Buxoro amirligida iqtiosidy hayot - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	57.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

Buxoro amirligida iqtiosidy hayot

Купить

Mundarija
Kirish …………………………………………………………………….2-5
I BOB. Buxoro amirligining ichki savdo munosabatlarining rivojlanishi.
1.1 Buxoro amirligida ichki savdo munosabatlari……………………….6-12
1.2 Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va savdo aloqalari……………13-20
II BOB. Amirlikdagi iqtisodiy ahvol va mulkiy munosabatlar.
2.1 Amirlikda savdo-sotiqning rivojlanishi sanoat ishlab chiqarishining
shakllanishi………………………………………………………………21-26
2.2 Buxoro iqtisodiyotiga chor Rossiyasi kapitalining kirib kelishi
oqibatlari…………………………………………………………………27-31
Xulosa ……………………………………………………………………32-33
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………..34
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bugun, biz talabalarning oldida o’ta muhim vazifa
turibdi, u ham bo’lsa tariximizni kelajak avlodga haqqoniy tarix sifatida yetkazish.
O’zbekistonda davlatchilik bo’lmagan, deb orqavorotdan tashviqot yuritayotgan,
xalqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga harakat qilayotgan kuchlarga zarba
berishga tayyor bo’lishligimiz zamon talabi bo’lib qolmoqda.
Prezident SH. Mirziyoyev aytganidek “Hammamiz shu tuproqning suvini
ichganmiz, non tuzini yeganmiz. Hammamiz o’zimizni o’zbek sanaymiz.
O’zligimizdan faxrlanamiz, g’ururlanamiz. ...qadim ajdodlarimiz hayotining
asosini o’troq madaniyat tashkil etganmi yo ko’chmanchi? O’zbek xalqining
shakllanishida qanday elatlar ta’siri bo’lgan” 1
degan og’ir savollarni qo’yib, unga
javob topishga undaydi. Ana shu savollarga javob topish maqsadida, ilmiy asosda
tushunib olish uchun Mang’itlar davrida Buxoro amirligining iqtisodiy tarixini
ilmiy jihatdan malakaviy ish sifatida o’rganishga kirishdik. Vatanimiz tarixida
XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro hududining juda ko’p shaharlarida
karvonsaroylar kurilishiga katta e’tibor berildi. Aynan mana shu davrda
Buxoroning kushni davlatlari va Rossiya, Eron, Hindiston davlatlari bilan savdo
aloqalari tez sur’atlar bilan rivojlanib borgan. Ichki bozorda Buxoro, Samarqand,
Qarshi, G’uzor shaharlari amirlikning yirik savdo markazlari xisoblangan.
Ushbu shahar bozorlarida pulning kiymati va mahsulotlar
tannarxi belgilangan. Buxoro bozori nafaqat shaxarliklar, balki uning atrofidagi
qishloklar aholisining talablarini qondirishda ham, aloxida ahamiyatga ega bo’lgan
eng yirik savdo markazlaridan hisoblangan. Buxoro bozorida kuchmanchi
chorvadorlar o’z mahsulotlarini Buxoro hunarmandlari mahsulotlariga
ayirboshlashgan. Buxoro bozorida parcha, duxoba, har xil chitlar, ipak matolar,
temir, tilla, kumush, mis, chuyan idishlar, qog’oz, igna, turli xil iplar yaxshi savdo
qilingan. Buxoroda yanvar oyidan may oyigacha savdo yaxshi bo’lgan. Bu davrda
savdo yarmarkalari tashkil qilingan. Bu savdo yarmarkalariga Eron, Afg’oniston,
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent.
O‘zbekiston. 2016. - B.16.
2

Hindiston, Xitoy, Rossiya va amirlikning barcha viloyatlaridan savdogarlar tashrif
buyurishgan. Bu savdo mavsumida nihoyatda ko’p maxsulotlar ortgan savdo
karvonlari Buxoroga kelishgan. Savdo karvonlari ular uchun muljallangan maxsus
karvonsaroylarda tuxtashgan. XIX asrning boshida Buxoroda chet ellik savdogarlar
uchun muljallangan 10 ta karvonsaroy bo’lgan. XIX asrning 40-yillariga kelib esa
24 ta toshdan qurilgan va 14 yogochdan yasalgan, jami 38 ta karvon saroy mavjud
bo’lgan. Buxoro shaxrining bosh bozori Registonning markaziy maydonida
joylashgan bo’lgan.
Mavzuni o’rganilish darajasi . O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti
I.Karimov asarlarida O’zbekiston tarixini xolisona va haqqoniy o’rganish o’z
tahlilini topgandan so’ng o’zbek xalqi davlatchiligi tarixini tadqiq etish borasida
jiddiy ishlar amalga oshirildi.
Mualliflar hamkorligida yaratilgan «Туркестан в начале ХХ века: К
истории истоков насионалной независимости» 2
kitobida Turkiston o’lkasi
tarixining, shu jumladan, Buxoroning 1917–1924 yillardagi voqyealari: milliy
uygonish, milliy davlat qurish tomon yo’l tutilishi, shu davrdagi ijtimoiy-siyosiy
hayot va kurash, iqtisodiy ahvol, Buxoro amirligining qulashi, Buxoroning
sovetlashtirilishi, O’rta Osiyoda milliy chegaralanishning amalga oshirilishi va
O’zbekiston Sovet Sosialistik Respublikasining tashkil topishi kabi muhim
masalalar yangicha yondashuv, tarixiy xolislik va tadrijiylik hamda haqqoniylik
prinsipi asosida yoritilgan.
Turkiston o’lkasi, jumladan, Buxoro amirligining mustamlaka davri tarixi
to’g’risidagi fikr-mulohazalar va ilmiy bilim darajasini yanada boyitishda uch
jildlik «O’zbekistonning yangi tarixi» kitobining «Turkiston chor Rossiyasi
mustamlakachiligi davrida» nomli birinchi kitobi va «Tarix shohidligi va
saboqlari: chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O’zbekiston milliy
boyliklarining o’zlashtirilishi» nomli asarlar o’ta muhim hisoblanadi.
2
T уркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости. – Тошкент. Sharq . 2000. – Б.
21.
3

Shuningdek, ushbu davrda Sh. Vohidov va Choriyevlar tomonidan
Muhammad Ali Baljuvoniyning «Tarixi Nofeiy» 3
nomli asari hozirgi o’zbek tiliga
o’girilib, nashrdan chiqarilishi katta ahamiyat kasb etdi. Ushbu asarda 1918–1924
yillar davomida Buxoro amirligida yuz bergan siyosiy voqealar bevosita o’sha
voqealar guvohi tilidan bayon etilgan.
Mustaqillik yillarida chor Rossiyasi istilosi va uning mustamlakachilik davri
tarixini o’rganishga bag’ishlangan bir qator ilmiy tadqiqotlar ham yaratildi va
himoya qilindi. Bular jumlasiga N. A. Abdurahimova, H. D. Sodiqov, D.
Toshqulov, A. M. Xudoyqulov, S. D. Boltaboyev, X. Sh. Avazova, R. M.
Abdullayev, N. U. Musayev, U. Choriyev, T. V. Katyukova, A. Kuraxmedov, Sh.
Murodova, K. Pardayev, A. Odilov, O. Xaitova, A. Pardayev, Daminova, Sh.
G’afforov, Q. Rajabovilmiy tadqiqotlari kiradi 4
.
Tadqiqot mavzui tarixshunosligini yakuniy tahlili natijasi sifatida, ushbu
mavzu hali ham yetarli darajada chuqur o’rganilmagan bo’lib, sobiq sovet tuzumi
davrida hukmron mafkura o’zining uslubiy andozasi va ko’rsatmalari asosida
mazkur mavzuni ilmiy jihatdan asosli, tarixan xolis o’rganishga yo’l ham, imkon
ham bermaganligini alohida ta’kidlash lozim.
Mavzuning maqsadi Buxoro amirligida iqtisodiy hayot: soliqlar, savdo va
pul muomalasini o’rganish asosiy maqsad etib bergilandi.
Mavzuning vazifasi quyidagicha etib bergilandi
- Buxoro amirligining tashkil topishi. Mang’itlar sulolasining hokimiyat
tepasiga kelishini tahlil qilish;
- Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va savdo aloqalari mulkiy
munosabatlarni tahlil qilish;
3
Воҳидов Ш. Тарихи нофеий. Бухоро амирлиги тарихига оид муҳим манба. //Ўзбекистонда ижтимоий
фанлар, 1997.
4
Абдураимов М. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в ХУ1- первой половине XIX веке. -
Т oshkent . 1966. Баракаев Ж, Хайдаров И. Бухоро тарихи. - Т.: Ўкитувчи. 1991. Бурнашева Р. Монеты
Бухарского ханства при мангитах (середине XVIII начало XX в.) // Эпиграфика Востока, 1967. Гафуров Б.,
Прохоров Н. Н. Падение Бухарского эмирата, -Душанбе. 1940. Ғофуров Б., Прохоров Н. Н, Падение
Бухарского эмирата. Сталинабад. 1940. Зиеев Ҳ. 3. Завоеванис Бухарского и Хивинского ханства
иариз.мом. // Обшесгвеннме науки в Узбекистане-Т. 1990. Искандаров Б. И. Из нстории Бухарского эмирата:
(Восточная Бухара и западный Памир в первой половине XIX в.) - М. 1958. Кисляков Н. А. Патриархально-
феодальные отношения среди оседлого сельского паселения Бухарского ханства в конце XIX – начале XX
века. М. Л. 1962. Одилов А. Бухоро амирлигида XIX асрнинг 60-йилларида озодлик харакати тарихн .//
Илмий туплам. - Т.. 1995.
4

- Amirlikda savdo-sotiqning rivojlanishi sanoat ishlab chiqarishining
shakllanish jarayonini tadqiq etish;
- Buxoro amirligida iqtisodiyotiga kapitalistik munosabatlarning kirib
kelishini o’rganish etib bergilandi.
Mavzuning ob’ekti Buxoro amirligida iqtisodiy hayot: soliqlar, savdo va
pul muomalasi mavzuning ob’ekti etib bergilandi.
Mavzuning predmeti Buxoro amirligida iqtisodiy hayot: soliqlar, savdo va
pul muomalasi ning tashkil etilishi mavzuning predmetidir.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. Buxoro amirligining ichki savdo munosabatlarining rivojlanishi.
5

