark kiladi. Beklik mansabi Buxoro amirligi tomonidan
belgilab kuyilgan “Unvonlar ruyxati” buyicha mansablik unvoni tizimida 9
(tukkiz) darajadagi unvonlar toifasiga kirgan.
Beklik lavozimi meros tarikasida kolmasdan, balki xar kanday xolatda amir
tomonidan almashtirilishi yoki lavozimidan ozod etilishi mumkin bo`lgan. Bek
vafot etgan xolatlarda uning barcha mol-mulklari davlat xazinasiga topshirilib,
uning merosxurlari qolgan merosga nisbatan xech kanday egalik huquqiga ega
bulmay, balki keyinchalik markaziy boshqaruvda xizmat qilgan. Bekliklarda
yuzaga kelib turadigan kelishmovchiliklarni bartaraf etish maksadida ayrim
xududlarni birlashtirishga yoki aksincha ajratish xollariga xam tugri kelgan.
Beklik boshqaruvi saroyida kuplab mansab egalari mavjud bo`lgan. E’tiborli jixati
shundaki, beklikdagi mansablar xudud aholisining soniga karamasdan, balki ayrim
iktisodiy kolok bekliklarda xam ma’muriy amaldorlarning soni qisqarmagan.
Masalan, eng kolok beklik xisoblangan Darvozda 55.000 ga yakin aholi istikomat
61 Qarang: Крестовский Л.Е. В гостях у эмира Бухарского. Соб. соч. Т.УП. - СПб.: Березовский, 1911. - С.173.
62 Qarang: Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб.: Типография Императорской Академии Наук, 1843. - С.187.
63 Qarang: Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. - Душанбе: Ирфон, 1977. - С.16.
32

qilgan bo`lsada, unda mahalliy boshqaruv amaldorlarining soni nisbatan kup
bo`lgan.
1890 yillarga kelib Darvoz bekligi ma’muriy-xududiy jixatdan 11 ta
amlokdorlikka bulingan bo`lib, beklik Darvoz asoschisi Xudoynazar- Otaliqning
nevarasi Muxammad Nazarbek tomonidan idora etilgan. U xar yili amirga
belgilangan tartibda sovga-salom kilib turishi lozim edi. Yuqorida
ta’kidlanganidek, beklik mahalliy boshqaruvida 5 biy, 5 eshikogasi, 3 tuksabo,
miroxurlar, korovulbegi, jevachi, mirzaboshi, chirokogasi va navkarlar ishtirok
etishgan 64
.
Sharqiy Buxoro xududidagi Xisor bekligi mahalliy boshqaruvida amal
qilgan ma’muriy tuzilishini taxlil etish barobarida Buxoro amirligidagi mahalliy
boshqaruv tizimini urganib chikadigan bo`lsak, ushbu xududda koidaga binoan
bek lavozimini amirning yakin karindoshlaridan biri, ya’ni amir Abdulaxadning
togasi Ostonakulibek egallagan edi. Xisor bekligi Buxoro amirligining eng boy
xududlaridan biri va bek amirning yakin karindoshi sanalganligi sababli unga ulim
jazosiga maxkum etish huquqi berilgan edi.
Xisor bekligida boshqaruvni kulay yulga solish maksadida beklik
amlokdorlar tomonidan boshqariladigan 23 ta amlokdorlikka bulingan edi.
Amlokdorlar bekning karindoshlaridan tayinlansada, lekin xech kanday moyana
xaki olmaganlar. Ular asosan qishloqlardan yiFiladigan daromadlar xisobiga
yashar xamda xududdagi aholidan jarimalarni qabul kilib olar edilar.
Xar bir amlokdor 10 tadan 200 tagacha navkarga ega bo`lib, ular asosan
xarbiy xizmatni utash, bek va amlokdor saroyini kuriklash xamda kamokka
maxkum qilinganlarni nazorat kilib, kamokxonalarga yuborish vazifasini
bajarganlar 65
. Navkarlarning ijtimoiy tarkibi turli-tuman bo`lib, xatto navkarlik
xizmatiga ayrim yirik yer egalari xam qabul qilingan. Navkarlarning mansab
darajasi ularning mulkiy xolatiga karab belgilangan. Undan tashqari xizmat
vazifasini a’lo darajada bajargan navkarlarga bek tomonidan qo`shimcha ravishda
ayrim qishloqlardan to`lovlarni qabul kilib olish huquqi berilgan.
64 Qarang: Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. - М.: Изд-во. Вос. Лит-ры, 1958. - С.16.
65 Qarang: “Туркестанские ведомости”. 1907. 25 октября.
33

Amlokdorliklarda navkarlarning soni bir xil bo`lmagan. Masalan, Esonxuja
amlokdorligida 195 ta, Bodroklida - 90, Gozimalikda - 80, Krratog va Regarda 25
tadan, Xonakida - 24, Sarijuyda - 18, Shurkonda - 13, Dashnobodda - 11,
Sariosiyoda - 8, Xisorda - 7 tadan navkar bo`lgan 66
.
Denov va Kurgontepa bekliklarida esa, amirning doimiy armiyasi bulmay,
balki beklar boshqaruvni mahalliy xarbiy kuchlarga tayanib amalga oshirganlar.
Bekliklarda mahalliy boshqaruv tashkil etishda diniy-huquqiy masalalarni
xal etuvchi qozi, rais, muftiy va mirshab kabi amaldorlar ishtirok etganlar.
- Bekliklar qozilari tugridan-tugri Buxorodan tayinlangan va uz faoliyatida
bekdan mustaqil bo`lganlar 67
. Ular odatda bekning xarakatlari haqida maxfiy
ravishda Buxoroga xabar berib turganlar. Diniy amaldorlar mamlakatdagi sud
hokimiyatini, shuningdek, ta’lim va tarbiya maskanlari bo`lgan madrasalar,
boshlangich maktablarni, kundalik xayotda katta o`rin tutgan masjidlar va boshqa
shu turdagi ijtimoiy muassasalarni uz nazoratlari ostiga olgan edilar.
- Shaxar jamoat tartibini saklash mirshablarga topshirilgan. Buxoro shaxri
mirshabboshisiga bir vaqtning uzida amirlikdagi boshqa barcha shaxarlar
mirshablari xam buyso`ngan. Xukumatga tegishli vazifalar mir rasas, ya’ni
mirshab kulida bo`lib u shaxar muxofazasining ma’muri xisoblangan. Davlatning
maxbuslari uning ixtiyorida bo`lib, amirning shigovullari, xudaychilari
(udaychilar) uz ixtiyorlari bilan biror ishni kilmaganlar, fakat amir buyrugiga
buysunganlar.
- Tarixchi R.Xolikovaning ma’lumotlariga kura, “Buxoro shaxri ikki daxaga,
daxalarning xar biri esa olti jaribga bulingan. Xar bir daxani daxaboshi
boshqargan. Jaribni esa bobo boshqargan bo`lib, uning maxkamasi boboxona
deyilgan. Uning ixtiyorida fakat tunda ishlaydigan maxsus kurikchilar bo`lib, ular
shabgardlar deb atalgan. Shabgardlar (tunda kezuvchi)
- fors-tojik tilidan olingan bo`lib, “shab” - kechkurun, tun va “gard”- kezmok,
kezuvchi ma’nolarini anglatadi” 68
.
66 Qarang: “Туркестанские ведомости”. 1908. 27 мая.
67 Тухтаметов Т.Г. Россия и Бухарский эмират в начале XX века. - Душанбе: Ирфон, 1977. - С.17.
68 Xolikova R. Markaziy davlat boshqaruvi tarixiga bir nazar // Muloqot. - Toshkent: 2004. - № 4. - B.42.
34

Shabgardlarning asosiy vazifasi tunda shaxarni kezib yurish va barcha
shubxali shaxslarni aniklash bilan bir qatorda extiyojsiz ravishda shaxarda yurgan
shaxslarni ushlab tegishli tartibda chora kurish bo`lgan. Ushlangan shaxslar dini va
ijtimoiy mavkeidan kat’iy nazar, shaxar kuchalari va xammomlarni tozalash
ishlariga jalb qilingan.
Buxoro shaxar mirshabboshisining asosiy vazifasi tunda shaxarni aylanib
yurish, man etilgan uyinlar va bazmlar haqida tuplangan ma’lumotlar buyicha uz
xizmatchilari bilan huquqbuzarlarni aniklab, ularga tegishli tartibda jarima jazosini
kullash bo`lgan.
Shuni aloxida ta’kidlash joizki, shaxarda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash
maksadida tuylar, bazmlar va boshqa marosimlar belgilangan vaqtda tugatilishi
shart bo`lgan. Ushbu masala shaxar mirshabboshisining vakillari tomonidan
nazoratga olingan.
Buxoro amirligi mahalliy boshqaruvi tizimida uziga xos o`rinni rais mansabi
egallardi. Ushbu amal yarim diniy, yarim tartibotchi usulda bo`lib, raisning
majburiyatiga eng avvalo, aholining yurish-turishi va xulkini nazorat qilish kirgan.
Yuqorida ko`rsatib utilganidek, Buxoro amirligi 11 tumandan tashkil topib,
barcha tumanlar Buxoro shaxri atrofida joylashgan edi. Bulardan ikki asosiy
tuman - Shoxrud kanali atrofida bo`lib, ushbu tumanlarning qolgan 9 tumandan
asosiy farki shunda ediki, tumanlarning ma’muriy markazi mavjud emas edi.
Shimoliyi Rud va Janubiyi Rud tumanlaridan soliq yigish vazifasini Buxoro
shaxar sadr-rais xizmatchilari amalga oshirganlar. Krlgan 9 ta tumanni ma’muriy
jixatdan tuman qozilari boshqargan. Kupgina tumanlar aholi zich joylashgan
tuman markazlarining nomi bilan xam ikkinchi nom sifatida yuritilgan. Masalan,
Xarkan Rud yoki Gijduvon tumani kabi. Undan tashqari A.R.Muxamedjanovning
ma’lumotlariga karaganda Kamat tumani Vobkand, Somejon tumani Rometan deb
atalgan 69
.
Mahalliy xududlarni boshqarishni amalga oshirish maksadida va xar bir
tumanni tashkil etish uchun 80 tadan aholi yashash joylari birlashtirilgan.
69 Qarang: Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX- нач. XX вв.) - Ташкент: Университет,
2001. - С.4.
35

Keyinchalik esa ushbu tumanlarning aholi yashash joylari soni 120 dan 340 taga
oshgan.
Amirlikda barcha bekliklar ma’muriy markazi bir xil nom bilan atalgan.
Aholi yashash joylari sonining kupligiga karab sharqiy bekliklar yuqori mavkega
ega bo`lgan. Masalan, Boljuvonda 1420, Xisorda 1200, Korateginda 700, Kulobda
635 taga yakin aholi yashash joylari mavjud edi. Xozirgi Turkmaniston
xududidagi bekliklarda esa, aholi yashash joylari soni eng kam darajada, ya’ni
Ustida 15, Burdalikda 14, Kelifda esa 24 tadan aholi yashash joylari bo`lgan 70
.
Buxoro amirligida bekliklar va tumanlar ma’muriy-xududiy jixatdan turli xil
shaklda bulingan. Kupgina bekliklar bir necha qishloqlardan iborat bo`lgan
amloklardan iborat bo`lgan. Bir qator tuman va bekliklar mavzelarga bulingan.
Masalan, Dexnav, Pirmast, Xutfar, Usti va boshqa xududlarda. Xususan, Xutfar
tumanidagi mavzelarga kiruvchi bir qator qishloqlar mavjud bo`lgan. Shu bilan
birga, u yoki bu tuman va viloyatning xududi amlok, mavze, guzar va masjid deb
atalgan. Xar bir mavze 10 dan ortik masjid deb nomlangan xududiy birliklardan
iborat bo`lgan 71
.
Manbalarda mavze bilan qishloq o`rtasidagi fark deyarli ko`rsatib
utilmagan. Fakatgina Xutfar tumani va Karmana bekligi xududlarida joylashgan
mavze bilan qishloq aholi xududiy birligining farki belgilab berilgan. Masalan,
Xutfar tumanidagi mavzelarning yarmidan kupi bir qishloqdan iborat bo`lgan.
Karmana bekligida esa, xar bir mavze tarkibiga un uchtagacha qishloq kirgan.
Umuman olganda mavze qishloq yoki masjid kabi nomlangan xududiy birliklarga
nisbatan katta birlikni tashkil etgan.
Karki bekligi bir necha mavzedan iborat bo`lgan bo`lsa xam, lekin ular
bekcha deb nomlangan xududiy birliklardan tashkil topgan.
Nurato bekligi guzarlarga, guzarlar esa qishloqlarga bulingan. Shu bilan bir
qatorda, Krrategin bekligi rabovlarga, ular esa mavze va qishloqlardan iborat
bo`lgan. ShuFnon va Rushon bekligi xududlari oksokolliklarga bulingan. Undan
tashqari Boljuvon bekligining 60 dan ortik, Korategin bekligining 30 dan ortik va
70 O `sha asar. - S.5.
71 Qarang: Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец XIX- нач. XX вв.) - Ташкент: Университет,
2001. - С.5.
36

Kulob bekligining 22 dan ortik aholi yashash joylari daxa deb nomlangan xududiy
birliklardan iborat bo`lgan.
O`rta Osiyo xonliklaridan Xiva xonligida davlat boshqaruvi muayyan
darajada fark qilgan. Xonlikda boshqaruv nisbatan soddalashtirilgan shaklda amal
kilib, birinchi o`rinda soliqlarni undirish masalasi kuyilgan. Mamlakat xududlari
asosan ikki mansabdor - qushbegi (shimoliy) va mextar (janubiy) tomonidan
boshqarilgan. Uchinchi shaxs devonbegi deb atalib, u devonxona, moliya va davlat
xazinasiga mas’ul bo`lgan. Xonlik 20 beklikka va 2 noiblikka bulinib, beklar va
noiblar tomonidan boshqarilgan. Kuyi ma’muriy birliklar esa, kavm deb atalib xon
tomonidan tayinlanadigan oksokollar tomonidan idora etilgan 72
. “Xiva xoni
xuzurida oyida bir marta chakiriladigan, mansabdor shaxslar va yirik amaldorlar
ishtirok etadigan Kengash doimiy faoliyat yuritib turgan” .
Qo`qon xonligi davlat boshqaruvi Buxoro amirligi boshqaruv tizimiga
muayyan darajada uxshab ketgan. Kupgina mansablar nomlanishi va vakolati bir
xilda bo`lsada, ayrim davrda ular uzgarib turgan. Masalan, Qo`qonda shigovul ilm-
maorif soxasini boshqargan. Farkli tomoni shundaki, davlatda xondan keyin
mingboshi turgan, qushbegi esa faxrli unvon sanalib, unga asosiy shaxarlardan
birini boshqarish vazifasi berilgan. Moliya idorasini dasturxonchi, sud maxkamasi
xujalardan tanlangan qozikalon tomonidan idora etilgan. Xudoyorxon davriga
kelib mingboshi boshqaruvida dasturxonchi, risolachi (kotib) va ikki yuqori
mansabdor shaxs ishtirokida Kengash tuzilgan. Buxoro va Xiva xonliklaridan
farkli jixati shundaki, Kengashda doimiy ishlovchi mansabdorlar xar doim
ragbatlantirib turilgan. Mahalliy boshqaruv xon tomonidan tayinlanadigan
xokimlar, Toshkent bekligi esa beklar-begi tomonidan boshqarilgan. Soliq yigish
bilan Buxoro amirligi singari amlokdorlar mashgul bo`lganlar.
Undan tashqari muallif mamlakat ma’muriy birlashmalar - viloyatlar,
tumanlar va qishloqlarga bulinishini xamda ma’muriy amaldorlar beklar,
amlokdorlar, oksokollar deb atalishini xam ta’kidlab utadi. Yana “Islom odatiga
kura xar bir beklikda raislar va unga itoat etuvchilar mavjud edi. Moliyaviy bulim
72 Qarang: Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. - М.: Аст, 2004. - С.86.
37

