Buxoro xonligida hunarmandchilik va savdo sotiq - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	96.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

54 Продаж

Buxoro xonligida hunarmandchilik va savdo sotiq

Купить

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
TARIX VA FILOLOGIYA FAKULTETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etilsin
fakultet decani S.Valiyev
« _____ » ________2025 yil
« O‘zbekiston tarixi» fanidan
« Buxoro xonligida hunarmandchilik va savdo sotiq
munosabatlari» mavzusida
MAVZU

Himoyaga tavsiya etilsin
Kafedrasi mudiri: t.f.n, dots. A. Rahmatullayeva

« ____ » ________2025 yil

Ilmiy rahbar: ________________________________
Talaba: _____- kurs _____-guruh talabasi
____________________________________________
Toshkent-2025
MUNDARIJA:

KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. BUXORO XONLIGIDA XVI VA XVII ASRDA MADANIY
IJTIMOIY VA IQTISODIY HAYOTI
1.1. XVI va XVII asrda ilm-fan va ta’lim sohasidagi islohotlar………………… 7
1.2. Buxoro xonligi Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy
hayot……………. 17
II-BOB. XVI ASRDAGI DAVLATCHILIGIMIZ TARIXIDA YETAKCHI
SULOLA – SHAYBONIYLAR
2.1. Ashtarxoniylar davrida madaniy va ma’rifiy hayot ………………………… 22
2.2. XVI-XVII asrlarda Buxoro xonligi va Rossiya
munosabatlari ……………… 26
XULOSA……………………………………………………………………….. 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 34
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Buxoro xonligi Markaziy Osiyo tarixida alohida
o‘rin tutgan davlatlardan biri bo‘lib, u uzoq vaqt davomida mintaqaning siyosiy,
iqtisodiy va madaniy markazi sifatida faoliyat yuritgan. Ayniqsa, hunarmandchilik
va savdo-sotiq munosabatlari bu xonlikning iqtisodiy taraqqiyotida hal qiluvchi
o‘rin egallagan. Mazkur iqtisodiy faoliyat turlari nafaqat ichki bozorning
shakllanishi, balki xalqaro savdo yo‘llari, xususan, Buyuk Ipak yo‘li orqali tashqi
iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida ham muhim omil bo‘lgan. Bu tarixiy
jarayonlarni ilmiy asosda o‘rganish bugungi kunda dolzarb hisoblanadi.
Birinchidan, Buxoro xonligi davridagi iqtisodiy tizimni o‘rganish orqali biz
o‘sha davr ijtimoiy-iqtisodiy strukturasini, ishlab chiqarish tarmog‘ini,
hunarmandchilik turlari va ularning tashkil etilish shakllarini chuqur tushunamiz.
Bu esa iqtisodiy tarixning muhim bo‘g‘ini sifatida nafaqat akademik, balki amaliy
ahamiyatga ham ega. Xususan, iqtisodiy evolyutsiya bosqichlarini tahlil qilish
orqali zamonaviy O‘zbekiston iqtisodiy modelining tarixiy ildizlarini anglash
mumkin bo‘ladi.
Ikkinchidan, bugungi O‘zbekiston hududida rivojlanayotgan
hunarmandchilik faoliyatining ko‘plab turlari tarixiy an’analar asosida shakllangan
bo‘lib, ular Buxoro xonligi davriga borib taqaladi. Ana shu an’analarni chuqur
o‘rganish, hunarmandchilik turlarining rivojlanish bosqichlarini, ishlab chiqarish
usullari va texnologiyalarini tarixiy asosda tahlil qilish milliy madaniy merosni
asrash va rivojlantirish nuqtai nazaridan ham juda muhimdir.
Uchinchidan, Buxoro xonligi Buyuk Ipak yo‘lining asosiy bo‘g‘inlaridan
biri bo‘lgani sababli, u yerda shakllangan savdo-sotiq munosabatlari mintaqaviy va
xalqaro savdo tizimlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Ayniqsa, karvonsaroylar,
bozoru rastalar, savdo yo‘llari va boj tizimi orqali amalga oshirilgan iqtisodiy
faoliyatni o‘rganish orqali o‘sha davrning global iqtisodiy muhitidagi o‘rnini
belgilash imkoniyati tug‘iladi.
3

To‘rtinchidan, Buxoro xonligi davridagi iqtisodiy siyosat, savdo tartiblari,
narx belgilash tizimi kabi jihatlarni zamonaviy iqtisodiy model bilan qiyosiy tahlil
qilish, hozirgi O‘zbekiston iqtisodiy siyosati uchun qator foydali xulosalarni ishlab
chiqishga zamin yaratadi. Shu tariqa tarixiy tajriba asosida bugungi iqtisodiy
islohotlarni chuqurroq anglash, ular bilan bog‘liq muammolarni hal qilish va
istiqbolli yo‘nalishlarni aniqlash mumkin bo‘ladi.
Bugungi kunda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan ilgari
surilayotgan «Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari» degan tamoyil aynan ana
shunday ilmiy yondashuvlar, tarixiy bilimlarga asoslangan islohotlarning chuqur
va izchil amalga oshirilishini talab qiladi. Ushbu yondashuv, o‘z navbatida,
«Uchinchi Renessans» sari intilayotgan jamiyatimizda tarixni xolisona, mafkuraviy
cheklovlardan holi tarzda o‘rganish, undan saboq olish va kelajakni barpo etishda
poydevor sifatida foydalanishni taqozo etadi 1
.
Demak, Buxoro xonligi davridagi hunarmandchilik va savdo-sotiq
munosabatlarini o‘rganish nafaqat tarixiy jarayonlarni tahlil qilishda, balki
zamonaviy iqtisodiy siyosat, innovatsion taraqqiyot va milliy iqtisodiyotning
barqaror rivojlanishida ilmiy asoslangan yondashuvni shakllantirishda ham
beqiyos ahamiyat kasb etadi.
Mavzuning maqsadi. Buxoro xonligi davrida shakllangan hunarmandchilik
va savdo-sotiq munosabatlarini tarixiy-iqtisodiy nuqtai nazardan o‘rganish,
ularning ijtimoiy hayotdagi o‘rni, rivojlanish bosqichlari va mintaqaviy savdo
tizimlariga qo‘shgan hissasini tahlil qilishdan iboratdir. Bu orqali nafaqat
o‘tmishdagi iqtisodiy tizimning mohiyatini anglash, balki ularning zamonaviy
iqtisodiy islohotlar bilan bog‘liqligini aniqlash imkonini beradi. Xususan,
hunarmandchilik turlari, ishlab chiqarish usullari, xalqaro savdo yo‘llari va ular
orqali amalga oshirilgan iqtisodiy aloqalar o‘rganilib, Buxoroning o‘sha davrdagi
strategik va iqtisodiy ahamiyati yoritiladi. Mavzu doirasida tarixiy tajriba asosida
1
Mirziyoyev Sh.M. Mustaqillik-ezgu niyatlarimiz, buyuk maqsadlarimiz ro‘yobi yo‘lida qudrat manbai.
Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining yigirma to‘qqiz yilligiga
bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi. “Yangi O‘zbekiston”, 2020-yil, 1-sentabr .
4

bugungi O‘zbekiston iqtisodiyotiga oid xulosalar chiqarish ham ko‘zda tutiladi.
Shu yo‘l bilan xalqimizning boy tarixiy merosini chuqur anglash, uni ilmiy asosda
tadqiq etish va zamonaviy taraqqiyotga tatbiq qilish imkoniyatlari ochiladi.
Mavzuning vazifalari:
 Buxoro xonligida hunarmandchilikning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash.
 Savdo-sotiq munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishini o‘rganish.
 Xonlikning ichki va tashqi savdo yo‘llarini tahlil qilish.
 Hunarmandchilik va savdoning iqtisodiy va ijtimoiy hayotdagi o‘rnini
aniqlash.
 Tarixiy tajribani zamonaviy iqtisodiy jarayonlar bilan qiyoslash.
Mavzuning predmeti. Buxoro xonligi davridagi hunarmandchilik va savdo-
sotiq munosabatlarining mazmuni, shakllanishi, rivojlanish xususiyatlari hamda
ularning iqtisodiy va ijtimoiy hayotga ta’siri.
Mavzuning obyekti. Buxoro xonligi davridagi iqtisodiy jarayonlar,
xususan, hunarmandchilik faoliyati va savdo-sotiq munosabatlari tizimi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Tarixiy manbalardan ma’lumki,
Buxoro xonligini uch sulola - Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Mang‘itlar
boshqargan. Har bir sulola o‘z davrida siyosiy-iqtisodiy islohotlar va moddiy
madaniyatning rivojlanishiga o‘ziga xos hissa qo‘shgan. Xususan, Shayboniylar
sulolasi davrida Buxoro xonligi nomi shakllanib, xonlik mustahkam boshqaruv
tizimiga ega bo‘lgan. Bu davrda yozilgan tarixiy asarlar - Hofiz Tanish Buxoriy,
Abdullanoma , Mir Muhammad Amini Buhoriy, Ubaydullanoma , Abdurahmon
Tole, Tarixi Abulfayzxon , Mirza Abdal Azim Samiy va boshqalarning asarlari
mavzuni chuqur yoritishda muhim manba hisoblanadi.
Mazkur mavzu yuzasidan shuningdek quyidagi asarlardan ham keng
foydalanish mumkin:
 O‘zbekistonning yangi tarixi ,
 Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston tarixi:
davlat va jamiyat taraqqiyoti ,
5

 Hamid Ziyoevning tadqiqotlari va boshqa zamonaviy ilmiy manbalar.
XIX asr Buxorosida hunarmandchilik iqtisodiy hayotning ajralmas qismi
bo‘lib, dehqonchilik kabi asosan qo‘l mehnatiga asoslangan va aholining asosiy
tirikchilik manbasi bo‘lgan. Aholining katta qismini tashkil etgan dehqonlar
jamiyatning asosiy qatlamini tashkil etgan. Yirik yer egalari tomonidan
dehqonlarning ezilishi esa bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlarni ochib
beradi.
Mavzuning tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
6

I-BOB. BUXORO XONLIGIDA XVI VA XVII ASRDA MADANIY
IJTIMOIY VA IQTISODIY HAYOTI
1.1 XVI va XVII asrda ilm-fan va ta’lim sohasidagi islohotlar
Shayboniylar temuriylar davrida yurtimizda yaratilgan yuksak rivojlangan
madaniyatga to‘la munosib voris bo‘la olmagan bo‘lsalar-da, ularning hukmronligi
davrida ilm-fan va madaniyat muayyan darajada rivoj topdi. Bunga ushbu sulola
hukmdorlari orasidan o‘z davrining yetuk ilm-fan arboblarining yetishib chiqqani
ham muhim omil bo‘ldi. Xususan, Muhammad Shayboniyxon, Ko‘chkunchixon va
Ubaydullaxonlar o‘z davrining nihoyatda o‘qimishli shaxslaridan bo‘lganlar.
Muhammad Shayboniyxon, Abdulazizxon va Abdullaxonlar tomonidan tashkil
etilgan kutubxonalar o‘z zamonasining boy ilmiy-ma’rifiy markazlari sifatida
tanilgan. Muhammad Shayboniyxon Buxoro va Samarqand shaharlarini
Temuriylardan so‘ng fan, madaniyat va san’at markazlari sifatida rivojlantirishga
intildi. Shayboniylar ta’lim sohasida ham islohotlar o‘tkazganlar. Bu islohotlarning
asosiy maqsadi - malakali amaldorlar guruhini shakllantirish va ularni jamiyatning
asosiy tayanchiga aylantirish zarurati bilan bog‘liq edi. Chunki xonlar va
sultonlarga barcha sohalarda bilimli, diplomatik qobiliyatga ega bo‘lgan
amaldorlar kerak edi 2
.
Islohotlarga ko‘ra, ko‘p bosqichli ta’lim tizimi joriy etildi. Har bir mahallada
maktablar ochildi, ayrim hollarda uy ta’limi tashkil etildi. Bolalarga olti yoshdan
boshlab ta’lim berila boshlandi. Maktabda ikki yil o‘qigan bolalar keyinchalik
madrasaga o‘tkazilar edi. XVI asrda Samarqandda Shayboniyxon madrasasi,
Buxoroda Abdullaxon madrasasi, Toshkentda esa Baroqxon va Ko‘kaldosh
madrasalari qurilib, faoliyat yurita boshladi. Madrasalarda uch bosqichli ta’lim
tizimi joriy etilgan bo‘lib, har bir bosqich yetti yildan iborat bo‘lgan va umumiy
ta’lim muddati 21 yilni tashkil qilgan. O‘quv dasturiga ilohiyot, arifmetika,
geometriya (handasa), fiqh, mantiq, musiqa va she’riyat san’ati kabi fanlar
2
A. Sagullayev. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. 1-qism. Toshkent: 2000. 114-bet.
7