1.1 Buxoro amirligida ichki savdo munosabatlari
XVIII asr o‘rtasida vujudga kelgan Buxoro amirligining dastlabki davrida
mamlakatdagi boshqa sohalar qatori savdo munosabatlari ham alohida e‘tibor talab
qilar edi. Chunki XVIII o‘rtalarida Buxoroda savdo munosabatlarning zaiflashuvi
yuz bergan edi. Bunga bir nechta katta sabablar bor edi:
1. XVIII asr boshlarida Ashtarxoniylar o‘rtasida taxt uchun kurashning avj
olishi;
2. Abulfayzxon davrida kuchli siyosiy tarqoqlikning vujudga kelishi;
3. 1730-yillarda ko‘chmanchi qozoqlarning Zarafshon va Qashqadaryo
vohalari bo‘ylab amalga oshirgan talonchiligi;
4. Buxoroda beqaror vaziyatning hukm surishi tufayli ishlab chiqarish va
qishloq xo‘jaligining og‘ir ahvolga kelib qolishi;
5. Soliqlarning ko‘pligi;
6. Ashtarxoniylar zarb etgan tanga pullarning qadrsizlanishi;
7. Mamlakatning ma‘muriy tizimida parokandalik, amaldorlar orasida
poraxo‘rlik, xon xazinasi va xalq mulkining talon-taroj qilish ishlarining
kuchayishi va hokazo. 1747-yilda Muhammad Rahimbiy amalda Buxoro
hokimiyatini egalladi. Muhammad Rahimbiy hokimiyat tepasiga kelgach,
mamlakatda barqarorlikni o‘rnatish uchun kurashdi, soliqlarni kamaytirdi, ishlab
chiqarish va qishloq xo‘jaligini ancha tiklashga muvoffaq bo‘ldi, savdo
munosabatlarini ham rivojiga ham e‘tibor berdi, poytaxt Buxoro atrofida barcha
viloyatlarni birlashtirib siyosiy tarqoqlikka ma‘lum muddatga chek quya oldi 5
.
Ma‘lumki, 1756-yilda yirik davlat arboblari va aslzodalarining qo‘llab-
quvvatlashlari natijasida Muhammad Rahimbiy o‘ziga “xon” unvonini olib rasmiy
hokimiyatni ham o‘z qo‘liga olgan edi va tarix sahnasiga Buxoro amirligi davlati
chiqdi. 1758-yil Muhammad Rahimxon vafot etgach, mamlakatda yana
tartibsizliklar paydo bo‘la boshlaydi. Buxoro amirligi hukmdori Doniyolbiy otaliq
(1758-1785-y.y.) davrida siyosiy tarqoqlik vujudga keldi, natijada mahalliy
5
Тухтаметов Т.Г. Русско-Бухарские отношения в конце XIX – начале XX в. – Тошкент. Фан. 1966. – C .4.
6

bekliklar bilan kurash boshlandi. Doniyolbiy otaliq faqatgina Buxoro va uning
atrofidagi hududlardagina barqarolikni saqlab qoldi. Bundan ko‘rinib turibdiki
mamlakatda savdo-sotiq bilan asosan Buxoro ahli shug‘ullana olgan. Doniyolbiy
otaliq poytaxt savdogarlariga bir qator imtiyozlar berdi, Rossiyaga borib savdo-
sotiq qilib kelishi uchun sharoit qilib berdi. Chunki amirlik iqtisodiyoti uchun ichki
va tashqi savdo munosabatlarini tiklash va rivojlantirish juda muhim edi.
1785-yilda amirlik taxtiga Amir
Shohmurod ibn Doniyolbiy o‘tirdi va uning davrida mamlakatda barqarorlik
o‘rnatildi, barcha sohalar rivojlandi, ayniqsa savdo munosabatlar taraqqiy etdi.
Amir Shohmurod poytaxt Buxoro shahriga ham alohida e‘tibor bergan edi. Uning
davrida Buxoroda ko‘plab karvonsaroy bo‘lib, ularda musofir va mahalliy
savdogarlar istiqomat qilganlar. Karvonsaroyda ombor, do‘kon, ustaxona,
mehmonxonalar bo‘lgan. Karvonsaroylarning amirga, ayrim shaxslarga va vaqfga
tegishlilari bo‘lgan. Buxoro karvonsaroylariga har yili 12 - 15 ming tuyada mol
kelgan. Savdo ishini karvonboshi — amirlikdagi barcha savdo ishlarining
boshqaruvchisi boshqargan. Buxoroda ichki va shaharlararo savdo to‘qqizta tim va
chorsuda amalga oshirilgan. Ilgarigi davrlarda bo’lganidek, amirlikning
hunarmandchiligi sohasida to’qimachilik uning asosiy tarmog’i hisoblangan.
Ushbu tarmoqning rivojlanishiga asosiy sabab, birinchidan soha uchun mahalliy
xom ashyo manbalari – paxta, jun, ipak etarli darajada bo’lgan bo’lsa, ikkinchidan,
ichki va tashqi bozorda, kundalik hayotda to’qimachilik mahsulotlariga talab katta
edi. Amirlikda ayniqsa bo’z, chit, olacha ko’p miqdorda tayyorlangan. Qarshi,
Hisor, Baljuvon, Denov, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz va ularning atroflarida
ipak matolar tayyorlashga alohida e‘tibor qaratilgan. Boshqa shahar va
qishloqlarda ham ip yigirish, mato to’qish, tayyor kiyim tikish, gilam to’qish va
boshqa to’qimachilik sohalari ancha rivojlangan 6
.
Manbalar ma‘lumotlariga ko’ra, Buxoroning zarbof to’nlari,
Shahrisabzning iroqi do’ppilari, Termizning harir matolari, Samarqand va Boysun
6
Рахматов М. Манғитлар уруғи тарихидан.// Ўзбекистон тарихи е?ш тадқиқотчилар нигоҳида. - Тошкент.
Ўзбекистон. 2010. Б.48.
7

hunarmandlarining ipak matolari amirlikdan tashqarida ham juda mashhur bo’lgan.
Amirlik hunarmandchiligidagi muhim tarmoqlardan yana biri bu – kulolchilik edi.
Xo’jalik tarqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan kulolchilik amirlikning
deyarli barcha hududlarida rivojlangan edi.
Kulolchilik eng taraqqiy etgan markazlar Buxoro, Samarqand, Qarshi,
SHahrisab, Urgut, Denov, G’ijduvon kabilar bo’lib, ularning mahsulotlariga ichki
va tashqi bozorda talab katta bo’lgan. Amirlik kulolchiligida O’rta Osiyoning
ko’pgina kulolchilik maktablariga xos bo’lgan manzaralar(turli gullar va
o’simliklar tasviri), turli hayvonlar,qushlar, hashoratlar yoki ular tanasining bir
qismini shartli ravishda tasvirlash kulol ustalar tomonidan keng qo’llanilgan.
Amirlik iqtisodiyotining metallga ishlov berish sohasi ham yaxshi rivojlangan.
SHahrisabz, Urgut, Nurota, Bosun, SHerobod kabi tog’li tumanlardan ma‘danlar
qazib olingan bo’lib, ulardagi konlardan foydalanish ba‘zi tanaffuslar bilan XX asr
boshlariga qadar davom etgan edi. Bu davrda amirlikdagi metallga ishlov berish
taraqqiy etgan quyidagi to’rtta asosiy tarmog’i-temirchilik, misgarlik, cho’yan
quyish va rixtagarlikni alohida ko’rsatish mumkin. Temirchilik sohasida ustalar
qishloq xo’jaligida va kundalik turmushda ishlatadigan mehnat qurollari, harbiylar
uchun jangovar qurollar yasaganlar. Amirlikning ko’pgina shaharlarida Temirchi,
Guzari Chilangaron kabi chilnagar-temirchilarning maxsus mahalla guzarlarining
mavjudligi ushbu hunarmandchilik turining ancha taraqqiy etganligini ko’rsatadi.
Amirlikning asosan yirik shaharlarida misgarlik ham rivojlangan.
Mis xos ashyosi asosan Rossiyadan keltirilgan bo’lib undan chilim idishlari,
barkash, lagan, ko’zacha, tog’oracha kabi ko’plab idishlar yasalgan, hamda ular
turli naqshlar bilan mohirona bezatilgan. Buxoro amirligining metallga ishlov
berish sanoatida degrezlik-cho’yan quyishning alohida o’rni bor edi. Bu soha
ustalari asosan shaharlardagi maxsus guzarlarda yashaganlar. Ular cho’yandan
qozon, chiroq, manqaldon kabi buyumlar yasaganlar. Bronzadan buyumlar yasash
– rixtagarlik ham amirlikning ko’pgina shaharlarida taraqqiy etgan edi. Ushbu kasb
sohiblari turli buyumlar va taqinchoqlar yasaganlar. Undan tashqari amirlikda
hunarmandchilikning boshqa ko’pgina turlari ham rivojlangan. Xususan Buxoro,
8

Qarshi va Shahrisabz shaharlaridagi zargar ustalar tomonidan tayyorlangan
zargarlik buyumlari, qimmatbaho toshlar, metall va turli xil shishalardan yasalgan
taqinchoqlar amirlik va undan tashqari hududlarda ham mashhur bo’lgan.
Ko’nchilik ham yaxshi rivojlangan tarmoq hisoblangan.
Charmgar ustalar tomonidan yaxshi ishlov berilgan terilardan turli xil oyoq
kiyimlari, bosh kiyimlar, po’stin va nim po’stin, turli xil meshlar tayyorlangan.
Amirlikning deyarli barcha hududlarida yog’och o’ymakorligi yaxshi rivojlangan.
Shaharlarda mohir duradgorlar ko’p bo’lgan. Amirlikning shahar va qishloqlarida
tayyorlangan hunarmandchilik mahsulotlari ichki bozor ehtiyojlarini ta‘minlabgina
qolmasdan ko’p hollarda tashqi bozorga ham chiqarilgan. Amirlikda
hunarmandchilik va undagi ishlab chiqarishning tarqqiy etishi doimiy savdo-sotiq
munosabatlarining yanada kengayishiga asos bo’lgan edi. XVIII asrning ikkinchi
yarmida Buxoro amirligining ko’pgina shaharlarida karvonsaroylar qurilishiga
katta e‘tibor qaratilib, bu holat savdo munosabatlari rivojini yanada
mustahkamlashga xizmat qilgan edi. Amirlikning yirik shaharlari – Buxoro,
Samarqand, Termiz, Shahrisabz, Qarshi, Kattaqo’rg’on, Dehnov, Nurota va
boshqalar asosiy savdo markazlari edi.
Manbalarga ko’ra, XIX asr boshlariga kelib yirik karvon
yo’llari chorrahasida joylashgan Qarshi shahrining ahamiyati oshib ketadi. Ichki
bozorlarda avvalo kundalik ehtiyoj mollari, oziq-ovqat mahsulotlari, hunarmandlar
ishlab chiqargan mahsulotlar, paxta matolari, jun va ipak matolariga talab katta
bo’lgan. Ichki savdoning taraqqiyotida yirik shaharlarning atroflardagi qishloqlar
bilan iqtisodiy munosabatlari hamda shaharlararo savdo sotiq aloqalarining
rivojlanganligi muhim o’rin tutgan. Chunonchi, amirlikdagi bozorlar nafaqat
shaharlar, balki ularning atrofidagi qishloqlar aholisining talablarini qondirishda
ham alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Amirlikdagi barcha shaharlarda, yirik
qishloqlarda ixtisoslashgan bozorlarning mavjudligi ichki savdoning davlat
iqtisodiyotidagi muhim ahamiyatidan dalolat beradi.
Boshqa hukmdorlar qatori Amir Shohmurod davrida ham
davlat hayotida iste‘mol ehtiyojlari ishlab chiqarishdan ustun bo‘lmadi. Bu esa o‘z
9