esa zakotchilar - markaziy va mahalliy soliq yotuvchilar tomonidan boshqarilardi.
Xar kaysi beklik uzining sud apparatiga ega bo`lib, u bosh qozi va unga
buysunuvchi qozilardan, shuningdek muftidan iborat edi. Xamma idoralar amir
nazorati ostida edi” 73
, - deb ta’kidlaydi.
Angliyalik olim Meri Xoldsvort Buxoro amirligining siyosiy axvoli,
markaziy va mahalliy boshqaruv masalalariga aloxida tuxtaladi. M.Xoldsvort
“Buxoro va Qo`qonda amirlik yoki xonlik bekliklardan iborat bo`lib, ular
viloyatlar deb nomlangan xamda xon yoki amir oilasi bilan karindosh xokimlar
yoki beklar tomonidan boshqarilardi. Viloyatlar Buxoroda tumanlarga, Qo`qonda
esa bekliklarga bulinib, xar kaysisi mahalliy hukmdor oilalaridan chikkan beklar
kul ostida edi. Oksokol yoki miroblar mahalliy amaldorlar bo`lib, ular ijro etuvchi
shaxs edilar” 74
.
Yana bir ingliz olimi G.Uiler Buxoro amirligida markaziy va mahalliy
boshqaruv masalalariga oid quyidagi ma’lumotlarni beradi: “Buxoro amirligining
ma’muriy tizimi temuriylar va abbosiy xalifalik kul ostida bo`lgan
Movarounnaxrning eron-arab ma’muriyatidan meros qolgan”. G.Uiler ma’muriy
boshqaruv masalasida boshqaruv oddiy va erkin bo`lib, kuprok soliq va ulponlar
undirishga asoslangan edi 75
, - deb ma’lumot beradi.
Buxoro amirligining markaziy va mahalliy boshqaruvi bilan boglik tarixiy-
huquqiy manbalarni taxlil qilish natijalari quyidagi xulosalarni ilgari surish
imkonini beradi: birinchidan, amirlik davlat tuzumi sharqiy monarxiya
boshqaruviga asoslangan; ikkinchidan, markaziy va mahalliy boshqaruv idoralari
o`rtasida muayyan tizim amal kilib, vakolat va vazifalar doirasi anik belgilangan
bo`lgan; uchinchidan, amirlikning turli xududlarida mahalliy boshqaruv uzini-uzi
boshqarish tartibida amalga oshirilgan; turtinchidan, boshqaruvda asosiy
yo`nalishlar buyicha mansabdor shaxslarning uzga faoliyatga aralashishiga yul
kuyilmagan; oltinchidan, millatidan qat’iy nazar barcha fuqarolar davlat
boshqaruvida ishtirok eta olgan; yettinchidan, mahalliy boshqaruvda xam
73 Kunits J. Dawn of Samarqand. The rebirth of Central Asia. - New York: Covici Friede, 1935. - Р .23.
74 Sagdullayev A., Mavlonov O`. O`zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. - Toshkent: Akademiya, 2006. - B.126.
75 Kunits J. Dawn of Samarqand. The rebirth of Central Asia. - New York: Covici Friede, 1935. - Р .22.
38

markaziy boshqaruv singari muayyan tizimga asoslanilgan; sakkizinchidan;
mahalliy boshqaruvdagi uzini-uzi boshqarish amaliyotidan bugungi kunda tarixiy
amaliyot sifatida foydalanish muxim ahamiyatga ega.
2.1. Buxoro amirligining tashqi siyosati va diplomatiyasi
Milliy davlatchilik tarixidan ma’lumki, mamlakatimizning taraqqiyoti
davomida uning xududida bir qator yirik davlatlar tarkib topgan va kuplab
sulolalar uz hukmronligini amalga oshirgan. Ta’kidlash joizki, mazkur
davlatlarning tashkil topishi, rivojlanishi va barxam topishiga bir qator omillar
sabab bo`lgan. Binobarin, ushbu omillar qatorida ularning muxim geostrategik
39

xududda joylashganligi, O`rta asrlarda Garb bilan Sharqni boFlovchi muxim
karvon yullarinnig utganligi, islom madaniyati uchoklaridan xisoblangan
Samarqand, Buxoro va Urganch (keyinchalik Xiva) shaxarlarining joylashganligi,
savdo-sotik va xunarmandchilikning rivojlanganligi va boshqa qator jixatlarni
sanab utish mumkin. Birok tadqiqot doirasida o`rganilayotgan davrga kelib, ya’ni
o`rtalari - XX asr boshlarida Markaziy Osiyo davlatlari, xususan, Buxoro,
Qo`qon va Xiva xonliklari savdo-sotik, ilm-fan va boshqa soxalarda jaxon
sivilizatsiyasidan bir muncha ortda kolib ketdi.
Yuqoridagi omillar bilan bir qatorda, xonliklarning yirik davlatlar
o`rtasidagi nizolardan foydalangan xolda xar tomonlama uylangan va muayyan
maksadni kuzlagan tashqi siyosat, xususan, diplomatic munosabatlarni tugri yulga
kuymaganligini xam keltirib utish o`rinlidir.
Binobarin, milliy manfaatlarni ustuvor yo`nalish sifatida okilona tashqi
siyosatni amalga oshirish uz navbatida, davlatning ichki va tashqi mustaqilligini,
xavfsizligini, taraqqiyotini belgilab beruvchi muxim omil xisoblanadi. Ta’kidlash
joizki, ushbu omilga nafakat, xonliklar va Chor Rossiyasi davrida, balki yakin
utmish ittifoq tuzumi zamonida xam muayyan darajada e’tibor berilmagan xamda
bu borada yetarli tajriba va amaliyot mavjud bo`lmagan.
Shu jixatdan olganda, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning
bu boradagi fikrlarini keltirib utish o`rinli, deb xisoblaymiz, ya’ni “O`zbekiston
Respublikasi uchun mustaqil tashqi siyosat yuritish - davlat faoliyatining yangi va
amalda kullanilmagan yo`nalishlaridan biridir. Yakkaxokimlik tizimi sharoitida
O`zbekiston xalqaro maydonga tugridan-tugri va ochik chikish imkoniyatidan
maxrum etilgan bo`lib, uzining tashqi davlat idoralariga, yetarlicha diplomatlariga
va tashqi iktisodiy faoliyat soxasidagi mutaxassislariga ega emas edi” 76
.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning yuqorida keltirilgan
fikrlaridan kelib chikib, milliy davlatchilik tarixining muxim masalalaridan biri
bo`lgan tashqi siyosat va diplomatik munosabatlar tarixini xolisona o`rganish va
undan tegishli xulosalar chiqarish xamda davlatning taraqqiyoti va rivojlanishida
76 Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. - Toshkent: O`zbekiston, 1996. B.50.
40

uning ahamiyatini ko`rsatib berish bugungi kunda tadqiq etilishi dolzarb bo`lgan
mavzulardan biri xisoblanadi.
Buxoro amirligining tashqi siyosat borasidagi faoliyatini tadqiq etishda
tegishli qo`lyozma asarlar va arxiv xujjatlarini o`rganish muxim ahamiyat kasb
etadi. Ushbu o`rinda ta’kidlash joizki, bizgacha yetib kelgan tarixiy manbalar
mazkur davrga oid bo`lgan tashqi siyosat borasidagi vokelikni tulik tavsiflash
imkonini bermaydi. Bunday xolatning yuzaga kelishiga Buxoro amirligida qo`shni
davlatlar bilan muntazam elchilik alokalari urnatilmaganligi, tashqi siyosat
borasida olib borilgan faoliyatni lozim darajada kayd etilmaganligi, oz bo`lsada,
soxaga oid mavjud manbalarda u yoki bu amirning bu boradagi siyosatini
haqqoniy va xolis yoritilmaganligi, boshqa mamlakatlar elchiliklari tarkibida
amirlikka kelgan sayoxatchilarning asarlarida ushbu masalalar kisman va uz
mamlakatlari manfaatidan kelib chikkan xolda baxolanganligi kabi qator
sabablarni keltirib utish mumkin.
Shu bilan birga, mazkur izlanishlarda tashqi siyosat va diplomatiya tarixiga
oid bo`lgan manbalar yetarli tarzda taxlil etilgan deb bulmaydi. Ularda Buxoro
amirligining ayrim hukmdorlari tashqi siyosatiga kisman e’tibor berilib, asosan
ma’muriy tuzilish, yer-suv munosabatlari, soliq tizimi, davlat mansab va
unvonlariga oid ayrim jixatlar o`rganilgan, xolos. Masalan, A.A.Semenov
tomonidan amir Xaydarning Rossiya podshoxi Aleksandr I ga yullagan
maktublari, G.A.Mixaleva tomonidan esa Buxoro amirligi bilan Rossiya
o`rtasidagi savdo-sotikka oid alokalar o`rganilgan.
Shu jixatdan olganda, Buxoro amirligi diplomatik alokalarining huquqiy
asoslari, tashqi siyosatining tamoyillari, koidalari xamda uziga xos xususiyatlari
amalga oshirilgan tadqiqotlar doirasidan chetda kolib ketganligini kayd etish
lozim.
Yuqoridagilarni inobatga olib, bizning fikrimizcha, ushbu davrda amalga
oshirilgan tashqi siyosatning quyidagi masalalarini o`rganish muximdir.
Chunonchi, tadqiq etilayotgan davr yirik davlatlarning o`zaro nizolari, urushlari
davriga tugri kelganligi va shu munosabat bilan Buyuk Ipak yulining ahamiyati
41

pasayishi sharoitida olib borilgan diplomatik alokalarning uziga xosligi;
mamlakatda mahalliy-uruglarning o`zaro kelishmovchiliklariga karamasdan tashqi
siyosiy alokalarning muayyan darajada olib borilganligi; Buxoro amirligining
tashkil topishi jarayonida Eron va Buxoro davlatlari o`rtasida yuzaga kelgan
vaziyatdan kelib chikib, mamlakatning mustaqilligini saklab kolish maksadida
okilona diplomatik siyosat yuritilganligi; Rossiya imperiyasiga karamlik sharoitida
Buxoro amirligining olib borgan tashqi siyosat va diplomatik alokalarining uziga
xosligi kabi masalalarni o`rganish shular jumlasidandir.
Bunday xulosaga kelish uchun quyidagi jixatlar asos bo`lganligini kayd
etish o`rinli deb xisoblaymiz:
XVIII Birinchidan, ushbu amirlar hukmronligi yillariga oid diplomatik
yozishmalar, xatlar va xujjatlar kuprok saklangan;
XIX ikkinchidan, ushbu davrda Buxoro amirligi va boshqa davlatlar bilan
diplomatik munosabatlar urnatishga keng e’tibor berilgan;
XX uchinchidan, olib borilgan tashqi siyosat uz navbatida, amirlikda
savdo-sotikni rivojlantirishga, yangi ta’lim usullarini kirib kelishiga, sanoat,
kurilish va ishlab chiqarish soxalarida muayyan darajada o`zgarishlarga olib
kelgan;
XXI turtinchidan, aynan ushbu davrga kelib davlat hokimiyatini amalga
oshirishda yuzaga keladigan muammolarni huquqiy vositalar asosida xal qilishga
e’tibor qaratilgan.
XXII Amir Xaydar hukmronligi davrida O`rta Osiyo davlatlari - Xiva va
Qo`qon xonliklari, Rossiya, Eron, Afgoniston, Xitoy xamda Usmoniylar davlati
bilan xalqaro iktisodiy, madaniy va siyosiy-huquqiy munosabatlarni shakllantirish
maksadida elchilik alokalarini yanada mustaxkamlashga xarakat qilingan. U uz
sulolasidan bo`lgan boshqa amirlardan farkli ularok, mangitlar hukmronligini
mustaxkamlash, ichki va tashqi muxoliflarga karshi kurashda qator
muvaffakiyatlarni kulga kiritishga erishgan davlat boshligi sifatida ajralib turadi.
XXIII asrning birinchi yarmida, ya’ni amir Xaydar hukmronligi davrida
Buxoro va Rossiya davlatlari o`rtasida doimiy faoliyat yuritib turadigan
42

vakolatxonalar yoki elchixonalar va ikki davlat o`rtasida yuzaga keladigan
munosabatlarni tartibga soladigan shartnomalar mavjud bo`lmagan. Vaqti- vaqti
bilan yuborilib turiladigan elchiliklar xar ikkala mamlakatda oylab-yillab istikomat
kilib, o`rtadagi savdo-sotik muammolari va boshqa masalalarni muxokama kilar
va ular yuzasidan davlat boshligining ruxsatini olar edilar. Elchiliklar odatda,
siyosiy va iktisodiy alokalar borasida munozaralar olib borish yoki muxim
vokealardan axborot berish uchun yuborilar va ularning maksadi amir yorlig`ida
bayon kilinar edi 77
.
Shu yilning uzida Orenburgga Buxoro amirligi elchilari sifatida ikki
savdogar - Mirzabek Allayorov va Gofurjon Navruzjonovlar tashrif buyuradi.
Ushbu elchilar Orenburg general-gubernatoriga Buxoroda soxta pul yasash bilan
shuFullanuvchi Valit Xamitovdan musodara kilib olingan uskunalarni
topshiradilar. Lekin ushbu savdogarlarda elchilik vakolatini tasdiklovchi kerakli
xujjatlar bo`lmaganligi sababli, ularning Rossiya davlati boshliqlari bilan
uchrashishlariga ruxsat etilmaydi. Shunga karamay, Buxoro amirligidan elchi
sifatida kelgan ikki savdogarga nisbatan iltifot kursatilib, Buxoro amirligi bilan
dustona munosabatda bo`lish maksadida xar kanday munosabatga kirishishga
tayyor ekanligi xususida ta’kidlab utiladi.
Uz navbatida, amir Xaydar javob xatida bunday masalalar fakatgina ikki
davlatning boshliqlari tomonidan xal qilinishi, ya’ni amirga fakat bevosita Rossiya
davlati boshligi murojaat qilishi lozimligi haqida bayon etadi. Buxoro amiri
Xaydar uzining ana shu maktubi bilan davlatlararo qonun-koidalarga rioya etish
masalasini eslatib, unga tanbex berish bilan birga, xalqaro mikyosda Buxoro
amirligining mustaqil davlat sifatida obru-e’tiborini saklashga nakadar katta
e’tibor berib kelganligini xam namoyon etadi.
Amir Xaydar tomonidan junatilgan maktub Rossiya tashqi ishlar vazirligida
o`rganilib, Buxoro amirligi bilan yaxshi munosabatlarni davom ettirish, ushbu
davlatni xar tomonlama o`rganish uchun mavjud imkoniyatlardan foydalanishga
karor kilinadi.
77 Valiyeva D.. XIX asrning birinchi choragida Buxoro-Rossiya diplomatiya aloqalariga doir // Sharqshunoslik. - Toshkent, 1999. - № 9. -
B.122.
43