kiritilgan. Albatta, o‘sha davrda ta’lim olish imkoniyati jamiyatning barcha
qatlamlariga bir xilda mavjud emas edi. Biroq, ilm olishga intilganlar uchun zarur
sharoitlar muayyan darajada yaratilgan edi. Mamlakat iqtisodiy hayotida
dehqonchilik, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo asosiy o‘rinni egallagan.
Ichki nizolar bo‘lib turganiga qaramay, iqtisodiyotning ushbu sohalari
rivojlanishda davom etgan. Dehqonchilik bevosita sug‘orish tizimiga bog‘liq
bo‘lgan. Sug‘orish tarmoqlari asosan Zarafshon va Amudaryodan chiqarilgan.
Abdullaxon II tomonidan 1583-yilda Nurota tog‘larining shimoliy yon
bag‘rida joylashgan Eski Oqchob qishlog‘i yaqinida qurdirilgan suv ombori
qoldiqlari hozirgacha saqlanib qolgan. Shuningdek, Zarafshon daryosida Puli
Karmana, Puli Mehtar Qosim va Puli Chahorminor kabi suv taqsimlovchi
inshootlar barpo etilgan. Zarafshondan Jizzaxga Tuyatortar arig‘i chiqarilgan.
Sug‘orish tarmoqlari Amir Shohmurod va Amir Haydar davrlarida yanada
kengaygan, natijada ko‘chmanchilarning o‘troqlashuvi kuchaygan.
Xonlikda yer egaligining asosan uch turi mavjud bo‘lgan: amlok (amir
boshchiligidagi mulkdorlar tasarrufidagi yerlar), mulk (xususiy shaxslar
egaligidagi yerlar) va vaqf (madrasalar, masjidlar va ziyoratgohlar kabi diniy
muassasalar mulki). Dehqonlar yerni asosan ijaraga olib ishlaganlar. Soliqlar va
majburiy to‘lovlarning ko‘pligi, begor (majburiy mehnat) kabi majburiyatlar
tufayli aholining kambag‘al qatlamlari ko‘p hollarda norozi bo‘lib, isyonlar
ko‘tarib turgan. Dehqonchilikda asosan g‘alla va paxta yetishtirilgan, ipakchilik
esa ayniqsa Zarafshon vodiysida keng rivoj topgan. Chorvachilikda ot, tuya,
qoramol va qo‘y boqilgan. Hunarmandchilikning ko‘plab turlari rivojlangan:
xususan, to‘qimachilik, tikuvchilik, misgarlik, zargarlik kabi sohalarda yaratilgan
mahsulotlar xonlikdan tashqarida ham yuqori talabga ega bo‘lgan. Shahar va yirik
qishloqlarda aholi orasida hunarmandlar katta qismini tashkil etgan. Masalan,
Zandana qishlog‘ida ishlab chiqarilgan zandaniy matolari Yaqin Sharq
mamlakatlarida mashhur bo‘lgan.
8

Dehqonchilik va hunarmandchilik ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga
ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Bu mahsulotlar ichki va tashqi bozor talablarini
qondirib turgan. Xonliklar o‘rtasida savdo aloqalari doimiy davom etgan. Ayniqsa,
Buxoro shahri O‘rta Osiyoning eng yirik savdo markazlaridan biri sifatida mashhur
bo‘lib, ko‘plab karvonsaroylar va savdo rastalariga ega bo‘lgan.
Buxoro islom dini markazlaridan biri sifatida mashhur edi. Abdulazizxon va
Abdullaxon saroylarida badiiy bezakli nodir asarlar to‘plangan kutubxona mavjud
bo‘lgan. Bu yerda mohir xattotlar va miniatyurachi rassomlar ishlab, qo‘lyozma,
adabiyot, tarix va boshqa fanlar sohasida yaratilgan asarlarni ko‘chirish, bezash va
kitob holiga keltirish bilan mashg‘ul bo‘lganlar. Shayboniylar davrida, ayniqsa
ulardan Ubaydullaxon va Abdullaxon II hukmronlik qilgan yillarda Buxoro xonligi
iqtisodiy va madaniy hayotida birmuncha o‘zgarishlar ro‘y berdi. Hunarmandchilik
taraqqiy etdi: temir va cho‘yandan quyish, qurolyarog‘, mis va jez idishlar yasash,
to‘qimachilik, qog‘oz, sovun ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Adabiyot, tarix,
tarjimonlik, lug‘atchilik, me’morlik, naqqoshlik, tasviriy san’at va boshqa sohalar
ravnaq topdi. «Muzakkir ulahbob» (Hasanxoja Nisoriy), «Tazkirat ushshuaro»
(Mutribiy), «Shayboniynoma» (Muhammad Solih), «Zubdat ulasror» (Abdulla ibn
Muhammad), «Abdullanoma» (Hofiz Tanish Buxoriy), «Badoye’ ulvaqoye’»
(Zayniddin Vosifiy) kabi yirik adabiy va tarixiy asarlar yaratildi, lug‘atlar tuzildi
(Amin Ahmad Roziy - «Haft iklim» va boshqalar), Rashiduddin Fazlulloh («Jome’
attavorix») va Sharofiddin Ali Yazdiy («Zafarnoma»)ning tarixiy asarlari o‘zbek
tiliga tarjima qilindi. Musiqa, xattotlik (Kavkabiy Najmiddin Buxoriy, Mir Ali
Hiraviy, Ahmad Husayniy, Mir Husayn al-Husayniy, Sulton Ali Mashhadiy,
Do‘stmuhammad Buxoriy, Mahmud ibn Ishoq ash-Shihobiy va boshqalar) yuqori
darajada rivojlandi. Tasviriy san’at yuksalib, Buxoro miniatyura maktabi vujudga
keldi. Kutubxonachilik (Abdulazizxon, Abdullaxon II kutubxonalari va boshqalar),
kitob bezash va muqovachilik rivojlandi. Tibbiyot ilmi taraqqiy etdi (Muhammad
Husayn ibn al-Miroqiy Samarqandiy, Shoh Ali ibn Sulaymon, Sulton Ali va
boshqalar), yirik shaharlarda shifoxona (dor ushshifo)lar tashkil qilindi. Bu davrda
9

me’morlik yuksak darajaga ko‘tarildi: Shayboniyxon madrasasi, Mir Arab
madrasasi, Abdullaxon madrasasi, Ko‘kaldosh madrasasi va boshqa, Masjidi
Kalon va boshqa Govkushon majmuasi va boshqa karvonsaroylar, Timi Kalon va
boshqa rastalar, Abdullaxon bandi, Zarafshon suv ayirg‘ichi va boshqa ko‘prik va
suv omborlari qurildi, ariq, kanallar qazildi, sardoba va hammomlar solindi,
Buxoro shahri yangi mudofaa devori bilan o‘raldi. Qabr toshi (Shayboniyxon,
Abusaidxon qabr toshlari va boshqalar) yasash badiiy darajaga yetdi. Ta’lim-
tarbiyaga e’tibor kuchaydi, har bir mahallada maktab ochildi, ba’zi xonadonlarda
uy ta’limi joriy etildi. Bolalar olti yoshdan o‘qishga qabul qilinadigan bo‘ldi 3
.
Shayboniylar davrida tibbiyot, matematika va astronomiya kabi fanlar
ma’lum darajada rivojlangan. Tibbiyot ilmidagi rivojlanish o‘z zamonasida
«tabiblar iftixori» deb sharaflangan Muhammad Mazid, jarroh mavlono Baqo, ko‘z
kasalliklarini davolashda nom chiqargan Shohali ibn Sulaymon, «Davolash
bo‘yicha dastur» asari muallifi Sultonali Samarqandiy, «Ko‘z kasalligiga doir
asosiy kitob» asarlari bilan mashhur bo‘lgan Ubaydulloh Kahhol kabi alloma
tabiblarning nomi bilan bog‘liqdir. Muhammad Amin, Bobokalon Samarqandiy,
mavlono Kavkaviylar matematika fanining rivojlanishiga hissa qo‘shganlar.
Muhammad Husayni Buxoriy «Qibla tomonini topish ma’rifati», Mahmud ibn
Ahmad Faroziy esa «Oy fazolarining tengligi haqida risola» asarlari bilan
astronomiya ilmi rivojiga munosib hissa qo‘shganlar.
Shayboniylar davrida tarix fani sohasida ko‘plab yirik tarixiy asarlar
yaratilgan. Ular orasida Kamoliddin Binoiyning «Shayboniynoma», Muhammad
Solihning «Shayboniynoma», Muhammad Haydarning «Tarixi Rashidiy»,
Fazlulloh ibn Ro‘zbexonning «Mehmonnomayi Buxoro», Hofiz Tanish
Buxoriyning «Abdullanoma», «Sharhnomayi shohiy», Sulton Muhammad Hofiz
Toshkandiyning «Tarixi jadidayi Toshkand» kabi asarlari shular jumlasidandir. K.
Binoiyning «Shayboniynoma» asari Dashti Qipchoq va Movarounnahrning XV asr
o‘rtalaridan XVI asr boshlarigacha bo‘lgan davr voqealarini o‘z ichiga oladi.
3
Abdullaxon, A. Tarix salatini Mang‘itiyai Buhara. Toshkent: 1962. 73-bet.
10

Shuningdek, Shayboniylar bilan Eron safaviylari o‘rtasidagi munosabatlar haqida
muhim ma’lumotlar beradi. Muhammad Solihning «Shayboniynoma» si esa
o‘zbek tilida yozilgan asar bo‘lib, u Shayboniyxonning harbiy yurishlariga
bag‘ishlangan. Abdullanoma asari muallifi mazkur asarini Chingizxonning
Movarounnahr istilosi, Chingiziylar hukmronligining o‘rnatilishi, Dashti
Qipchoqda Abulxayrxon davlatining tashkil etilishi, Shayboniyxonning harbiy
yurishlari, uning o‘limidan so‘ng Movarounnahrda vujudga kelgan ahvol,
Abdullaxon II ning mamlakatni siyosiy jihatdan birlashtirish yo‘lida olib borgan
kurashi tarixiga bag‘ishlagan.
Shayboniylar davrida adabiyot ham rivojlandi. Bu davr adabiyotida M.
Shayboniyxon, uning jiyani Ubaydullaxon, K. Binoiy, M. Solih va Mushfiqiylar
alohida o‘rin tutadi. Umrining asosiy qismini jang-u jadallarda o‘tkazgan
Shayboniyxon, o‘zining adabiy va siyosiy faoliyati bilan ham mashhur bo‘lgan.
Muhammad Shayboniyxon ayni paytda she’riyat bilan ham shug‘ullangan. U
o‘zidan yuqori saviyali badiiy asarni meros qilib qoldirgan. Uning asarlari bugungi
kunda dunyoning turli mamlakatlariga olib ketilgan. Masalan, yozib qoldirgan
she’rlari to‘plami bo lmish «Devon»i Istanbul shahri kutubxonasida saqlanibʻ
kelmoqda. Shayboniyxon o‘zining she’rlarida, ayniqsa, Samarqand va Buxoro
shaharlarini eng ko‘p madh etgan. Chunonchi, bir she’rida Samarqandni jannatga
qiyoslaydi: «Muhammad Shayboniyxonning jiyani Ubaydullaxon o‘zining g‘azal,
ruboiy, qit’a va tuyuqlari bilan she’riyat taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan. U
«Ubaydiy», «Ubaydullo» va «Qul Ubaydiy» taxalluslari bilan ijod qilgan.6 U fors
va arab tillarini yaxshi bilgan hamda shu tillarda ham ijod etgan. O‘zbek, fors va
arab tillaridagi she’rlari uch devonda to‘plangan. Keyinchalik ular bitta muqova
ichiga jamlangan va «Kulliyot» deb nomlangan. M. Solihning «Shayboniynoma»si
ayni paytda adabiyotga oid asar - doston hamdir. Adabiyotimizda bu asar o‘zining
yuksak badiiy saviyasi va tilining soddaligi bilan ajralib turadi. Abdullaxon II
saroyida xizmat qilgan va «Malik ush-shuaro» unvoniga sazovor bo‘lgan shoir
Mushfiqiy o‘z she’rlarida yuqori tabaqa vakillarining adolatsizliklarini ayovsiz
11