navbatida, yuqori mehnat unumdorligini ta‘minlovchi yirik mashinalashgan ishlab
chiqarishdan foydalanish ehtiyojini vujudga keltirmadi. Natijada, oddiy
hunarmandchilik ishlab chiqarishi manufaktura ishlab chiqarishi darajasiga
ko‘tarilmadi. Shuning uchun ham ichki bozorda odatdagi hunarmandchilik va
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari savdosi yetakchi o‘rin egallagan 7
.
Buxoroda bozordagi narx-navo, tosh-tarozining
to‘g‘riligi qattiq nazorat qilinar edi. Kimki xaridor haqqiga xiyonat qilsa, qattiq
jazoga duchor etilardi, xususan, bundaylar yarim yalang‘och holda aravada, bozor
ahliga namoyish qilish uchun sazoyi qilinardi va ovozi boricha: “Men shayton
yo‘liga kirib, xaridorni aldadim”, deb jar solishga majbur etilardi. O‘rta Osiyo,
xususan, Buxoro bozorlari faqatgina xo‘jalik vazifasini o‘tab qolmagan. Ular ayni
paytda o‘ziga xos jamoat va madaniyat markazi vazifasini ham bajargan. Xususan,
bozorlarda hukmdorning farmonlari o‘qib eshittirilar, aybdorlar jazolanar, bayram
kunlari esa turli tomoshalar ko‘rsatilar edi. Savdo sotiq markazi Buxoroda 1848-
yilda 38 ta karvonsaroy, 9 ta tim va ko‘plab bozorlar mavjud bo‘lgan.
Ashtarxoniylar davrida kuchayib ketgan siyosiy
kurashlar, chet elliklar hujumi natijasida talangan, vayronaga aylangan Samarqand
shahri Amir Shohmurod davrida deyarli qayta tiklangan. 1780-1785 yillarda Amir
Shohmurod ushbu shaharga hokim etib tayinlangan. Buxoroda hokimiyat tepasiga
kelgandan so‘ng ham hayotining so‘ngiga qadar Samarqandni rivojlanishiga katta
e‘tibor bergan. Amir Shohmurod Samarqandga Yom, Zomin, Toshkent, Urgut,
Marv va boshqa hududlardan aholini ko‘chirib o‘tkazgan, hamda 24 ta guzarni
shaharda shakllantirgan, Yominiy, Toshkantiy, Zominiy, Urgutiy shular
jumlasidandir. Amir Shohmuroddan keyin ham Samarqandga bo‘lgan e‘tibor
davom etgan, xususan, XIX asr boshlarida shahar baland devor bilan o‘rab olingan.
Devorning uzunligi 13,9 chaqirim, maydoni 10,4
kv kilometrni tashkil etgan. Shaharda 80 ming aholi istiqomat qilgan.
Samarqandning Registon maydoni yaqinida Amir Shoihmurod tomonidan
7
Rashidov . U . Rashidov . O ’. XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlar . - Buxoro . 2011.
- B.61.
10

qurdirilgan oltiqirrali Chorsu inshooti Buxoro amirligi davrida yirik savdo
maskanlaridan biri hisoblangan. “Chorsu” so‘zi forschadan olingan bo‘lib, “to‘rt
yo‘l” ma‘nosini anglatadi. Bu savdo inshootning yana bir nomi “Toqi musaddas”
bo‘lgan. Bu yerda kiyim-kechak,zargarlik buyumlari, mushkambar va boshqa
qimmat mahsulotlar sotilgan. Samarqandda ochiq bozor shahar markazi bo‘lgan
Registon maydonida tashkil etilgan. Amir Shohmurod Samarqand shahrini
tiklagach, shahar iqtisodiyotini ko‘tarish maqsadida u yerdagi savdo
munosabatlarni yo‘lga qo‘ygan bo‘lsada, uning vafotidan keyingina ya‘ni XIX
asrdan boshlab rivojlana boshlaydi. Amir Shohmurod bunyod etgan guzarlardagi
hayot hunarmandchilikka asoslangani bois, shahar bozorida hunarmandchilik
mahsuloti ko‘p bo‘lgan. Dastlab shahar
atrofidagi hududlardan kelgan savdogarlar bu yerga kelib, oziq-ovqat, kiyim
kechak va boshqa mahsulotlarni olib kelib sotishgan yoki mahsulot
ayirboshlashgan. Keyinchalik tez orada buxorolik savdogarlar, yana ba‘zi chet el
savdogarlari Samarqandga tashrif buyurishadi, qadimdan yirik savdo
markazlaridan biri ushbu shahar necha yillardan so‘ng yana gavjumlashadi. XIX
asr o‘rtalarida samarqandlik savdogarlar ham amirlik hududidagi boshqa yirik
bozorlarga, Qo‘qon xonligi, Afg‘oniston va Rossiya hududlariga savdo-sotiq
uchun borishgan. Buxoro amirligining barqarorligini ta‘minlagan, iqtisodiyotining
istiqbolini belgilagan, ichki va tashqi savdo munosabatlarida asosiy rol o‘ynagan
voqea Amir Shohmurodning pul islohotini o‘tkazishi bo‘ldi. Amir Shohmurodning
islohotlaridan pul islohoti tarixda ko‘p mashhur bo‘ldi. Amir Shohmurod
mang‘itlar sulolasi vakillari orasida birinchi bo‘lib yangi pul sistemasiga asos
soldi, u 1785-1800-yillar davomida to‘la qimmatga ega bo‘lgan “Ashrafi” yoki
tillo deb nomlangan oltin tanga, kumush va mis pullarni zarb qildi. Bu an‘ana
butun Buxoro amirligi hukmronlik qilgan davrdan boshlab, Buxoroda tanga
pullarni zarb qilish to‘xtatilgan 1904-1905 yillargacha davom etdi.
1785-yilga qadar Buxoro davlatida ashtarxoniylar zarb etgan
tarkibida aralashmasi ko‘p va sof bo‘lmagan kumush tangalar muomilada bo‘lib
kelgan. Mazkur tangalarning ko‘rinishi to‘la yumaloq bo‘lmagan shaklda va
11

tanganing faqat markaziy qismidagi yozuvlargina qisman o‘qilishi mumkin
bo‘lgan. 5 Amirlik aholisining barcha qatlami eski siyqa tangalardan charchab,
qiymati yuqori tangalarga anchadan beri ehtiyoj sezib kelayotgan edi. Chunki
ashtarxoniylar davrida zarb qilingan tangalar o‘z qiymatini yo‘qotib bo‘lgan, bu
esa o‘z navbatida savdo-sotiq, hunarmandchilik va qishloq xo‘jaligi kabi
sohalarning rivojlanishiga juda salbiy ta‘sir ko‘rsatyotgan edi. Xuddi mana shu
vaziyatdan Amir Shohmurod unumli foydalanib, ashtarxoniy Abdulg‘ozixon
qo‘llab-quvvatlashi orqali pul islohotini o‘tkazadi. Amir Shohmurod “Amir
Doniyol” nomi ostida ilk tangalarini sof oltin va kumushdan zarb ettiradi.
12

1.2 Buxoro amirligining iqtisodiy ahvoli va savdo aloqalari
Buxoro amirligida bozor munosabatlari xususan, ishlab chiqarish, savdo-
sotiq, soliq, mulk, oila-meros masa-lalarini huquiy tartibga solish amaliyoti
va tajribasini mavjud manbalar asosida o`rganish ushbu sohalarga oid huquq
tizimimizni shakllantirish jarayoni ketayotgan bugungi kunda dolzarb
ahamiyatga ega deb hisoblaymiz.
Chor Rossiyasi O’rta Osiyoga, jumladan, Buxoro amirligi hududlariga
uyushtirgan harbiy harakatlaridan nafaqat siyosiy, harbiy strategik maqsadlarni,
balki iqtisodiy maqsadlarni ham ko’zlagan edi. Jumladan, u Buxoro amirligi bilan
tuzmoqchi bo’lgan ilk shartnoma loyihalarida, so’ngra 1868 yil may oylarida ikki
tomonlama imzolangan sulh shartnomalari va 1873 yil imzolangan do’stlik
shartnomasidaBuxoroga nisbatan o’zining iqtisodiy talablarini ilgari surganligi
ham bejiz emas edi. Chunki Rus hukumati dastlabki kunlardanoq, Buxoro amirligi
iqtisodiyotiga kirib borish va imkon darajasida unga aralashish, uni o’z izmiga
tushirib olish, kerak bo’lganda uni to’la ravishda o’z manfaatlari asosida
rivojlanishiga erishishni o’z oldiga asosiy maqsad qilib qo’ygan edi. 8
Eng muhimi, O’rta Sharqdagi ingliz-rus raqobatini yechishda, harbiy-
strategik sohada yangi yutuqlarni ta’minlashda Buxoro iqtisodiyoti Rossiya harbiy
kuchlari uchun o’ziga xos bir plasdarm va xom ashyo bazasi sifatida xizmat
qiladigan regionga aylanishi nazarda tutilgan edi. Mana shuning uchun ham, Rus
hukumati asta-sekinlik bilan qadam baqadam Buxoro iqtisodiyotiga o’z ta’sirini
o’tkazib, uni o’z izmiga tushirib olish siyosatini olib bordi. Rus burjuaziyasi turli
xil yo’llar orqali Buxoro bozorlaridan o’zlarining doimiy raqiblari bo’lgan xorijiy
savdogarlar ulariing g’arbiy yevropaliklar hamda afg’onistonlik va
hindistonliklarni. ularning tovarlarini siqib chiqara boshlashdi. Bir so’z bilan
aytganda, Buxoro iqtisodiyotining ichki bozorlarida iqtisodiy sohada hukmronlikni
qo’lga kiritish uchun avjiga chiqqan Rossiya-Angliya raqobati ularning o’zaro
8
Amonova F.Buxoro-Rossiya iqtisodiy aloqalari tarixiga bir nazar (XIX asr oxiri-XX asrning birinchi choragi). -
Toshkent. 2011. - B.30.
13

keskin kurashlariga olib keldi va ushbu kurashni bevosita boshlagan ruslar bunda
asta-sekinlik bilan to’la ustunlikka ershishga va Buxoro ichki bozorlarining to’la
nazoratini o’z qo’llariga kiritishga muvaffaq bo’lishdi. 1881 yilga kelib Buxoro
bozorlarida ruslar va rus tovarlari to’la gegemonlikni qo’lga kiritib, yagona
monopol hukmronlik qilish huquqiga ega bo’ldi.
Ushbu holat yuzaga kelganligining isbotini o’sha paytda Rossiya
hukumatining yirik ma’murlardan biri hisoblangan diplomat amaldor
Charikovning quyidagi so’zlaridan ham yaqqol ko’rishimiz mumkin. «Rus
tovarlari amirlikda boshqa davlat tovarlariga qaraganda ancha ustunlikka ega. U
asta-sekinlik bilan xorijiy davlatlar tovarlarini birin-ketin siqib chiqarib, ularni
o’rnini juda tez progressiv usulda egallab olmoqda. O’zga davlat tovarlarini esa
Amudaryo orti va Hindikushga chiqib ketishiga erishdi» 9
.
Chor Rossiyasi hukumati, eng avvalo uning Turkiston o’lkasidagi
ma’murlari Buxoro amirligining ichki va tashqi iqtisodiy masalalari va hayotiga
to’g’ridan to’g’ri aralashib, dastlabki yutuqlarga erishgach amirlik ichki bozorlarini
deyarli to’la qo’lga kiritib, savdo oboroti ko’rsatgichlarini oshirib olgandan so’ng,
zo’r berib bu ko’rsatgichlarni ko’paytirishga harakat qila boshlashdi. Ushbu
yutuqlarni yanada mustahkamlash uchun yangidan yangi imkoniyatlar qidira
boshlandi. Eng muhimi, ushbu yutuqlardan rus hukumati bilan bir qatorda, undan
rus burjuaziyasi ham katta manfaatdor edi. Mana shuning uchun ham, XIX asrning
80–90yillarida bu borada rus burjuaziyasi ham rus hukumati oldiga o’zining yangi
talablarini qo’ya boshladi. Natijada O’rta Osiyoda temir yo’llar qurilishi va
flotiliya shakllanishiga erishildi. Kaspiyorti temir yo’li qurilgandan so’ng va
Amudaryoda kemalar qatnovi yo’lga qo’yilgach, chor Rossiyasining butun O’rta
Osiyo bilan, shu jumladan, Buxoro amirligi bilan ham rus sanoati ishlab chiqargan
mollar bilan savdo qilish aylanmasi (oboroti) juda tez sur’atlar bilan oshib
borishiga keng imkoniyatlar yuzaga keldi. 10
O’z navbatida, chor ma’murlari
9
Rashidov. U. Rashidov.O’. XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlar. - Buxoro. 2011.
- B. 78.
10
Холиқова Р. ХИХ аср охири – ХХ аср бошларида Россия-Бухоро ўртасидаги иқтисодий муносабатлари
тарихидан лавҳалар. //Татлим тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар. 2003. 1– 2сонлар, - Б.82.
14