Ikki davlat o`rtasidagi kelishuvlar asosida jinoiy-huquqiy yordam kursatilib,
Rossiya davlati ixtiyoriga Valit Xamitov boshchiligidagi jinoiy gurux topib
beriladi. Undan tashqari Subxonkulov missiyasiga soxta pullar kim orqali, kaysi
yullar bilan tarkatilganligi haqidagi ma’lumotlar takdim etiladi. Odilnosir
Subxonkulov Buxoroda kulga olingan 3 ta rus asirini ozod etishga muvaffak
buladi 78
.
Shu o`rinda, Buxoro amirligi va Rossiya davlatining o`zaro ikki tomonlama
xalqaro jinoyatchilikka karshi kurashdagi xamda savdo-sotikni rivojlantirishga
qaratilgan munosabatlari muvaffakiyatli kechganligini e’tirof etish joiz.
Yuqoridagi tadqiqotlardan quyidagicha xulosa qilish mumkin:
Poruchik Subxonkulov elchiligi Rossiya - Buxoro siyosiy va iktisodiy
alokalari rivojiga katta xissa qo`shgan;
Ikki davlat o`rtasida rasmiy xalqaro-huquqiy munosabatlar bir maromga
tushishiga imkoniyat yaratilgan;
Buxoro amirligi amir Xaydarning okilona siyosati tufayli tashqi siyosatda
mustaqil ravishda teng huquqli davlat sifatida tan olinganligi uz navbatida,
Rossiya va boshqa davlatlar uchun amirlik bilan keyingi tashqi siyosiy alokalarda
aloxida ahamiyat kasb etgan edi.
Rossiya Buxoroga xufyalar yullar ekan, dastavval Buxoroning Xiva bilan
umumiy til topib kuchayishidan, so`ngra ularning fransuzlar ta’sirida Rossiya-
Eron urushida Eron tarafiga of^ ketish xavfidan G`oyat katta tashvishda edi. Amir
Xaydar ana shu vokealardan yaxshi xabardor bo`lgan. Ammo u tashqi siyosatda
mustamlakachi davlatlarning kutkusi bilan emas, balki uz davlati xavfsizligi
manfaatlaridan kelib chikkan xolda faoliyat yuritgan.
Buxoro amiriga javob urnida yuborilgan nomada shunday deyiladi: “Amir
xazratlari yuborgan nomangiz va xadyalaringiz elchingiz vositasida bizlarga yetib
keldi. Otangizning vafotini eshitib kaYFuga botdik. K,aYFumizni sizning taxtga
chikkaningiz bir oz bo`lsa-da, yengillashtirdi. Izxor qilgan dustligingiz davomiy
bulsin” 79
.
78 Mannonov B.S. XIX asr boshlaridagi Buxoroning xalqaro vaziyatiga oid sayohatnomalar // “Insoniyatning madaniy merosi - uchinchi
ming yillikka” Buxoro va Xiva 2500 yil: Xalqaro simpozium tezislari. - Toshkent: O`zbekiston, 1997. - B.49 .
79 Raxmonqulova Z. XIX asrda O`rta Osiyo diplomatiyasi // Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 2003. - № 1.B.67.
44

Amir Xaydar Buxoro amirligining Usmoniylar davlatidagi elchisi Mirza
Muxammadyusuf xamda uning vafotidan so`ng elchi Mirza Muxammadfozil
orqali yuborilgan nomalarida siyosiy munosabatlarni mustaxkamlash haqida suz
yuritilmasdan, balki kuprok ikki davlat o`rtasida madaniy va iktisodiy xamkorlik
borasidagi takliflar izxor etilgan edi.
Ta’kidlash joizki, amir Xaydar yakin qo`shni davlatlar bilan xam diplomatik
alokalarni qayta tiklashga va rivojlantirishga muayyan darajada xarakat qilgan.
Xususan, u 1812 yilda Xiva xoni Muxammad Raximxon oldiga uzining ikki
elchisini vakil kilib yuboradi. Urokboy Jura va Avaz Muxammad Yasovulboshi
boshchiligidagi mazkur elchilik Buxoro-Xiva munosabatlarini qayta tiklanishi va
o`zaro alokalarning yaxshilanishida muxim rol uynaydi .
1814 yilning yozida Rossiyaga Azimjon Muminjonov boshchiligidagi ikki
rasmiy elchilik yuboriladi. Bevosita Azimjon devonbegi raxbarlik qilgan birinchi
elchilik Buxoro-Rossiya munosabatlarini mustaxkamlash maksadida; ikkinchi
elchilik - Turkiyaga Rossiya xududlari orqali utishga podshoxdan ijozat olish
masalasini xal etish uchun yuboriladi. Amir Xaydar tomonidan yuborilgan mazkur
missiyaning maksadi savdo munosabatlarini yanada mustaxkamlash bilan bir
qatorda savdogarlar huquqlarini ta’minlash, anikrogi chegara bojxonalarida
buxorolik savdogarlarga kilinadigan tajovuzlarni oldini olish bilan boglik huquqiy
masalalarni xal qilishga qaratilgan edi 80
.
Amir Xaydar uzining tashqi siyosiy va diplomatik munosabatlarda amalga
oshirilishi muljallangan bir qator huquqiy muammolarni xal qilishga erishadi.
Xususan, Buxoro - Rossiya savdo alokalariga oid maxsus bojxona koidalari
(huquqiy xujjat) tuziladi; Orenburg liniyasidagi bojxonalarda buxorolik
fuqarolarning ishlari kurilayotganda bu ishlar buyicha mazkur bojxonalarga
buxorolik savdogarlar uzlari ichidan saylangan eng xurmatli ikkita vakil kiritilishi
kuzda tutiladi; Buxoroliklar da’volarining Orenburg chegara komissiyasida kurib
chikish tartibi belgilanadi; Buxoroliklarga uz mollarini bir bojxonadan
ikkinchisiga kuchirishga ruxsat beriladi 81
.
80 Qarang: Mironshox Munshi. Maktubot, munshaot va manshurot: qo`lyozma Uz FA SHI, inv. № 289. 200 a,b varaqlar.
81 Qarang: Mannonov B. Uzbek diplomatiyasi tarixi. - Toshkent: JIDU, 2005. - B. 357.
45

1818 yilda Buxoro amirligidan Rossiya davlatiga yana Azimjon
Muminjonov boshchiligida rasmiy elchilik yuboriladi. Amir Xaydar elchiga uz
yorligini topshirish bilan bir qatorda, unga uzining ogzaki topshiriklarini xam
beradi 82
.
Uz urnida amir Xaydar Turkiya davlati bilan xam teng huquqlilik asosida
xamkorlik alokalarini urnatishga intiladi. Xususan, u 1819 yilning mart oyida
Istanbulga Xoji Maxmud Sharif boshchiligidagi elchilikni yuboradi. Usha davrda
qabul qilingan elchilik taomillariga kura amir yozma noma bilan birga, “elchi
orqali uzining yakin munosabatlar urnatish bilan bog`liq istaklarini sultonga
OFzaki tarzda yetkazish uchun elchiga maxsus topshirik beradi” 83
.
Amir Xaydar hukmronligi davrida Buxoro va Rossiya davlatlari o`rtasidagi
munosabatlar bir tomonlama xarakterga ega bo`lmaganligini aloxida ta’kidlab
utish joiz. Xususan, 1820 yilda Rossiya davlatidan Buxoroga javob tarikasida
A.F.Negri boshchiligida birinchi marotaba rasmiy elchilik tashrif buyurgan.
Yuqoridagilardan xam ko`rinib turibdiki, Rossiyaning hukmron doiralari
Buxoroga yuborgan dastlabki rasmiy missiyaning uzidayok Markaziy Osiyoni uz
ta’sir doirasiga olish va ushbu xududni butunlay bosib olish maksadini amalga
oshirish imkoniyatlarini o`rganishga xarakat qilgan.
Buxoro amirligi tashqi siyosati tarixida Eron davlati o`rtasidagi diplomatik
alokalar xam muxim o`rin tutadi. Ta’kidlash joizki, Eron davlati bilan diplomatik
alokalarni mustaxkamlashda amir Nasrulloning faoliyatini aloxida ko`rsatib utish
mumkin. U milliy davlatchilik tarixida “konxur amir” nomi bilan iz koldirgan
bo`lsada, lekin tashqi siyosiy va diplomatik masalalarda muxim geopolitik
ahamiyatga ega bo`lgan masalalarni xal qilishga muvaffak bo`lgan.
Shu o`rinda, Erondan 1844 yilda Muxammadshox boshchiligida yullangan
elchilik faoliyatini taxlil etish yuqoridagi e’tirofimizni muayyan darajada
asoslashga xizmat kiladi deb xisoblaymiz. Tarixiy xujjatlardan ma’lumki, mazkur
elchilik oldiga quyidagi masalalarni xal qilish vazifasi yuklatilgan edi: Buxoroda
saklanayotgan eronlik asirlarni ozod qilish masalasini muxokama etish; Marv
82 Qarang: Mironshox Munshi. Maktubot, munshaot va manshurot: qo`lyozma Uz FA SHI. inv. № 289. 200 a-b varaqlar.
83 Raxmonqulova Z. XIX asrda O`rta Osiyo diplomatiyasi // Jamiyat va boshqaruv. - Toshkent, 2003. - № 1. -B.67.
46

viloyati va turkmanlar bilan boglik masalalarda muayyan kelishuvga erishish;
Buxoroda tutkunlikda bo`lgan ingliz fuqarosi Jozef Vulfni ozod qilish masalasini
xal etish va boshqalar.
Uchinchi masala buyicha munozara ancha keskin kechadi, “chunki bu
masala inglizlarning Buxoroda, umuman, O`rta Osiyodagi, josuslik faoliyati bilan
bog`liq edi” 84
. O`rta Osiyoda josuslik faoliyatini amalga oshirish uchun Eron
orqali polkovnik Stoddart va kapitan Konollilar yuborilgan. Ushbu ikki elchi amir
Nasrullo tomonidan katl etilgan bo`lib, amir ularning yovuz niyatda kelganligidan
boxabar edi.
Ikki elchini ozod etish maksadida Eron vositachiligidan foydalangan
inglizlar Eron orqali Jozef Vulfni yuboradi. Jozef Vulf xam ikki josusning sherigi
sifatida kamokka olinadi. Eron elchisi Buxoro amiriga ingliz fuqarosi Jozef Vulfni
izzat-ikrom bilan topshirishni suraydi.
Buxoro amiri bunday tashqi siyosiy va diplomatik munosabatlarda Buxoro
davlatining xalqaro alokalardagi obrusini, mamlakat ichki va tashqi xavfsizligi
masalalarini, Eron davlati bilan buladigan keyingi alokalarni mustaxkamlash, uz
navbatida Eron-Angliya siyosiy munosabatlarini ijobiylashtirish maksadida Jozef
Vulfni xamda Eron asirlarini ozod qilishga karor kiladi.
Amir Eron elchisi bilan Subxonkulibek nomli zotni sovFa-salomlar bilan
Eron davlatiga elchi kilib yuboradi. Eron elchisi u zotni, Jozef Vulfni va eronlik
asirlarni olib, Buxoroni tark etadi .
Buxoro amirligi bilan Eron davlati o`rtasidagi munosabatlarda eng utkir
masalalardan biri - asirlar masalasi bo`lganligi sababli, bunday omil ikki
davlatning o`zaro tashqi siyosiy va diplomatik alokalarining rivojiga tusik bo`lib
turardi. Ikki davlatning xech biriga itoat etmaydigan kuchmanchi kabilalar va
urug`lar karvon yullarida va chegara xududlarida turli talon-tarojlarni amalga
oshirib, asirlarni Buxoro yoki boshqa shaxarlar bozorlarida sotardilar.
Bunday ko`rinishdagi insonlar savdosidan taraflar, ya’ni sotuvchi va
oluvchilar manfaatdor bo`lganligi sababli kul savdosini butunlay barxam toptirish
84 Mannonov B. O`zbek diplomatiyasi tarixi. - Toshkent: JIDU, 2005. - B.149.
47

mushkul edi. Ushbu muammoning ijtimoiy-siyosiy moxiyatidan tashqari, goyaviy
asosi xam mavjud bo`lib, u sunniy va shia mazxablari o`rtasidagi tafovutlar bilan
belgilanar edi.
Amir Nasrulloning tashqi siyosatda qattiqkul va shafqatsizligini inobatga
olib, Xiva xoni 1845 yilda Buxoroga Raxmatullo Krrakuzni elchi kilib yuboradi.
Ushbu elchilikning asosiy maksadi Buxoro amiri Nasrulloning Xiva bilan
diplomatik munosabatdagi asl niyatini aniklash bo`lgan.
1845 yilda Xivadan kelgan elchilik amir Nasrullo tomonidan samimiy
niyatlarda kutib olinsada, lekin uning Xiva bilan asl maksadi, ya’ni tinchlik yoki
urush olib borish niyatidaligini aniklashning imkoni bulmaydi.
1856 yilda Xiva xonligi tomonidan amir Nasrullo xuzuriga ikkinchi
marotaba elchilik junatiladi. Birok bu safar madad va kumak bilan kelgan elchilik
xech kanday natijasiz kolib, Amudaryo yakinida elchilikning barcha vakillari kirib
tashlanadi 85
. Birok, ushbu davrda Buxoro va Xiva davlatlari o`rtasida muayyan
darajada tashqi iktisodiy alokalar faol kechgan edi 86
.
1858 yil adyutant N. P. Ignatyev boshchiligida Rossiyadan Buxoro va
Xivaga elchilik guruxi tashrif buyuradi. Ushbu missiyaga bir qator kursatmalar
beriladi: O`rta Osiyodagi vaziyatni tulik o`rganish; Rossiyaning ushbu
davlatlardagi mavkeini mustaxkamlash; inglizlar aralashuviga chek kuyish. Shu
bilan birga, elchilikka boj to`lovlarini kamaytirish, Buxoroga savdo agenti
kelishiga ruxsat olish va rus kemalarining Amudaryoda erkin suzishiga ruxsat
berilishi kabi masalalarni xal etish topshiriladi 87
. Bunda Rossiya davlati tomonidan
Buxoro va Xivani tashqi kuchlardan ximoya etishga yordam kursatilishi xam
nazarda tutiladi .
N.P.Ignatyev elchiligi amir Nasrullo tomonidan munosib kutib olinib,
davlatlar o`rtasida o`zaro savdo-sotik va xavfsizlik masalalarida kelishib olingan.
Ushbu davrda amir Nasrullo tomonidan ingliz elchilarining qabul kilinmasligi
N.P.Ignatyev boshchiligidagi missiyaning muvaffakiyatli yakunlanishiga muayyan
85 Qarang: Ogaxiy. Gulshani davlat: qo`lyozma Uz FA SHI, inv. № 7572. 41b-42a varaqlar.
86 O ` sha asar . - B .155.
87 Qarang: Халфин Н. А. Политика России в Средней Азии (1857—1868). — М.: Изд. Вост. лит., 1960. - С.102.
48