fosh etgan. Shayboniy hukmdorlar poytaxt Buxoro va uning atroflarini obod
qilishga harakat qildilar. XVI asr davomida shu davrning barcha muhandislik
imkoniyatlari va jamiyatning ma’naviyat va madaniyati darajasiga mos ravishda
ko‘plab binolar, me’moriy majmualar, inshootlar bunyod etildi Ularning orasida
Buxorodagi Mir Arab, Abdullaxon, Samarqandda qurilgan Shayboniyxon,
Toshkentda qurilgan Baroqxon va Ko‘kaldosh madrasalari me’morchiligimizning
yorqin namunalari hisoblanadi. Baroqxon madrasasi shayboniy hukmdor Suyunch
xo‘jaxonning o‘g‘li Baroqxon tomonidan qurilgan. Madrasa gumbazining
balandligi 22 metrni tashkil etadi. Mustaqillik yillarida bu madrasada ham katta
ta’mirlash ishlari amalga oshirildi. Mir Arab madrasasi Shayx Abdulla (Mir Arab)
tomonidan 1530–1536yillarda qurilgan. Uni qurish uchun sarflangan xarajatlarni
Buxoro xoni Ubaydullaxon bergan 4
.
Madrasa ulkan peshtoqli. Ikki yonida baland gumbazli keng darsxona,
masjid va go‘rxona bor. Go‘rxonada Ubaydullaxonning sag‘anasi va Mir Arab
hamda uning qarindoshlarining qabrlari bor. Madrasa bugungi kunda ham islom
oliy diniy o‘quv muassasasidir. Buxoroga kelgan Rossiya elchisi Antoniy
Jenkinson: «Buxoro juda katta shahar, unda g‘ishtlik imoratlar, serhasham binolar
ko‘p. Hammomlar shunday mohirlik bilan qurilganki, ularning misli dunyoda
yo‘qdir», - deb yozadi. Ayniqsa, Abdullaxonning yurt obodonchiligi yo lidagiʻ
sa’y-harakatlari tarixchilar tomonidan yuksak baholangan. Uning davrida markaziy
hokimiyat kuchayishi tufayli katta qurilish ishlari amalga oshirilgan.
Shayboniylardavrida, ayniqsa ulardan Ubaydullaxon va Abdullaxon II hukmronlik
qilgan yillarda Buxoro xonligi iqtisodiy va madaniy hayotida birmuncha
o zgarishlar ro y berdi. Hunarmandchilik taraqqiy etdi: temir va cho yan quyish,
ʻ ʻ ʻ
qurolyarog , mis va jez idishlar yasash, to qimachilik, qog oz, sovun ishlab
ʻ ʻ ʻ
chiqarish yo lga qo yildi. Adabiyot, tarix, tarjimonlik, lug atchilik, me morlik,
ʻ ʻ ʻ ʼ
naqqoshlik, tasviriy san at va boshqa ravnaq topdi: «Muzakkir ulahbob»
ʼ
(Hasanxoja Nisoriy), «Tazkirat ushshuaro» (Mutribiy), «Shayboniynoma»
4
Abdurahmon Tole. Istoriya Abulfeyzxana. Toshkent: 1959. 43-bet.
12

(Muhammad Solih), «Zubdat ulasror» (Abdulla ibn Muhammad), «Abdullanoma»
(Hofiz Tanish Buxoriy), «Badoye ulvaqoye » (Zayniddin Vosifiy) kabi yirikʼ ʼ
adabiy va tarixiy asarlar yaratildi, lug atlar tuzildi (Amin Ahmad Roziy - «Haft
ʻ
iklim» va boshqalar), Rashiduddin Fazlulloh («Jome attavorix») va Sharofiddin
ʼ
Ali Yazdiy («Zafarnoma»)ning tarixiy asarlari o zbek tiliga tarjima qilindi.
ʻ
Musiqa, xattotlik (Kavkabiy Najmiddin Buxoriy, Mir Ali Hiraviy, Ahmad
Husayniy, Mir Husayn alHusayniy, Sulton Ali Mashhadiy, Do stmuhammad
ʻ
Buxoriy, Mahmud ibn Ishoq ashShihobiy va boshqalar) yuqori darajada rivojlandi.
Tasviriy san at yuksalib, Buxoro miniatyura maktabi vujudga keldi.
ʼ
Kutubxonachilik (Abdulazizxon, Abdullaxon II kutubxonalari va boshqalar), kitob
bezash va muqovachilik rivojlandi. Tibbiyot ilmi taraqqiy etdi (Muhammad
Husayn ibn alMiroqiy Samarqandiy, Shoh Ali ibn Sulaymon, Sulton Ali va
boshqalar), yirik shaharlarda shifoxona (dor ushshifo) lar tashkil qilindi. Bu davrda
me morlik yuksak darajaga ko tarildi - Shayboniyxon madrasasi, Mir Arab
ʼ ʻ
madrasasi, Abdullaxon madrasasi, Ko kaldosh madrasasi va boshqa, Masjidi kalon
ʻ
va boshqa Govkushon majmuasi va boshqa karvonsaroylar, Timi kalon va boshqa
rastalar, Abdullaxon bandi, Zarafshon suv ayirg ichi va boshqa ko prik va suv
ʻ ʻ
omborlari qurildi, ariq, kanallar qazildi, sardoba va hammomlar solindi, Buxoro
shahri yangi mudofaa devori bilan o raldi. Qabr toshi (Shayboniyxon, Abusaidxon
ʻ
qabr toshlari va boshqalar) yasash badiiy darajaga yetdi. Ta limtarbiyaga e tibor
ʼ ʼ
kuchaydi, har bir mahallada maktab ochildi, ba zi xonadonlarda uy ta limi joriy
ʼ ʼ
etildi. Bolalar olti yoshdan o qishga qabul qili»Nadigan bo ldi. Madrasalarda
ʻ ʻ
ilohiyotdan tashqari riyoziyot, faroiz, handasa, fiqh, she r san ati, mantiq, musiqa,
ʼ ʼ
xattotlik va boshqa fanlar o qitildi.
ʻ
Ashtarxoniylar davridagi muttasil urush harakatlari madaniy hayot
taraqqiyotiga katta to sqin bo ldi. Diniy zo ravonlik kuchaydi, dunyoviy fanlar
ʻ ʻ ʻ
o rnini islom aqidalari egallay boshladi. Lekin shunga qaramay adabiyot, san at va
ʻ ʼ
boshqa sohalarda bir qancha iste dodli olimlar (musiqada Darvishali Changiy va
ʼ
boshqalar) yetishib chiqdi. Adabiy, tarixiy asarlar - «Hayvonnoma» (Sayd
13

Nasafiy). «Bahr ulasror» (Mahmud ibn Vali), «Ubaydullanoma» (Muhammad
Amin Buxoriy), «Tarixi Abulfayzxon» (Abdurrahmon Tole ), «Muhit uttavorix»ʼ
(Muhammadamin ibn Muhammadzamon Buxoriy), «Subhonqulixon to g risida
ʻ ʻ
hajviya» (Turdi) va boshqa Tibbiyot va me morlik bir oz taraqqiy etdi:8
ʼ
ashtarxoniylardan Subhonqulixon Buxoroda maxsus shifoxona hamda tibbiyot
kutubxonasi qurdirdi. Hashamatli binolar (Sherdor madrasasi, Tillakori madrasasi,
Abdulazizxon madrasasi, Nodir devonbegi madrasasi, Bolohovuz masjidi va
boshqalar) bunyod etildi. Maktab va madrasalarda asosan diniy fanlar, qisman
adabiyot (Navoiy, Fuzuliy, Hofiz, Bedil va boshqalar) o qitildi
ʻ 5
.
Mang itlar hukmronligi davrida madaniy hayot pastroq darajada rivojlandi,
ʻ
hukmron tabaqalar xalqni jaholatda saqlashga harakat qilar, badiiy ijodda
madhiyabozlik va tarkidunyochilik mavzui hukmron edi. 18-asr 2-yarmi va 20-asr
boshlarida «Tuhfai xoniy» (Muhammad Vafo Karminagiy), «Toj ut-tavorix»
(Muhammad Sharif), «Fathnomai sultoniy» (Muhammad Mirolim Buxoriy),
«Mang it xonlari tarixi» (Mirzo Abdulazim Somiy), «Navodir ul-vaqoye »,
ʻ ʼ
«Tarjimai ahvoli amironi Buxoro» (Ahmad Donish) kabi tarixiy-badiiy asarlar
yaratildi. «To tinoma», «Chor darvesh», «Yusuf va Zulayho», «Tohir va Zuhra»,
ʻ
«Bo z o g lon», «Yusuf va Ahmad», «Go ro g li» turkumidagi dostonlar xalq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
orasida keng tarqaldi.
Xalq san ati turlari - qiziqchilik, fonus xayol, dorbozlik va boshqa taraqqiy
ʼ
etdi, musiqa ommaviy san atga aylandi, tasviriy san at rivojlandi (Abdulxoliq
ʼ ʼ
Maxdum va boshqalar).
Yirik inshootlar - Shayx Jalol darvozasi va xonaqohi (18-asr 2-yarmi),
Domullo Tursunjon madrasasi (1796-97), Xalifa Xudoydod ansambli (1777-1855),
Chorminor (1807), Amir madrasasi (20-asr boshlari), Sitorai Mohi Xosa (19- 20-
asr boshlari) va boshqa qurildi9., Buxoro xonligi Rossiya vassaliga aylantirilgach,
qulchilik tugatildi, kasalxona, dorixonalar, yangi usuldagi rustuzem maktablari
ochildi, Kattaqo rg ondan Buxoroga telegraf o tkazildi, Buxoro temir yo l va
ʻ ʻ ʻ ʻ
5
Hamid Ziyoev. T.E. Rahmonov, M.Z. Orziyevning “Ikki tarixiy siymo”. Toshkent: 2005. 20-bet.
14