Buxoro amirligidan eng sifatli va xaridorgir tovarlarnn arzon bahoda olib, o’z
yurtlariga – Rossiyaga olib ketishdi. Tarixdan ma’lumki, to chor Rossiyasi bosqini
va uning Buxoro amirligi ichki ishlariga aralashuvi jarayoniga qadar, aniqrog’i
XIX asrning 50 yillariga qadar, Buxoro amirligida qog’oz pul umuman muomalada
bo’lmagan. Amirlik hududida doimo tanga pullar muomalada yurgan. Jumladan,
XIX asrning 70–90yillarida ham shu holat davom etgan. Buxoro tangalari odatda
oltin, kumush va misdan quyilgan. Bir Buxoro tillasi o’sha paytdagi Rossiya pul
birligi qiymati bo’yicha taxminan 4 rublga teng bo’lgan. Kumush tanga esa 15–20
kopeykaga teng bo’lgan. 11
Hatto ayrim holatlarda, bir kunning o’zida tanganing qiymati bir necha bor
tushib, ko’tarilib turgan. Ushbu holat rus kredit pullari qiymatiga katta ta’sir
ko’rsatgan. Mana shuning uchun ham rus tadbirkorlari va savdogarlari bir necha
marotaba ushbu holatning oldini olishni so’rab rus hukumatiga murojaat qilishgan.
Ayniqsa, arxiv hujjatlarida qayd etilishicha, 1890–1891 yillarda shunday
murojaatlar nihoyatda ko’p bo’lgan. Ular rus hukumatidan Buxoro ichki
bozorlaridan Buxoro tangasini muomaladan chiqarilishini va uning o’rniga rus
rublini kiritishni so’rashgan.
1901–1903 yillari rus hukumati amir tomonidan oldindan Peterburgdagi
hukumat a’zolari bilan kelishilganligi sababli, 1902 yilda zarb etilgan 24 mln dona
tangalarni. sotib oldi. Mana shu tariqa rus hukumati Buxoro iqtisodiyotining eng
katta belgisi va eng muhim ko’rsatkichi hisoblangan hamda davlatning oliy
belgilaridan biri bo’lgan – pul masalasiga ham o’z ta’sirini o’tkazishga va uni
Buxoro iqtisodiy hayotidan umuman olib tashlashga muvaffaq bo’ldi. Natijada,
Buxoroda rus hukumatining qattiq tazyiqi va siquvi ostida pul islohoti amalga
oshirildi. Bir necha yuz yillar davomida muomalada bo’lgan Buxoro tangasi
muomaladan olib tashlandi. Buxoro pul tizimi amalda yo’q qilindi. Buxoroda pul
islohoti rasman amalga oshirilgandan so’ng, juda katta miqdorda rus kredit pullari,
11
Холиқова Р. XIX аср ўрталарида – XX аср бошларида Бухоро амирлигида ишлаб чиқариш
муносабатлари. // ЎзМУ хабарлари. 2004. 4-сон. – Б.29.
15

rus tilla va kumush tangalari olib kelindi va Buxoro ichki bozorlarida muomalaga
kiritildi.
Rus burjuaziyasi va rus savdogarlari, eng avvalo, rus hukumati manfaatlarini
hisobga olib, juda qattiq tazyiq va siquvlar asosida chor Rossiyasi tomonidan
Buxoro amirligida o’tkazilgan pul islohoti to’la ma’noda mustamlaka mohiyati va
mazmuniga ega edi. Ushbu islohotni amalga oshirishdan ko’zlangan eng katta
maqsad – bu Buxoro iqtisodiyotini, uning ichki bozorlarini, amirliknnng barcha
iqtisodiy tizimini to’la o’z izmiga tushirib olish va uni o’z xohishi asosida idora
qilishni yo’lga qo’yishdan va shu bilan birga, Buxoro bozorlarida rus sanoati
mollari va rus burjuaziyasi gegemonligini yanada mustahkamlashdan iborat edi.
Buxoroda pul islohotining o’tkazilishi amirlikni Rossiyaga nisbatan iqtisodiy
qaram qilish g’oyasining amalda joriy etilishi namunasi hisoblanadi. Ushbu yo’l
orqali Rossiya Buxoro amirligi mustaqilligiga juda katta siyosiy va huquqiy zarba
berishga muvaffaq bo’ldi. 12
XIX asr oxiri – XX asr boshlari Rossiya-Buxoro munosabatlari taraqqiyotida
o’ziga xos bir yangi bosqich hisoblanadi. Chunki, aynan mana shu davrda chor
Rossiyasi siyosatida boshqa o’lkalarga faol kirib borish va kapitalistik
munosabatlarni qaror toptirish yo’li bilan katta daromad manbaiga ega bo’lish eng
muhim yo’nalishlardan biri hisoblanardi. XIX asrning ikkinchi yarmida Buxoro
hududlariga kirib kelgan chorizm bu yerda o’zining doimiy iqtisodiy va siyosiy
hukmronligini o’rnatishga intildi. Rus kapitalining Buxoro amirligi iqtisodiyotiga
jadal sur’atda kirib kelishi natijasida, Buxoro qishloq xo’jaligining Rossiya sanoati
uchun xom ashyo ishlab chiqaruvchi sifatida ixtisoslashuvi ro’y berdi. Ushbu
holatda, ayniqsa, XIX asrning 80-yillarida, ya’ni Kaspiyorti temir yo’li qurilishi
amalga oshirilgandan keyin ancha kuchaydi. Shuningdek, rus kapitalining Buxoro
amirligiga kirib kelishida yana bir omil, ya’ni 1887 yil 13 noyabr kuni tashkil
etilgan Chorjo’y bilan Termizni bog’lovchi Amudaryo flotiliyasi ham katta turtki
berdi. 13
12
Тошев X . XIX аср охири XX аср бошларида Зарафшон ўзбекларининг хўжалиги ва ижтимоий турмуши. –
Тошкент. ФАН. 1987. - Б.25.
13
Сухарева. О.А Бухара XIX - начало ХХ в. – Москва. Изд-во. Наука. 1966. - С.243.
16

Chor Rossiyasining O’rta Osiyoga, jumladan, Buxoroga nisbatan olib
borgan iqtisodiy siyosati samarasi natijasida Buxoroda paxta dalalari kengaytirildi,
zavodlar qurilib, bank munosabatlari kirib kela boshladi. Chor hukumatining
amirlik hududidagi tayanchi sifatida rus aholi manzilgohlari bunyod etildi. Buxoro
amirligini o’ziga to’la siyosiy jihatdan bo’ysundirish maqsadida, chor ma’murlari
yirik yer egalari va ayniqsa, amirni o’z tomonlariga og’dirishning turli xil
yo’llarini qidirdilar. Buning natijasi o’laroq, Rossiya bozorlarida «O’rta Osiyo
xom ashyosi va uning ba’zi mahsulot turlariga talab kuchaya boshladi. Bundan
rag’batlangan mahalliy ishlab chiqarish tarmoqlari egalari imkoniyatlari boricha
o’z jamoalarida ishlab chiqarish munosabatlarini qayta qurishga harakat qildilar».
Chorizm va rus burjuaziyasi O’rta Osiyoga, jumladan, Buxoro amirligiga
nisbatan yo’naltirilgan o’z iqtisodiy siyosatining dastlabki bosqichida, taxminan
1900-yillarga qadar, o’zining asosiy diqqat-e’tiborini Buxoro amirligini Rossiya
sanoati uchun arzon xomashyo va yarim tayyor mahsulotlar tayyorlovchi hududga
aylantirishga, rus mahsulotlari uchun esa har qanday xorij kapitalining raqobatini
sindirishga yo’naltirilgan maqsadli siyosat olib borishga qaratdi. Buning uchun,
eng avvalo, O’rta Osiyoni paxtachilik sanoatiga ixtisoslashtirish zarur edi. Chor
Rossiyasi harbiy ma’murlaridan biri, generalleytenant Terentyev Rossiyaning
O’rta Osiyodagi iqtisodiy vazifalari haqida fikr yuritib, O’rta Osiyo Rossiya uchun
qo’shimcha iste’molchi va xomashyo hududi bo’lishi va uning beqiyos ahamiyati
to’g’risida alohida to’xtalib, shunday deb yozgan edi: «U rus mahsulotlari uchun
asosiy bozor bo’lib qoladi. Qadimdan Buxoro va Marv orqali Sharq va G’arb
o’rtasidagi savdo yo’llari o’tib, endilikda ushbu o’lkalar o’zida markaziy savdo
ahamiyatini saqlab turibdi: bu yerda xorij kapitali raqobati yo’qligidan Osiyoning
barcha mamlakatlaridan savdogarlar kelishib, rus mahsulotlariga xaridor
bo’lmoqdalar. Paxta, ipak – asrimizning oltin manbasiga aylangan bir vaqtda,
Rossiya O’rta Osiyo qumliklari va sahrolarida o’ziga yangi Kolxida kashf etdi.»
Chor hukumatining o’lkadagi ma’murlari Buxoro amirligi yerlarida paxta
maydonlarini kengaytirishga harakat qilishi bilan bir qatorda, barcha mahalliy
ma’murlar bilan hamkorlikda, amirlikda paxta navini yaxshilash bo’yicha ham
17

tashkiliy ishlar olib borishga katta e’tibor qaratishgan. Shu bila n birga, ular paxta
e kuvchilarni sanoat paxtasining yangi navlarini ekishga majbur etishardi. 1865
yilda paxta maydonlari Buxoro amirligida 32 ming desyatinani tashkil etgan
bo’lsa, 1880 yilda – 50 ming desyatinaga, 1890 yilda – 62 ming desyatinaga, 1916
yilga kelib esa 115 ming desyatinaga yetdi. 14
Shunday qilib, XIX asrning 60 - yillaridan boshlab har yili Buxoroda
paxtachilik maydonlarining keskin ortishi kuzatiladi. Paxta ekishning o’zi ham
dehqonlarga sezilarli daromad olib kelgan, chunki paxta sotish ortidan har bir
desyatina maydondan o’rtacha 70 rubddan to 80 rublgacha foyda olish mumkin
bo’lib qoldi. Vaholanki, o’shanda bir desyatina yerdan olingan paxta hosili
dehqonga o’rtacha hisobda 7–10 rublga aylanardi, xolos. 15
Ammo paxta sotish
ortida turgan sanoatchilar dehqon mehnatiga arzimagan haq to’lab, amalda ularni
o’z tarmoqlariga jalb qilib, hayotlarini qashshoqlashishiga sababchi bo’ldilar.
Paxta yetishtiruvchi dehqonlar savdo-sanoat kapitalining zulmi ostida qolib,
ularning xo’jaligi to’laligicha paxta ekish va uni yetkazish uchun ixtisoslashib
qoldi.
Chor hukumati va rus burjuaziyasining olib borgan iqtisodiy siyosati
natijasida Buxoro amirligining qishloq xo’jaligi butkul Rossiya imperiyasining
to’qimachilik sanoati uchun paxta tolasi yetkazib berishga mo’ljallangan sohaga
aylantirildi. Ushbu fikrimizning to’g’riligini Buxorodan Rossiyaga tashib ketilgan
paxta tolasi hajmidan ham bilishimiz mumkin. Masalan, Buxoro amirligidan
Rossiyaga olib ketilgan paxta hajmi 1865 yilda 60 ming pud, 1877 yilda 900 ming
pud, 1890 yilda 1360 ming pud, 1914 yilda 1483 ming pud, 1916 yilga kelib esa
1.731.945 pudga ko’paydi. Ushbu ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, so’nggi
yillarda Buxorodan Rossiyaning Yevropa qismiga tashib ketilgan paxta tolasi
hajmi 10 barobarga ko’paygan.
14
Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1-том. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. – Т oshkent .
Шарқ, 1997. - Б.138.
15
Amonova F. Buxoro-Rossiya iqtisodiy aloqalari tarixiga bir nazar (XIX asr oxiri - XX asrning birinchi choragi). –
Toshkent. 2011. - B.36.
18