darajada ta’sir etadi 88
.
Bu xakda tarixnavis Xamid Ibn Bakoxujaning UzFA Sharqshunoslik
instituti qo`lyozmalar fondida saklanayotgan “Tanzil al-amsol fikri zikri bayon ul-
axvol” asarida tula ma’lumot beriladi 89
. Shuningdek, mazkur asarda: “Biz va
sizning o`rtangizda dustlik yuqori darajada bo`lganligi uchun xech kachon sizlarga
nisbatan dushmanlikni ravo kurmaganmiz va kurmaymiz xam. Bugun biz
tomonidan yozilayotgan xat karoriga asosan Sayxun daryosi ichki tomoni bizniki,
tashqi tarafi sizning mulkingizdir. Shuningdek amir Muzaffar ikki davlat o`rtasida
tijorat bordi-keldisini yulga kuyish masalasini xam kutardi”, - deydi muallif 90
.
Amir Muzaffar davridagi tashqi siyosiy masalalar xususida sharqshunos
olim M.Sodikov quyidagi ma’lumotlarni beradi, ya’ni amir Muzaffar tomonidan
Porso Xujani diplomatik maktub bilan Turkiya sultoniga elchi kilib junatganligini,
maktubda Buxoroga, nasroniylarga karshi kurashda yordam suralganligini xamda
Turkiyadagi diplomatik missiya natijasiz tugaganligini kayd etadi 91
.
Buxoro amiri Muzaffar tashqi siyosati va diplomatik munosabatlari tarixi
haqida suz ketganda, avvalo, uning davlatni boshqargan yillarida amirlikning
Rossiya imperiyasiga mustamlaka bo`lgan davriga aloxida tuxtalib utish joizdir.
Chunki ushbu davr, ya’ni 1868 yilning 11 iyulida Rossiya bilan Buxoro amirligi
o`rtasida tuzilgan sulx shartnomasiga asosan amirlikning Rossiya imperiyasi
vassaliga aylanganligining huquqiy asosi vujudga kelgan davrdir. Rossiya bilan
Buxoro amirligi o`rtasida tuzilgan sulx shartnomasiga asosan diplomatik masalalar
deyarli Rossiya imperiyasining manfaatlariga xizmat kilib, fakatgina Buxoro
fuqarolarining Rossiya xududlarida erkin savdo qilish huquqi, Amudaryoda
xususiy kemalarning erkin suzib yurish huquqi, ikki davlat savdogarlari uchun
bojning yagona kiymati kabilar belgilangan edi 92
, xolos.
Umuman olganda Rossiya imperiyasi bilan Buxoro amirligi o`rtasida
tuzilgan keyingi huquqiy xujjatlar amirlikning mustaqil tashqi siyosat yuritishiga
88 Qarang: Халфин Н. А. Три русские миссии. - Ташкент: Изд. САГУ, 1956. - С.58.
89 Xamid Ibn Bako Xuja. Tanzil al-amsol fikri zikri bayon ul-axvol: Kulyozma Uz FA SHI, inv. № 602.
90 Sodi q ov M. Amir nomalari // Ishonch. - 2001. - 28 noyabr.
91 Sodi q ov M. Amir Muzaffarning diplomatik yozishmalariga doir yangi ma’lumotlar (1860-1868) // O `zbekistonda ijtimoiy fanlar. - Toshkent,
2002. - №1. - B.69.
92 Avazov N. Buxoro amirligi va Rossiya imperiyasi o `rtasida tuzilgan shartnomalar va ularning mustamlakachilik moxiyati // TDYUI
Axborotnomasi. - Toshkent, 2006. - № 6. - B.137-138.
49

keskin tuskinlik qilgan 93
. Masalan, 1873 yilning 23 sentabrida tuzilgan “Rossiya
bilan Buxoro o`rtasida dustlik shartnomasi”ga 1888 yil 23 iyunda Rossiya
imperiyasi Siyosiy agenti va Ostanakul Inoklar tomonidan imzolangan
“Qo`shimcha koidalar bayonnomasi”ga asosan temir yullardan foydalanish
masalasi siyosiy agentlik vakolatiga tegishli bo`lib, amirlik uz maxsulotlarini
chetga chiqarish huquqidan muayyan darajada cheklangan.
Buxoro amiri Abdulaxad davrida xam davlatchilik masalasida juda muxim
va strategik ahamiyat kasb etuvchi tashqi siyosiy alokalar keng rivojlangan edi.
Buxoro amiri Abdulaxad Peterburgga qilgan safarlari xisoboti sifatida “Ruznomai
safari Fitirburx” nomli ikki memuar asar yozgan edi . Manbadagi ma’lumotlarga
karaganda, Peterburg safari 1906 yilning 10 noyabridan 22 dekabrigacha davom
etgan.
Asarda kursatilishicha, Buxoro hukmdori sovFa sifatida rus imperatoriga 16
ta jixozlangan ot olib borgan. Uz navbatida rus iimperatori xam Buxoro amiri va
delegatsiya a’zolariga kimmatbaxo rus orden va medallarini takdim etadi. Quyida
nomlari tilga olinadigan Buxoro delegatsiyasi a’zolari haqidagi ma’lumotlar
ahamiyatga molikdir: Turajon (Sayyid Mir Olim), Isfandiyor tilmoch, Mirzo
Nasrullobiy parvonachi (bulajak Buxoro qushbegisi), Xujakulbiy dodxoh
Muxammad Yunusbiy, Axmad Xuja urok, Mirza Muxammad Amin va
boshqalar 94
.
Chor Rossiyasi kulaganidan keyin Muvakkat xukumat va Buxoro amirligi
o`rtasida kelishuv tuzilib, unga Muvakkat xukumat tarafidan A.G.Preobrajenskiy
va amir Said Olimxonlar imzo chekadilar. Afgon davlatidan Buxoroga muxtor
vakil sifatida tayinlangan Muxammad Valixon amirga tashqi siyosiy masalalarda
uzining kerakli maslaxatlarini berib, din va millat uchun yakdil kurashda tayyor
ekanligini bildiradi xamda Fazl Axmadxon boshchiligida ikki yuz nafar askar, yetti
tup va yettita filni yuborgan edi 95
.
Mavjud siyosiy vaziyatdan foydalangan amir Said Olimxon mustaqillik
93 www.planetadisser.com .
94 Qarang: To`rayev X,. Amir Abd ul-Axad “Safarnoma”sining qo`lyozma nusxalari // Navqiron Buxoro. - Buxoro, 1992. - № 8-9. - B.7.
95 Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining xasrati tarixi. - Toshkent: Fan, 1991. - B.9-10.
50

uchun kurashish maksadida Xiva xonligi bilan xufyona diplomatik alokalarni olib
borsada, birok muvaffakiyatsizliklarga duch keladi.
Birinchidan, mangit amirlari tashqi siyosiy va diplomatik masalalarni xal
qilishda, avvalo, qo`shni davlatlar Xiva va Qo`qon xonliklari bilan xarbiy-siyosiy
va savdo-sotik munosabatlarini rivojlantirishga va ichki mahalliy nizolarni bartaraf
etishga ahamiyat bermaganlar; ikkinchidan, yirik davlatlardan keladigan elchilar,
vakillar va savdogarlarning asl maksadini tugri anglab yetish, aniklash choralari
yetarli darajada ishlab chikilmagan; uchinchidan, Buxoro amirligidan yullangan
elchilar uzga davlatning ichki siyosati va Buxoro amirligiga bo`lgan haqiqiy
munosabati haqidagi ma’lumotlar aniklanmagan xamda uz vaqtida yetkazilmagan;
turtinchidan, bir qator davlatlar bilan amalga oshirilishi muljallangan diplomatik
alokalar natijasiz kolib ketgan, beshinchidan, amirlikning vakili sifatida
yuborilgan elchilar davlatlarning tili, dini, jugrofiyasi, ijtimoiy va davlat tuzumi,
xarbiy kudrati, urf-odati va boshqa masalalar xususida tulik ma’lumotga ega
bo`lmagan, okibatda esa, diplomatik moxirlikka jiddiy ta’sir yetkazib, amirlarning
tashqi siyosatda muvaffakiyatsizlikka uchrashiga sabab bo`lgan.
Xulosa urnida ta’kidlash joizki, mangitlar hukmronligi davrida amalda
bo`lgan tashqi siyosat va diplomatiya bugungi kun mustaqil O`zbekiston
davlatining tashqi siyosatini erkin, mustaqil va teng huquqli a’zo sifatida
yuritishida tarixiy-huquqiy amaliy manba bo`lib xizmat kiladi. М illiy davlatchilik
tarixining xar kanday boskichi tashqi siyosiy va diplomatik munosabatlar negizida
o`zaro dustlik, xamkorlik, tinch-totuvlik va xalqlar, millatlar dustligi asos bo`lib
xizmat kilib kelgan. “ В ugungi kunda tashqi siyosatdagi eng asosiy mezonimiz,
eng avvalo, milliy davlatimiz manfaatlarini kuzlab, ularni barcha imkoniyatlar
bilan ximoya etgan xolda ish yuritishdan iborat” 96
.
96 Каримов И. А. Бунёдкорлик йулидан. Т.4. - Тошкент: Узбекистон, 1996. - Б.9.
51

III BOB. BUXORO AMIRLIGI HUQUQIY TIZIMI
3.1. Buxoro amirligi huquqiy tizimining uziga xos xususiyatlari
Buxoro amirligining ijtimoiy-siyosiy tuzumi xamda uning davlatchiligi
rivojlanishi masalalarini o`rganishda usha davrda amalda bo`lgan huquq
manbalarini taxlil etish muxim ahamiyat kasb etadi. Ta’kidlash joizki, barcha
Sharq musulmon mamlakatlari kabi Buxoro amirligida xam ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solishda islom huquqining asosiy manbalari xisoblangan
Kur’oni Karim, Sunna, Ijmo’ va Kiyos huquqning asosiy manbalari sifatida
kullanilgan. O`rta Osiyo xonliklari shu jumladan, Buxoro amirligi huquq tizimini
52

tadqiq etgan olimlarning ilmiy izlanishlarida islom huquqining yuqorida kayd
etilgan turtta manbasi atroflicha taxlil etilgan 97
. Shu jixatdan olganda, mazkur
tadqiqot ishida yuqoridagi manbalar kisman taxlil etilib, asosiy e’tibor Buxoro
amirligi ijtimoiy vokeligida yuqoridagi huquq manbalari negizida yaratilgan
yozma manbalarni o`rganishga karatiladi. Shu o`rinda, ta’kidlash joizki, mazkur
manbalar ijtimoiy va huquqiy yo`nalishdagi adabiyotlarda batafsil tadqiq
etilmagan. Holbuki, amirlikning kundalik ijtimoiy vokeligida yuzaga kelgan
kupgina munosabatlar asosan ushbu manbalar yordamida tartibga solib borilgan.
Bevosita usha davrda yozilgan asarlarni taxlil qilish Buxoro amirligida
yuqorida ko`rsatib utilgan turtta manba bilan bir qatorda mahalliy odat huquqi
xamda xalqaro shartnomalar xam mavjud bo`lganligini e’tirof etishga imkon
tugdiradi. Ushbu huquq manbalarini ogzaki va yozma shakldagi huquq
manbalariga ajratish mumkin.
Huquqning ushbu manbasi asosan ayrim ijtimoiy, iktisodiy xamda oilaviy
munosabatlarni tartibga solishda kullanilgan. Xususan, amir Shoxmurod uzi
tomonidan amalga oshirilgan davlat-huquqiy isloxotlari orqali odat huquqi
institutlarini amalda keng joriy etgan 98
.
O`rganilgan dastlabki manbalar va xujjatlarni taxlil etish bizga usha davrda
amal qilgan yozma huquq manbalarini shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish
imkonini beradi:
- davlat boshqaruviga oid bo`lgan xujjatlar - (amirning farmon(yorlik),
farmoyish va inoyatnomalari) ;
- fuqarolik-huquqiy munosabatlarga oid bo`lgan xujjatlar (vakf, oldi-sotdi,
garov, ijara, tilxat va ishonchnomalar xamda da’vo arizalari, da’voni rad etish
dalolatnomalari);
97 Рахманов А., Рахманов А. Исламское право. Учебник для вузов. - Ташкент: “Янги аср авлоди”, 2003. - 480 с; Саидов
А.Х. Основы мусулманского права. Курс лекций. - Ташкент: Академия МВД Республики Узбекистан, 1994. - 140 с; Саидов А.Х.
Сравнительное правоведение: Учебное пособие / Отв. ред.
В.А.Туманов. - Ташкент: Адолат, 1999. - 42 с; Жузжоний А.Ш. Ислом хукукшунослиги. Х,анафий мазхаби ва Урта Осиё
факихлари - Тошкент: Тошкент ислом университети, 2002. - 255 б; Ишанова Ш.А. Нормы шариата и их применение
казийскими судами в Средней Азии до 1924 года: Афторев. дисс. канд. юрид. наук. - Ташкент: 1992. -26 с; Сюкияйнен Л.Р.
Мусульманское право. Вопросы теории и практики. - М.: Наука, 1986. - 256 с; Ислам: Энциклопедический словарь. - М.:
Наука, 1991. - 255 с; Керимов Г.М. Шариат. Закон жизни мусульман. - М.: «Леном», 1999. - 303 с; Мукимов З. Основные
исторические источники права в Узбекистане: (VII - XIX в.в.). Автореф. дис...д-ра. юрид. наук. - Ташкент: 1997. - 34 с;
Мухамедов X,. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. - Тошкент: Адолат, 1999. - 39 б; ва бошк.
98 Каранг: Мукимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане: (VII - XIX в.в.). Автореф. дис... д-ра.
юрид. наук. - Ташкент: 1997. - С.8.
53

- oila-nikox va meros munosabatlariga oid bo`lgan xujjatlar (nikox
guvoxnomalari, nikoxdan ajralish xujjatlari, merosni bo`lish dalolatnomalari va
merosni qabul qilganlik haqida tilxat);
- qozi tomonidan qabul kilinadigan xujjatlar (karor, xukm, ariza va xatlar) 99
;
- davlat boshliqlarining amaliy kullanma va kursatmalari (Majma al-arkam,
Ayn ul-xikma, Al-favoyid al-alfiya va kirk a’lam sudi uchun kullanma).
Yorliklar xam farmonlar kabi ikki yuridik shaklda bo`lgan, ya’ni dastlabki
va tasdiklovchi yorliklar. Tasdiklovchi xujjatlar matni “falon hukmdorning yorlig`i
asosida...” kabi suzlar bilan boshlangan. Misol tarikasida 1827 yilda amir Nasrullo
tomonidan amir Xaydarning yorlig`i asosida chikarilgan Qorako`l viloyatidagi 100
tanob yerning Mirzo Abduraximga tegishliligini guvoxlantiruvchi yorlikni
kursatish mumkin.
Farmoyish - yozma huquq manbaining bir shakli sifatida farmondan bir
qator belgilari bilan farklanadi. Xususan, tashqi belgisi - muxr shakli va urni bilan,
ichki belgisi - farmoyishda ma’lum bir vazifa, topshirikni bajarish yoxud nazorat
qilish anik shaxs yoki shaxslar zimmasiga yuklanadi. Shu bilan birga, farmoyishlar
nafakat amir tomonidan balki, markaziy va mahalliy boshqaruv hokimiyatining
boshqa mansabdor shaxslari tomonidan xam chikarilgan. Kupgina xollarda amir
tomonidan chikarilgan farmoyish inoyatnoma deb atalgan. Bunga misol tarikasida,
1868 yilda amir Muzaffar tomonidan Qorako`l viloyatining qozisi Abduraxmon
koriga vakf yerlari ijarachilarining o`zaro da’vosini kurib xal qilish va unga
ma’lumot berish xususida chikarilgan inoyatnomasini kurish mumkin.
Shu o`rinda kayd etish lozimki, tadqiq etilgan manbalarning asosiy kismini
fuqarolik-huquqiy munosabatlarga oid bo`lgan xujjatlar tashkil etadi. Xususan,
ushbu xujjatlarning bir shakli xisoblangan vakf xujjatlari (vakfnomalar) - ikki
shaxs o`rtasida tuziladigan, ma’lum bir shaxsga huquqni utkazish shaklida
namoyon buladigan va huquqiy jixatdan kayd etilgan shartnoma turi bo`lgan.
Bunda birinchi taraf - vakfni ta’sis etuvchi shaxs bo`lsa, ikkinchi taraf masjid,
99 Каранг: Узб. Рес. МДА, ф. № И-126, руй. 1, йиFма жилд № 521; № 523; № 524; № 195; № 527; № 605; № 1679; № 1681;
№ 1704; № 1714; № 1727; № 1748 ва бошк. (козининг мансабдорларга чора куриш, туловларни ундириш, хак-хукукларни химоя
килиш, жазо белгилаш, карздорликни ундириш, тилхатларни тасдиклаш, васийликни белгилаш, одам савдосига карши
курашиш ва соликларни ундириш хакидаги карор, хукм ва бошка козилик хужжатлари ташкил этади).
54