Amudaryoga temir ko prik qurildi. Me morlikda millim va yevropacha uslublarʻ ʼ
uyg unlashib ketdi: mas, 1888-yil qurilgan Yangi Buxoro (hozirgi Kogon) dagi
ʻ
savdo va bank muassasalarining binolari, amirning yangi saroyi, Buxorodagi temir
yo l vokzali va boshqa Shayboniyxon halok bo lgach, uning o rniga amakisi
ʻ ʻ ʻ
Ko’chkinchixon taxtga o tirdi. Ko chkinchixondan so ng taxtga o g li Abu Said
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(1530-1533) o tirdi.
ʻ
Undan keyin esa hukmdorlik Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning
o g li Ubaydullaxon (1533-1540) qo liga o tdi. Ubaydullaxon poytaxtni
ʻ ʻ ʻ ʻ
Samarqanddan Buxoroga ko chirtirdi. Ubaydullaxon Buxoroga ota-meros mulk
ʻ
deb qarar edi, chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi
Mahmud Sulton Ubaydullaxonning otasiga bergan edi. Shu tariqa,
shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati endilikda rasmiy ravishda
Buxoro xonligi deb ataladigan bo ldi. Ubaydullaxondan so ng shayboniylar
ʻ ʻ
sulolasi vakillari o rtasida o zaro nizolar avjiga chiqdi. Buning oqibatida
ʻ ʻ
Abdullaxon I ning qisqa hukmronligi (1540-1541) dan so ng mamlakatda
ʻ
qo shhokimiyatchilik vujudga keldi. Ya ni bir davlatda ikki hukmdor paydo bo ldi.
ʻ ʼ ʻ
Biri - Ubaydullaxonning o g li Abdulazizxon Buxoroda, ikkinchisi -
ʻ ʻ
Ko chkinchixonning o g li Abdulatifxon Samarqandda hukmdorlik qila
ʻ ʻ ʻ
boshladilar. Mamlakat bir necha mustaqil hokimliklarga bo linib ketdi. Biroq
ʻ
qachondir, kimdir bu holatga chek qo yishi kerak edi.
ʻ
Buxoro xonligi da davlatni boshqarish boshqa xonliklardan deyarli farq
qilmagan. 16-17- asrlarda otaliq lavozimidagi shaxs xonning o ng qo li hisoblanib,
ʻ ʻ
u butun mamlakatni boshqargan. Naqib harbiy ishlar va tashqi siyosat bilan
shug ullangan. Vaqf yerlarni nazorat qilish sadrlar zimmasiga yuklatilgan.
ʻ
Shuningdek, qo shin uchun alohida qozi (qozi askar) tayinlangan.
ʻ
Qonunshunoslikka va umuman shariatga doir muhim masalani yechish va hayotga
tatbiq etish alam zimmasida bo lgan. Devonbegi otaliq mansabidan keyin turgan.
ʻ
U urush va sulh ishlari, ayrim viloyat boshliqlarini tayinlash va boshqa masalalar
bilan shug ullangan. Larvonachi xon yorliqlarini topshirish va harbiy qismlarga
ʻ
15

boshchilik qilish kabi vazifalarni ado etgan. Shuningdek, xonlikda yasovul,
eshikog aboshi, miroxur, shig ovul, amiri lashkar, to pchiboshi, mirzaboshi,ʻ ʻ ʻ
xazinachi, mehtar, mirob, kushbegi va boshqa lavozimlar bor edi. Mang itlar
ʻ
sulolasi davrida ham mustabid hokimiyat shakli mavjud bo lib, amir huquqi
ʻ
chegaralanmagan oliy hukmdor edi. Ijro etuvchi hokimiyatni bosh vazir - qushbegi
boshqargan. U xon bilan bamaslahat ish yuritgan. Jamiyat hayoti shariat
qonunlariga asoslangan. Mamlakat murakkab davlat apparati orqali idora qilingan 6
.
Maye, moliya ishlari devonbegiyi kalonga, davlat xavfsizligi ko kaltoshga,
ʻ
ichki tartibni saqlash va nazorat qilib turish raisp topshirilgan. Buxoro qozi kaloni
huzurida a lam va 12 muftiyayan iborat rivoyatlar tuzuvchi muftiylar devoni
ʼ
bo lgan. Amirlikda musulmon ruhoniylari yuqori mavqega ega edi. Ular katta
ʻ
yerlarga egalik qilardi. Shayxulislom bosh ruhoniy va adliya ishlarining sardori
hisoblangan. U jamiyat ma naviy hayotini boshqargan. Sud hokimiyati ruhoniylar
ʼ
qo lida bo lgan. Barcha qozilar qozi kalonga bo ysungan. Davlat boshqaruvida u
ʻ ʻ ʻ
yoki bu lavozim vazifasiga qarab o zgarib turgan. Xonlikda o rtaasrchilik
ʻ ʻ
boshqaruv tizimining uzoq saqlanishi taraqqiyot va qo shin kuchqudratiga salbiy
ʻ
ta sir ko rsatgan. Qo shinda dastlab misdan, XIX asr boshlarida cho yandan
ʼ ʻ ʻ ʻ
quyilgan bir necha to p bo lgan. Sarbozlar o qyoy, nayza, qilich, oybolta kabi
ʻ ʻ ʻ
ibtidoiy qurollar bilan qurollangan. Xonlikda qo shin asosan otliklardan tashkil
ʻ
topgan. 18-asr oxiridagi ma lumotga ko ra, xon 10 ming kishilik qo shin to plash
ʼ ʻ ʻ ʻ
imkoniga ega bo lgan. XIX asr 30- yillarida yollanma askarlar soni 19 ming kishi
ʻ
bo lib, ular xizmatini turli shahar va harbiy istehkomlarda o taganlar. XIX asr
ʻ ʻ
o rtalarida harbiy qismlar, shuningdek to p va miltiqlar soni ortgan. Umumiy
ʻ ʻ
qo mondonlik amiri lashkar zimmasida bo lgan. Umuman xonlikda qo shin har
ʻ ʻ ʻ
jihatdan zamon talabidan ancha orqada edi. Mamlakatdagi parokandalikka chek
qo yish uchun markaziy hokimiyatni yana tiklash va kuchaytirish zarur edi. Bu
ʻ
zaruriyatni qonli urushlarsiz amalga oshirib bo lmas edi. Ana shunday sharoitda
ʻ
kurash maydoniga Miyonqol hukmdori Shayboniy Iskandar Sultonning o g li
ʻ ʻ
6
Hofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. 1-2 jild. Toshkent: 1999-2000. 43-bet.
16

Abdullaxon II (1534-1598) chiqdi. Abdullaxonning butun hukmronlik davri
tinimsiz urushlarda kechdi. Shundan keyin uning davlati sarhadlari janubda
Hirotdan Mashhadgacha, shimolda Orol dengizigacha, Kaspiy dengizidan
Issiqko lgacha yetdi. Butun Movarounnahr, Xorazm va Xuroson yana yagonaʻ
hukmdor qo li ostida birlashtirildi. XVI asr oxirlariga kelib Buxoro xonligi
ʻ
nisbatan markazlashgan ulkan davlatga aylandi.
1.2 Buxoro xonligi Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot
Ashtarxoniylar davrida xonlikda siyosiy nizo va beboshliklar deyarli
to‘xtamagan. Dastlab asli ashtarxonlik, Buxoroda qo‘nim topgan shahzoda
Jonibekning o‘g‘li Boqi Muhammad (1601–1605), so‘ngra uning ukasi Vali
Muhammad (1605–1611) taxtga o‘tqazilgan. Imomqulixon davrida (1611–1642)
qozoq biylari va boshqa ko‘chmanchilarning Buxoro xonligi yerlari ga talonchilik
yurishlari kuchaygan. Chunonchi, Imomqulixon 1612-yilda Toshkentni egallab,
o‘g‘li Iskandarni hokim etib tayinlaydi, ammo shaharda qo‘zg‘olon ko‘tarilib,
Iskandar o‘ldiriladi. Imomqulixon Toshkentni xonlikka qo‘shib oladi. Uning
davrida xonlik ancha mustahkamlanadi. Imomqulixon ko‘r bo‘lib qolgach, taxtni
egallagan ukasi Nadr Muhammadxon (1642–1645) ham shafqatsizligi va zolimligi
bilan norozilikka sabab bo‘ladi. Natijada muxolif kuchlar tazyiqi bilan taxtdan voz
kechadi.
Hokimiyat uning o‘g‘li Abdulaziz II (1645–1681) qo‘liga o‘tadi. U markaziy
hokimiyatni mustahkamlashga harakat qiladi, lekin tobora kuchayib borayotgan
tarqoqlikni bartaraf qilolmaydi. Bu vaqtda Eron shohi Abbos Balxni egallaydi,
keyinroq Balx Erondan qaytarib olingan. Abdulaziz II bilan uning ukasi
Subhonqulixon o‘rtasida hokimiyat uchun kurash boshlanadi. Ashtarxoniylar
hukmronligi yillarida Xiva xoni Abulg‘oziy Bahodirxon va undan keyin o‘g‘li
Anushaxon Buxoro va Samarqand atrofiga tez-tez hujum qilib turgan. Taxtni
egallab olgan Subhonqulixon (1681–1702) o‘z raqiblariga qarshi shafqatsiz
kurashgan. U Balx va Xurosonga harbiy yurishlar qilgan. Uning o‘g‘li
Ubaydullaxon (1702–1711) hukmronligi davrida Balx, Termiz, Shahrisabz
17

hokimlari mustaqil bo‘lib olishga harakat qilganlar. Xon ularga qarshi harbiy
yurishlar qilishga majbur bo‘lgan. Samarqand va Hisorda bosh ko‘targan
qabilalarga qarshi qo‘shin yuborgan. O‘zaro to‘xtovsiz urushlar, harbiy
yurishlardan keyin xazina bo‘shab, iqtisodiy ahvol mushkullashgan. 1708–1709
yillarda o‘tkazilgan pul islohoti natijasida pul qiymati to‘rt marta tushib ketgan.
Islohotdan zarar ko‘rgan aholi g‘alayon ko‘targan, biroq qo‘zg‘olon
shafqatsizlarcha bostirilgan. Xonlikda siyosiy va iqtisodiy ahvolning
yomonlashishi ichki ziddiyatlarni kuchaytirib yuboradi. Ayrim nufuzli amirlar
uyushtirgan fitna natijasida Ubaydullaxon 1711-yilda o‘ldiriladi. Taxtga marhum
xonning ukasi Abulfayzxon (1711–1747) nomigagina xon qilib o‘tkaziladi.
Hokimiyatdagi muhim lavozimlar nufuzli amirlar qo‘liga o‘tib qoladi. Markaziy
hokimiyat zaiflashgach, 1711-yilda Balx, 1723-yilda Samarqand viloyati Buxoro
xonligidan ajralib chiqadi. 1720-yillarda Toshkent viloyatini qalmoqlar bosib
oladi. Shu asnoda Xiva xoni Sherg‘ozixon ham Buxoro xonligiga da’vogar bo‘ladi,
ammo uning harakatlari samarasiz yakunlanadi. 1723-yilda qalmoqlar qozoq
dashtlariga bostirib kirib, qozoqlarni Movarounnahrga qochishga majbur qilgan.
Qozoqlar chorva mollari bilan Zarafshon vodiysiga kirib bog‘ va ekinzorlarni
payhon qilganlar. Buxoro xonligida iqtisodiy va siyosiy tanglik kuchaya borib,
xonlik tanazzulga yuz tutgan. Movarounnahr parchalanib, uchta xonlikka (Buxoro,
Qo‘qon va Xiva) bo‘linib ketgan. Bundan foydalangan Eron hukmdori Nodirshoh
1740-yil bahorida Balxni egalladi va o‘sha yili kuzda katta qo‘shin bilan
Amudaryodan o‘tib Buxoro xonligini bo‘ysundiradi. U mang‘it qabilasidan
bo‘lgan Muhammad Hakim otaliqni ishonchli vakili sifatida taxtga o‘tqazadi 7
.
Abulfayzxonning nufuzi pasayib ketadi. Xonlik, Nodirshohning o limidanʻ
keyin (1747) Eronga tobelikdan qutulib, o z mustaqilligini tikladi. 1747-yilda otasi
ʻ
o rniga otaliq tayinlangan Muhammad Rahim boshliq fitnachilar Abulfayzxonni
ʻ
o ldirdilar. Bundan norozi bo lgan viloyat hokimlari isyon ko tardilar.
ʻ ʻ ʻ
Qo zg olonlar shafqatsiz bostirilgach, Muhammad Rahim davlat va ruhoniylar
ʻ ʻ
7
Mir Muhammad Amini Buhari. Ubaydullaname. Toshkent: 1957. 68-bet.
18