Ma’lumki, bu vaqtda birinchi jahon urushi boshlanib ketishi munosabati
bilan Rossiyaga Amerikadan paxta keltirishning imkoni bo’lmadi. Bu esa, o’z
navbatida, O’rta Osiyo paxtasiga bo’lgan e’tiborni va talabni yanada kuchaytirdi.
Ayni bir paytda paxtaning narxi ham oshib bordi. XX asr boshlariga kelib, chorizm
va rus burjuaziyasining Buxorodagi faoliyati sezilarli darajada o’zgardi. Endi
uping siyosatida amirlik hududlarini egallash masalalaridan ustunroq bo’lgan
boshqa yangi bir yo’nalishga qiziqish paydo bo’ldi. Rus hukumati va uning burjua
vakillari bu yerlarda sanoat korxonalarini tashkil etishga katta e’tibor qarata
boshlashdi. Buxoroga chor Rossiyasi tomonidan tayyor mahsulotlar bilan bilan bir
qatorda, rus kapitali ham kiritila boshlandi. Ularning yordamida bu yerlarda
fabrika, zavod, aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va savdo muassasalari tashkil
etildi.
1893 yilga kelib, Buxoroda birinchi paxta tozalash zavodi qurildi. Birinchi
jahon urushi arafasiga kelib, ularning soni 26 taga yetdi. Ushbu paxta tozalash
zavodlarining 19 tasi rus burjuaziyasiga, 3 tasi Buxoro amiriga, 3 tasi musulmon
kapitalistlarga va 1 tasi buxorolik yirik savdogar Mirza Muhiddin Mansurovga
tegishli bo’lgan. Ushbu ishlab chiqarish korxonasida jami mingdan oshiq ishchilar
mehnat qilishgan. Buxoro amirligidagi qariyb 80% paxta tozalash zavodlari rus
burjuaziyasiga tegishli bo’lgan. Shuningdek, Buxoro amirligida 1913 yilda 2 ta
yog’-moy zavodi, 3 ta Yevropa un tegirmonlari, 10 ta g’isht zavodi, Qorako’lda 2
ta tamaki sexi va Yangi Buxoroda 1 ta bosmaxona mavjud bo’lgan. Ushbu davrga
kelib Buxoro amirligi hududida jami 50 dan oshiq kapitalistik ishlab chiqarishga
moslashgan korxonalar faoliyat ko’rsatar edi. 1916 yilga kelib esa Buxoro
hududlarida 34 ta paxta tozalash zavodi mavjud bo’lib, ularda yiliga 2565 ming
pud paxta xomashyosi tayyorlangan.
Buxoro amirligidagi sanoat korxonalarining qurilishi Rossiya
imperatorligining Buxorodagi Siyosiy agentligi tomonidan 1912 yil 25 iyundagi
farmoyishiga asosan amalga oshirilib, unga ko’ra Buxoro hududlarida korxona va
tashkilotlar qurilishi va ishga tushirilishi bilan bog’liq barcha xatti-harakatlar
aynan ana shu agentlik zimmasida bo’lgan. Rus burjuaziyasi ishtirokida Buxoro
19

amirligi hududida tashkil etilgan korxonalar va tashkilotlar bilan bir qatorda, bu
davrda Buxoroda mahalliy yirik sarmoyadorlar vakillari tomonidan tashkil etilgan
va boshqarilgan kapitalistik ishlab chiqarish muassasalari ham faoliyat ko’rsata
boshladi. Masalan, Arabov, Xo’jayev va boshqalarning Buxoro firmalari shular
jumlasiga kiradi.
Buxoro amirligi o’zining boy xom ashyo zaxirasiga ega bo’lishiga
qaramasdan, uning hududlarida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar
deyarli yo’q edi. Ochig’ini aytganda, rus hukumati buni xoxlamas edi. Chor
ma’muriyati amirlikda tayyor mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar tashkil
etilishiga qarshilik qilar va o’zining bu siyosatini Rossiya imperiyasining bu
yerdagi xom ashyo va tayyor mahsulotlar bozoriga xavf solishi mumkinligi bilan
izohlardi. Masalan, Turkiston general-gubernatori Samsonovning «Samarqand
aksiyadorlik jamiyati»ning Samarqandda to’qimachilik fabrikasini qurish haqidagi
1913 yilgi bildirishnomasiga javoban: «Turkistonda to’qimachilik sanoatining
taraqqiyoti Moskva fabrika-zavodlarining faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi»
degan xulosani beradi va uning talabini rad etadi.
Chor Rossiyasi ma’murlari XIX asrning 80–90 yillarida Buxoro rus banklari
filiallarini ochishga harakat qilishdi. Jumladan, 1887 yili Rossiya bilan Buxoro
o’rtasida Buxoro amirligida Rus davlat bankining filialini ochish masalasi bo’yicha
diplomatik muzokaralar olib borildi va har ikkala tomonning roziligi bilan ushbu
masala ijobiy hal etildi. Natijada oradan bir necha yil o’tgach, aniqrog’i 1894 yili
Buxoroda Rus davlat bankining filiali ochildi va u o’z faoliyatini yurgizib yubordi.
Rus kapitalining yana bir tarmog’ining Buxoro amirligiga kirib kelishi, o’z
navbatida, kapitalistik munosabatlarning shakllanishi va rivojlanishiga katta turtki
bo’ldi.Rossiya-Buxoro diplomatik muzokaralarining ijobiy natijalari asosida XIX
asr oxiri – XX asr boshiga kelib Buxoro amirligida yana rus banklarining 7 ta
filiali ochildi.
20

II BOB. Amirlikdagi iqtisodiy ahvol va mulkiy munosabatlar.
2.1 Amirlikda savdo-sotiqning rivojlanishi sanoat ishlab chiqarishining
shakllanishi
Ma’lumotlarda keltirilishicha. Rossiya kapitali Rossiya-Buxoro savdo-tijorat
aloqalariga favqo’lodda juda katta ahamiyat berib, o’z maqsad va manfaatini
ko’zlab homiylik qilgan. Bunda asosan qimmatbaho va valyuta keltiruvchi
xomash’yoni katta miqdorda Buxorodan olib chiqib ketishni amalga oshirgan.
Chunki bunday siyosat Rossiyaning o’z iqtisodini kutarishida jiddiy ahamiyatga
ega edi. Xunarmandchilik sohasida to’qimachilik uning asosiy tarmoqlaridan biri
hisoblangan. U asosan mahalliy xom ashyo manbalari — paxta, jun, ipakning
yetarli miqdorda bo’lganligi uchun ham yaxshi rivojlangan. XVIII—XIX asrlarda
Buxoro amirligining Qashqadaryo vohasida xunarmandchilik yaxshi rivojlangan
bo’lib, uning to’qimachiliq kulolchiliq duradgorlik kunchilik va temirchilik turlari
voha va amirlikning xo’jalik hayotida salmoqli o’rin egallagan 16
.
Vohaning Qarshi, SHaxrisabz, Kitob shaharlarida hunarmandchilik
yaxshi rivojlangan. To’qimachilik voha xunarmandchiligida yetakchi tarmoq
hisoblangan. Ayniqsa, bo’z, chit, olacha ko’p miqdorda tayyorlangan. Qarshi va
Shaxrisabzda ipak matolar tayyorlashga katta e’tibor qaratilgan. Voha
xunarmandchiligida kulolchilikning mavqei ancha yuqori bo’lgan. Qarshi shaxri
Buxoro amirligidagi mis va kumush buyumlar ishlab chiqaruvchi yirik
markazlardan biri bo’lgan. Voxaning Qarshi va Shaxrisabz shaxarlaridagi zargarlar
tomonidan tayyorlangan zargarlik buyumlari, metall va turli xil shishalardan
yasalgan taqinchoqlar O’rta Osiyo hududida katta qadr-qiymatga ega bo’lgan.
Ko’nchilik ham yaxshi rivojlangan tarmoq hisoblangan.
Charmgar ustalar tomonidan yaxshi ishlov berilgan terilardan turli xil oyoq
16
Rashidov. U. Rashidov. O’. XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlar. - Buxoro.
2011. - B.113.
21

kiyimlari, bosh kiyimlar, po’stin va nimpo’stin, turli xil meshlar tayyorlangan.
Vohada yogoch o’ymakorligi yaxshi rivojlangan bo’lib, turli xil binolar qurilishida
undan unumli foydalanilgan. XIX asrda amirlikning Buxoro, Samarkand,
G’ijduvon, Denov va boshqa ko’plab hududlarida kulolchilik ancha yaxshi
rivojlangan va sifati yaxshi mahsulotlar tayyorlangan. Hunarmandchilik turlari
ichida zargarlik xam ancha kuchli rivojlangan. Buxoro amirligida metallga ishlov
berish ancha yaxshi yo’lga qo’yilgan.
1841 yili Buxoroga kelgan Q F. Butenev bu yerda
6 ta cho’yan quyish qozonlari bo’lganini yozadi. O’lkada qurilgan dastlabki metall
quyish qozonlarida to’plar uchun o’qlar, harbiy va dehqonchilik qurollari yasalgan.
Mis noyob va qimmat bo’lganligi uchun Buxoro amirligida to’p yasashda mis
o’rniga ko’proq cho’yandan foydalanilgan. Bu ishda mohir Shaxrisabz ustalari
amirlikda eng yirik to’p stvolini quyishgan, uni o’rnatish uchun maxsus o’n ikki
g’ildirakli qurilma yasalgan. Biroq Q. Butenev Buxoro amirligida metall ishlab
chikarish sanoatiga deyarli e’tibor berilmaganligini yozadi: „Buxoroda hatto
xunarmandchilik ham mukammallikning quyi bosqichida turadi, zavodchilik ishi
yo’q, agar hukumat bundan keyin ham xozirdagidek harakat qilsa o’zgarish
bo’lishi qiyin. Nihoyatda johil bo’lgan xukumatning zavodlar qurishi xaqida so’z
bo’lishi ham mumkin emas, chunki u bunday zavodlar haqiqiy foyda keltirishini
ko’rmaydi. Bundan tashqari, zavodlar qurish uchun mablag’ xam, bilimdon
kishilar ham yetishmasdi”. Bundan ko’rinib turibdiki, Buxoro amirligida
XIX asrning 40-yillarida ham sanoat tarmoqlarining shakllanishi, uning
ko’rinishlari deyarli ko’zga tashlanmagan. XIX asrning o’rtalariga qadar Buxoro
amirligi konlaridan qazib olingan qazilmalardan mis va qo’rg’oshinlar nihoyatda
sodda qurilgan o’choklarda ajratib olingan. Mis buyumlar, qo’rg’oshindan o’qlar
tayyorlashda haddan tashqari ortiqcha isrofgarchilikka yo’l qo’yilgan. Buxoro
amirligi va uning aholisi savdo-sotiq ishlariga katta e’tibor qaratgan. O’z
qo’shnilari bo’lgan Xiva xonligi, Qo’qon xonligi hamda Afg’oniston bilan hamda
o’ziga yaqin bo’lgan davlatlar Eron, Qashqar, Hindiston bilan va yirik shaharlar
hisoblangan Hirot, Mashhad va Kashmir bilan juda katta va doimiy savdo ishlarini
22