madrasa nomidan mulkka nisbatan egalik huquqini kulga kiritgan tomondir.
Vakfning uziga xos jixati shundaki, bunday munosabatga ijtimoiy kelib
chikishi yoki rasmiy lavozimidan kat’iy nazar xar kanday shaxs ishtirok etishi
mumkin bo`lgan. Xususan, Usto Muxammad Salim tomonidan 1855 yilda
Shodimbiy madrasasi xisobiga xolva sotishga muljallangan 2 ta dukon, sopol kuza
va turli asboblarning utkazilishi haqidagi vakfnoma 100
xamda Said Aminboy
tomonidan 1865 yilda Guzari Zomicha kuchasida joylashgan Xurjin madrasasi
xisobiga 7 ta dukon va 14890 tanganing utkazilishi haqidagi vakfnoma va
boshqalar shular jumlasidandir 101
.
Shu o`rinda, vakf munosabatlarida nafakat erkaklar, balki ayollar xam
ishtirok etganliklarini e’tirof etish joiz. Misol tarikasida, Ziynatbegim Mir Bade’
kizi tomonidan 1866 yilda Kurpafurush bozorida joylashgan 1 ta savdo dukonini
Kaltakuyon masjidi xisobiga utkazilishi haqidagi , Bibi Okila Maxmudbek kizi
tomonidan 40 tanob mulki-xurri- xolis yerining Muxammad Nazar tuksabo o`g`li
Subxonkuli tuksabo foydasiga utkazish haqidagi vakf xujjatlarini keltirib utish
mumkin 102
. Shu bilan birga, mansabdor shaxslar tomonidan koldirilgan mulklarni
vakfga aylantirishga oid bo`lgan bir qator manbalar xam mavjud bo`lgan.
Masalan, Mirzo Xaydar tomonidan 1860 yilda Rasta-i Attoronda joylashgan 17 ta
savdo dukonini Buxoro shaxridagi Mirzo Xaydar masjidi xisobiga utkazish
to`g`risidagi, amir Nasrullo tomonidan Poi-Ostona guzarida joylashgan saroyning
% kismini Modarixon guzaridagi masjid va madrasa xisobiga utkazish haqidagi
xamda 1 ta karvonsaroy, guruch sotishga muljallangan 7 ta dukonni Musurmon
Enaga kuchasida joylashgan Utkir qushbegi madrasasi xisobiga utkazish
to`g`risidagi va Qushbegi Mirzo Nasrullo tomonidan 1912 yilda Labi Xovuzda
joylashgan 2 ta savdo dukonini Fayziobod xududida joylashgan Sangin makbarasi
xisobiga utkazish haqidagi xamda usha yili amir Olimxon tomonidan Suzangaron
kuchasidagi 12 ta dukon va 7 ta xujradan iborat bo`lgan 1 karvonsaroyni Madina
shaxrida joylashgan Muxammad Paygambar maqbarasi xisobiga utkazish haqidagi
100 Узб. Рес. МДА. ф. № И-323, руй.1, йигма жилд № 33.
101 Узб. Рес. МДА. ф. № И-323, руй.1, йетма жилд № 134.
102 Узб. Рес. МДА. ф. № И-323, руй.1, йетма жилд № 714.
55

vakf xujjatlari kabilar shular jumlasidandir.
Yuqoridagilardan tashqari xatt-i vakolat, ya’ni ishonchnomalar xam amalda
keng kullanilgan. Bunga misol sifatida, 1901 yilda Xadichaoy tomonidan
Abdulgafur nomiga qonuniy vakil sifatida otasidan qolgan mol-mulkni taksimlash
masalasida sud muzokaralarida ishtirok etishi uchun berilgan ishonchnomani
keltirish mumkin.
Buxoro amirligida oila-nikox munosabatlariga oid bo`lgan xujjatlarga xam
muxim manba sifatida karalgan. Masalan, xatt-i nikox - nikox guvoxnomasi bo`lib,
bunda ayol va erkakning o`zaro nikox ittifoqini tuzilganligi aks ettirilgan.
Jumladan, 1813 yilda Mirzo kizi Sharifaoy bilan Gofurjon ugli Mirzomuminlar
o`rtasida tuzilgan nikox dalolatnomasi yoki Mulla Abdulmumin kizi Maxtoboy va
Fayziboy ugli Fatxulloboylar o`rtasida tuzilgan dalolatnomalarni misol tarikasida
keltirish mumkin. Bizga ma’lumki, usha davrda yosh kiz va yosh ugil bolalar ota-
onasining o`zaro roziligi bilan nikoxlanib kuyilgan. Xususan, 1856 yilda 8 yoshli
Sadriddin kizi Anbaroy va 10 yoshli Faxriddin ugli Isomiddinlar o`rtasida tuzilgan
nikox dalolatnomasini keltirib utish mumkin . Nikoxni rasmiylashtirish bilan bir
qatorda, nikoxdan ajralish guvoxnomalari xam mavjud bo`lgan. Ushbu xujjat talok
xat deb atalgan.
Ushbu davrga oid bo`lgan meros huquqi masalalarini tartibga solishga
qaratilgan yozma huquq manbalari qatoriga xatt-i tarakani kiritish mumkin.
Bunday huquq manbalari asosan meros mulkini taksimlashga qaratilgan. Misol
tarikasida, 1898 yilda Buxoro shaxar ToFband mavzesida joylashgan Usto Rafikka
tegishli bo`lgan uyni uning uFillari Abduraxim, Abduxalim, Abdulvosiy va
Kilichoylar o`rtasida taksimlash haqidagi dalolatnomani keltirib utish mumkin.
Meros munosabatining obyekti sifatida nafakat kuchmas mulklar balki kuchar
mulklar xam xisoblangan. Masalan, 1916 yilda Muxammad Zarifboyga tegishli
bo`lgan 5500 tanga xisobidagi turar joy, nakd 4300 tanga va 500 tanga xisobidagi
kuchar mulklarni uning xotini va ikki o`g`li o`rtasida taksimlash haqidagi
dalolatnomasini keltirib utish mumkin. Bunda merosni qabul kiluvchi tomonidan
mulkni qabul qilganlik haqida tilxat yozilgan. Misol sifatida 1890 yilda Xoji Said
56

o`g`li Mirzo Azimboy tomonidan va 1897 yilda Oysha bibi, Muxammadboy,
Abdullaxoji va Muxtaramoylar tomonidan merosni qabul kilib olganlik
to`g`risidagi tilxatlarni ko`rsatib utish joiz.
Yuqoridagi manbalar orasida da’vo buyicha karor aloxida ahamiyatga ega
bo`lib, u da’voni muayyan tomon foydasiga xal etish buyicha chikarilgan huquqiy
xujjat xisoblangan. Bunday mazmundagi karorlarni kelib chikish doirasiga karab
quyidagi turlarga bo`lish mumkin: yer-suv munosabatlariga oid, savdo-
xunarmandchilik munosabatlariga oid va fuqarolik-oila huquqiy munosabatlariga
oid bo`lgan da’volar buyicha karorlar. Bunga misol kilib, 1920 yilda ishonchli
vakil tomonidan uning xotiniga tegishli merosning kaynoFalari tomonidan asossiz
va noqonuniy egallanishi haqidagi da’vo buyicha karorni keltirish mumkin.
Karorning ikkinchi, ya’ni xulosa kismida Nasaf viloyati (bekligi) qozisining
da’voni koldirib, uni qo`shimcha surishtirish olib borish uchun oksokollarga
topshirish haqidagi karor mazmuni keltirilgan.
Davlat boshliqlarining amaliy kullanma va kursatmalari amirlik boshqaruv
faoliyatida muxim rol uynagan. Amirlikda “Majma al arkam” moliya, yer, soliq
xisobotini xamda ish yuritish buyicha rasmiy kullanma xisoblangan . Amir
Shoxmurod kirk a’lam sudi faoliyati yuzasidan shariat koidalariga asosan maxsus
yuriknoma ishlab chikkan. Amir Xaydar esa, “Al- favoid al-alfiya” - davlat
xujjatlarini bir tizimga solib, boshqaruvga oid turli kursatmalar bergan 103
.
Ta’kidlash joizki, Buxoro amirligida shariat huquq tizimi sifatida xujalikda
va sud amaliyotida bir qator o`zgarishlar bilan xamda islom dinining turli
akidalariga buyso`ngan xolda amalda bo`lib kelgan.
Buxoro amirligining ijtimoiy-siyosiy tuzumi xamda uning davlatchiligi
rivojlanishi masalalari doirasida huquq manbalarini taxlil etish orqali quyidagi
xulosalarga kelish mumkin:
Birinchidan, O`rta Osiyoning boshqa xonliklari kabi Buxoro amirligida xam
asosiy huquq manbalari sifatida Kur’oni Karim, Sunna, Ijmo’ va Kiyos
xisoblangan;
103 Ражабов К. Амир Хайдар ёхуд Амири Саййид // Бухоро мавжлари. - Бухоро, 2006. - № 2. - Б.40-42.
57

Ikkinchidan, Buxoro amirligida turli millat va elatlarning istikomat qilishi
xamda ularning utrok va kuchmanchi shakldagi xayot tarzi shariat koidalarining
mazmun moxiyatiga jiddiy ta’sir utkazgan;
Uchinchidan, huquq manbalarini taxlil qilishda mahalliy urf- odatlarning
ayrim ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda muxim manba bo`lib xizmat
qilganligiga aloxida e’tibor qaratish lozim;
Turtinchidan, mavjud huquq manbalari tizimida yozma normativ xujjatlar:
davlat boshqaruviga oid bo`lgan xujjatlar - (amirning farmon, yorlik, farmoyish va
inoyatnomalari); fuqarolik-huquqiy munosabatlarga oid bo`lgan xujjatlar (vakf,
oldi-sotdi, garov, ijara, tilxat va ishonchnomalar xamda da’vo arizalari, da’voni
rad etish dalolatnomalari); oila-nikox va meros munosabatlariga oid bo`lgan
xujjatlar (nikox guvoxnomalari, nikoxdan ajralish xujjatlari, merosni bo`lish
dalolatnomalari va merosni qabul qilganlik haqida tilxat); qozining xujjatlari
(karor, xukm, ariza va xatlar); amaliy kullanma va kursatmalarni aloxida o`rin
tutishini e’tirof etish joiz;
Beshinchidan, yuqoridagi manbalarning Buxoro amirligi huquq tizimidagi
urni bilan boglik masalalar aloxida tadqiqot ishi doirasida o`rganishni takozo etadi.
Chunki, ushbu masalalar tegishli adabiyotlarda kisman o`rganilgan bo`lib, mavjud
qo`lyozmalardagi kimmatli ma’lumotlar bugungi kungacha ilmiy muomala
doirasiga yetarli tarzda kiritilmagan.
58

3.2. Amirlik huquq tizimining asosiy soxalari (soliq, jinoyat huquqi, savdo
huquqi, oila-nikoh meros huquqi va boshqalar)
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida bozor munosabatlarini shakllantirish
borasida keng kamrovli isloxotlarni amalga oshirib kelinmokda. Ta’kidlash joizki,
Sobiq ittifoq tuzumi davrida ma’muriy- buyrukbozlikka asoslangan rejali
iktisodiyot sharoitida xujalik yuritish munosabatlari mavjud bo`lgan bo`lsada,
davlatchiligimizning uch ming yillik tarixi mobaynida savdo-sotik va ishlab
chiqarish bozor talablari asosida amalga oshirilgan. Binobarin, bu borada
Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “O`zbekistonda bozor
munosabatlariga utishning uziga xos yulini yaratish uchun zamin yuk emas.
Sharqda odamlar azaldan savdo-sotik bilan shugullanganlar. Shu boisdan, bu yerda
bozor sharoitida rivojlanishning uz tarixiy tajribasi mavjud. Buning ustiga, bozor
59

sharoitida rivojlanish juda uzok vaqt davom etgan bo`lib, unda eski patriarxal-
feodal munosabatlar endi vujudga kelayotgan bozor munosabatlari bilan o`zaro
boglik xolda amal qilgan” 104
.
Shu jixatdan olganda, Buxoro amirligida bozor munosabatlari xususan,
ishlab chiqarish, savdo-sotik, soliq, mulk, oila-meros masalalarini huquqiy tartibga
solish amaliyoti va tajribasini mavjud manbalar asosida o`rganish ushbu soxalarga
oid huquq tizimimizni shakllantirish jarayoni ketayotgan bugungi kunda dolzarb
ahamiyatga ega deb xisoblaymiz.
Ta’kidlash joizki, Buxoro amirligida yerga egalik qilish, undan foydalanish
umuman yer-huquqiy munosabatlar shariat normalariga asoslanib tartibga
solingan. Yerga egalik qilish, undan foydalanishga ruxsat berish davlat boshligi -
amir ixtiyorida bo`lib, bekliklarda ushbu vakolatni viloyat xokimlari - beklar
amalga oshirganlar.
Shu bilan bir qatorda, yerga nisbatan davlatning egaligi 105
va uning davlat
boshlig`i tomonidan taksimlanishi uz navbatida, yerga nisbatan xususiy yer egaligi
va undan xususiy foydalanishni inkor etmagan 106
.
Mulk yerlariga egalik qilish quyidagi huquqiy asoslarda vujudga kelgan:
yerlar amir tomonidan takdim etilganda; tashlandik yerlarni uzlashtirishdan; amlok
yerlarining ma’lum bir kismini ushbu yer egasiga egalik qilish huquqi saklanib
kolinish sharti bilan mulk yeri tarikasida ajratish huquqi bilan.
Buxoro amirligida mulk yerlarining uch turi mavjud bo`lgan: “mulki- xurri-
xolis - mulk yerlarining eng mukammal shakli bo`lib, bu turdagi yerlar barcha
soliq va y^imlardan ozod etilgan; mulki-xiroj - yer egalari tomonidan xiroj sol^i
tulanadigan yerga nisbatan mulk shakli; mulki-ushr
ushr soloti tulanadigan yer turi. Bunda olingan xosilning undan bir (10/1)
kismi mikdorida soliq undirilgan” .
Amirlikda vakf yerlari Xiva va Qo`qon xonliklari kabi ruxoniylarning davlat
va jamiyatdagi rolini iktisodiy va siyosiy jixatdan mustaxkamlagan. Mamlakatda
104 Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан колсин. Т.2. - Тошкент: Узбекистон, 1996. - Б.22.
105 Абдураимов М. А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI - первой половине XIX века. Т.2. - Ташкент:
Фан, 1970. - С.34.
106 Лунёв Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств. - М.: Аст, 2004. - С.116
60

vakf mulklarining turli shakllari mavjud bo`lib, uz yerini chegaralangan shartlarda
vakf mulkiga topshirgan shaxslarga bir vaqtning uzida vakf yeri uning manfaatiga
xizmat qilish imkonini berardi. Yuqorida ta’kidlanganidek, yerlarning vakfga
aylanishi xar xil shartlarda amalga oshirilgan. Masalan, ba’zi xollarda uz mulkini
vakfga kuygan shaxs umrining oxirigacha ushbu mulkdan foydalanish huquqini
saklab kolishi mumkin edi. Ushbu mulkdan olinadigan daromadlar urnatilgan vakf
tartibi buyicha vakfga topshiruvchi shaxsning vafotidan keyin amalga oshirilgan.
Vakf yerlari orasida “xususiy vakflar” (“oilaviy vakflar”) aloxida o`rin
tutgan. Buxoro amirligida bunday shakldagi vakf mulklari vakfi-avlod deb nom
olgan . Vakfi-avlod yerlari meros tarikasida uz avlod-ajdodiga, ya’ni keyinchalik
xam bir urugning a’zolariga meros tarikasida kolib keladigan yer toifasiga kirgan.
Masalan, usha davrda Xuja Axror Samarqand atrofidan kupgina yerlarga ega
bo`lib, ushbu vakf yerlaridan keladigan daromadlardan uning 500 dan ortik urug-
avlodi foydalangan. Xuja Axror boshqa xududlardan xam amlok yerlarini va
fuqarolardan mulk yerlarini xam sotib olib, barcha yerlarni vakf yerlariga vasiyat
kilib koldirgan .
Vakfi-avlod mulklarini tashkil qilgan shaxslar uz merosxurlariga vakfdan
keladigan daromadlarning u yoki bu kismiga masjid yoki madrasalar kurishni
vasiyat kilib koldirganlar. Vakfi-avlod yerlari xam mulki-xurri- xoris yerlari kabi
barcha soliq va majburiy to`lovlardan ozod etilgan.
Yirik vakflarni tashkil etish uchun amirning maxsus ruxsatnomasi -
muboraknomasi e’lon qilingan. Vakfni tashkil etuvchi shaxs muboraknomani
olgandan so`ng vakfnomani tuzib, amirning tasdigiga kiritishi xamda uni
guvoxlantirish uchun qoziga takdim etishi lozim edi.
Buxoro amirligida boshqa islom mamlakatlari kabi quyidagi shaxslar
muomala layokatiga ega emas deb xisoblangan: voyaga yetmagan shaxslar; akli
norasolar; qozining karori asosida kasodga uchragan shaxs deb e’lon qilinganlar;
mast xolatidagi shaxslar.
Shuni aloxida ta’kidlash joizki, amirlik davriga kelib Buxoroda karz
shartnomasini tuzishda karz oluvchi tilxat yozmay, balki karz beruvchi tilxat
61