fatvosi bilan 1753-yilda Buxoro taxtini egalladi va o zini «amir» deb e lon qildi.ʻ ʼ
Shundan keyin ashtarxoniylar sulolasi barham topib, mang itlar sulolasi
ʻ
hukmronligi boshlandi.
Buxoro amirligi . Muhammad Rahim vaqtida (1753-58) Buxoro amirligiga
qarashli yerlar ancha qisqargan. Uning tarkibiga Buxoro, Samarqand, Miyonqol,
Karmana, Qarshi, G uzor, Karki, Chorjo y, Shahrisabz viloyatlari kirib, Toshkent
ʻ ʻ
va Farg ona viloyatlari xonlik tasarrufidan chiqib ketgan. Doniyolbiy otaliq
ʻ
vaqtida (1758-85) ham o zaro urushlar davom etib, Karmana, O ratepa, Nurota,
ʻ ʻ
Sherobod, Boysun va boshqa joylarda mahalliy kuchlar bosh ko tarib, poytaxt
ʻ
izmidan chiqishga harakat qilganlar. Doniyolbiyning katta o g li Amir Shohmurod
ʻ ʻ
hukmronligi davri (1785-1800) da Doniyolbiy joriy etgan soliqlardan bir qanchasi
bekor qilindi, iqtisodiy hayot birmuncha yaxshilandi. Ruhoniylarning mavqei
oshdi. Mang itlar sulolasi markaziy hokimiyatni mustahkamlashga qanchalik
ʻ
urinmasin, viloyat hokimlarining mustaqillikka intilishi davom etaverdi. Ayniqsa
Buxoroga muxolif bo lgan Shahrisabz va Kitob beklari bilan kurash shiddatli
ʻ
bo ldi. Faqat 1853-yildagina bu bekliklarni Buxoroga bo ysundirishga muvaffaq
ʻ ʻ
bo lindi.
ʻ
Amir Haydar davri (1800-26) ham ichki va tashqi urushlardan xoli bo lmadi.
ʻ
Ayniqsa O ratepa bir necha marta qo ldan qo lga o tib turdi. XIX asr 1-choragida
ʻ ʻ ʻ ʻ
Buxoro bilan Xiva va Qo qon xonliklari o rtasida O rta Osiyoda ustunlikka
ʻ ʻ ʻ
erishish uchun qirg inbarot va talontaroj urushlari bo ldi. Toshkent, Turkiston,
ʻ ʻ
Chimkent va ularning atrofi Qo qon xonligi tasarrufiga o tdi. 1825-yilda Xiva
ʻ ʻ
xonligi Buxoroga qarashli Marvni egalladi. To xtovsiz urushlar, soliqlar
ʻ
miqdorining ortishi qo zg olonlarga, jumladan 1821-25 yillarda Buxoro va
ʻ ʻ
Samarqand oralig ida istiqomat qiluvchi xitoyqipchoq qabilalari qo zg oloniga
ʻ ʻ ʻ
sabab bo ldi (qarang Miyonqol ko zyuloni). Nasrullaxon (1827-1860) Amir
ʻ ʻ
Haydarning vorisi sifatida Buxoro amirligining yerlarini kengaytirishga muvaffaq
bo ldi. U taxtga da vogar bo lishi mumkin bo lgan barcha shaxslarni yo q qilgan
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
va amirlikda o‘z hokimiyatini mustahkamladi. Nasrullaxonning boshqaruvi
19

davrida, u 1839, 1841 va 1858-yillarda Qo qon xonligiga bostirib kelib, aholiniʻ
qirg in qildi va boyliklarni taladi. 1842 va 1843-yillarda Buxoro va Xiva xonliklari
ʻ
o rtasida harbiy to qnashuvlar bo ldi
ʻ ʻ ʻ 8
.
Rossiya imperiyasi O rta Osiyoni o‘zining mol sotish bozori va xom ashyo
ʻ
manbai sifatida ko rgan. 1866-yilda rus qo shinlari Buxoro amirligi chegaralariga
ʻ ʻ
bostirib kirdi va Xo jand (24-may), O ratepa (2-oktabr), Jizzax (18-oktabr)
ʻ ʻ
shaharlarini ishg ol qildi. Istilo etilgan hududlarni boshqarish uchun 1867-yilda
ʻ
Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi. 1868-yil 2-may kuni, general
Kaufman boshchiligidagi rus qo shinlari Samarqandni ishg ol qildi. Buxoro amiri
ʻ ʻ
Muzaffar qo shinlariga Zirabuloq yaqinida so nggi qat iy zarba berdi. Amir bu
ʻ ʻ ʼ
holatga norozi bo lib, general-gubernatorga murojaat qilib, sulh tuzishni so radi.
ʻ ʻ
1868-yil 23-iyunda ikki tomon o rtasida shartnoma imzolandi. Bu shartnomaga
ʻ
ko ra, rus qo shinlari bosib olgan yerlar Rossiya imperiyasi ixtiyoriga o tdi;
ʻ ʻ ʻ
Buxoro amirligi mustaqil tashqi siyosat yuritish huquqidan mahrum bo ldi va amir
ʻ
Rossiya podshosiga 500 ming so m tovon to ladi.
ʻ ʻ
1873-yil 28-sentabrda mazkur shartnomaga qo shimchalar kiritildi, bu esa
ʻ
amirlikning Rossiyaga qaramligini yanada kuchaytirdi. Natijada, amirlik
yerlarining uchdan bir qismi Rossiya ixtiyoriga o tdi; Xo jand, O ratepa, Panjikent,
ʻ ʻ ʻ
Samarqand va Kattaqo rg on shaharlaridan tortib Zirabuloqqacha bo lgan yerlar,
ʻ ʻ ʻ
Sharqiy Buxoroda esa Shug non, Vohon, Ro shon viloyatlari, ayniqsa Zarafshon
ʻ ʻ
daryosi yuqori havzasining qo ldan ketishi Buxoro amirligini Rossiya iqtisodiyoti
ʻ
bilan yanada chuqurroq bog lashga olib keldi. Bu hol Buxoro amirligining
ʻ
mustaqilligini yanada kamaytirgan va Rossiyaga iqtisodiy jihatdan qaramligini
kuchaytirdi. Buxoro amirligining tarixiy davrida, amirlar huquqiy jihatdan
mustaqil hukmdorlar sifatida tanilgan bo lsa-da, haqiqatda ular Rossiya
ʻ
imperiyasiga qaram edi. XIX asrda amirlar va ularning amaldorlari qarshi xalq
harakatlari, podsho Rossiyasining qo shinlari yordamida bostirilgan. Amir
ʻ
8
Mirza Abdal Azim Sami. Tarix salatini Mang‘itiyai Buhara. Moskva: 1962. 73-bet.
20

Abdulaxad, ayniqsa, Rossiya imperiyasining generalad yutanti hisoblangan vaʼ
uning davrida rus ma murlari amirlikda katta imtiyozlarga ega bo lgan
ʼ ʻ 9
.
Buxoro amirligida temir yo l qurilishi bilan rus aholisi keltirilib, ularni
ʻ
amirlik yerlariga joylashtirish boshlandi. Shuningdek, Buxoro-Afgoniston
chegarasining muhofazasi bilan ham rus qo shinlari shug ullangan. Amir Olimxon
ʻ ʻ
davrida (1910-1920) amirlikning Rossiyaga tobeligi yanada kuchaydi. Ushbu
davrda Buxoroda yettita rus xususiy bankining filiallari faoliyat olib borar edi.
Birinchi jahon urushi boshlanishi bilan amirlik aholisining hayoti og irlashdi.
ʻ
1917-yil Fevral inqilobi munosabati bilan yosh buxoroliklar partiyasi tashkil topdi.
Ushbu partiya amirlikni podsho Rossiyasidan qutqarish va ba zi islohotlar
ʼ
o tkazish maqsadida faoliyat ko rsatar edi. 1918-yilda yosh buxoroliklar, rus
ʻ ʻ
bolsheviklari bilan hamkorlikda, amir hukumatini ag darishga urinishdi, lekin bu
ʻ
harakat muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Nihoyat, 1920-yil 2-sentabrda Buxoro
bosqini natijasida amirlik tugatildi.
Buxoro xonligi davlat boshqaruvi, boshqa xonliklardan farq qilmaydi. XVI-
XVII asrlarda, otaliq lavozimidagi shaxs xonning o ng qo li hisoblanib,
ʻ ʻ
mamlakatni boshqarardi. Harbiy ishlar va tashqi siyosatni naqib, vakf yerlarini
nazorat qilishni esa sadrlar amalga oshirgan. Qo shin uchun alohida qozi
ʻ
tayinlanib, shariatga doir masalalar yechilgan. Xonlikda davlatni boshqarish tizimi
murakkab bo lib, jamiyat hayoti shariat qonunlariga asoslangan. Ijro etuvchi
ʻ
hokimiyat bosh vazir - qushbegi tomonidan boshqarilgan. Shariat qonunlari
bo‘yicha yuqori mavqega ega bo lgan musulmon ruhoniylari katta yerlarga egalik
ʻ
qilishgan. Shayxulislom bosh ruhoniy va adliya ishlarining sardori bo lib, jamiyat
ʻ
ma naviy hayotini boshqargan. Sud hokimiyati ham ruhoniylar qo lida bo lgan.
ʼ ʻ ʻ
Qo shin asosan otliklardan tashkil topgan va dastlabki davrlarda misdan, so ngra
ʻ ʻ
cho yandan qurilgan to plar va ibtidoiy qurollar bilan qurollangan. XVIII asr
ʻ ʻ
oxiriga kelib xonlik 10 ming kishilik qo shin to plagan edi. Buxoro amirligining
ʻ ʻ
9
Sayyid Mansur Olimiy. Buxoro - Turkiston beshigi. Buxoro: 2004. 126-bet.
21

boshqaruv tizimi, uning iqtisodiy, harbiy va ma naviy hayoti, Rossiyaʼ
imperiyasining ta siri va ichki siyosatning asosiy jihatlarini ko rsatmoqda
ʼ ʻ 10
.
II-BOB. XVI ASRDAGI DAVLATCHILIGIMIZ TARIXIDA
YETAKCHI SULOLA - SHAYBONIYLAR SULOLASI
2.1 Ashtarxoniylar davrida madaniy va ma rifiy hayot
ʼ
Bu sulola o zbek davlatchiligi rivojiga ma lum darajada hissa qo shdi.
ʻ ʼ ʻ
Sulolaning eng qudratli vakili Abdullaxon II davrida esa o zbek davlatchiligi o z
ʻ ʻ
tarixida yana bir bor yuksak darajaga ko tarila oldi. Abdullaxon II garchand
ʻ
davlatni markazlashtira olgan bo lsa-da, davlatdagi ichki nizolarga to la barham
ʻ ʻ
bera olmadi.
Abdullaxon II Sibir uchun Rossiya davlati bilan kurash olib bordi, lekin uning
qarindoshi Sibir xoni Kuchumxon mag lubiyatga uchradi. Shayboniy Abdullaxon
ʻ
II 1598-yil fevral oyida vafot etgach, taxtga uning o g li Abdulmo min o tqazildi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Biroq o sha yili - 1598-yil iyul oyida Abdulmo min fitnachilar tomonidan O ratepa
ʻ ʻ ʻ
va Zomin oralig ida o ldirildi. Undan qolgan ikki yashar o g ilning xonlik
ʻ ʻ ʻ ʻ
huquqini hech kim tan olmadi. Taxt uchun kurash boshlandi. Buxoroning bir guruh
amirlari Ibodulla Sultonning o g li Abdulaminni xon qilib ko tardilar. Boshqa
ʻ ʻ ʻ
guruh amirlar esa Balx hokimi Abdullaxon II ning jiyani, Sulaymon Sultonning
o g li Pirmuhammadni shayboniylarning oliy xoqoni deb e lon qiladilar va
ʻ ʻ ʼ
Balxdan chaqarib olib, taxtga o tqazadilar. Pirmuhammad Buxoro xonligini yana
ʻ
10
Abdahalil Razzoqov. Iqtisodiy tafaffurlar sharchashmasi. Toshkent: O‘zbekiston, 2011. 150-bet.
22