olib borishgan 17
. Buxoro amirligida hunarmandchilikning
rivojlanishi bevosita savdo munosabatlarini kengayishiga sabab bo’ldi. Ayniqsa,
bu ichki savdo rivojlanishiga keng yo’l ochdi. XVIII asrning ikkinchi yarmida
Buxoro hududining juda ko’p shaharlarida karvonsaroylar qurilishiga katta e’tibor
berildi. Aynan mana shu davrda Buxoroning qushni davlatlari va Rossiya, Eron,
Hindiston davlatlari bilan savdo aloqalari tez sur’atlar bilan rivojlanib borgan.
Ichki bozorda Buxoro, Samarkand, Qarshi, G’uzor
shaharlari amirlikning yirik savdo markazlari xisoblangan. Ushbu shaxar
bozorlarida pulning qiymati va mahsulotlar tannarxi belgilangan. Masalan, G’uzor
chorva mollari sotish va sotib olishda eng katta bozorlarga ega bo’lgan. Boshqa
shaharlar va aholi yashaydigan manzilgohlarda haftaning ma’lum kunlarida bozor
bo’lgan. Ichki bozorlarda avvalo kundalik ehtiyoj mollari, oziq-ovqat mahsulotlari,
xunarmandlar ishlab chiqargan mahsulotlar, paxta matolari, jun va ipak matolariga
talab katta bo’lgan. Buxoro bozori nafaqat shaxarliklar, balki uning atrofidagi
qishloqlar aholisining talablarini qondirishda ham, aloxida ahamiyatga ega bo’lgan
eng yirik savdo markazlaridan hisoblangan. Buxoro bozorida ko’chmanchi
chorvadorlar o’z mahsulotlarini Buxoro hunarmandlari mahsulotlariga
ayirboshlashgan. Buxoro bozorida parcha, duxoba, har xil chitlar, ipak matolar,
temir, tilla, kumush, mis, cho’yan idishlar, qog’oz, igna, turli xil iplar yaxshi savdo
qilingan. Buxoroda yanvar oyidan may oyigacha savdo yaxshi bo’lgan. Bu davrda
savdo yarmarkalari tashkil qilingan. Bu savdo yarmarkalariga Eron, Afg’oniston,
Hindiston, Xitoy, Rossiya va amirlikning barcha viloyatlaridan savdogarlar tashrif
buyurishgan. Bu savdo mavsumida nihoyatda ko’p maxsulotlar ortgan savdo
karvonlari Buxoroga kelishgan. Savdo karvonlari ular uchun mo’ljallangan maxsus
karvonsaroylarda to’xtashgan. XIX asrning boshida Buxoroda
chet ellik savdogarlar uchun mo’ljallangan 10 ta karvonsaroy bo’lgan. XIX asrning
40-yillariga kelib esa 24 ta toshdan qurilgan va 14 yog’ochdan yasalgan, jami 38 ta
karvon saroy mavjud bo’lgan. Buxoro shaxrining bosh bozori Registonning
17
Тошев.X. XIX аср охири XX аср бошларида Зарафшон ўзбекларининг хўжалиги ва ижтимоий турмуши. –
Тoshkent. ФАН. 1987. - Б.25.
23

markaziy maydonida joylashgan bo’lgan. Buxoro savdogarlari qo’shni davlatlar va
xalqlar bilan savdo aloqalarini rivojlantirishga katta e’tibor berganlar.
Ko’chmanchi qozoqlar Buxoro amirligiga cho’l mahsulotlari, ya’ni palaslar,
namatlar va o’troq aholi uchun kerakli bo’lgan muhim xom ashyo — jun va terini
ko’plab keltirishgan. Buxoro dehqonlari va xunarmandlari esa, o’z navbatida,
qozoq dashtlariga non, oziq-ovqat mahsulotlari, sabzovotlar, kiyim-kechaklar
paxta matolari yetkazib berishgan. Buxoroda turkman gilamlari nihoyatda katta
talabga ega bo’lgan. O’z navbatida turkmanlar Buxorodan kiyim-kechak uchun
kerak bo’lgan bo’z va boshqa matolarni olib ketishgan. Buxoro
savdogarlari Balx va Badaxshonda ham katta savdo ishlarini olib borishgan. Bu
yerda buxoroliklar qozon, buxoro matolari, Rossiyadan keltirilgan igna, oyna,
qaychi va shu kabi boshqa maxsulotlarni olib kelishgan. U yerdan Buxoroga
kumush, oltinlar olib qaytishgan. Buxoro savdo karvonlari Qobul va Hindistonga
ham borib savdo-sotiq ishlarini amalga oshirishgan. Hindistondan buxorolik
savdogarlar qimmatbaho toshlar, doridarmonlar va Kashmir matolarini sotib
olishgan. Hindistonlik savdogarlar ham, o’z navbatida, Buxoroga tashrif
buyurishgan va ko’plab xind matolarini olib kelishgan. Buxoro savdogarlari Xitoy,
Sharqiy Turkiston bilan ham savdo aloqalarini olib borishgan. Xitoy bilan savdo
aloqalarini Qo’qon xonligi orqali olib borishgan. Xitoyga paxta, qorakul teri,
Buxoro xunarmandlarining turli xil mahsulotlari olib borilgan. Xitoydan esa, eng
avvalo, ko’p miqdorda ipak matolar va chinni buyumlar olib kelingan. Buxoro
o’zining savdo aloqalarini olib borishda Rossiya bilan bo’lgan savdo
munosabatlarini rivojlantirishga katta e’tibor bergan. Buxoro bilan Rossiya
o’rtasidagi savdo alokdpari Orenburg orkali olib borilgan. Orenburgda juda katta
savdo markazi qurilgan bo’lib, u yerda doimiy ravishda yarmarka tashkil kilib
turilgan. XVIII asrning 80-90-yillarida Buxoro bilan Rossiya o’rtasidagi
savdo aloqalari ancha tez rivojlandi. Bu davrda Buxorodan Rossiyaga ipak
matolar, ipak xom ashyosi, teri xom ashyosi, teri kiyimlar, paxta, ip, qorako’l kabi
maxsulotlar va oltin hamda kumush olib borilgan. Rossiyadan esa mix, oyna, igna,
qand, shakar olib kelishgan. Ayrim hollarda xonning iltimosiga binoan ma’lum
24

miqdorda temir olib kelingan. Chunki 1800 yilga kadar Rossiyadan Buxoroga
temir sotish man qilib qo’yilgan edi. 1801 yildan boshlab esa temir, chuyan, mis
sotishga ro’xsat berildi. XIX asrning birinchi yarmida Buxoroga ko’plab temir,
mis, chuyan, hatto oltin va kumush ham olib kelina boshlandi. Bu esa Rossiya
bilan Buxoro o’rtasidagi savdo aloqalarini yanada rivojlantirishga katta imkon
berdi. Ayniqsa, Markaziy Rossiya hududlari hamda Sibir bilan savdo aloqalari juda
yaxshi yo’lga qo’yilgan. Ushbu yunalishda Buxoro savdogarlari qizg’in savdoni
yo’lga qo’yishga muvaffaq bo’lishgan. Jumladan, Buxorodan ushbu hududlarga
paxta, ipak turli xil bo’yoqlar, quritilgan mevalar va hatto ayrim tayyor
maxsulotlarni ham olib borib sotishgan. Chor Rossiyasi bosqiniga qadar
paxta va paxtadan ishlangan tovarlar Buxoro savdosining asosini tashkil etgan.
Masalan, 1801 yili Buxoro savdogarlari tomonidan Rossiyaga olib borilgan savdo
mollarining 75% ini paxta va undan ishlangan mollar tashkil etgan. Buxoro
savdogarlari 1801 yili Rossiyaning Orenburg shaxriga 718,9 ming rubl qiymatidagi
tovarni olib kelishgan bo’lsa, Orenburgdan Buxoroga 504,7 ming rubl qiymatidagi
tovar olib ketishgan. 1811 yilda esa ushbu ko’rsatkich Buxorodan Orenburgga olib
kelingan mollar qiymati 3.224 ming rublni, Orenburgdan Buxoroga olib ketilgan
mollar qiymati esa 1.792 ming.rublni tashkil etgan. O’z navbatida esa Rossiya
hududlaridan Buxoroga, asosan, zavod-fabrikalarda ishlab chiqilgan tayyor
maxsulotlar olib kelingan. 37 Ushbu ko’rsatkichlar to chor Rossiyasi bosqiniga
qadar o’sib borganligi Rossiya bilan Buxoro o’rtasida savdo aloqalari yaxshi
yo’lga qo’yilganligini ko’rsatadi 18
. Buxoro amirligi iqtisodiy hayotining
asosini qishloq xo’jaligi tashkil etgan. Jumladan, amirlikda dehqonchiliq
chorvachilik va tomorqa ishlovi qishloq xo’jaligining muhim yo’nalishlari
hisoblangan. Buxoro amirligida dehqonchilik texnikasi oddiy va an’anaviy holatda
bo’lgan. Yerlarga asosan, omoch, 38 mola, 39 ketmon va bel bilan ishlov berilgan.
Buxoro amirligida dehqonlar bug’doy, arpa, suli, guruch, makkajo’xori, oq jo’xori,
mosh, loviya, kunjut yetishtirishga katta e’tibor berishgan. Poliz ekinlaridan
18
Amonova F. Buxoro-Rossiya iqtisodiy aloqalari tarixiga bir nazar (XIX asr oxiri - XX asrning birinchi choragi). -
Toshkent. 2011. - B.96.
25

ayniqsa, qovun-tarvuz, qovoq ekishda katta tajribaga ega bo’lishgan. Qovun-
tarvuzning nihoyatda ko’p turlari yetishtirilgan. Buxoro amirligining agrar
munosabatlari tarixida eng muxim muammolardan biri — bu yerga egalik masalasi
hisoblangan. XIX asrda Buxoro amirligida mavjud bo’lgan yer egaligining uch
kategoriyasi mavjud bo’lib ulardan davlat yerlarini kengaytiishda ko’proq
foydalanilgan. Bu haqda yuqorida so’z yuritgan edik. Davlat yerlarining
ko’payishining muhim manbalaridan biri, bu yirik zamindorlar tomonidan o’ziga
talluqli xisoblangan yerning uchdan ikki (2/3) qismini davlatga o’tkazib, uchdan
bir kismini (3/1) o’zida qoldirib va buning evaziga o’zida qolgan kismdan davlat
tomonidan olinadigan barcha soliq turlaridan to’la ozod qilinishiga erishish
bo’lgan. Amlok yerlardan olinadigan soliqlar miqdori tug’risida turli xil fikrlar
mavjud. Jumladan, L.
I. Sobolev va M. N. Rostislavovlar amlok yerlardan doimiy mavjud bo’lgan yer
solig’i — xiroj olingan degan fikrni bildirishgan bulsa, A. A. Semenov esa amlok
yerlardan olinadigan soliqlar nihoyatda yuqori bo’lganligini va u hosilning 40—50
foizini tashkil etganligini qayd etgan. Buxoro amirligida mavjud bo’lgan yer
egaligining ikkinchi turi mulk yerlari, bu eng avvalo qo’zg’almas mulk hisoblanib,
u erkin meros qilib qoldirilishi mumkin bo’lgan.
26