yozgan. Bunday ko`rinishdagi tilxatlar “falonchi menga falon mikdorda karzdor”
kabi mazmunda bayon etilar edi. Bunday ko`rinishdagi tilxatni rasmiylashtirishdan
asosiy maksad - karzdordan berilgan karz mikdoridan ortikcha xak talab
kilmaslikning oldini olish bo`lgan.
Ayniksa bunday ko`rinishdagi munosabatlar amirlikda yashovchi utrok va
kuchmanchi aholi o`rtasida bo`lib utadigan tovar ayirboshlash jarayonida uz aksini
topgan. Har kanday fuqarolik-huquqiy bitimining obyekti kabi oldi-sotdi huquqiy
munosabatining predmeti xam sifat va mikdori buyicha anik bo`lishi lozim edi.
Umuman olganda Buxoro amirligida oldi-sotdi shartnomasining uch shakli
mavjud bo`lgan. Birinchisi, oddiy ko`rinishga ega bo`lgan oldi-sotdi, ikkinchisi,
muddatli oldi-sotdi shartnomasi(bayi-joiz) va uchinchisi, shartli oldi-sotdi(bayi
fosid) bo`lib, ushbu shartnoma buyicha sotilgan mulk usha narxda qayta sotib
olinishi mumkin bo`lgan. Bu yerda sotilgan mulkning ko`rinishi uzgarmagan
xamda tovar yoki maxsulot qayta ishlangan yoki uchinchi shaxsga sotilmagan
bo`lishi lozim edi.
Garov (raxn) shariatda ashyo huquqining emas, balki majburiyat huquqining
instituti sifatida tan olingan edi. Krzining guvoxnomasiga asosan garovga olingan
mulkni sotish huquqi garovga olingan mulkni uziniki kilib olish va mulkiy
munosabatda bo`lish huquqini bermas edi. “Garov (raxn) shartnomasi buyicha
garovga olingan narsa yoki ashyo karz beruvchining yoxud depozit sifatida
uchinchi shaxsning tasarrufiga topshirilgan” 107
. Garovga kuyilgan mulkdan
karzdor vaqtinchalik foydalanish huquqiga ega bo`lgan. Lekin aksariyat xollarda
garovga mulkni oluvchi shaxs undan foydalanmay, balki garovni uz xolicha
saklagan.
Shuni aloxida ta’kidlash joizki, majburiyat huquqining institutlari xalqaro
iktisodiy alokalar, ichki savdo va xunarmandchilikni rivojlantirishda muxim rol
uynagan. Buning natijasida amirlikda savdo va oldi-sotdi munosabatlaridan katta
moliyaviy manfaatdorlikka erishilgan. Bunday munosabatlar qatorida sherikchilik
(shirkat) shartnomasi aloxida ahamiyat kasb etadi.
107 Семенов А.А. Указатель совершаемых у народных судей (казиев) документов, подчиняющихся действию “Устава о
гербовом сборе”. - Ташкент: 1912. - С.23.
62

Amalda qozilik sudlarida umumiy savdo faoliyatining barcha
munsoabatlarini tartibga solgan ikki ko`rinishdagi sherikchilik mavjud bo`lgan.
SHerikchilikning eng kup tarkalgan shakli - bu ikki yoki undan ortik shaxslarning
pul paychiligi asosida ma’lum bir savdo-ishlab chiqarish maksadlari kuzlangan
shartnoma shakli edi. SHerikchilikning ikkinchi shakli mudaroba - ushbu
shartnomada bir tomon uz mablaFi bilan xamda ikkinchi tomon uz faoliyati
(mexnati) bilan ishtirok etgan .
Buxoro amirligida fuqarolik muomalasida boshqa bir qator fuqarolik-
huquqiy shartnomalar xam mavjud bo`lgan. Masalan, vasiyat, kafolat,
xadya(xibo), ijara va boshqalar.
Ijara shartnomasi mol-mulk va ishchi kuchiga nisbatan tuzilgan.
Shartnomalar xam uz urnida mol-mulk ijarasi shartnomasi va ishchi kuchi ijarasi
shartnomasi deb e’tirof etilgan. Ishchi kuchi ijara shartnomasi ish xaki yollanma
xak (ujro) deb yuritilgan 108
.
Buxoro amirligida keng kullanilgan fuqarolik-huquqiy institutlarni taxlil
qilish orqali quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
Birinchidan, islom huquqining asosiy tamoyillari feodal munosabatlar
shakllanishi va tarakkiy etishi asosida oddiy tovar-xujalik shaklida amal qilgan;
Ikkinchidan, fuqarolik-huquqiy munosabatlarning shakllanishi va amal
qilishi xalqaro-huquqiy munosabatlarni rivojlantirishga, davlatlar o`rtasidagi
dustlik, xamkorlik va madaniy alokalarni, ayniksa, savdo- sotikni rivojlantirishga
uz xissasini qo`shgan. Natijada, Buxoro amirligi davlatining iktisodiy va xarbiy
saloxiyati xamda xalqaro obruyi ancha mustaxkamlangan;
Uchinchidan, markazlashgan monarxiya shaklidagi davlatda shariat
normalarini uziga xos tarzda amal qilinishi uz navbatida, ushbu normalarni
mahalliy sharoitlarga moslashgan xolda rivojlanishiga olib kelgan.
Mangitlar hukmronligi davrida oila munosabatlari islom huquqi
tamoyillariga tayangan va boshqa islom xalqlaridan deyarli fark kilmagan xolda
tartibga solingan. Oila boshligining hokimiyati cheklanmagan bo`lib, u oilaning
108 Уша асар. - Б.14.
63

barcha mulkini va oila a’zolari takdirini xal qilgan. Ammo kuchmanchi urug-oila
munosabatlari rivojlangan xalqlarda xam yangi oilalar aloxida shakldagi “kichik
oila”larni tashkil qilganlar. Amirlik davrida islom oilasi ushbu jixatlari bilan
Kadimgi Rim oilasidan tubdan fark qilgan (Kadimgi Rim oilasi tarkibiga oila
xizmatkorlari, katta yoshdagi ugillar oilasi va kullar xam kirgan). Oila boshligining
hokimiyati rim huquqidagi otaliq hokimiyatidan uz tuzilishi va oila boshqaruvi
bilan fark qilgan.
Shariat buyicha kupxotinlikka ruxsat etilgan bo`lsada, amalda
monogamiyaga (yakkaxotinlikka) amal qilingan. Yakka xotinlikka amal qilishning
asosiy sababi iktisodiy jixatdan yetarli saloxiyatga ega bulmaslik xisoblangan.
“Nikox shariat buyicha fuqarolik-huquqiy bitim sanalib, nikoxni tuzishda
shartnoma tuzishning umumiy shakliga amal qilingan xamda taraflarning roziligi
ikki guvox ishtirokida ma’lum qilingan” 109
. Nikoxni tuzishda nikox marosimini
utkazishga amal kilmaslik nikoxni noqonuniy deb e’tirof etmagan. Shunday kilib,
nikox tuzishda xech kanday yozma dalolatnoma yuritish va diniy marosimlarni
utkazish talab etilmagan.
Islom qonunshunoslarining fikricha, nikox nasl-nasab, e’tikodda, kasbda,
axlokda va muomalada teng bo`lgan shaxslar o`rtasida tuzilishi kerak . Birok
ushbu tenglik sharti tabakalanish farklanishida inobatga olinmaydi. Erkin erkak
kishi churi ayolga uylanishi mumkin bo`lgan. Amirlikda fakatgina kon buyicha
yakin bo`lgan shaxslar, kuda tomondan karindosh bo`lgan yoki emikdoshlar bilan
tuziladigan nikoxlarga ruxsat etilmagan.
Buxoro amirligida nikoxga kirish asosan maxr va kalinni tulash bilan
bog`liq bo`lgan. Umuman olganda islom huquqi buyicha fakatgina maxr to`lovi
tan olingan. Maxr - bu nikox sovFasi bo`lib, tuy kuni kaylik tomonidan kelinga
berilishi lozim bo`lgan sovFa turi. Xotin kishi maxrni pul shaklida yoki narxi 10
tangadan kam bo`lmagan mikdordagi mulkni talab qilishga xakli bo`lgan.
Maxrning ulchami tomonlar roziligi bilan xam belgilanishi mumkin bo`lib, nikox
tuzilishi jarayonida ma’lum qilingan. “Maxr ayol kishining shaxsiy mulki
109 Ишанова Ш.А. Нормы шариата и их применение казийскими судами в Средней Азии до 1924 года: Афторев.
дисс.канд. юрид. наук. - Ташкент: 1992. - С.16.
64

xisoblangan". Kiz uzining maxri bilan, odatda ashyo ko`rinishidagi shaxsiy mulki
bilan erining uyiga tashrif buyurgan. Maxr uning shaxsiy mulki bo`lganligi uchun
uni ajralish paytida uzi bilan olib ketish huquqiga ega bo`lgan.
Buxoro amirligi xududida yashovchi o`zbeklar va boshqa xalqlarda maxrdan
tashqari shariat buyicha tartibga solinadigan, nikoxga kirishning qo`shimcha sharti
sifatida tan olingan majburiy to`lov turi kalin puli mavjud edi.
Kalin kuyov tomonidan kelinga tulanmasdan, balki uning ota-onasiga
berilgan. Kalin puli kelinning ota-onasiga uni tarbiya qilish, bokish va boshqa
xarajatlarni koplash uchun tulanadigan to`lov turi sifatida qabul qilingan. Kalin
pulining mikdori utrok xalqlarga nisbatan kuchmanchi xalqlarda kup bo`lgan.
Amirlik shaxarlarida kalin puli pul tarikasida berilgan bo`lsa, qishloq
joylarida kalin puli chorva va bugdoy yoki boshqa bir mulk shaklida tulangan.
Kalin puli koida buyicha nikox tuzilishi paytida tulangan. Birok voyaga
yetmaganlar o`rtasida tuziladigan nikox shartnomalari buyicha va moddiy
axvoldan kelib chikib kalin pulini bir-ikki yilga uzaytirib tulash mumkin bo`lgan.
Bunday tartibdagi kalin puli odat huquqiga asosan kismlarga bo`lib, xar yili
ramazon bayrami (ruza xayiti) arafasida tulangan.
Nikoxga kirishda maxr va kalin pulini tulashdan tashqari nikox
shartnomasiga asosan qoziga nikox bitimini amalga oshirganligi uchun muayyan
xak tulash lozim bo`lgan. Masalan, nakd maxr un dirxamni tashkil qilgan bo`lsa,
“qoziga nikox bitimini tuzganligi uchun un dinor va un tanga mikdoridagi buFdoy
berilgan” 110
.
1) Buxoro amirligida nikoxdan ajralishning sababi, aybi va boshqa sabablariga
karab, maxr va kalin masalasi xal etilgan. Agar nikoxdan ajralish o`rinli asoslarsiz
erning xoxishi bilan amalga oshirilsa, er xotiniga maxrni qaytarib berishga majbur
bo`lgan. Undan tashqari er xotinidan kalin pulini qaytarib olish huquqidan maxrum
bo`lgan. Maxr nikox sovFasi bo`lganligi uchun xam kelajakda ajralish mobaynida
xotinni ta’minlash vazifasini bajargan . Agar nikoxdan ajralish xotinning aybi
bilan bo`lsa, maxrga bo`lgan huquqdan maxrum bo`lgan va eriga uning uchun
110 Дониш Ахмад. История мангитской династии. / Пер. с тадж. И.А.Наджафова. - Душанбе: Дониш, 1967.
- С 28.
65

tulangan kalinni qaytarib berish majburiyatini olgan.
2) Buxoro amirligida islom huquqi asosida tartibga solingan meros huquqining
asosiy xususiyati shunda ediki, meros ma’lum bir tartib- koidalar asosida navbat
bilan merosxurlar tomonidan tarkatib berish shaklida amalga oshirilgan.
3) Shaxsning vafotidan so`ng koladigan meros mikdori, ya’ni uning ulimidan
oldingi barcha mol-mulklari navbat bilan quyidagi besh asosiy merosga talabgorlar
o`rtasida taksimlangan. Chunonchi,
4) kreditorlar (karz bergan shaxslar) bo`lib, ular vafot etgan shaxsning qolgan
mol-mulkiga nisbatan garov huquqini saklab qolganlar;
5) jamoa koidasiga asosan dafn etishga ketadigan xarajatlar;
6) garov huquqiga ega bo`lmagan kreditorlar;
7) ulushli-merosxurlar;
8) boshqa merosxurlar.
Shunday kilib qolgan mol - mulkdan birinchi navbatda marxumning karzlari
ado etilib , so ` ng boshqa mol - mulklar merosxurlar o ` rtasida taksimlangan .
Shariat buyicha merosxurlar shartli ravishda ikki kategoriyaga bulingan:
asosiy va qo`shimcha. Asosiy merosxurlar bo`lib qonuniy ravishda uz ulushiga ega
bo`lgan merosxurlar xisoblangan (ulushli merosxurlar). Qo`shimcha merosxurlar
erkak jinsiga mansub bo`lgan erning karindoshlari xisoblangan.
Kup xotinlik xolatida meros o`zaro birlik asosida qonuniy ulush buyicha
taksimlangan.
Buxoro amirligida islom huquqining kullanilishi masalasida vasiyatning
ahamiyati kattadir. Islom huquqida yuridik jixatdan vasiyat buyicha merosning
barcha huquq va majburiyatlariga egalik kiladigan vasiyni tayinlash koidasi anik
belgilanmagan edi. Amirlikda vasiylik “vasiylik raddiyasi” shaklida amalga
oshirilgan. Meros koldiruvchi vasiylik topshiriFi asosida uz mulkining bir kismini
anik bir shaxs manfaati uchun rad etishi mumkin edi. Bunday ko`rinishdagi
vasiylik raddiyasi xadya shartnomasi bilan umumiy xarakterga ega bo`lgan 111
.
Mulkni qabul kiluvchi shaxs rad etilgan mulkka nisbatan barcha huquqlarga mulk
111 Рахманов А., Рахманов А. Исламское право. Учебник для вузов. - Ташкент: “Янги аср авлоди”, 2003. - С.301-302.
66