ikki yilcha idora qildi. Tez orada Jaloir, Do rmon qabila boshliqlarining ig vosiʻ ʻ
bilan Pirmuhammadxon bilan Boqi Muhammad o rtasidagi munosabatlar buzildi.
ʻ
Oxir oqibatda Pirmuhammadxon bilan Boqi Muhammad o rtasida 1601-yilda
ʻ
Samarqand yaqinidagi Bog i Shamol mavzeyida jang bo ladi. Jangda
ʻ ʻ
Pirmuhammadxon yengiladi va 80 yoshida qatl etiladi. 1601-yildan 1756-yilgacha
Buxoro xonligini Ashtarxoniylar sulolasi boshqardi 11
.
Ashtarxoniylar davridagi muttasil urush harakatlari madaniy hayot
taraqqiyotiga katta to sqin bo ldi. Diniy zo ravonlik kuchaydi, dunyoviy fanlar
ʻ ʻ ʻ
o rnini islom aqidalari egallay boshladi. Lekin shunga qaramay adabiyot, san at va
ʻ ʼ
boshqa sohalarda bir qancha iste dodli olimlar (musiqada Darvishali Changiy va
ʼ
boshqalar) yetishib chiqdi. Adabiy, tarixiy asarlar - «Hayvonnoma» (Sayd
Nasafiy), «Bahr ul-asror» (Mahmud ibn Vali), «Ubaydullanoma» (Muhammad
Amin Buxoriy), «Tarixi Abulfayzxon» (Abdurrahmon Tole ), «Muhit uttavorix»
ʼ
(Muhammadamin ibn Muhammadzamon Buxoriy), «Subhonqulixon to g risida
ʻ ʻ
hajviya» (Turdi) va boshqa asarlar yaratilgan. Tibbiyot va me morlik bir oz
ʼ
taraqqiy etdi: Ashtarxoniylardan Subhonqulixon Buxoroda maxsus shifoxona
hamda tibbiyot kutubxonasi qurdirdi. Hashamatli binolar (Sherdor madrasasi,
Tillakori madrasasi, Abdulazizxon madrasasi, Nodir devonbegi madrasasi,
Bolohovuz masjidi va boshqalar) bunyod etildi. Maktab va madrasalarda asosan
diniy fanlar, qisman adabiyot (Navoiy, Fuzuliy, Hofiz, Bedil va boshqalar)
o qitildi.
ʻ
Mang itlar hukmronligi davrida madaniy hayot pastroq darajada rivojlandi,
ʻ
hukmron tabaqalar xalqni jaholatda saqlashga harakat qilar, badiiy ijodda
madhiyabozlik va tarkidunyochilik mavzusi hukmron edi. XVIII asr 2-yarmi va
20-asr boshlarida «Tuhfai xoniy» (Muhammad Vafo Karminagiy), «Toj ut-
tavorix» (Muhammad Sharif), «Fathnomai sultoniy» (Muhammad Mirolim
Buxoriy), «Mang it xonlari tarixi» (Mirzo Abdulazim Somiy), «Navodir ul-
ʻ
vaqoye », «Tarjimai ahvoli amironi Buxoro» (Ahmad Donish) kabi tarixiy-badiiy
ʼ
11
Sayyid Mansur Olimiy. Buxoro - Turkiston beshigi. Buxoro: 2004. 126-bet.
23

asarlar yaratildi. «To tinoma», «Chor darvesh», «Yusuf va Zulayho», «Tohir vaʻ
Zuhra», «Bo z o g lon», «Yusuf va Ahmad», «Go ro g li» turkumidagi dostonlar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
xalq orasida keng tarqaldi. Xalq san ati turlari - qiziqchilik, fonus xayol, dorbozlik
ʼ
va boshqa taraqqiy etdi, musiqa ommaviy san atga aylandi, tasviriy san at
ʼ ʼ
rivojlandi (Abdulxoliq Maxdum va boshqalar).
Yirik inshootlar - Shayx Jalol darvozasi va xonaqohi (18-asr 2-yarmi),
Domullo Tursunjon madrasasi (1796-97), Xalifa Xudoydod ansambli (1777-1855),
Chorminor (1807), Amir madrasasi (20-asr boshlari), Sitorai Mohi Xosa (19-20-asr
boshlari) va boshqa qurildi. Buxoro xonligi Rossiya vassaliga aylantirilgach,
qulchilik tugatildi, kasalxona, dorixonalar, yangi usuldagi rustuzem maktablari
ochildi, Kattaqo rg ondan Buxoroga telegraf o tkazildi, Buxoro temir yo l va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Amudaryoga temir ko prik qurildi. Me morlikda millim va yevropacha uslublar
ʻ ʼ
uyg unlashib ketdi: masalan, 1888-yilda qurilgan Yangi Buxoro (hozirgi Kogon)
ʻ
dagi savdo va bank muassasalarining binolari, amirning yangi saroyi, Buxorodagi
temir yo l vokzali va boshqa inshootlar bunga misol bo la oladi. Shayboniyxon
ʻ ʻ
halok bo lgach, uning o rniga amakisi Ko chkunchixon taxtga o tirdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ko chkunchixondan so ng taxtga o g li Abu Said (1530-1533) o tirdi. Undan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
keyin esa hukmdorlik Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o g li
ʻ ʻ
Ubaydullaxon (1533-1540) qo liga o tdi. Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan
ʻ ʻ
Buxoroga ko chirtirdi. Ubaydullaxon Buxoroga ota-meros mulk deb qarar edi,
ʻ
chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton
Ubaydullaxonning otasiga bergan edi 12
.
Shu tariqa, Shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati
endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan bo ldi. Ubaydullaxondan
ʻ
so ng Shayboniylar sulolasi vakillari o rtasida o zaro nizolar avjiga chiqdi. Buning
ʻ ʻ ʻ
oqibatida Abdullaxon I ning qisqa hukmronligi (1540-1541) dan so ng
ʻ
mamlakatda qo sh-hokimiyatchilik vujudga keldi. Ya ni bir davlatda ikki hukmdor
ʻ ʼ
paydo bo ldi. Biri - Ubaydullaxonning o g li Abdulazizxon Buxoroda, ikkinchisi -
ʻ ʻ ʻ
12
Mirzo Ulug‘bek. Ulug‘bekning astronomik asarlari. Toshkent: 1972. 95-bet.
24

Ko chkunchixonning o g li Abdulatifxon Samarqandda hukmdorlik qilaʻ ʻ ʻ
boshladilar. Mamlakat bir necha mustaqil hokimliklarga bo linib ketdi. Biroq
ʻ
qachondir, kimdir bu holatga chek qo yishi kerak edi.
ʻ
Mamlakatdagi parokandalikka chek qo yish uchun markaziy hokimiyatni
ʻ
yana tiklash va kuchaytirish zarur edi. Bu zaruriyatni qonli urushlarsiz amalga
oshirib bo lmas edi. Ana shunday sharoitda kurash maydoniga Miyonqol hukmdori
ʻ
Shayboniy Iskandar Sultonning o g li Abdullaxon II (1534-1598) chiqdi.
ʻ ʻ
Abdullaxonning butun hukmronlik davri tinimsiz urushlarda kechdi. Shundan
keyin uning davlati sarhadlari janubda Hirotdan Mashhadgacha, shimolda Orol
dengizigacha, Kaspiy dengizidan Issiqko lgacha yetdi. Butun Movarounnahr,
ʻ
Xorazm va Xuroson yana yagona hukmdor qo li ostida birlashtirildi. XVI asr
ʻ
oxirlariga kelib, Buxoro xonligi nisbatan markazlashgan ulkan davlatga aylandi.
Shunday qilib, XVI asrdagi davlatchiligimiz tarixida yetakchi sulola -
Shayboniylar sulolasi bo ldi. Bu sulola o zbek davlatchiligi rivojiga ma lum
ʻ ʻ ʼ
darajada hissa qo shdi.
ʻ
Sulolaning eng qudratli vakili Abdullaxon II davrida esa o zbek davlatchiligi
ʻ
o z tarixida yana bir bor yuksak darajaga ko tarila oldi. Abdullaxon II garchand
ʻ ʻ
davlatni markazlashtira olgan bo lsa-da, davlatdagi ichki nizolarga to la barham
ʻ ʻ
bera olmadi. Abdullaxon II Sibir uchun Rossiya davlati bilan kurash olib bordi,
lekin uning qarindoshi Sibir xoni Kuchumxon mag lubiyatga uchradi. Shayboniy
ʻ
Abdullaxon II 1598-yil fevral oyida vafot etgach, taxtga uning o g li Abdulmo min
ʻ ʻ ʻ
o tqazildi. Biroq o sha yili - 1598-yil iyul oyida Abdulmo min fitnachilar
ʻ ʻ ʻ
tomonidan O ratepa va Zomin oralig ida o ldirildi. Undan qolgan ikki yashar
ʻ ʻ ʻ
o g ilning xonlik huquqini hech kim tan olmadi. Taxt uchun kurash boshlandi.
ʻ ʻ
Buxoroning bir guruh amirlari Ibodulla Sultonning o g li Abdulaminni xon qilib
ʻ ʻ
ko tardilar. Boshqa guruh amirlar esa Balx hokimi Abdullaxon II ning jiyani,
ʻ
Sulaymon Sultonning o g li Pirmuhammadni shayboniylarning oliy xoqoni deb
ʻ ʻ
e lon qiladilar va Balxdan chaqarib olib, taxtga o tqazadilar. Pirmuhammad
ʼ ʻ
Buxoro xonligini yana ikki yilcha idora qildi. Tez orada Jaloir, Do rmon qabila
ʻ
25

boshliqlarining ig vosi bilan Pirmuhammadxon bilan Boqi Muhammad o rtasidagiʻ ʻ
munosabatlar buzildi. Oxir oqibatda Pirmuhammadxon bilan Boqi Muhammad
o rtasida 1601-yilda Samarqand yaqinidagi Bog i Shamol mavzeyida jang bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Jangda Pirmuhammadxon yengiladi va 80 yoshida qatl etiladi. 1601-yildan 1756-
yilgacha Buxoro xonligini Ashtarxoniylar sulolasi boshqardi 13
.
2.2 XVI-XVII asrlarda Buxoro xonligi va Rossiya munosabatlari
XVI asr o rtalarida Moskva kompaniyasi vakili Antony Jenkinson Buxoro
ʻ
xonligiga tashrif buyurgan. 1620-yilda rus elchisi Ivan Xoxlov Buxoroga tashrif
buyuradi. Buxoro xonligining Rossiya imperiyasidagi birinchi elchixonasi 1675-
yilda podsho Aleksey Mixaylovich (1645-1676) tomonidan ashtarxoniylar Buxoro
xoni Abdulazizxonga (1645-1681) jihozlangan va Vasiliy Aleksandrov Dau
boshchiligidagi astraxanlik Maxmet Yusup Qosimov, elchixona bo limi xodimi
ʻ
Nikifor Venyukov va Qozon saroyi xodimi Ivan Shapkindan iborat bo lgan.
ʻ
1717-yilda Abulfayzxon Rossiyaga elchi Qulibek to pchiboshini yuboradi.
ʻ
Elchini podsho Pyotr I shaxsan qabul qilgan. Ma lumki, elchi Qulibek
ʼ
to pchiboshining onasi - Dariya Buxoroda asirda bo lgan va pravoslav diniga
ʻ ʻ
e tiqod qilgan. Otasi xonlikdagi o zbek urug idan bo lgan. Elchi Pyotr I ni
ʼ ʻ ʻ ʻ
shvedlar ustidan qozonilgan g alabalar bilan qutlaydi. Qulibek elchiligining eng
ʻ
muhim nuqtalaridan biri buxorolik savdogarlar uchun yozilgan ariza edi. Xonning
maktubida Abulfayzxon rus podshosidan Astraxanda hibsga olingan fuqarolarini
ozod qilishni so radi. Pyotr I buni mamnuniyat bilan qabul qiladi
ʻ 14
.
13
Akramov, T. O‘zbek xalq hunarmandchiligi. Toshkent: 1985. 120-bet.
14
Bukhara Amiri. Buxoro xonligining siyosiy tuzumi. Toshkent: 2000. 150-bet.
26