2.2 Buxoro iqtisodiyotiga chor Rossiyasi kapitalining kirib kelishi oqibatlari
XIX asr o’rtalaridan boshlab Buxoro amirligining ishlab chikarish
munosabatlarida katta o’zgarishlar yuz berdi. Bu eng avvalo, O’rta Osiyo
xonliklariga, jumladan, Buxoro amirligiga nisbatan Rossiya va Angliya
davlatlarining o’ta qiziqishining kuchayishi tufayli sodir bo’ldi. Jumladan, XIX asr
o’rtalaridan boshlab Angliya kapitalistlari Buxoroga nisbatan o’z ta’sir doiralarini
kuchaytirishga va Buxoro bozoridan rus tovarlarini siqib chiqarish siyosatini ishlab
chiqdi hamda uni amalga tadbiq eta boshladi. Pirovard natijada ushbu siyosat O’rta
Osiyo masalalari bo’yicha Angliya-Rossiya o’rtasidagi raqobatni yuzaga keltirdi.
Shuni aloxida ta’kidlash joizki, XIX asr boshlarida boshlangan va uning 40—50-
yillaridan boshlab jiddiy ravishda kuchaygan O’rta Osiyoga, jumladan, Buxoroga
nisbatan Rossiya va Angliyaning qiziqishi, amirlik iqtisodiy hayotiga ularning
kirib kelishi, o’z navbatida, Buxoro amirligida ishlab chiqarish munosabatlarining
jadal sur’atlar bilan o’sishi va ishlab chiqarishning keskin rivojlanishiga olib keldi.
Eng muhimi, maxalliy xunarmandlar, savdogarlar, umuman ishlab chiqarish bilan
bog’liq bo’lgan barcha tarmoq egalari ishlab chiqarishga nisbatan bo’lgan o’z
munosabatlarini keskin ravishda tubdan o’zgartirdilar.
P. P. Ivanovning ta’kidlashicha, xalqaro maydonda, jumladan, Rossiya
bozorlarida „O’rta Osiyo xom ashyosi va uning ba’zi bir mahsulotlariga talab
kuchaya boshladi. Bundan rag’batlangan mahalliy ishlab “chiqarish tarmoqlari
imkoniyatlari boricha o’z jamoalarida ishlab chiqarish munosabatlarini qayta
qurishga harakat qildilar”. O’rta Osiyo xonliklarida, shu jumladan, Buxoro
amirligida tovar ishlab chiqarishning jonlanishi va chet mamlakatlar bilan savdo
aloqalarining rivojlanishi natijasida o’lkada xalqaro kapitalizm, birinchi navbatda,
27

ingliz kapitalizmining ta’siri tobora kuchli sezila boshladi 19
.
Buxoro amirligi va Xiva xonligida ta’sir doirasi tobora kuchayib borgan
Angliya vakillari rus tovarlarini bu hududlardan siqib chiqarish harakatiga
tushdilar. Inglizlar ta’sirida bo’lgan O’rta Osiyo xukmdorlari esa, o’z navbatida,
rus tovarlariga solinadigan bojni oshirib qo’ydilar. XIX asr o’rtalariga kelib
talabdan ortiqcha tovar ishlab chiqarilishi natijasida turkistonlik savdogarlar chet
mamlakatlar bilan savdo aloqalarini kuchaytirdilar. Masalan, buxorolik savdogarlar
Rossiyaga ko’proq paxta va ip-gazlama mahsulotlarini olib borib, u yoqdan temir
va mis keltira boshladilar. Ushbu metallardan Buxoroda mehnat qurollari va
ruzg’or buyumlari yasaldi, tangalar zarb qilindi. Xonliklar hududlarida
qimmatbaho metallar, birinchi navbatda, oltin va kumush qazib olinsada, biroq u
tobora oshib borayotgan talablarni qondira olmasdi. SHuning uchun ham
qimmatbaho metallarning katta qismi Hindiston, Eron va Xitoydan keltirilgan.
XIX asr boshidan boshlab paxtachilikni rivojlantirishga e’tibor ancha
kuchaytirilgan. XIX asr o’rtalaridan boshlab Buxoro amirligi hududida aholining
ko’payishi, shaharlarning kengayishi, amirlik iqtisodining tubdan o’zgarishiga
ta’sir ko’rsatgan. Agar XVIII asr oxirlarida Buxoro amirligi hududida aholi soni 2
mln, XIX asr o’rtalariga kelib 2,5 mln kishini tashkil etgan bulsa, XX asr boshiga
kelib uning yanada ko’payganligi to’g’risida Buxoro amiri Amir Sayyid Olimxon
o’zining Millatlar Ligasiga yozgan “Buxoro xalqining xasrati tarixi” nomli xatida
“Buxoro aholisi uch yar im million nafardan iborat. Uning maydoni 225 000 m 2
keladi, ya’ni taxminan Italiya maydoni bilan teng” deb ma’lumot berganini
yuqorida ta’kidlab o’tgan edik. Buxoro amirligi aholisining ko’payishi,
shaharlarning kengayishi, o’z navbatida, tovar-pul munosabatlarini ham
rivojlantirdi. Aholining xunarmandchilik mahsulotlariga bo’lgan talablarini oshib
borishi va xom ashyo yetishtirish imkoniyatlariga qarab tumanlar turli sohalarga
ixtisoslasha boshladilar. Masalan, Buxoro atroflarida ip-gazlama maxsulotlari,
Samarkandda qog’oz, Toshkent va Kattaqo’rg’onda poyafzal ishlab chiqarish,
19
Rashidov. U. Rashidov. O’. XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlar. - Buxoro.
2011. -B.78.
28

Hisorda metalldan turli xil ro’zg’or buyumlari, taqinchoqlar yasash yaxshi yo’lga
qo’yilgan edi. XIX asrning 50—60 yillariga qadar
amirlikdagi korxonalarning ishlab chiqarishi nihoyatda sodda usulda bo’lganligiga
qaramay, ular Rossiyadan kirib kelayotgan tayyor sanoat mahsulotlariga nisbatan
qisman bo’lsada qarshi tura olgan. XIX asrning 50-70 yillarida Chor Rossiyasi
podsholigi bilan Buxoro amirligi o’rtasida bir necha marta elchilar almashiuvi
bo’lib o’tdi. Buning natijasida ikki davlat o’rtasida mustaxkam diplomatik aloqalar
bog’landi. Bu kabi elchi almashinuvlari, Buxoro amirligi amalda Chor Rossiyasi
podsholigiga qaram bo’lsada, xuddi teng huquqli mamlakatlar o’rtasida
bo’lganidek olib borildi. Rossiyaga yuborilgan elchilarni Moskva va
Peterburg shaxarlarida maxsus tayyorgarliklar bilan kutib olishdi, o’z mavqelariga
yarasha mulozamat ko’rsatishdi. Elchilarga Chor Rossiyasi podsholigining tarixi,
iqtisodiy va harbiy qudratini namoyish etish maksadida bir necha bor sayohatlar
uyushtirildi. Shuningdek. ularning madaniy xordiq chiqarishlari uchun turfa
tomoshalar va uyin - kulgular tashqil etildi. Buxoro elchilari podsholikning katta
amaldorlari, savdogarlari va chet ellardan kelgan boshka elchilar bilan tanishtirildi.
Bu esa o’z navbatida Buxoro amirligi xukumati nomidan kelgan diplomatik
vakillarning boshqa davlatlardan (bu yerda Chor Rossiyasiga qaram bo’lgan
mamlakatlardan kelgan elchilar nazarda tutilmoqda) kelgan elchilar bilan o’zaro
fikr almashish imkoniyati paydo bo’ldi. Nasrullaxon hukmronlik qilgan yillar
Turkiston mintaqasida Rossiya-Angliya manfaatlari o’zaro to’qnashgan davr
hisoblanadi. Nasrullaxon tomonidan va uning davrida Buxoroda Qozi Hasanxo’ja,
Olimjonboy, Eshoni Pir, Mirzo Ubayd, Modorixon, Ismoilxo’ja (1829) Aliy
Cho’bin, Mirzo Abdulg’affor, Tojiddin madrasalari (1860) qurildi, Xalifa
Xudoydod me’moriy majmuasining qurilishi yakunlandi (1855). Bu paytda
tarixchi Muhammad Mirolim Buxoriy «Fathnomai sultoniy» («Sulton fath-
nomasi») asarini yozgan. Keyinchalik mashhur alloma bo’lib yetishgan yosh
Ahmad Donish Nasrullaxon nazariga tushib, saroyga xizmatga olingan.
Shuningdek,
imperatorning o’zi Buxoro elchilariga alohida e’tibor qaratib, xatto faylasuf
29