egasining vafotidan keyin ega bo`lgan. Ushbu ko`rinishi bilan xam vasiylik
xadyadan fark qilgan.
Meros koldiruvchining vasiylik huquqlarini cheklovchi merosxurlari
bo`lmasa, merosxur barcha mol-mulkini vasiyat asosida uzga shaxsga koldirishi
mumkin bo`lgan. Vasiyat raddiyasi fakatgina qonuniy bo`lmagan merosxurning
manfaatiga xizmat qilgan. Agar qolgan merosxurlarning roziligi bo`lmasa, vasiylik
raddiyasi haqiqiy emas deb topilgan.
Buxoro amirligida uz navbatida vakflarni ta’sis etish shaklidagi vasiyat kilib
koldirish huquqiy munosabati keng amal qilgan. Vakflarni ta’sis etish meros
tartibotiga sezilarli uzgartirish kiritmagan. Vakfni ta’sis etuvchi mulkni vakf
tarikasida meros kilib koldirishning xar kanday usulini kullashi mumkin bo`lgan.
Shuning uchun vakf instituti nafakat masjid va madrasaga xizmat kiluvchi xadya
shaklida, balki vasiylik shaklida (oilaviy vakf) xam amalga oshirilgan.
Shuni aloxida ta’kidlash joizki, quyidagi xollarda merosga ega bo`lish
huquqi yuzaga kelmagan: 1) bevafolik (kufr); 2) gayridinlar (kofirlar) - ular
musulmonlarning mulkiga nisbatan meros olish huquqiga ega bo`lmagan va
musulmonlar ularga uz mulklarini meros kilib koldirmaganlar; 3) merosxurni xatto
extiyotsizlik oqibatida xayotidan maxrum etganda; 4) nikoxdan ajralishda; 5)
kullik xolatida.
Xulosa urnida, Buxoro amirligida boshqa o`zbek xonliklari kabi meros
tizimi shariat asosida urnatilgan xamda ikki asosiy ijtimoiy jixatga boglik bo`lgan
deb e’tirof etish mumkin: birinchidan, jamiyatda urugdoshlik sarkitlarining
saklanib qolganligi, ikkinchidan, feodal asosga ega bo`lgan savdo
munosabatlarining rivojlanganligi.
Buxoro amirligida shariat asosida amalda bo`lgan jinoyat huquqi
masalalarini kiyosiy taxlil etganda, uning boshqa huquq soxalaridan amalda
deyarli kam ravishda kullanilganligining guvoxi bulamiz. Islom qonunchiligi
amalda qozilik va beklik sudlarida kullash uchun fakatgina umumiy tamoyillarga
asoslangan shartlarda jinoyat huquqining nazariy masalalarini ishlab chikkan edi.
Buxoro amirligida jazo choralarining va jinoyat turlarining lozim darajada
67

ishlab chikilmaganligi shariatning jinoyat va unga yarasha jazo tayinlash
ta’limotiga mos kelmas edi. Ushbu xolatni bir qator sabablar bilan izoxlash
mumkin. Birinchidan, jinoiy katagonlik soxasida siyosiy dushmanlarning xurujlari
utkir kurol sifatida muxim ahamiyat kasb etgan, ikkinchidan, hokimiyat uchun
kurashish kuprok joy va vaqt xolatini uzgartiradigan huquq normalariga
moslashishni talab qilgan. Ushbu masalaning uzi jinoyat huquqini boshqa huquq
soxalaridan farklashda omil bo`lib xizmat kiladi.
Buxoro amirligida jinoyat-huquqiy soxasini boshqarish asosan hokimiyat
vakillari tomonidan amalga oshirilganligi, uz navbatida, ushbu huquq soxasining
boshqa huquq soxalaridan ta’sirchan doirada amalga oshirilganligidan dalolat
beradi. “Amirlik xududida yashovchi xalqlar orasida xam kon olish sarkitlari, uni
sotib olish orqali alishtirish masalalari va axlok tuzatish jazolari tizimi xamda
talion tamoyili asosida uch olish tizimi koldiklari saklanib qolgan edi” 112
. Birok
amaliyotda shariat buyicha ushbu tizimlarning o`zaro munosabati xilma-xil tarzda
amalga oshirilgan.
Amirlikda amalda bo`lgan jinoyat huquqida akli rasoliq masalasi xam ishlab
chiqilgan. Akli norasoliq oqibatida sodir etilgan ayrim bir jinoyatlar uchun zarar
koplangan va jinoiy jazodan ozod etilgan.
Jinoyat huquqi buyicha ikki xolat, ya’ni javobgarlikni ogirlashtiruvchi va
istisno xolatlar mavjud bo`lgan. Javobgarlikni ogirlashtiruvchi xolatlarga mastlik
xolati kirib, kishini mast xolatiga keltiruvchi ichimliklarni iste’mol qilishning uzi
jinoyat xisoblangan. Javobgarlikni istisno etuvchi xolatlarga quyidagi xolatlar
kirgan: shaxs va mulkni ximoya etishda zaruriy mudofaa; uzga shaxs xayotini va
mulkini ximoyalash; hokimiyat idoralarining buyrugi; uzining qonuniy huquqlarini
amalga oshirish xolatida bo`lish kabilar 113
.
Shariat buyicha jinoyat javobgarlikning xarakteriga karab bulingan. Shunga
binoan jinoyatlar uch guruxga bulingan: shaxsga karshi qaratilgan jinoyatlar -
javobgarlik uch olish shaklida (kon xaki, talion) amalga oshirilgan; Kur’onda
urnatilgan jinoiy jazolar (xadd) buyicha javobgarlikni keltirib chikaruvchi
112 Мукимов З.Ю. Узбекистон давлати ва хукуки тарихи. - Тошкент: Адолат, 2004. - Б.232-233.
113 Юшков С.В. История государства и права СССР. Ч. I. - М.: Наука, 1940. - С.137.
68

jinoyatlar; Kur’onda urnatilmagan jazolar buyicha javobgarlikni keltirib
chikaruvchi jinoyatlar 114
. Bunday ko`rinishdagi jinoyatlarga jazo tayinlash bevosita
qozining ixtiyorida bo`lib, “aybdorlarga axlok tuzatish (ta’zir) tarikasidagi jazolar
kullanilgan”
Buxoro amirligida jazolarning quyidagi turlari amalda bo`lgan: uch olish
xarakteriga ega bo`lgan jazolar (zararni koplash) va shaxsiy xarakterdagi jazolar;
Kur’onda anik kursatilgan jazolar; qozilarning ixtiyori asosida beriladigan jazolar
(ta’zir).
Shuni aloxida ta’kidlash joizki, Buxoro amirligida jinoyat va jazo bilan
bog`liq faoliyatni amir yoki uning nomidan qushbegi nazorat qilgan. Birinchi
navbatda qozilik sudi fuqarolik ishlari, jinoiy ishlar xamda xususiy ayblov
asosidagi jinoyat ishlarini muxokama qilgan. Ma’muriy idoralar sudi, amir sudi,
beklik sudlari asosan jiddiy xarakterdagi jinoyatlarni, ya’ni davlat va uning
siyosatiga karshi qaratilgan jinoyatlar, davlatga xiyonat qilish, davlatning ichki va
tashqi xavfsizligiga taxdid qilish kabi jinoyatlarni kurib chikkan 115
.
Sadriddin Ayniyning ma’lumotlariga karaganda, amir davlat boshl^i sifatida
xar kanday ishni talab kilib olish, uni shaxsan xal etish yoxud vakolatli davlat
amaldorlaridan biriga xal etish uchun topshirish huquqiga ega bo`lgan 116
. Muxim
ishlar yuzasidan anik dalillar buyicha dalolat beruvchi jinoyatlar uchun musodara
etish jazosi va kuvgin qilish, dorga osish yoki boshini kesib tashlash kabi jazolar
kullanilgan.
Kam ahamiyatli jinoyatlar uchun ma’lum muddatga uraga tashlash 117
, temir
kiskichga utirgizish, tan jazolari yoki jarima tarikasida jazolardan biri kullanilgan.
Kam ahamiyatli kilmishlar uchun jazolash huquqiga shaxar ma’muriyati idoralari
xam vakolatli bo`lib, ularga shaxarlarda tartibni va ichki xavfsizlikni saklab turish
huquqi berilgan.
Umuman olganda usha davrda Buxoro amirligida jinoyatlarni tergov qilish,
114 Артемов В. Шариат - общая характеристика, понятия и классификация преступлений // Законность. - Москва. 1997. -
№10. - С.38.
115 Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 1843. - С.230.
116 Айни С. Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар. - М.: Книжная фабрика центр. изд-ва народов СССР”, 1926. - С.79.
117 Айни Садриддин. Бухара. (Воспоминания). / Пер.с тадж. С.Бородина. - Душанбе: Ирфон, 1980. -
С.224.
69

sud qilish ishlari va amalda jazo tizimining kullanilishi muayyan tizim asosida
amalga oshirilgan.
Buxoro amirligi davlatchiligining so`nggi boskichlarida jazolar tizimi
quyidagi ketma-ketlik tartibida amal qilgan: pul jarimasi; kamchi yoki tayok bilan
jazolash, kamok, turmaga yoki uraga tashlash, куролли кучларга топшириш ,
умрбод камок жазосига махкум этиш , туткунлика то пши р иш , улим жазоси .
Ulim jazosini tayinlash bilan bog`liq xukmlar jazo chorasining ta’sirini
kuchaytirish maksadida saroy oldida yoki boshqa odamlar kup tuplanadigan
xududlarda ijro etilgan. Jazoni ijro etish tartibiga amal qilish ustidan nazoratni
qushbegi amalga oshirgan. “Jazoni ijro etish oldidan xaloyik oldida xar bir
maxkumning ma’lumoti ukib eshittirilgan. Keyin esa jazoni ijro etish yuzasidan
buyrukni qushbegi mirshabga yoki tupchiboshiga uzatgan va nixoyat ijro haqida
jallodga farmoyish berilgan” 118
.
K,olgan barcha of^ jinoyat ishlarini beklik sudlari kurib chikkan. Fakatgina
kam ahamiyatli jinoyatlar buyicha ishlarni kurib chikish qozilik sudlariga
topshirilgan. Ulim jazosi kuzda tutilgan barcha xukmlar zudlik bilan amirga
takdim etilishi lozim bo`lgan. K,amok jazosi bekliklarda joylashgan
kamokxonalarda ijro etilgan.
Mamlakatning Farbiy xududlarida yashovchi turkman xalqlarida odam
uldirish va tana a’zosini kasddan jaroxatlash kabi jinoyatlarni sodir etganlik uchun
xun olish jazo chorasi sifatida amalda bo`lgan. “Xun olish sotib olish sharti bilan
ayirboshlanishi mumkin bo`lib, pul va chorva moli bilan ayirbosh qilingan” . Xun
xaki mikdori ishning xolatiga xamda yekazilgan zararning OFirlik darajasiga
bog`liq bo`lgan. Shariat normalaridan farkli ularok, turkman xalqlarida xun olish
jinoyatchining kochib ketishini oldini olish maksadida sud muxokamasi va
sudning ayblovini kutmasdanok amalga oshirilgan. Undan tashqari turkmanlarda
kotilning yakin karindoshlaridan konli kasos olishga ruxsat etilgan. Birok xun
olishga huquqli bo`lgan marxumning karindoshlari aybni isbot etish uchun yetarli
va asosli dalilga ega bo`lishi lozim bo`lgan.
118 Семенов А. А. Очерк устройства центрально-административного управления Бухарского ханства позднейшего
времени / Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. - Ташкент, 1954. Вып.2. С.59.
70

Yuqoridagilar bilan birga, turkman odat huquqiga asosan ugrilik
jinoyatlarini tergov qilish masalalari shariatdan fark qilgan. Masalan, shariat
koidalariga kura ugrilik jinoyatini sodir etganlik uchun aybdorning kuli kesib
tashlanishi nazarda tutilgan bo`lsa, turkman odatiga kura ugirlangan mol-mulkni
(asosan chorvani) kidirib topish muxim bo`lib, ugriga nisbatan kiynokka solish
tarikasidagi chora kullanilgan. Yuqolgan mol-mulk topilsa yoki mol-mulk
ixtiyoriy ravishda topshirilganda xech kanday jazo chorasi kullanilmagan.
Turkman millatiga mansub aholi yashaydigan xududlarda jinoyat ishi odat
huquqi buyicha jabrlanuvchi yoki uning yakin karindoshlarining xususiy ayblovi
asosida yuzaga kelgan. Bunda jabrlanuvchi arz kilmasa, jinoyat ishi yuritish
mumkin bo`lmagan. Sud ishlarini yuritish xakamlar sudi muxokamasi tartibida
amalga oshirilgan bo`lib, ishni muxokama etish uchun xurmatga ega bo`lgan,
yoshi ulug, faxrli va ilmli shaxslar jalb etilgan 119
. Agar taraflardan biri ishni
xakamlar sudi tartibida kurib chiqilishidan norozi bo`lsa, bunday xolatda qozilik
sudiga murojaat qilingan.
Amirlik xududida yashovchi qozoq xalqlarining odat huquqiga asosan
jinoyat deb jabrlanuvchiga yetkazilgan mulkiy zarar tushunilgan. Shunga karamay,
bunda ayb subyektiv xarakterga ega bo`lib, jinoyat tarkibi bo`lishi uchun kilmish
kasddan sodir etilgan bo`lishi lozim bo`lgan 120
. Extiyotsizlikdan sodir etilgan
jinoyatlar uchun jazo belgilanmay, balki yetkazilgan zarar koplanishi shart
bo`lgan. Masalan, er uz xotinini xiyonat qilish jarayonida uldirsa, u aybsiz deb
topilgan xamda javobgarlikdan ozod etilgan. Har kanday jinoyat uchun
javobgarlikka tortilishda xak evaziga ozod bo`lish mumkin bo`lgan. Bunda
xakning mikdori aybning darajasiga xamda yetkazilgan zararning mikdoriga
bog`liq bo`lgan.
Yuqorida bayon etilganlardan quyidagicha xulosa qilish mumkin: Buxoro
amirligida jinoyat huquqi masalalari islom dini ta’siri ostida amal qilgan, birok
shunga karamay, muayyan masalalar yuzasidan shariatdan fark qilgan. Chunki
davlat va jamiyat tuzumidagi uziga xoslik shuni takozo etgan. Agar amirlik
119 Ломакин А. Обычное право туркмен (адат). - Асхабад: 1897. - С.78.
120 Ломакин А. Обычное право туркмен (адат). - Асхабад: 1897. - С.78.
71

xududida yashovchi xalqlarning kundalik xayotida islom dinining paydo bo`lishi
va tan olinishi vaqtidan boshlab kiritilgan uzgartirishlarga e’tibor karatadigan
bo`lsak, bunday vaziyatda kuchmanchi xalqlarning huquqiy odatlari G`oyat katta
ahamiyatga ega ekanligining guvoxi bulamiz. Kur’on shariatning asosiy manbai
sifatida xech kachon uzgarmagan. Odatlar xar kanday ijtimoiy-iktisodiy, siyosiy
o`zgarishlardan kat’iy nazar doimo xarakatda, amalda bo`lib kelgan.
Amirlikda vakf munosabatlarini tartibga solishning uziga xosligi, bunday
munosabatga ijtimoiy kelib chikishi yoki rasmiy lavozimidan kat’iy nazar xar
kanday shaxs ishtirok etishi mumkin bo`lgan.
Davlat boshliqlarining amaliy kullanma va kursatmalari amirlik boshqaruv
faoliyatida muxim rol uynagan. “Majma al-arkam” moliya, yer, soliq xisobotini
xamda ish yuritish buyicha rasmiy kullanma sifatida amal qilgan. Amir
Shoxmurod kirk a’lam sudi faoliyati yuzasidan shariat koidalariga asosan maxsus
yuriknoma ishlab chikkan. Amir Haydar esa, “Al- favoid al-alfiya” - davlat
xujjatlarini bir tizimga solib, boshqaruvga oid turli kursatmalar beruvchi
kullanmani joriy etgan.
Buxoro amirligida yerga nisbatan mulkchilikning quyidagi shakllari amal
qilgan: davlat yerlari; shaxsan amirga tegishli bo`lgan yerlar; mulk yerlari; vakf
yerlari; jamoa yerlari.
Fuqarolik-huquqiy munosabatlarning shakllanishi va amal qilishi xalqaro-
huquqiy munosabatlarni rivojlantirishga, davlatlar o`rtasidagi dustlik, xamkorlik
va madaniy alokalarni, ayniksa, savdo-sotikni rivojlantirishga uz xissasini
qo`shgan.
Buxoro amirligida jinoyat-huquqiy soxasini boshqarish asosan hokimiyat
vakillari tomonidan amalga oshirilganligi, uz navbatida, ushbu huquq soxasining
boshqa huquq soxalaridan ta’sirchan doirada amalga oshirilganligidan dalolat
beradi.
72

X U L O S A
Qariyb uch ming yillik milliy davlatchiligimiz tarixi davomida
mamlakatimizda bir qator davlatlar shakllangan bo`lib, ular uz navbatida dunyo
davlatchilik va huquqiy tizimida munosib o`rin egallab kelganlar. Binobarin,
tadqiqot jarayonida o`rganilgan mayetitlar sulolasi hukmronlik qilgan Buxoro
amirligi davlatchiligi va huquqiy tizimi xam mamlakatimiz taraqqiyotida uziga xos
o`rin tutadi.
Mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat kurish va fuqarolik jamiyatini
shakllantirishda milliy davlatchiligimiz tajribasini o`rganish, xususan, Buxoro
amirligi davlat va huquq tizimini “O`zbekiston davlati va huquqi tarixi” va
“O`zbekiston siyosiy va huquqiy ta’limotlari tarixi” fanlari nuqtai nazaridan
tadqiq etish xamda tadqiqot oldiga kuyilgan vazifalarni xal etish natijalari, uz
navbatida, quyidagi xulosalarga kelishga va milliy huquqiy tizimni
takomillashtirishga qaratilgan bir qator amaliy taklif va tavsiyalarni ishlab
chikishga asos buladi:
Milliy davlatchiligimiz tarixida, xususan, Buxoro amirligida mayetitlar
sulolasi hukmronlik kilgan 1753-1920 yillar uziga xos uringa ega bulgan davr
xisoblanadi. Ushbu davrning birinchi boskichi Buxoro davlati tepasiga yangi uzbek
sulolasi ma^it vakillarining kelishi xamda davlatda ichki nizolarga muayyan
darajada barxam berilishi bilan tavsiflanadi. Ikkinchi boskich esa, davlatni
shakllantirish va rivojlantirish borasidagi siyosiy-huquqiy, iktisodiy xamda
madaniy- ma’rifiy soxalardagi isloxotlarni uz ichiga kamrab olib, ushbu davrni
ijtimoiy-iktisodiy, diniy-madaniy xayot xamda tashki diplomatiya va tashki savdo
masalalarida ijobiy natijalarga erishilgan davr sifatida baxolash mumkin. Uchinchi
boskich davlatni boshkarishda zuravonlikning avj olishi, davlatni tashki
dushmanlardan ximoya etish va hokimiyat uchun uzaro kurash, amirlikning yarim
mustamlaka davlatga aylanishi va oxir-okibat xalokatga uchrashi bilan
xarakterlanadi.
Buxoro amirligi davrida yashab ijod etgan ma ’ rifatparvar mutafakkirlar
tomonidan Vatan ozodligi , ijtimoiy tenglik , adolat , erkinlik , davlatni boshkarish ,
73

hokimiyatni tashkil etish , konuniylik , ma ’ rifatli davlat boshligi , boshkaruvning
ijobiy va salbiy usullari va xalkning baxt - saodatga erishish yullari borasida uz
davri uchun ilgor karashlar ilgari surilgan . Ularning asarlarida insonning mulk
huquqi, siyosiy huquqi kabi bir qator huquq va erkinliklarga egaligi xususida
muayyan karashlar ifodasini topgan. Shu bilan birga, davlatdagi tartibsizliklar va
boshka tazyiklarni bartaraf etish maksadida fukarolar siyosiy ongini va huquqiy
savodxonligini oshirish borasida muayyan xarakatlar amalga oshirilgan.
Buxoro amirligi davlatchiligi rivojlanishi va tarakkiy etishiga ulkan xissa
kushgan “Yosh buxoroliklar” mamlakatda mavjud ijtimoiy- siyosiy vokelik xamda
davlat tuzumi xakidagi karashlarni uzida anik aks ettirgan xujjatga extiyoj yuzaga
kelganligini e’tirof etadilar. Natijada “Yosh buxoroliklar” xarakati tomonidan
“Buxoroda isloxot loyixasi” e’lon q ilinadi.
-Aholining xak-huquqlarini kamsitish, soliklarning muntazam oshib borishi
va tinimsiz urushlar xamda muxim davlat ishlari yuzasidan karor kabul kilishning
samarali tizimi mavjud emasligi Buxoro amirligining ijtimoiy-iktisodiy xamda
siyosiy-huquqiy asoslarini yemirilishiga olib kelgan.
-Buxoro amirligining tashki siyosati va diplomatiyasi rivojiga mazkur
xududda uz manfaatlariga ega bulgan dunyoning yetakchi davlatlari urtasidagi
uzaro nizolar (Rossiya-Turkiya, Rossiya-Eron, Rossiya-Angliya), Urta Osiyo
davlatlarida uzaro birlikning, xamjixatlikning mustaxkam emasligi, kushni Eron,
Afgoniston davlatlari bilan xududiy nizolarga barxam berilmaganligi, mahalliy
uruF-aymokchilikning kuchayishi natijasida yuzaga kelgan ichki
kelishmovchiliklar va Falayonlarning (xitoy- kipchoklar, sunniylar-shialar)
uzluksiz davom etishi muayyan darajada ta’sir utkazgan.
-Buxoro amirligining tashki siyosatda muvaffakiyatsizlikka uchrashi xamda
XIX asrning oxirlariga kelib, uning karam, yarim mustamlaka xolatga tushib
kolishini kuyidagi sabablar bilan izoxlash mumkin: yirik davlatlardan keladigan
elchilar, vakillar va savdogarlarning asl maksadini tuFri anglab yetmaslik;
amirlikdan yullangan elchilarning uzga davlatning ichki siyosati va Buxoro
amirligiga bulgan xakikiy munosabati xakidagi ma’lumotlarni aniklamasliklari
74

xamda davlatlarning tili, dini, juFrofiyasi, ijtimoiy va davlat tuzumi, xarbiy
kudrati, urf-odati va boshka masalalar xususida tulik ma’lumotga ega
bulmasliklari; bir qator davlatlar bilan amalga oshirilishi muljallangan diplomatik
alokalarning natijasiz kolib ketishiga beparvolik kilish va boshqalar.
-Amirlikda sud hokimiyati faoliyatiga mahalliy yoki boshka idoralar
aralasha olmaganlar. Fukarolik va jinoyat ishlari kollegiallik asosida ochik
ravishda kurib chikilib, sudlovlilik va sudlovga taalluklilik masalasi anik
belgilangan. Muayyan bir ishni kurib xal etishda fikx ilmi ulamolari va muftiylar
karoriga tayanilgan va xukm yoki karordan norozi bulgan taraf kassatsiya tartibida
kozilik maxkamasiga yoxud amirga murojaat etish huquqiga ega bulgan.
- Amirlikning huquq manbalari tizimida yozma normativ xujjatlar : davlat
boshkaruviga oid bulgan xujjatlar - ( amirning farmon , yorlik , farmoyish va
inoyatnomalari ); fukarolik - huquqiy munosabatlarga oid bulgan xujjatlar ( vakf ,
oldi - sotdi , garov , ijara , tilxat va ishonchnomalar xamda da ’ vo arizalari , da ’ voni
rad etish dalolatnomalari ); oila - nikox va meros munosabatlariga oid bulgan
xujjatlar ( nikox guvoxnomalari , nikoxdan ajralish xujjatlari , merosni bo ` lish
dalolatnomalari va merosni kabul kilganlik xakida tilxat ); kozi tomonidan kabul
kilinadigan xujjatlar ( karor , xukm , ariza va xatlar ) va boshkalar aloxida urin
tutgan .
-Amirlikda yer davlatning mulki xisoblanib, undan foydalanish davlat
boshligining ruxsati bilan ijara shartnomasi asosida amalga oshirilgan. Buxoro
amirligida bozor-savdo munosabatlari mamlakatning iktisodiy, siyosiy va madaniy
jixatdan yuksalishida muxim ahamiyat kasb etgan. Fukarolar tomonidan oldi-sotdi
shartnomalari asosan yozma shaklda tuzilgan.
Buxoro amirligida jinoyat va fukarolik ishlari buyicha aloxida sudlovlilik
mavjud bulmay, balki bir jarayonning uzida xam jinoiy ish xam fukarolik da’vosi
kurib xal etilgan. Davlat hokimiyatini mustaxkamlash maksadida barcha aholi
katlami uchun yagona jazo tizimi va jazoning mukarrarligi tamoyili amal kilgan.
-Buxoro amirligida yashab ijod etgan tarixnavis va siyosatdon olimlardan
Muxammad Vafo Karminagiy, Mirza Salimbek, Mirzo Abdulazim Somiy va
75

Mulla Ikrom (Muxammad Ikrom ibn Abdusalom)larning davlat, adolat, davlat
boshligi, tenglik, erkinlik, davlatni boshkarish xamda hokimiyat masalasi xakidagi
fikrlari mamlakatimizda siyosiy-huquqiy ta’limotlarning rivojlanishida muxim urin
tutadi. Shu jixatdan olganda, ushbu mutafakkirlarning asarlarini ilmiy muomalaga
kiritish xamda ularni aloxida tadkikot obyekti sifatida urganish maksadga muvofik.
Amir Shoxmurodning islom fikxining xanafiya mazxabiga oid bulgan
barcha fatvolar va koidalarni mujassamlashtirilgan “Fatvoyi axli Buxoro” va “Ayn
ul-X,ikma” nomli tuplamlari usha davrda huquq normalarini tizimlashtirishda
muxim ahamiyat kasb etgan. Shu bilan birga, amir Shoxmurodning tashabbusi
bilan “majlisi amir”ni tashkil etilganligi aholining huquqiy savodxonligini
oshirishda va huquqiy muammolarni xal etishda aloxida ahamiyatga ega
bulganligini e’tirof etish lozim.
Yukoridagi ilmiy nazariy fikr va muloxazalarga xulosa kilib ta’kidlash
joizki, Buxoro amirligining davlat tuzumi, markaziy va mahalliy boshkaruvi,
tashki siyosati va diplomatiyasi, sud va sudlov masalalari, huquqiy tizim va huquq
soxalarining uziga xos tarzda amal kilishi uz davrida muayyan darajada ijtimoiy
barkarorlikni ta’minlashga xizmat kilgan. Shu jixatdan olganda, Buxoro amirligi
davlatchiligi an’analarini, uning siyosiy-huquqiy merosini ilmiy jixatdan chukur
urganish uzbek davlatchiligi rivojining tarixiy tajribasiga tayangan xolda yaxlit
ilmiy konsepsiyani yaratishda xamda milliy davlatchiligimizni yanada
takomillashtirishda muxim ahamiyat kasb etadi.
76

Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati:
1. Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. -
Toshkent: O`zbekiston, 1996.
2. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. - Toshkent:
O`zbekiston, 1996.
3. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat,
2008.
4. Karimov I. A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat
qilish-eng oliy saodatdir. T” O‘zbekiston”-2015.
5. Azizxujayev A.A. Davlatchilik va ma’naviyat. - Toshkent: Shark, 1997.
6. Axmedov. B. Uzbekistonning atokli tari xshunos olimlari. - Toshkent:
Chulpon, 2003.
7. Абдураимов М. А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в
XVI - первой половине XIX века. Т.2. - Тошкент: Фан, 1970. - 286 с.
8. Amir Said Olimxon. Buxoro xalkining xasrati tarixi. - Toshkent: Fan, 1991. -
32 b.
9. Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов
в произведениях их историков ( XVIII - XIX вв.) - Алматы: Дайк- Пресс, 2004.
- 516 с.
10. Barakayev J., Xaydarov I. Buxoro tarixi. - Toshkent: Ukituvchi, 1991. - 144
b.
11. Бартольд. В.В. Узбекские ханства // Сочинения. Т.2. Ч 1. - М.: Наука,
1963. - 1020 с.
12. Boboyev H ., Gofurov Z . O ` zbekistonda siyosiy va ma ’ naviy - ma ’ rifiy
ta ’ limotlar taraqqiyoti . - Toshkent : Yangi asr avlodi , 2001. - 480 b .
13. Boboyev X B., Odilqoriyev X.T. va boshkalar. Davlat va huquq nazariyasi.
14. Toshkent: Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 2000. - 528 b.
15. Voxidov Sh. Qo`qon xonligi va Buxoro amirligida unvon va mansablar.
16. Toshkent: Fan, 1996. - 32 b.
17. Дониш А. История мангитской династии. / Пер. с тадж.
77

И.А.Наджафова. - Душанбе: Дониш, 1967. - 142 с.
18. Ziyo A. O`zbek davlatchiligi tarixi: (eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar). - Toshkent: Shark, 2001. - 386 b.
19. Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата. - М.: Вост. литер.,
1958. - 131 с.
20. История Узбекистана в источниках. - Сост. Б.В.Лунин. - Ташкент: Фан,
1984. - 224 с.
21. Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. - СПб.:
Березовский, 1911. - 332 с.
22. Mannonov B. Buxoroda isloxot loyixasi (1918 yil): Yosh buxoroliklar
qo `mitasi tayyorlagan. - Toshkent: “Uz.R. FAAK”, 2005. - 56 b.
23. Mannonov B. O`zbek diplomatiyasi tarixi. - Toshkent: JIDU, 2003. - 375 b.
24. Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История
мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. - М.: Вост. литер., 1962. -
179 с.
25. Muqimov Z . Y . O ` zbekiston davlati va huquqi tarixi . - Samarqand :
“ Zarafshon ”, 1998. - 312 b .
26. Muqimov Z.Y. O`zbekiston davlati va xukuki tarixi. - Toshkent: Adolat,
2004. - 280 b.
27. Мухамеджанов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата (конец-
нач. XX вв.) - Ташкент: “Университет”, 2001. - 415 с.
28. Sagdullayev A., Mavlonov U. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. -
Toshkent: Akademiya, 2006. - 140 b.
29. Tosh q ulov J. O `zbekiston xal q lari siyosiy-huquqiy fikrlari tarixidan. -
Toshkent: O `zbekiston, 1996. - 128 b.
30. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti / Sagdullayev A., Aminov
B., Mavlonov U., Nor q ulov N. - Toshkent: Akademiya, 2000. - 271 b.
31. O `zbekiston tarixi: Q is q acha ma’lumotnoma / X.Bobobekov, Sh.Karimov,
M.Sodi q ov va bosh q .: Mas’ul muxarrir Sh.Karimov. - Toshkent: Shar q , 2000. 400
b.
78

32. O‘zbekistonning yangi tarixi. K.2. O`zbekiston sovet mustamlakachiligi
davrida / Tuzuvchilar: M.Jurayev, R.Nurullin, S.Kamolov va b.; Taxrir xay’ati:
A.Azizxo`jayev (rais) va boshq. - Toshkent: Sharq, 2000. - 688 b.
33. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2-jild. Beshik - Gidrofizika. Taxrir
xay’ati: M.Aminov, B.Axmedov, X,.Boboyev va b. - Toshkent: “O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2001. - 704 b.
34. Fayziyev M.M. Milliy davlatchilik taraqqiyoti. - Toshkent: JIDU, 2002. - 33
b.
35. Fitrat A. Amir Olimxonning hukmronlik davri. - Toshkent: Mintoj, - 64 b.
36. Хакимова К.З. Крестьянство Бухарского эмирата в конце XIX - начале
37. ХХ вв. - Ташкент: Узбекистан, 1991. - 218 с.
Internet manbalari:
791. http://www.portalus.ru
2. http://www.library.by
3. http://www.esci.ru
4. http://www.2lib.ru
5. http://www.kungrad.com
6. http://www.hrono.ru
7. http://www.ant.tj
8. http://www.nasledie.ru
9. http :// www . history . uzsci . net
10. http://www.planetadisser.com

Buxoro amirligida davlat tuzumi

Купить