O rta Osiyo bilan aloqa o rnatishga bir necha bor uringan Pyotr I 1719-yildaʻ ʻ
Amudaryodan savdo maqsadlarida foydalanish imkoniyatlarini bilish uchun Florio
Benevenini Buxoroga yuboradi. 1774-yilda qirg izlar tomonidan asirga olingan F.
ʻ
Yefremov O rta Osiyo bo ylab nihoyatda qiziqarli sayohat qilib, Buxoro haqida
ʻ ʻ
ko plab qimmatli ma lumotlar beradi. 1774-yil yanvarda o zbek hukmdori
ʻ ʼ ʻ
Doniyolbiy Rossiyaga Ernazar Maqsud o g li boshchiligida elchilar guruhini
ʻ ʻ
yuboradi. 1775-yil 5-aprelda elchilar Yekaterina II qabulida bo lishadi.
ʻ
Taqdimotdan so ng, elchi Yekaterina II tomonidan qabul qilinib, uning suverenligi
ʻ
va o zi haqida so raydi. 1779-yilda Buxorodan Rossiyaga Mulla Ernazar biy va
ʻ ʻ
uning o g li Muhammad Sharifbiy boshchiligida elchixona yuborilgan.
ʻ ʻ
Imperatorga ikkita arab argamaklari, ko rpa va egarlar; olmos va boshqa
ʻ
qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan qilich; Oltin va ipak bilan tikilgan 35 juft hind
muslin; 5 ta arab otlari, 115 ta qimmatbaho materiallardan tikilgan buxorocha
chopon va boshqa Buxoro ishlab chiqarish buyumlari topshiriladi. Ernazar
Maqsudov boshchiligidagi elchilik Buxoro-Rossiya munosabatlarining
mustahkamlanishiga hissa qo shgan. Ernazar Maqsudov Markaziy Osiyoning
ʻ
iqtisodiy izolyatsiyasi, Buyuk Ipak yo li ahamiyatining pasayishi sharoitida
ʻ
Sharqiy Osiyo va G arbiy Yevropa o rtasidagi savdo aloqalarini o zining asl
ʻ ʻ ʻ
yo liga burish loyihasini dadil va murakkab g oyani ilgari surgan.
ʻ ʻ
Mavjud tarixiy sharoitlar bu fikrni amalga oshirishga imkon bermadi.
Rossiya hukumati buxorolik elchining xizmatlarini yuqori baholadi. Unga
«Rossiya imperiyasi chegaralarida savdo-sotiqni yoyish uchun Kaspiy dengizida
joylashgan bitta davlat kemasi berildi va besh yil davomida 10 ming rublga bojsiz
savdo qilishga ruxsat berildi». Shuningdek, unga xazinadan sotib olib, Buxoroga
bojsiz 15 ming pud temir, 5 ming pud po lat, 3 ming pud mis jo natishga ruxsat
ʻ ʻ
berildi. Yekaterina II hurmat belgisi sifatida Ernazar Maqsudbekka 10 ming rubl
berdi. Bu mablag evaziga Buxoroda Ernazar Elchi o z nomi bilan atalgan madrasa
ʻ ʻ
qurdirdi. U Ko kaldosh madrasasining g arbiy qismida joylashgan bo lib, sovet
ʻ ʻ ʻ
hokimiyati tashabbusi bilan vayron qilingan. 1858-yil sentyabr-oktyabr oylarida N.
27

P. Ignatyev boshchiligidagi rus delegatsiyasi Buxoroga tashrif buyurdi. Rossiya
takliflarining Buxoro amiri tomonidan qabul qilinishi ikki o rtadagi aloqalarniʻ
mustahkamladi. N. P. Ignatyevning missiyasi Rossiya imperiyasi qo shinlarining
ʻ
Osiyo hududiga tezkor hujumidan oldingi elchilarning oxirgisi bo ldi.
ʻ
XVI asr o rtalarida Moskva kompaniyasi vakili Antony Jenkinson Buxoro
ʻ
xonligiga tashrif buyurgan. 1620-yilda rus elchisi Ivan Xoxlov Buxoroga tashrif
buyuradi. Buxoro xonligining Rossiya imperiyasidagi birinchi elchixonasi 1675-
yilda podsho Aleksey Mixaylovich (1645-1676) tomonidan ashtarxoniylar Buxoro
xoni Abdulazizxonga (1645-1681) jihozlangan va Vasiliy Aleksandrov Dau
boshchiligidagi astraxanlik Maxmet Yusup Qosimov, elchixona bo limi xodimi
ʻ
Nikifor Venyukov va Qozon saroyi xodimi Ivan Shapkindan iborat bo lgan. 1717-
ʻ
yilda Abulfayzxon Rossiyaga elchi Qulibek to pchiboshini yuboradi. Elchini
ʻ
podsho Pyotr I shaxsan qabul qilgan. Ma lumki, elchi Qulibek to pchiboshining
ʼ ʻ
onasi Dariya Buxoroda asirda bo lgan va pravoslav diniga e tiqod qilgan. Otasi
ʻ ʼ
xonlikdagi o zbek urug idan bo lgan. Elchi Pyotr I ni shvedlar ustidan qozonilgan
ʻ ʻ ʻ
g alabalar bilan qutlaydi. Qulibek elchiligining eng muhim nuqtalaridan biri
ʻ
buxorolik savdogarlar uchun yozilgan ariza edi. Xonning maktubida Abulfayzxon
rus podshosidan Astraxanda hibsga olingan fuqarolarini ozod qilishni so radi.
ʻ
Pyotr I buni mamnuniyat bilan qabul qiladi. O rta Osiyo bilan aloqa o rnatishga bir
ʻ ʻ
necha bor uringan Pyotr I 1719-yilda Amudaryodan savdo maqsadlarida
foydalanish imkoniyatlarini bilish uchun Florio Benevenini Buxoroga yuboradi.
1774-yilda qirg izlar tomonidan asirga olingan F. Yefremov O rta Osiyo bo ylab
ʻ ʻ ʻ
nihoyatda qiziqarli sayohat qilib, Buxoro haqida ko plab qimmatli ma lumotlar
ʻ ʼ
beradi 15
.
1774-yil yanvarda o zbek hukmdori Doniyolbiy Rossiyaga Ernazar Maqsud
ʻ
o g li boshchiligida elchilar guruhini yuboradi. 1775-yil 5-aprelda elchilar
ʻ ʻ
Yekaterina II qabulida bo lishadi. Taqdimotdan so ng, elchi Yekaterina II
ʻ ʻ
tomonidan qabul qilinib, uning suverenligi va o zi haqida so raydi. 1779-yilda
ʻ ʻ
15
Xo‘jaev, B. Savdo yo‘llari va Buxoro xonligi. Toshkent: 1997. 112-bet.
28

Buxorodan Rossiyaga Mulla Ernazar biy va uning o g li Muhammad Sharifbiyʻ ʻ
boshchiligida elchixona yuborilgan. Imperatorga ikkita arab argamaklari, ko rpa va
ʻ
egarlar; olmos va boshqa qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan qilich; Oltin va ipak
bilan tikilgan 35 juft hind muslin; 5 ta arab otlari, 115 ta qimmatbaho ateriallardan
tikilgan buxorocha chopon va boshqa Buxoro ishlab chiqarish buyumlari
topshiriladi. Ernazar Maqsudov boshchiligidagi elchilik Buxoro-Rossiya
munosabatlarining mustahkamlanishiga hissa qo shgan.
ʻ
Ernazar Maqsudov Markaziy Osiyoning iqtisodiy izolyatsiyasi, Buyuk Ipak
yo li ahamiyatining pasayishi sharoitida Sharqiy Osiyo va G arbiy Yevropa
ʻ ʻ
o rtasidagi savdo loqalarini o zining asl yo liga burish loyihasini dadil va
ʻ ʻ ʻ
murakkab g oyani ilgari surgan. Mavjud tarixiy sharoitlar bu fikrni amalga
ʻ
oshirishga imkon bermadi. Rossiya hukumati buxorolik elchining xizmatlarini
yuqori baholadi. Unga «Rossiya imperiyasi chegaralarida savdo-sotiqni yoyish
uchun Kaspiy dengizida joylashgan bitta davlat kemasi berildi va besh yil
davomida 10 ming rublga bojsiz savdo qilishga ruxsat berildi». Shuningdek, unga
xazinadan sotib olib, Buxoroga bojsiz 15 ming pud temir, 5 ming pud po lat, 3
ʻ
ming pud mis jo natishga ruxsat berildi. Yekaterina II hurmat belgisi sifatida
ʻ
Ernazar Maqsudbekka 10 ming rubl berdi. Bu mablag evaziga Buxoroda Ernazar
ʻ
Elchi o z nomi bilan atalgan madrasa qurdirdi. U Ko kaldosh madrasasining
ʻ ʻ
g arbiy qismida joylashgan bo lib, sovet hokimiyati tashabbusi bilan vayron
ʻ ʻ
qilingan. 1858-yil sentyabr-oktyabr oylarida N. P. Ignatyev boshchiligidagi rus
delegatsiyasi Buxoroga tashrif buyurdi. Rossiya takliflarining Buxoro amiri
tomonidan qabul qilinishi ikki o rtadagi aloqalarni mustahkamladi. N. P.
ʻ
Ignatyevning missiyasi Rossiya imperiyasi qo shinlarining Osiyo hududiga tezkor
ʻ
hujumidan oldingi elchilarning oxirgisi bo ldi. 1533-yilgacha mamlakat markazi
ʻ
Samarqand bo lgan. Ubaydullaxon davrida (1533-39) poytaxt Buxoroga
ʻ
ko chirilgan va xonlik Buxoro xonligi nomini olgan. 1510-yil Marv yaqinida
ʻ
Shayboniyxon shoh Ismoil I Safaviy qo shinlaridan yengilib halok bo lgandan
ʻ ʻ
keyin Movarounnahr temuriylardan Zahiriddin Muhammad Bobur qo liga o tadi.
ʻ ʻ
29

Lekin, ko p o tmay shayboniylar yana Movarounnahrni egallaganlar.Shu vaqtdanʻ ʻ
boshlab Movarounnahr butunlay Shayboniylarga tobe bo‘lgan. O‘sha vaqtlarda
xonlikka hozirgi O‘zbekiston va Tojikistonning katta qismi, Balx va Badaxshon
kirgan. Ubaydullaxon vafotidan keyin Buxoro xonligi mayda bo‘laklarga bo‘linib
ketgan 16
.
Buxoroda Ubaydullaxonning o‘g‘li Abdulazizxon, Samarqandda esa
Ko‘chkunchixonning o‘g‘li Abdullatifxon mustaqillik e’lon qilgan. Balx va
Badaxshonda Shayboniylardan Pirmuhammadxon mustaqil hukmronlik qilgan.
Shu yillari Shayboniy sultonlari va mahalliy mulkdorlarning hokimiyat uchun
kurashi kuchaygan. Toshkent va Turkistonda Navro‘z Ahmadxon (Baroqxon),
Karmana va Miyonqolda Iskandarxon, Balxda Pirmuhammadxon va boshqa
kichikkichik hukmdorlar mustaqil bo‘lib olganlar. 1551-56 yillarda Shayboniylar
o‘rtasidagi Movarounnahr uchun kurashda Iskandarxonning o‘g‘li Abdullaxon
g‘olib chiqib, Buxoro xonligida o‘z hokimiyatini o‘rnatgan.
Shunday qilib, 16-asr oxiriga kelib, Buxoro xonligi markazlashgan ulkan
davlatga aylangan. Sharqda Qashqar bilan chegaradosh bo‘lgan, g‘arbiy chekkasi
Orol va Kaspiy dengizi sohillarigacha borib tutashgan. Xonlikning shimoliy
chegaralari Turkiston va Sayramgacha yetib, janubda Xurosonning sharqiy qismini
o‘z ichiga olgan. Shayboniylar hukmronligi yillarida, ayniqsa Abdullaxon II
zamonida Buxoro xonligida dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq
rivojlangan, madaniy hayot ancha yuksalgan. Juda ko‘p sug‘orish inshootlari:
Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali, Oqchopsoy to‘g‘oni va suv ombori,
Vaxshdan chiqarilgan ko‘plab ariqdarning qurilishi dehqonchilikni rivojlantirdi.
Bu vaqtlarda Buxoro xonligida bug‘doyning 10 xil turi, suli, qo‘noq, jo‘xori, mosh,
no‘xat, makkajo‘xori, loviya, sholi, paxta, kunjut, beda, arpa, sabzavot va poliz
ekinlari ekilgan, bog‘dorchilik, chorvachilik va ipakchilik rivojlangan. Samarqand,
Buxoro, Marg‘ilon, Xo‘jand, Andijon, Toshkent, Jizzax, O‘ratepa, Shaxrisabz va
boshqa yirik shaharlarda hunarmandchilik taraqqiy qilgan.
16
Ma’rufov, R. Buxoro hunarmandchiligi. Toshkent: 1980. 85-bet.
30

Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan ma’lum bo‘lishicha, 16-asrda
Samarqandda hunarning 61 turi mavjud bo‘lgan. Movarounnahrlik kosiblar zo‘r
san’at bilan turli tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar, a’lo navli qog‘ozlar
ishlab chiqarganlar. Oliy harbiy hokimiyat va qo‘shin boshqaruvi amirga tegishli
bo‘lgan. Butun artilleriya va piyodalarning bosh qo‘mondonligi to‘pchiboshiga
yuklatilgan bo‘lib, urush paytida to‘pchiboshi butun qo‘shin (jumladan, otliqlar)ga
ham yetakchilik qilgan. Qo‘shin ta’minoti nazorati bilan qo‘shbegi, pul va liboslar
bilan ta’minlash devonbegi, oziq-ovqat zaxirasi bilan Ziyovuddin bekligi
shug‘ullangan. Nomuntazam qo‘shin (xalq laskari) harbiy xizmatga chaqirilgandan
so‘nggina harbiy boshqaruv ixtiyoriga o‘tgan. 1837-1845-yillarda amir
Nasrulloning noibi va artilleriya boshlig‘i Abdusamad Tabriziy Buxoro
amirligining siyosiy hayotida katta ta’sirga ega bo‘ladi. Tabriziy Buxoroda
sarbozlar va to‘pchilar otryadi tashkil etilishi tashabbuskorlaridan biri bo‘lgan.
Otliq qo‘shinda xizmat qilayotganlar o‘z otlariga ega bo‘lishi shart hisoblangan
Ziyovuddin bekligi esa artilleriyani otlar bilan ta’minlashga hamda ularni
davolash, yem-xashagini yetkazib berish majburiyatini olgandi.
Buxoro shahri bir muncha kengaytirilgan, devor va harbiy istehkomlar
qaytadan qurilgan. Shaharda madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar
barpo qilingan. Shaharlar o‘rtasidagi savdo yo‘llarida tim (Abdullaxon timi),
ko‘chalar chorrahasi ustiga gumbaztoqlar, hammomlar, karvon yo‘llarida
sardobalar, karvonsaroylar, ko‘priklar qurilgan. Shayboniylar zamonida Buxoro
xonligining Hindiston, Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari
rivojlangan. Tarixiy manbalardan ma’lum bo‘lishicha, 1572-78 yillari Hindistonda
Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi Akbarning elchilari
bo‘lgan. Abdullaxon davrida boshlangan ichki siyosiy nizolar natijasida 1598-yilda
Abdullaxonning o‘zi va shu yilda uning o‘g‘li Abdulmo‘min o‘ldirilgan. Taxtga
Pirmuhammadxon II chiqqan. Ammo uning hukmronligi ham uzoqqa bormay,
1601-yilda taxtdan ag‘darilgan. Shu bilan qariyb 100 yil hukm surgan
31

Shayboniylar sulolasi barham topib, Movarounnahrda Jo‘jixon naslidan bo‘lgan
Ashtarxonjlar (Joniylar) sulolasi hukmronligi boshlangan 17
.
XULOSA
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridagi O‘rta Osiyo
mintaqasining ijtimoiy-siyosiy tarixi, ayniqsa Buxoro amirligi va uning siyosiy
tuzumi mamlakatimiz tarixida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Bu davrda Buxoro xonligi
bir qator siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar, hamda tashqi tahdidlar bilan to‘la edi.
Buxoro amirligining tashqi siyosatida Rossiya va boshqa kuchli davlatlarning
mustamlakachilik siyosati muhim rol o‘ynagan bo‘lsa, ichki siyosatda esa
xonlikning mustamlakachilik bosqini va ichki siyosiy to‘qnashuvlar mamlakat
aholisining turmush sharoitiga ta’sir ko‘rsatdi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Buxoro xonligi rasmiy ravishda
mustamlaka hududiga aylanishi va uning ijtimoiy-siyosiy tuzumiga katta zarar
yetkazgan. Aholining turmush darajasi yomonlashib, ijtimoiy qatlamlar o‘rtasidagi
farqlar yanada kuchaygan. Bu o‘zgarishlar xalqning tobeligiga olib keldi va keng
ko‘lamli isyonlar va ijtimoiy qarshiliklarga sabab bo‘ldi. Buxoro xonligi hududida
yashovchi xalqning ahvoli tobora yomonlashdi, ularning erkinligi va siyosiy
17
Azamov, F. Buxoro xonligi iqtisodiyoti. Toshkent: 2005. 98-bet.
32

huquqlari cheklangan edi. Buxoro xonligi tarixida uchta muhim sulola hukmronlik
qilgan: Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Mang‘itlar. Shayboniylar davrida Buxoro
xonligi juda katta hududni qamrab olgan va Movarounnahrning asosiy siyosiy
markazi sifatida shakllangan. Shayboniylar faqat Buxoro xonligini boshqaribgina
qolmay, Xiva xonligining ham asoschisi bo‘lishgan. Shayboniylar davrini
o‘rganish, o‘sha davrda yozilgan asarlar orqali amalga oshiriladi, chunki bu asarlar
o‘sha davrning ijtimoiy-siyosiy tuzumi va uning o‘zgarishlarini yoritadi.
Ashtarxoniylar sulolasi davrida esa Buxoro xonligi o‘z siyosiy tizimini
yanada mustahkamladi. Buxoro xonligining amirlikka aylanishi, shuningdek, uning
ijtimoiy va madaniy rivojlanishi bu sulola davrining muhim xususiyatlaridan
biridir. Ashtarxoniylar hukmronligi davrida Buxoro madaniyati, ilm-fan va san’at
o‘sdi, biroq bu davrda ham siyosiy va iqtisodiy jihatlar ba’zan markazlashuvni va
barqarorlikni ta’minlashga to‘sqinlik qildi. Mang‘itlar sulolasi davrida esa Buxoro
xonligi amirlikka aylanishining so‘nggi bosqichi amalga oshdi. Bu davrda Buxoro
amirligi tashqi bosqinchilikdan zararlangan holda mustamlaka tuzumiga to‘liq o'tdi
va uning siyosiy mustaqilligi butunlay yo‘qoldi. Mang‘itlar sulolasi o‘z davrida
iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirishga harakat qildi, lekin ularning
siyosiy mustahkamligi va ijtimoiy tenglikka bo‘lgan e’tiborsizligi xalqning
noroziligini kuchaytirdi.
Buxoro xonligining tarixini o‘rganish, shuningdek, o‘sha davrda yozilgan
asarlar va manbalarni tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. O‘quv qo‘llanmada
Shayboniylar hokimiyatining o‘rnatilishi, Ashtarxoniylar davridagi o‘zgarishlar,
Buxoro xonligining amirlikka aylanishi va boshqa muhim siyosiy va ijtimoiy
jarayonlar yoritilgan. Ushbu qo‘llanma Buxoro tarixini o‘rganishga yordam beradi
va tarixiy manbalarni tahlil qilishda foydali vosita hisoblanadi.
Bundan tashqari, o‘quv qo‘llanma professor-o‘qituvchilar, tadqiqotchilar va
talabalar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, tarixiy va falsafiy ahamiyatga ega asarlarga
asoslangan holda, Buxoro amirligi tarixi haqida chuqurroq ma’lumot olishga
yordam beradi. «Navodir-ul-vaqoe» va «Mang‘it amirlarning tarixi» kabi asarlar,
33

o‘z navbatida, tarixiy va ijtimoiy o‘zgarishlar haqida keng qamrovli tasavvur
beradi. Bu asarlar nafaqat Buxoro amirligining siyosiy tuzumiga, balki uning
madaniyatiga, san’ati va ilm-faniga ham alohida e’tibor qaratadi.
Shu bilan birga, Buxoro xonligi tarixini o‘rganish, ularning siyosiy va
ijtimoiy hayotini tushunish, mustamlakachilik davrining xalq turmushiga ta’sirini
aniqlash, bugungi kunda ham Buxoro va O‘zbekistonning tarixiy merosini
anglashda katta ahamiyatga ega. Buxoro xonligining siyosiy, iqtisodiy va madaniy
rivojlanish jarayonlari, shuningdek, bu tarixiy voqealarni o‘rganish, bizga
O‘zbekiston tarixini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev Sh.M. Mustaqillik-ezgu niyatlarimiz, buyuk maqsadlarimiz
ro‘yobi yo‘lida qudrat manbai. Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston
Respublikasi mustaqilligining yigirma to‘qqiz yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi nutqi. «Yangi O‘zbekiston», 2020-yil, 1-sentabr.
2. A. Sagullayev. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. 1-qism.
Toshkent: 2000. 114-bet.
3. Abdullaxon, A. Tarix salatini Mang‘itiyai Buhara. Toshkent: 1962. 73-
bet.
4. Abdurahmon Tole. Istoriya Abulfeyzxana. Toshkent: 1959. 43-bet.
5. Abdahalil Razzoqov. Iqtisodiy tafaffurlar sharchashmasi. Toshkent:
O‘zbekiston, 2011. 150-bet.
6. Akramov, T. O‘zbek xalq hunarmandchiligi. Toshkent: 1985. 120-bet.
7. Azamov, F. Buxoro xonligi iqtisodiyoti. Toshkent: 2005. 98-bet.
34

8. Bukhara Amiri. Buxoro xonligining siyosiy tuzumi. Toshkent: 2000. 150-
bet.
9. Hamid Ziyoev. T.E. Rahmonov, M.Z. Orziyevning «Ikki tarixiy siymo».
Toshkent: 2005. 20-bet.
10. Hofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. 1-2 jild. Toshkent: 1999-2000. 43-
bet.
11. Jumaev, M. Buxoroning iqtisodiy hayoti. Toshkent: 1996. 110-bet.
12. Mir Muhammad Amini Buhari. Ubaydullaname. Toshkent: 1957. 68-bet.
13. Mirza Abdal Azim Sami. Tarix salatini Mang‘itiyai Buhara. Moskva:
1962. 73-bet.
14. Mamatqulov, A. O‘zbek to‘qimachiligi tarixi. Samarqand: 2002. 98-bet.
15. Ma’rufov, R. Buxoro hunarmandchiligi. Toshkent: 1980. 85-bet.
16. Mirzo Ulug‘bek. Ulug‘bekning astronomik asarlari. Toshkent: 1972. 95-
bet.
17. Sayyid Mansur Olimiy. Buxoro - Turkiston beshigi. Buxoro: 2004. 126-
bet.
18. Sayyid Mansur Olimiy. Buxoro - Turkiston beshigi. Buxoro: 2004. 126-
bet.
19. Xo‘jaev, B. Savdo yo‘llari va Buxoro xonligi. Toshkent: 1997. 112-bet.
20. Xalilov, M. Buxoro madaniyati. Toshkent: 2003. 150-bet.
21. Yuldashev, B. O‘zbekiston tarixi. Toshkent: 2010. 200-bet.
Internet saytlar
1. http://www.lex.uz
2. http://www.ziyonet.uz
3. http://www.kitob.uz
4. http://www.kutubxona.uz
35

Купить