Ahmad Donishga rus tili va madaniyatini o’rganishni taklif qildi. Ahmad Donish
ham imperatorga minnatdorchilik bildirgan holda, agar ko’proq vaqti bo’lganida
edi, qizg’in majlislar va tomoshalarga qatnashmay rus tilini o’rgangan bo’lardim,
deb javob beradi. Podsho Aleksandr II ga Ahmad Donishning bunday dadil fikrlari
juda maqbul keladi va buning uchun uni taqdirlaydi ham. Elchilarning qaytishida
Rusiya podsholigi ham mezbonlarga xos sovg’asalomlar berib alohida mulozamat
bilan ko’zatib qo’yishadi. Muzaffarning hukmronlik davri Rossiyaning O’rta
Osiyo xonliklariga qarshi harbiy harakatlari kuchaygan davrga to’g’ri keladi.
Rossiya bilan bo’lgan kelishmovchiliklarni tinch yo’l bilan bartaraf etishdan
umidini uzmay, u Najmiddinxo’ja boshliq elchilarni Peterburgga jo’natdi (1865 y.
iyul ь ). Biroq, ko’zlangan maqsadga erishilmay, ikki o’rtada harbiy harakatlar
boshlandi. Muzaffar qo’shini bilan general Romanovskiy boshchiligidagi Rossiya
qarbiy kuchlari o’rtasidagi dastlabki to’qnashuv Jizzax bilanO’ratepa o’rtasidagi
Erjar (Maydayulg’un)da bo’lib, unda Buxoro qo’shini mag’lubiyatga uchragan
(1866.8.05). Muzaffar mufti Muhammad Porso boshchiligidagi elchilarni
Afg’oniston va Hindiston orqali yordam so’rab Istanbulga yuborsa ham, rad
javobini olgan. 1868 y. 2—3 iyunda Zirabuloq jangida mag’lubiyatga uchragach,
1868 yil 23 iyunda Samarqandda imzolangan Rossiya—Buxoro sulh
shartnomasiga ko’ra, Buxoro amirligi Rossiyaga tobe bo’lib qolgan. O’g’li va
valiahd Abdulmalik (Katta tura) Rossiya bosqini va otasi hukmronligiga qarshi
SHaxrisabz va Kitobda qo’zg’olon ko’targanda Muzaffar rus qo’shinlari
yordamida uni bostirgan (1870). Muzaffar davrida Buxoro amirligining Rossiyaga
qaramligi kuchayishi bilan bir qatorda shialarning ta’siri ham ortgan.
Buxorodagi Eshon Imlo mozorida dafn etilgan.
Bundan tashqari bu kabi tanishuvlar Buxoro amirligining boshqa qo’shni davlatlar
bilan ham iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarining mustahkamlanishiga sabab
bo’ldi, desak mubolaga bo’lmaydi. Masalan. 1873- 1874 yillarda Abdulqodirbek
dodxox boshchiligida Buxoro amirligidan junatilgan elchilar imperator Aleksandr
II qizining tuyi munosabati bilan boshqa mamlakatlardan taklif etilgan elchilar
bilan ham tanishishdi va yaqin muloqatda bo’lishdi. Olimxon davrida Buxoro
30

amirligining Rossiyaga qaramligi yanada kuchaydi. Taraqqiyparvar kuchlar,
shuningdek, Yosh buxoroliklar qattiq ta’qib qilindi. Birinchi jahon urushi davrida
Rossiya imperatori Nikolay II uni generalleytenant harbiy unvoni bilan taqdirlagan
va o’zining general-ad’yutanti qilib tayinlagan (1915 y. dek.). Chunki, u Rossiyaga
katta miqdorda pul bilan yordam bergan edi. Buxoroda 1917 p. aprel ь namoyishi,
xususan, Kolesov voqeasi (1918 y. mart)dan keyin u amirlik hududida 3000 kishini
jadidlikda ayblab, nohaq qatl qildirgan. 1920 y. avg.da Buxoro bosqini natijasida
amirlik tuzumi ag’darib tashlandi. Sentyabr oyining o’rtalarida Olimxon Sharqiy
Buxoroga borib, Buxoro xalqining bosqinchi qizil armiyaga qarshi olib borgan
mustaqillik kurashiga rahbarlik qilishga urindi. Olimxon Hisor viloyatini o’ziga
qarorgoh qilib, 6 oy davomida qizil askarlarga qarshi kurashgan. Hisorda yangi
hukumat tashkil qilib, buxoroliklarning qizil askarlarga qarshi olib borayotgan jang
harakatlarini muvofiklashtirishga intilgan. Buxoro xukumati elchilarining Chor
Rossiyasi podsholigi bilan iqtisodiy aloqalarni mustaxkamlashi natijasida O’rta
Osiyoga rus kapitalining kirib kelishi yanada jadallashadi. Bu esa o’z navbatida
qoloq feodal mamlakatda ham ilgor burjua munosabatlarining kengayishi va
rivojlanishiga sabab bo’ladi. Buxoro amirligi xukumati nomidan Rossiyaga elchi
qilib yuborildi. Mazkur elchilik safarlaridan boshqa Buxoro amiri bundan avval
ham, keyin ham ko’plab amaldorlar, boy savdogarlar va olimlarni Rossiya,
Hindiston, Eron va Afg’oniston davlatlariga elchi qilib yuborgan. Har bir elchilik
missiyasi oldiga alohida - alohida vazifalar ham belgilab berilgan. Biz yuqorida
ta’kidlab o’tgan Ahmad Donishning 1856, 1869, 1873-1874 yillardagi Rossiyaga
uyushtirilgan elchilik safarining oldiga ham muxim vazifalar quyilgan edi. Mazkur
vazifalar qo’yidagilardir: Chor Rossiyasi podsholigi bilan Buxoro amirligi
o’rtasida mustahkam dustlik aloqasini bog’lash. Davlatlar o’rtasidagi mavjud
iqtisodiy aloqalar, savdo - sotiq, tijorat munosabatlarini yanada rivojlantirish.
Podsholik va amirlik o’rtasida madaniy aloqalarni rivojlantirish.
Chor Rossiyasi podsholigining
iqtisodiy qudratini, ishlab chikarish korxonalari ularning faoliyatini o’rganish.
31

Podsholikning xarbiy qudratini askarlarning texnik saloxiyatini o’rganish va buni
amirlikning nizomsiz askarlariga o’rgatish.
Xulosa
Buxoro amirligi XIX asrning o’rtalariga kelib, O’rta Osiyo xonliklari ichida
o’z salohiyati, hududi, aholisi, ishlab chiqarishi va tabiiy resurslari jihatidan
alohida mavqyega ega bo’lib, O’rta Osiyo hududidagi eng yirik monarxistik davlat
hisoblangan. XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Buxoro xonligida
hokimiyat tepasiga mang’itlar sulolasining kelishi tufayli uzoq vaqtlar davomida
hukm surib kelgan o’zaro kurashlar va urushlarga chek qo’yildi. Katta harakatlar
evaziga markazlashgan hokimiyat tizimi yuzaga keltirildi va qishloq xo’jaligi,
hunarmadchilik, savdosotiq, ishlab chiqarish borasida bir qator ijobiy o’zgarishlar
amalga oshirildi.
XVIII asrning o’rtalariga kelib, Buxoro amirligi o’z hukmronligida faqatgina
Buxoro shahri va uning atrofidagi tumanlar bo’lmish Vobkent, G’ijduvon,
Qorako’l, Vardonze, Qashqadaryo viloyati hududlari va Miyenkol vohasi
hududlarini saqlab qolgan bo’lsa, XIX asrning boshiga kelib, Buxoro amirligi
hududiga Zarafshon hamda Qashqadaryo vohasi hududlaridan tashqari, Surxon
vohasi hududi, Hisor, Xo’jand, O’ratepa, Panjikent kabi aholi zich yashaydigan
tumanlar, Zarafshon daryosining yuqori oqimi, Janubiy Turkistonning katta qismi
hamda Chorjo’ydan tortib, to Murg’ob daryosiga qadar bo’lgan sarhadlar kirgan.
XIX asrning 20–50 yillarida Buxoro amirligi hududiy tuzilishida jiddiy
o’zgarishlar sodir bo’ldi. Buxoroda ushbu davrda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy
tushkunlik natijasida, uning bir qator sarhadlari qo’ldan chiqib ketdi. Jumladan,
Toshkent, Turkiston, Xo’jand va O’ratepa Buxoro amirligi tasarrufidan chiqib,
Qo’qon xonligiga o’tdi. Hisor viloyati hamda Zarafshon daryosining
32

yuqori oqimi qismlaridagi hududlar mustaqil hukmronlikni qo’lga kiritishdi.
Shahrisabz va Kitob Buxoroga bo’ysunmay qo’ydi. XIX asrning 50-yillariga kelib
esa uzoq vaqt Buxoroga tobe hisoblangan Balx, Andxoy, Maymana, Shibirg’on va
Janubiy Turkistonning boshqa viloyatlari bevosita Angliya hukumatining ta’siri va
yordami tufayli afg’on amirlari tomonidan egallab olindi. XIX asrning 50–
60yillariga kelib, Buxoro 44 ta beklikdan iborat bo’lgan bo’lsa, 1915 yilda Buxoro
amirligi 27 viloyat (beklik) va 11 ta tumandan iborat bo’lgan. Buxoro amirligida
viloyatlar (bekliklar) va tumanlar doimiy ravishda yo qo’shilib turgan, yo ajralib
turgan. XIX asr boshida Buxoro amirligi iqtisodiy hayotida yerga egalik masalasi
muhim ahamiyat kasb etgan. Yer egaligining uch xil kategoriyasi:
1) davlatga taalluqli bo’lgan yerlar;
2) xususiy yer egalariga taalluqli bo’lgan yerlar;
3) musulmon diniy muassasalar ixtiyeridagi yerlar mavjud
bo’lgan. XIX asr o’rtalariga kelib Buxoro, Samarqand, Qarshi, G’uzor, Shahrisabz,
Kattaqo’rg’on, Denov kabi amirlikning yirik shaharlari Buxoro amirligining asosiy
savdo markazlari hisoblangan. Amirliqda hunarmandchilikning rivojlanishi savdo
munosabatlarining kengayishiga bosh sabab bo’lgan. Ushbu holat ayniqsa, ichki
savdo rivojlanishiga keng yo’l ochdi. Bu davrda Buxoroning qo’shni davlatlar –
Qo’qon va Xiva xonligi, Afg’oniston hamda Rossiya, Eron, Hindiston va Xitoy
kabi yirik davlatlar bilan savdo aloqalari tez sur’atlar bilan rivojlanib borgan.
Rossiya-Buxoro savdo munosabatlarida paxta va undan tayyorlangan mahsulotlar
hamda qorako’l teri ustuvor o’rinni egallagan.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. -Toshkent. O ‘ zbekiston , 2016.
II. Asosiy adabiyotlar.
2. Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳарсати тарихи. -Т.: Фан;
1991.
3. Amonova F.Buxoro-Rossiya iqtisodiy aloqalari tarixiga bir nazar (XIX asr
oxiri-XX asrning birinchi choragi). Toshkent 2011.
4. A . R . Muhammedjonov . Населенные пункты Бухарского эмирата
(конец XIX – нач. XX вв.) – Ташкент: Университет, 2001.
5. Qilichev.F. Mang’it hukmdorlari davrida Buxoro. Buxoro. 2014.
6. Qudratov.Sh.Y.XIX asr oxiri XX asr boshlari Buxoro amirligining savdo-
sotiqdagi ishtiroki// XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro.Respublika
ilmiy amaliy anjumani.Buxoro 2010.
7. Тошев .X. XIX аср охири XX аср бошларида Зарафшон ўзбекларининг
хўжалиги ва ижтимоий турмуши . – Т .: ФАН ., 1987.
8. Sadullayeva V.I.XIX asrning oxiri-XX asr boshlarida Buxoro amirligida
savdo-sotiq aloqalari. // XIX asr oxiri –XX asr boshlarida Buxoro.
(Respublika ilmiy-nazariy anjumani).Buxoro 2016.
9. Холиқова Р. XIX аср охири – XX аср бошларида Россия-Бухоро
ўртасидаги иқтисодий муносабатлари тарихидан лавҳалар. //Талим
тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар. 2003
10. Раҳмонқулова З.Б. ХVI-ХХ аср бошларида Ўрта Осие? ва Усмонийлар
давлатлари ўртасидаги ижтимоий-си
е?сий ва маданий ҳа е?т. Т.ф.н. дисс.
Т. 2004.
34

11. Рахматов М. Манғитлар уруғи тарихидан.// Ўзбекистон тарихи е?ш
тадқиқотчилар нигоҳида. Т.: ―Ўзбекистон. 2010.
12. Rashidov.U. Rashidov.O’. XX asr boshlarida Buxoro amirligidagi siyosiy va
iqtisodiy jarayonlar. Buxoro. 2011.
35

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi