Imperator Konstantinning islohotlari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	44.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Imperator Konstantinning islohotlari

Купить

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. KONSTANTIN DAVRIDA SIYOSIY VA DINIY O’ZGARISHLAR ................................................................. 6
1.1. Konstantinning taxtga chiqishi va imperiyadagi siyosiy vaziyat ............................................................ 6
1.2. Milan farmoni va Xristianlikning qonuniy maqomga ega bo’lishi .......................................................... 8
1.3. Konstantin va Xristian cherkovi o’rtasidagi munosabatlar .................................................................. 11
II BOB. KONSTANTIN ISLOHOTLARI VA RIM IMPERIYASINING YANGILANISHI ............................................ 14
2.1. Konstantinning harbiy va siyosiy islohotlari ........................................................................................ 14
2.2. Konstantinning iqtisodiy va moliyaviy islohotlari ................................................................................ 16
2.3. Konstantin va yangi poytaxt – Konstantinopol shahri ......................................................................... 19
III BOB. KONSTANTIN ISLOHOTLARINING TARIXIY AHAMIYATI VA TA’SIRI ................................................. 23
3.1. Konstantin islohotlarining Rim imperiyasiga ta’siri ............................................................................. 23
3.2. Konstantin islohotlarining Xristianlik va cherkovga ta’siri ................................................................... 25
3.3. Konstantin islohotlarining keyingi davr hukmdorlariga ta’siri ............................................................. 27
XULOSA ...................................................................................................................................................... 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................................ 34
2

KIRISH
Qadimgi Rim imperiyasi insoniyat tarixida o’zining siyosiy, harbiy, iqtisodiy
va madaniy salohiyati bilan alohida o’rin egallagan eng buyuk sivilizatsiyalardan
biri hisoblanadi. Rim imperiyasi bir necha asrlar davomida Yevropa, Osiyo va
Shimoliy Afrikaning katta hududlarini o’z ichiga olgan holda, turli xalqlar, dinlar
va madaniyatlarni yagona davlat boshqaruvi ostida birlashtira olgan noyob tarixiy
fenomen sifatida tarix sahnasida namoyon bo’ldi. Uzoq yillar davomida Rim
davlatining mustahkam siyosiy tuzilmasi, kuchli qonun tizimi, harbiy qudrati va
ijtimoiy tuzumi orqali butun dunyo taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Ayni
vaqtda, Rim imperiyasining turli bosqichlardagi ichki siyosiy inqirozlari, iqtisodiy
tangliklar va tashqi xavf-xatarlar uning barqarorligiga jiddiy tahdid solgan davrlar
ham bo’lgan.
Shunday murakkab va o’zgaruvchan tarixiy sharoitda Rim imperiyasining
tiklanishi va yangi bosqichga ko’tarilishi aynan kuchli shaxslar va ulkan siyosiy
arboblarning sahnaga chiqishi bilan bog’liqdir. Ular orasida Imperator Konstantin I
(Flavius Valerius Aurelius Constantinus) eng muhim va ta’sirli shaxslardan biri
bo’lib, uning faoliyati Rim imperiyasining tarixiy yo’nalishini tubdan o’zgartirgan.
Uning hukmronlik yillari (taxminan 306–337-yillar) Rim tarixida yangi davr —
kech imperiya davrining boshlanishi bilan ajralib turadi. Bu davr Rim imperiyasi
uchun nafaqat harbiy va siyosiy, balki diniy, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda ham
tub islohotlar davri bo’ldi.
Konstantin o’z hukmronligi davomida bir qator yirik islohotlar amalga
oshirdi. Eng avvalo, uning diniy siyosati tarixda katta burilish yasadi. Xususan,
313-yilda qabul qilingan Milon edikti orqali Xristianlik rasman tan olinib, Rim
hududida diniy bag’rikenglikka asos solindi. Bu qaror Rimda ko’p yillar davomida
quvg’in ostida yashab kelgan Xristianlar uchun muhim tarixiy burilish bo’lib,
cherkovning siyosiy va ijtimoiy maydondagi mavqeini tubdan o’zgartirdi. Bu esa,
3

o’z navbatida, Rim imperiyasida diniy tamoyillarga asoslangan boshqaruv
tizimining shakllanishiga va keyinchalik butun Yevropa bo’ylab tarqalishiga zamin
yaratdi.
Bundan tashqari, Konstantin tomonidan Rim imperiyasining ma’muriy va
strategik boshqaruv tizimida jiddiy o’zgarishlar amalga oshirildi. Poytaxtning Rim
shahridan Vizantiyaga ko’chirilishi va bu yangi shaharni “Konstantinopol” deb
nomlash orqali imperiyaning siyosiy markazi Sharqqa siljidi. Bu qaror nafaqat
yangi imperiya — Vizantiya (Sharqiy Rim) imperiyasi ning asosini qo’ydi, balki
imperiyaning uzoq muddatli barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb
etdi. Konstantinopol keyinchalik butun Yevropa va Osiyo o’rtasidagi madaniy,
savdo va diniy aloqalarning muhim markaziga aylandi.
Imperator Konstantin tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy va moliyaviy
islohotlar ham imperiyaning ichki barqarorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. U
tomonidan muomalaga kiritilgan mustahkam oltin tangalar — solidus lar uzoq
yillar davomida nafaqat Rimda, balki boshqa davlatlarda ham asosiy valyuta
sifatida foydalanildi. Shu bilan birga, soliq tizimi qayta ko’rib chiqilib, moliyaviy
nazorat mustahkamlandi. Bu esa savdo aloqalarining jonlanishi va ijtimoiy
barqarorlikning tiklanishiga olib keldi.
Harbiy sohada ham Konstantin muhim o’zgarishlar amalga oshirdi. U
armiyani qayta tashkil etib, chegara hududlarini mustahkamladi, harbiy xizmatni
intizom va fidoyilik asosida yo’lga qo’ydi. Ayniqsa, imperiya hududlarida ichki
isyonlar va tashqi dushmanlarga qarshi kurashishda armiyaning roli kuchaydi.
Ushbu ilmiy ishda Imperator Konstantinning hayoti va faoliyati, uning
amalga oshirgan keng qamrovli islohotlari, Rim imperiyasi taraqqiyotiga qo’shgan
hissasi va, eng muhimi, bu islohotlarning uzoq muddatli tarixiy natijalari chuqur
tahlil qilinadi. Kurs ishi davomida Konstantinning shaxsiy fazilatlari, siyosiy
4

qarorlarining asoslari, diniy siyosatdagi yondashuvi, va u orqali shakllangan yangi
tarixiy konsepsiyalar ilmiy jihatdan yoritiladi.
Kurs ishining dolzarbligi shundaki:
Bugungi global dunyoda davlat boshqaruvi, diniy bag’rikenglik, iqtisodiy
barqarorlik va siyosiy strategiyalar masalalari dolzarb bo’lib, ular tarixiy tajribalar
orqali tahlil qilinsa, yanada samarali va chuqurroq tushuniladi. Konstantinning
faoliyati bu borada boy tarixiy asos va amaliy darslar manbaidir.
Kurs ishi obyekti:
Rim imperiyasining IV asrdagi siyosiy, iqtisodiy va diniy hayoti.
Kurs ishi predmeti:
Imperator Konstantinning amalga oshirgan islohotlari va ularning imperiya
taraqqiyotiga ta’siri.
Kurs ishining asosiy maqsadi:
Konstantin islohotlarining Rim imperiyasi tarixidagi o’rni va uning jahon
tarixiga ta’sirini aniqlash, uni nazariy va tarixiy manbalar asosida chuqur yoritish.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati:
Ushbu mavzu tarixiy tafakkurni rivojlantirish, davlat boshqaruvidagi
islohotlarning rolini tahlil qilish va zamonaviy davlatchilikka tarixiy asoslar nuqtai
nazaridan qarash imkonini beradi. Shuningdek, bu Kurs ishi tarixshunoslik,
siyosatshunoslik va dinshunoslik fanlariga oid Kurs ishilar uchun nazariy asos
bo’lib xizmat qilishi mumkin.
5

I BOB. KONSTANTIN DAVRIDA SIYOSIY VA DINIY O’ZGARISHLAR
1.1. Konstantinning taxtga chiqishi va imperiyadagi siyosiy vaziyat
Milodiy III–IV asrlar Rim imperiyasi tarixida chuqur inqirozlar va
o’zgarishlar davri bo’ldi. Imperiyaning ichki siyosiy hayoti betartiblik, kuch
talashish, iqtisodiy tanglik va harbiy xavf-xatarlar bilan to’lib-toshgan edi. Aynan
shunday notinch muhitda tarixiy sahnaga Imperator Konstantin kirib keldi. Uning
siyosiy yetakchilik fazilatlari, strategik qarorlari va islohotlarga bo’lgan qat’iy
yondashuvi Rim imperiyasining keyingi taqdirini tubdan o’zgartirdi.
Konstantin Flaviy Valeriy Konstantiusning o’g’li bo’lib, u 272-yil atrofida
Nais (hozirgi Serbiya hududi)da tug’ilgan. Otasi Konstantius Chlorus imperator
Diokletian tomonidan yaratilgan Tetrarchiya — ya’ni to’rtlik boshqaruv tizimida
G’arbiy imperiyaning Sezari (ya’ni kichik imperator) sifatida faoliyat yuritgan. Bu
tizimga ko’ra, har bir ikki katta imperatorga (Avgust) bittadan kichik imperator
(Sezar) tayinlanar, kelajakda ularga vorislik qilishi rejalashtirilgan edi. Ushbu tizim
nazariy jihatdan barqarorlikni ta’minlashga mo’ljallangan bo’lsa-da, amalda kuch
talashish, vorislik uchun kurash va siyosiy ziddiyatlarni keltirib chiqardi.
306-yilda Konstantius Chlorus vafot etganidan so’ng, uning o’g’li
Konstantin York (Eboracum) shahrida legionlar tomonidan imperator sifatida e’lon
qilindi. Bu voqea Tetrarchiya tizimining amalda ishdan chiqqanligini ko’rsatdi.
Diokletian bu vaqtda allaqachon taxtdan voz kechgan bo’lib, yangi imperatorlik
uchun da’vogarlar soni ortib bordi. Konstantinning taxtga chiqishi boshqa
nomzodlar, jumladan, Maksentsiy, Galeriy va Licinius bilan murakkab raqobatga
sabab bo’ldi. Bu davr Rim imperiyasi tarixida yana bir bor ichki urushlar va
siyosiy beqarorlik bilan xarakterlandi.
Konstantin dastlab G’arbiy imperiyaning bir qismini boshqargan bo’lsa-da,
o’z siyosiy ta’sir doirasini kengaytirish yo’lida qat’iyat bilan harakat qildi. 312-
6

yilda Milviy ko’prigi yaqinida bo’lgan mashhur jang bu borada hal qiluvchi
bosqich bo’ldi. Ushbu jangda Konstantin raqibi Maksentsiy ustidan g’alaba
qozondi. Ushbu g’alaba nafaqat harbiy muvaffaqiyat edi, balki diniy jihatdan ham
tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. Rivoiyatlarga ko’ra, jang oldidan Konstantin
osmonda “In hoc signo vinces” (“Mana shu belgida sen g’alaba qilasan”) yozuvini
ko’rgan va bu belgi Xristianlik ramzi — xoch shaklida bo’lgan. Aynan shu voqea
Konstantinning Xristianlikka bo’lgan munosabatini tubdan o’zgartirgani, uni
Xudoning izzatiga nozil bo’lgan imperator sifatida ko’rishga undagani haqida
tarixchilar yozib qoldirgan.
Milviy ko’prigi jangi natijasida Konstantin Rim shahriga kirib keldi va
imperiyaning G’arbiy qismini o’z nazoratiga oldi. Bu voqea Rim Senati va xalqi
tomonidan katta tantana bilan kutib olindi. Konstantin o’zini rahm-shafqatli va
adolatparvar hukmdor sifatida namoyon qila boshladi. U zo’ravonlikdan qochishga
harakat qildi, dushmanlarini kechirdi yoki surgun qilish bilan cheklanishni afzal
bildi. Bu yondashuv imperiyada bir oz bo’lsa-da siyosiy barqarorlikni tiklashga
xizmat qildi. 1
Keyingi yillarda Konstantin o’z raqiblari ustidan ketma-ket g’alabalar
qozonib bordi. Ayniqsa, 324-yilda imperiyaning Sharqiy qismi hukmdori Licinius
ustidan qozonilgan g’alaba muhim bo’ldi. Shu tariqa, u butun Rim imperiyasini
birlashtirishga muvaffaq bo’ldi va yagona hukmdor sifatida tan olindi. Bu holat bir
necha o’n yilliklardan buyon bo’linib kelgan imperiyada yana markazlashgan
boshqaruv tizimining tiklanishiga olib keldi.
Konstantin o’zining siyosiy hukmronligi davrida markazlashgan hokimiyatni
mustahkamlashga, byurokratik apparatni qayta tashkil qilishga, korrupsiyani
kamaytirishga va mahalliy hokimiyatlar ustidan nazoratni kuchaytirishga katta
1
8. Gibbon E. The Decline and Fall of the Roman Empire. — London: Penguin Classics, 1995.
7

e’tibor qaratdi. U o’z hukmronligini “ilohiy belgi” sifatida ko’rsatishga urinib,
imperatorlik mavqeini mutlaq hokimiyat timsoliga aylantirdi. Ayniqsa, u o’zini
“Xudoning yer yuzidagi vakili” sifatida taqdim etgani, diniy hokimiyatni ham
siyosiy hukmronlik bilan birlashtirishga harakat qilgani tarixiy ahamiyatga egadir.
Konstantinning siyosiy faoliyati davomida u Rim imperiyasining harbiy va
tashqi siyosatini ham kuchaytirdi. Chegara hududlarida qo’shinlar sonini
ko’paytirib, harbiy intizomni mustahkamladi. U Germaniya, Daciya va Sharqiy
hududlardagi bosqinchilarga qarshi bir qator muvaffaqiyatli yurishlar olib bordi.
Shu orqali imperiyaning xavfsizligi, ichki barqarorligi va tashqi mavqeini tiklashga
erishildi.
Umuman olganda, Konstantinning taxtga chiqishi va imperiyadagi siyosiy
vaziyat murakkab, ko’p qatlamli jarayonlar bilan kechdi. Ammo aynan shu
muhitda u o’zining salohiyati, aql-idroki, harbiy va siyosiy iste’dodi bilan ajralib
chiqdi. U o’z oldiga Rim imperiyasini faqat kuch bilan emas, balki diniy
bag’rikenglik, madaniy islohotlar va ma’muriy yangilanishlar orqali
mustahkamlashni maqsad qilib qo’ydi. Aynan shu yondashuv uning tarixiy shaxs
sifatida buyuklik darajasiga ko’tarilishiga sabab bo’ldi.
1.2. Milan farmoni va Xristianlikning qonuniy maqomga ega bo’lishi
Konstantin davrida yuz bergan eng muhim va tarixiy ahamiyatga ega
voqealardan biri bu, shubhasiz, 313-yilda e’lon qilingan Milan farmonidir. Bu
hujjat Rim imperiyasi tarixida diniy bag’rikenglikka rasmiy asos bo’lib xizmat
qilgan va ayniqsa Xristianlik dinga bo’lgan munosabatni tubdan o’zgartirgan qaror
sifatida tarix sahifalarida chuqur iz qoldirgan. Farmon qabul qilinguniga qadar Rim
imperiyasi uzoq vaqt davomida ko’plab diniy ta’qiblar, ayniqsa Xristianlikka
qarshi davlat darajasidagi bosim siyosatini olib borgan edi. Konstantin esa bu
8

yondashuvni rad etdi va diniy erkinlik prinsipiga asoslangan yangicha siyosiy
yo’lni tanladi.
Xristianlik dastlabki asrlarda Rim imperiyasi tomonidan shubha va xavf
bilan qaralgan dinga aylangan. Bu holat bir tomondan, yangi dinga e’tiqod
qiluvchilarning imperatorni ilohiy shaxs sifatida tan olmasligi bilan, boshqa
tomondan esa, ularning jamiyatdagi o’zaro mustahkam ijtimoiy aloqalari va qat’iy
e’tiqodi bilan izohlanar edi. Aynan shu sababli, Diokletian davrida Xristianlar
ustidan keng ko’lamli ta’qiblar amalga oshirilgan: cherkovlar vayron qilingan,
muqaddas kitoblar yoqilgan, ruhoniylar va e’tiqod egalari hibsga olingan, qiynoqqa
solingan yoki o’ldirilgan. Ushbu qonli ta’qiblar imperiyadagi diniy muvozanatni
buzgan, ijtimoiy qarama-qarshiliklarni kuchaytirgan va imperiyaning o’zida ham
ichki qarama-qarshiliklarga olib kelgan.
Bunday siyosatning uzoq davom etishi mumkin emas edi. Konstantin o’z
davrining donishmand arbobi sifatida bu holatni chuqur anglagan va davlatning
barqarorligi faqat harbiy kuch bilan emas, balki fuqarolarning ichki ishonchi,
erkinligi va bag’rikenglik muhitida mavjud bo’lishi orqali ta’minlanishini
tushungan. Shu sababli, u imperiyadagi diniy muhitni tubdan o’zgartirishga qaror
qildi. 313-yilda Konstantin va uning Sharqiy imperiyadagi ittifoqchisi Licinius
Milan shahrida uchrashib, tarixiy qarorni qabul qilishdi. Bu qaror keyinchalik
“Milan farmoni” deb nom oldi.
Milan farmoni orqali imperiyada birinchi bor diniy erkinlik rasmiylashtirildi.
Unda barcha fuqarolarga, dinidan qat’i nazar, o’z e’tiqodini erkin amalga oshirish
huquqi berildi. Xususan, Xristianlarga qarshi avvalgi farmonlar bekor qilindi, ular
egallab olingan mulklar va cherkov inshootlari ularga qaytarildi. Bu nafaqat
Xristianlarga, balki boshqa e’tiqod vakillariga ham qonuniy asosda diniga sodiq
qolish huquqini bergan muhim siyosiy-huquqiy hujjat edi. Milan farmonida “har
bir fuqaro o’z e’tiqodiga ko’ra ibodat qilishda erkin bo’lsin” degan tamoyil birinchi
9

bor rasmiylashtirildi. Bu esa Rim imperiyasida ilk marta din va davlat
munosabatlarining tenglikka asoslangan shaklini vujudga keltirdi.
Milan farmoni nafaqat diniy erkinlikka huquqiy zamin yaratdi, balki
Xristianlik uchun yangi tarixiy davrning boshlandi. Xristianlar endilikda o’z
e’tiqodlarini yashirincha emas, balki ochiq-oydin, jamoaviy shaklda ifoda etish
imkoniga ega bo’ldilar. Cherkovlar ochiq ravishda qurila boshlandi, ruhoniylar
ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishdi, Xristian jamiyatlarining huquqiy maqomi
tiklandi. Bundan tashqari, Xristianlik imperator saroyida ham ta’sir kuchiga ega
bo’lib bordi. Konstantinning onasi Yelena ochiqchasiga Xristianlikni qabul qilgan,
muqaddas joylarga safar qilgan va Quddusda muhim diniy inshootlar qurdirgan
Milan farmoni Konstantin siyosatining nafaqat diniy, balki siyosiy jihatdan
ham mohirona bosqichi edi. U diniy ziddiyatlardan foydalanib emas, balki ularni
bartaraf etish orqali imperiyani ichki birlikka erishish yo’liga olib bordi. Bu esa
xalq orasida imperatorga nisbatan ishonchni mustahkamladi, ijtimoiy barqarorlikni
ta’minladi va imperiya ichidagi diniy ekstremizmning oldini oldi. Shu jihatdan,
Konstantin o’z davrining ijtimoiy muammolarini zamonaviy siyosiy tafakkur bilan
tahlil qila olgan noyob shaxs sifatida namoyon bo’ldi.
Tarixiy manbalar Milan farmonining matnini to’liq saqlab qolmagan bo’lsa-
da, Licinius tomonidan imperiyaning sharqiy qismiga yo’llangan farmon matnlari
orqali uning asosiy mazmuni tiklangan. Bu farmon bugungi kunda ham
tarixshunoslikda ilk diniy erkinlik deklaratsiyasi sifatida baholanadi. U nafaqat
Rim imperiyasida, balki keyingi asrlarda ham davlat va din o’rtasidagi
munosabatlarga chuqur ta’sir ko’rsatdi.
Xulosa qilib aytganda, Milan farmoni Konstantin siyosiy merosining eng
muhim jihatlaridan biridir. U faqat diniy siyosatdagi burilish bo’lib qolmasdan,
balki Rim imperiyasining boshqaruv tizimida, ijtimoiy barqarorlikda va madaniy
taraqqiyotda yangi yo’nalishni boshlab berdi. Xristianlik bu hujjatdan so’ng endi
10

kuchsiz va quvg’indagi e’tiqod emas, balki imperiya mafkurasining ajralmas
qismiga aylanib bordi. Milan farmoni orqali asos solingan diniy bag’rikenglik,
aslida, butun Yevropa sivilizatsiyasining keyingi shakllanishida muhim poydevor
bo’lib xizmat qilgan tarixiy hodisa bo’lib qolmoqda. 2
1.3. Konstantin va Xristian cherkovi o’rtasidagi munosabatlar
Konstantin davrida Rim imperiyasi siyosiy tizimida yuz bergan eng chuqur
o’zgarishlardan biri bu — imperator va Xristian cherkovi o’rtasidagi yangi, ilgari
kuzatilmagan darajadagi yaqin hamkorlik, murosaga asoslangan aloqalardir. Bu
munosabat nafaqat imperatorlik siyosatining yangilanishi, balki butun Rim
jamiyatining mafkuraviy yo’nalishini o’zgartirgan kuchli tarixiy hodisa sifatida
tarixda muhim o’rin egallaydi. Konstantinning Xristianlikka nisbatan ijobiy
munosabati faqat diniy e’tiqod emas, balki muhim siyosiy strategiyaga aylangan
edi. Aynan shu strategiya orqali u imperiyaning ichki barqarorligini
mustahkamlash, xalq orasidagi bo’linishlarga chek qo’yish va yagona mafkuraviy
asosga tayanuvchi davlat yaratishga intildi.
Milan farmonidan so’ng Konstantin Xristian cherkovini faqat e’tiqod
erkinligiga ega bo’lgan tashkilot sifatida emas, balki davlatning ijtimoiy va
ma’naviy tayanchi sifatida ko’ra boshladi. U Xristianlikni imperiyaning asosiy
mafkuraviy yo’nalishiga aylantirishga kirishdi. Bu esa o’z-o’zidan cherkovning
jamiyatdagi roli, huquqiy maqomi, moddiy imkoniyatlari va siyosiy ta’sir
kuchining oshishiga olib keldi. Konstantin bu yo’nalishda qat’iy qadamlar tashlab,
cherkov bilan faol hamkorlikni yo’lga qo’ydi.
Konstantin o’z siyosiy qarorlarida Xristian cherkovining ehtiyojlarini
hisobga olishni boshladi. U cherkovlarga katta miqdorda yerlar, mol-mulklar,
soliqlardan ozod qilish huquqlari va boshqa imtiyozlarni berdi. Ayniqsa, ruhoniylar
2
7. Elton G. The Practice of History. — London: Methuen, 1985.
11

davlat xizmatlaridan ozod qilinib, mustaqil diniy faoliyat olib borish imkoniyatiga
ega bo’ldi. Bu esa cherkovning iqtisodiy mustaqilligini ta’minladi va uni kuchli
ijtimoiy institutga aylantirdi. Shuningdek, imperator cherkov qurilishlariga
homiylik qila boshladi. Konstantin davrida Rim, Quddus, Konstantinopol va
boshqa shaharlarda muhtasham cherkovlar bunyod etildi. Ayniqsa, Quddusda
qurilgan Muqaddas Qabr cherkovi — bu Konstantinning Xristianlikka bo’lgan
sadoqatining timsoli sifatida qaraladi.
Konstantin faqat moddiy yordam bilan kifoyalanib qolmadi. U cherkov ichki
hayotiga ham faol aralasha boshladi. Xususan, Xristianlik ichida yuzaga kelgan
ilohiyotiy kelishmovchiliklarni bartaraf etish, yagona dogmatik asos yaratish
maqsadida imperatorning tashabbusi bilan 325-yilda Nikoeya sobori (ilk umumiy
Xristian sobori) chaqirildi. Ushbu sobor Xristian tarixida ulkan burilish nuqtasi
bo’lib, u orqali cherkov ilk bor rasmiy ravishda imperator homiyligida umumiy
diniy yo’nalishni belgilab oldi. Sobor davomida asosan Ariy ta’limoti
(Arianizm)ga qarshi kurash olib borildi. Ariy ta’limoti Iso Masihning ilohiyligiga
shubha bilan qarardi, bu esa Xristianlik asoslariga jiddiy tahdid deb baholandi.
Konstantin bu bahsda Ariyga qarshi bo’lgan tarafni qo’llab-quvvatladi va sobor
qarorlarini imperiya bo’ylab tatbiq qilishni buyurdi. Bu esa cherkovni yanada
markazlashtirdi va birlashtirdi.
Konstantin uchun cherkov — bu nafaqat diniy institut, balki siyosiy
barqarorlikning kafolati edi. Shuning uchun u cherkovni boshqaruv tizimining
ajralmas qismiga aylantirdi. Ba’zi tarixchilar bu jarayonni “Xristianlikning davlat
dini sifatida shakllanishi yo’lida ilk bosqich” deb baholaydilar. Bu davrda cherkov
imperator siyosatini qo’llab-quvvatladi, imperator esa cherkovni himoya qildi. Bu
ikki tomonlama manfaatli ittifoq Rim jamiyatida yangi mafkuraviy birlik, axloqiy
tartib-intizom, madaniy uyg’onish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda muhim
rol o’ynadi.
12

Ammo bu hamkorlikda muammolar ham yo’q emas edi. Konstantin
Xristianlikni qo’llab-quvvatlagan bo’lsa-da, u umrbod Xristian bo’lgan emas. U
umrining oxirida suvga cho’mish orqali Xristianlikni rasmiy qabul qilgan. Shunga
qaramay, u o’z siyosatini cherkov manfaatlariga zid kelmaydigan tarzda olib
borgan. Bu ikkiyuzlama siyosat ba’zida cherkov ichida nizo va bahs-
munozaralarga sabab bo’lgan. Biroq, umumiy tarixiy kontekstda bu jarayon baribir
Xristian cherkovi uchun foydali bo’lgan. Aynan Konstantin davrida Xristian
cherkovi davlat tomonidan tan olingan, moddiy va siyosiy jihatdan qo’llab-
quvvatlangan va ilk bor xalqaro miqyosda yagona diniy kuch sifatida shakllana
boshlagan.
Xulosa qilib aytganda, Konstantin va Xristian cherkovi o’rtasidagi
munosabatlar Rim imperiyasining keyingi diniy va siyosiy rivojlanishiga chuqur
ta’sir ko’rsatdi. Bu munosabat o’zaro manfaat, pragmatizm va strategik hisob-kitob
asosida shakllangan bo’lsa-da, u Xristianlik tarixida yangi davrni boshlab berdi.
Cherkov endilikda faqat e’tiqod maskani emas, balki siyosiy kuchga ega institutga
aylana bordi. Konstantin esa cherkovni himoya qilibgina qolmay, uni o’z
siyosatining tayanchi va ideologik asosi sifatida mustahkamlab berdi. Bu esa
nafaqat Rim imperiyasi, balki butun Yevropa tarixining keyingi ming yilliklarida
ham o’z aksini topdi. 3
3
6. Cameron A. The Later Roman Empire (AD 284–430). — Cambridge: Harvard University Press,
1993.
13

II BOB. KONSTANTIN ISLOHOTLARI VA RIM IMPERIYASINING
YANGILANISHI
2.1. Konstantinning harbiy va siyosiy islohotlari
Konstantin I davrida Rim imperiyasi nafaqat diniy sohada, balki harbiy va
siyosiy tizimlarda ham tub islohotlarga yuz tutdi. U o’zini shunchaki diniy erkinlik
tarafdori sifatida emas, balki imperiyaning barcha sohalarini chuqur isloh qilishga
qodir davlat arbobi sifatida ko’rsatdi. Konstantinning harbiy va siyosiy islohotlari
Rim imperiyasini qulash yoqasidan olib chiqib, uni yana bir necha asrlar davomida
mavjud bo’lishiga asos yaratdi. Aynan ushbu islohotlar Rimning G’arbiy va
Sharqiy qismlarga bo’linishidan so’ng Sharqdagi Vizantiya imperiyasi shaklida
uzoq umr ko’rgan davlat poydevorini mustahkamladi.
Avvalo, harbiy sohada Konstantin tomonidan amalga oshirilgan islohotlar
haqida so’z yuritish lozim. Rim imperiyasi III asr oxiriga kelib, tashqi bosqinchilik
va ichki fuqarolik urushlari tufayli jiddiy harbiy tanglikka yuz tutgan edi. Armiya
son jihatidan kamayib, intizom susaygan, yollanma askarlar soni ortgan edi.
Shunday murakkab sharoitda Konstantin harbiy tizimni qayta tashkil etdi. U
imperiya mudofaasini ichki va tashqi xavflarga qarshi samarali tashkil etish uchun
armiyani ikki asosiy qismga — "limitanei" va "comitatenses" deb nomlangan
bo’linmalarga ajratdi. Limitanei — bu chegaralarda joylashtirilgan doimiy qo’shin
bo’lib, ular imperiyaning tashqi xavfsizligini ta’minlash bilan shug’ullangan.
Comitatenses esa harakatdagi markaziy qo’shin bo’lib, imperatorning bevosita
nazoratida turar va ichki xavf-xatarlarga qarshi tezkor harakatlar olib borardi.
Bundan tashqari, Konstantin armiyada xizmatni isloh qilish maqsadida
harbiy xizmatchilarga imtiyozlar berdi, ularni soliqlardan ozod qildi va ularning
farzandlariga ham harbiy xizmatni meros tariqasida o’tish imkoniyatini yaratdi. Bu
chora harbiy xizmatni jozibador qildi va armiya safarbarligini tiklashda muhim rol
o’ynadi. Shu bilan birga, u qurollanishni yangiladi, harbiy texnikani rivojlantirdi va
14

yangi qal’alar qurilishini rag’batlantirdi. Imperiyaning har bir strategik nuqtasida
mustahkam mudofaa tizimi barpo etildi.
Konstantin tomonidan amalga oshirilgan harbiy islohotlar imperiyani
ko’plab xavf-xatarlardan himoya qilishga xizmat qildi. Ayniqsa, german
qabilalarining bostirib kirishi, sharqdagi fors tahdidi va ichki fitnalar fonida bu
islohotlarning hayotiy zarurati yaqqol namoyon bo’lgan edi. Harbiy sohadagi bu
yangilanishlar imperatorga nafaqat tashqi raqiblarni jilovlashda, balki o’zining
markaziy hokimiyatini mustahkamlashda ham katta imkoniyatlar berdi.
Siyosiy sohada esa Konstantin davlat boshqaruvining markazlashuvini
kuchaytirishga alohida e’tibor qaratdi. Diokletian tomonidan boshlangan tetrarkiya
(to’rt kishilik boshqaruv tizimi) Konstantin tomonidan rad etildi. U yagona
hokimiyat, markaziy rahbarlik g’oyasini ilgari surdi va o’zini butun Rim
imperiyasining yagona qonuniy hukmdori sifatida tan oldirdi. Buning uchun u
ko’plab harbiy to’qnashuvlar va siyosiy raqobatchilar bilan kurash olib bordi.
Nihoyat 324-yilda Licinius ustidan g’alaba qozonib, imperiyaning Sharqiy qismi
ustidan ham to’liq nazorat o’rnatdi va birlashtirilgan imperiyaning mutlaq
hukmdoriga aylandi. 4
Konstantin davlat boshqaruvi tizimini markazlashtirib, hokimiyatni
imperator shaxsiga to’liq bo’ysundirishga intildi. U markaziy byurokratik apparatni
kengaytirdi, vazirlik tizimini mustahkamladi, yangi mansablar joriy qildi. Ayniqsa,
imperiya bo’ylab tartib va intizomni ta’minlash maqsadida “comes”, “vicarius”,
“praefectus” kabi amaldorlarning vakolatlarini aniq belgiladi va ularni imperatorga
to’g’ridan-to’g’ri bo’ysundirgan holda davlat idoralarining samaradorligini oshirdi.
Konstantin siyosiy islohotlar doirasida huquqiy tizimni ham
takomillashtirishga harakat qildi. U ilgari qabul qilingan Diokletian qonunlarini
ko’rib chiqdi, ularni qayta tartibga soldi va ayrim hollarda Xristianlik axloqiy
4
5. Brown P. The Rise of Western Christendom. — Oxford: Blackwell Publishers, 2003.
15

tamoyillariga moslashtirdi. Shu bilan birga, imperator saroyini qadimiy Rimdan
ko’chirish qarorini qabul qildi. 330-yilda Vizantion shahri yangidan barpo etilib,
“Konstantinopol” deb nomlandi. Bu shahar nafaqat yangi siyosiy markaz, balki
Konstantin islohotlarining ramzi, Xristianlikning mustahkam tayanchi va yangi
Rim davlatchiligining timsoliga aylandi.
Konstantin siyosiy tafakkurida imperator shaxsining ilohiylashtirilishi emas,
balki uni “Tenghavor havoriy” sifatida ko’rish g’oyasi ilgari surildi. Bu esa uni
nafaqat siyosiy hokimiyat sohibi, balki Xudo tomonidan belgilangan yo’lboshchi
sifatida ko’rsatdi. Bu tushuncha keyinchalik Vizantiya imperiyasi mafkurasining
asosiy komponentiga aylandi va imperator hokimiyatining ilohiy manbaga
tayanuvchi shaklini shakllantirdi.
Xulosa qilib aytganda, Konstantin tomonidan amalga oshirilgan harbiy va
siyosiy islohotlar Rim imperiyasining qulashini vaqtincha bo’lsa-da to’xtatdi, uni
kuchli, markazlashgan va mafkuraviy jihatdan yagona davlatga aylantirdi. U
o’zining islohotlari orqali nafaqat mavjud tuzumni saqlab qoldi, balki unga yangi
mazmun, yangi mafkura va yangi siyosiy poydevor berdi. Konstantinning bu
boradagi faoliyati uni nafaqat Xristianlik himoyachisi, balki chinakam davlat
arbobi sifatida tarixda abadiy muhrlab qo’ydi.
2.2. Konstantinning iqtisodiy va moliyaviy islohotlari
Konstantin davrida Rim imperiyasi jiddiy iqtisodiy inqiroz holatida edi. III
asr oxiriga kelib, soliq tizimi izdan chiqqan, inflatsiya kuchaygan, tangalar
qadrsizlangan, savdo-sotiq va ishlab chiqarish tanazzulga yuz tutgan edi. Bunday
iqtisodiy inqiroz nafaqat aholining hayot darajasiga, balki davlat boshqaruvi va
armiyaning ta’minotiga ham salbiy ta’sir ko’rsatgan. Shu boisdan Konstantin o’z
hukmronligi davomida nafaqat siyosiy va harbiy, balki chuqur iqtisodiy va
moliyaviy islohotlarni ham amalga oshirdi. Uning maqsadi Rim iqtisodiyotini
16

tiklash, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, soliqlarni adolatli va samarali
yig’ilishini yo’lga qo’yish edi.
Avvalo, Konstantinning eng muhim iqtisodiy yutuqlaridan biri — pul
islohoti hisoblanadi. U ilgari joriy etilgan, lekin qadrsizlanib ketgan mis va kumush
tangalarni muomaladan asta-sekin chiqarib, o’rniga yangi, barqaror qiymatga ega
**oltin tangalar — “solidus”**ni joriy etdi. Solidus yuqori sifatli oltindan zarb
qilinib, o’z qiymatini uzoq vaqt davomida saqlab qoldi. Bu tangalar Yevropa,
Yaqin Sharq va hattoki Osiyoda ham savdo vositasi sifatida muomalada bo’ldi.
Solidus Rim tangashunosligi tarixidagi eng muvaffaqiyatli pul birligi bo’lib, u
Vizantiya imperiyasida ming yildan ortiq vaqt davomida ishlatilgan. Bu pul
islohoti orqali Konstantin inflatsiyani jilovlashga, moliyaviy muomalani
barqarorlashtirishga erishdi. Shuningdek, u imperiya ichida ichki savdoni
rivojlantirish, boj tizimini tartibga solish, narx-navo barqarorligini saqlash borasida
muhim asos yaratdi.
Konstantinning iqtisodiy islohotlarining navbatdagi muhim jihati — soliq
tizimini isloh qilish bo’ldi. Ilgari soliq yig’ishda juda ko’plab suiiste’mollar,
adolatsizliklar va noaniq mezonlar mavjud edi. Ayrim viloyatlar haddan tashqari
ko’p soliq to’lashga majbur bo’lgan bo’lsa, boshqalari esa bundan butunlay chetda
qolgan. Konstantin soliq tizimini markazlashtirdi, aholining daromadiga, yer
maydonlariga va ishlab chiqarish hajmiga asoslangan tizimni joriy etdi. U maxsus
reyestrlar tuzdirib, yer egaligini qayd etdi, aholini soliqqa tortish uchun “capitatio”
va “jugatio” nomli ikki asosiy soliq turini kiritdi. Capitatio — shaxsiy soliqlar
bo’lib, aholining soniga bog’liq tarzda belgilanardi. Jugatio esa yer maydonlariga
asoslangan yer solig’i bo’lib, har bir yerdan olinadigan hosil hajmiga qarab
solinardi. Bu tizim imperiyada nisbatan adolatliroq va muvozanatli soliq yig’ishni
ta’minladi.
17

Biroq ushbu soliqlar og’irligicha qoldi. Konstantin moliyaviy barqarorlikni
ta’minlash maqsadida soliqlarni qat’iy, majburiy va muntazam yig’ilishini yo’lga
qo’ydi. Aynan uning davrida soliq to’lovchilarga nisbatan mas’uliyat kuchaytirildi,
soliq to’lamaslik yoki yashirish holatlari qat’iy jazoga tortildi. Shu bilan birga, u
o’z daromadini armiyani ta’minlash, cherkovlarni qo’llab-quvvatlash, yangi
shaharlar qurish va yo’llarni ta’mirlash kabi ijtimoiy va strategik ehtiyojlarga
yo’naltirdi. Konstantin o’z hukmronligi davrida davlatning moliyaviy salohiyatini
oshirish orqali davlat boshqaruvini kuchaytirishga erishdi.
Yana bir muhim iqtisodiy chora — bu aholining ijtimoiy qatlamlari bo’yicha
harakatchanligini cheklovchi siyosat edi. Konstantin davrida jamiyat qatlamlashuvi
kuchayib bordi va ijtimoiy harakatchanlik kamaydi. Ayniqsa, “kolon” deb
ataluvchi dehqonlar qatlamiga jiddiy cheklovlar joriy qilindi. Kolonlar — bu yerga
bog’langan, deyarli qullarga tenglashtirilgan dehqonlar bo’lib, ular yerni tark eta
olmaydi, bir yer egasidan boshqasiga o’ta olmaydi. Bu holat imperiyaning agrar
tizimida barqarorlikni saqlashga xizmat qilgan bo’lsa-da, aholining erkinligini
chekladi va feodal munosabatlar shakllanishiga turtki berdi. Shu tariqa, Konstantin
iqtisodiy barqarorlik evaziga ijtimoiy qatlamlar orasidagi harakatchanlikni qurbon
qildi. U uchun davlatning moliyaviy va ishlab chiqarish asoslarini saqlab qolish —
eng muhim strategik maqsad edi.
Savdo-sotiq masalasida esa Konstantin ichki bozorlarni rag’batlantirish,
savdo yo’llarini rivojlantirish, port va karvon yo’llarini mustahkamlashga harakat
qildi. Ayniqsa, Vizantionning (Kelajakda Konstantinopol) yangi poytaxt sifatida
tanlanishi, u yerdagi savdo va hunarmandchilik markazlarining rivojlanishiga
sabab bo’ldi. Konstantinopol Qora dengiz, O’rta dengiz va Osiyoni bog’lovchi
markazga aylandi. Bu esa imperiyaning iqtisodiy jihatdan mustahkamlanishiga
katta hissa bo’ldi.
18

Xulosa qilib aytganda, Konstantinning iqtisodiy va moliyaviy islohotlari
Rim imperiyasining iqtisodiy inqirozdan chiqishiga, moliyaviy barqarorlikka
erishishiga, pul tizimining isloh qilinishiga va soliq tizimining markazlashuviga
xizmat qildi. U bu islohotlar orqali imperiyaning moliyaviy negizini tikladi,
iqtisodiy hayotni nazorat ostiga oldi va davlatning strategik faoliyatlarini
moliyalashtirish imkonini yaratdi. Biroq bu islohotlar ayrim hollarda ijtimoiy
qatlamlar orasida erkinliklarning cheklanishiga olib keldi. Shunga qaramay, tarixiy
kontekstda olib qaralganda, Konstantinning iqtisodiy siyosati o’z davrining eng
muhim va ta’sirli davlat boshqaruvi vositalaridan biri sifatida baholanadi. 5
2.3. Konstantin va yangi poytaxt – Konstantinopol shahri
Konstantin I tomonidan amalga oshirilgan eng ulkan siyosiy va madaniy
islohotlardan biri bu yangi poytaxt — Konstantinopol shahrining barpo etilishi
bo’ldi. Bu voqea Rim imperiyasining tarixida tub burilish bo’ldi va keyingi ming
yillik siyosiy, diniy va madaniy jarayonlarga kuchli ta’sir ko’rsatdi. Konstantin
shaharning asos solinishi va poytaxtga aylantirilishini faqatgina geosiyosiy ehtiyoj
sifatida emas, balki g’oyaviy-mafkuraviy islohot sifatida ham ko’rdi. U Rim
imperiyasining yangi ruhini, yangi mafkurasini, ayniqsa Xristianlik asosida
tiklaydigan markazga ehtiyoj borligini anglagan edi.
Shaharning qadimiy nomi Vizantion bo’lib, u Dardanel bo’g’ozi (Bosfor)
qirg’og’ida joylashgan, tabiiy himoya va savdo imkoniyatlariga boy hudud edi.
Geografik jihatdan bu joy Osiyo va Yevropani tutashtiruvchi strategik kesishma
nuqtasi bo’lib, u orqali Sharqdan G’arbga va aksincha bo’lgan barcha savdo
yo’llari o’tardi. Konstantin bu hududda Rim imperiyasining yangi markazini barpo
etishga qaror qildi. Bu qaror nafaqat harbiy yoki iqtisodiy asosga, balki mafkuraviy
va diniy anglashlarga ham tayangan edi.
5
4. Berdyev M. Tarixiy shaxslar faoliyatining siyosiy bahosi. — Toshkent: Akademnashr, 2020.
19

330-yil 11-may kuni Vizantion shahri tantanali ravishda Konstantinopol deb
e’lon qilindi. Bu sana rasmiy ravishda yangi poytaxtning asos solingan kuni
sifatida tarixga muhrlandi. Konstantinopol endilikda Rim imperiyasining
ma’muriy, siyosiy va diniy markaziga aylandi. Yangi poytaxt qadimiy Rimning
namunasi asosida, ammo yangi ruhda barpo etildi. Konstantin Rimda mavjud
bo’lgan davlat idoralari, jamoat inshootlari, forumlar, teatrlar, suv inshootlari va
saroylarni bu yerda ham qayta tikladi. Ammo u bu shaharga o’zgacha ideologik tus
berdi. Avvalo, Konstantinopolda yangi cherkovlar, ayniqsa, Xristianlik ruhidagi
diniy binolar qurildi. Shaharning markazida imperator saroyi va Xudoning
muqaddas donosi — Hagia Sofiya cherkovi keyinchalik bunyod etilishi Konstantin
davridagi diniy siyosatning ramziga aylandi.
Konstantinopolni poytaxtga aylantirish qarori ortida chuqur strategik anglash
yotar edi. Avvalo, Konstantin Rim shahrining o’zining sobiq ulug’vorligiga
qaramay, tobora zaiflashib borayotgan siyosiy va ijtimoiy markaz ekanligini
anglab yetdi. Qadimgi Rim aristokratiyasi, senat tizimi va mahalliy zodagonlarning
avtoriteti imperator markazlashgan hokimiyatga zid yo’nalishda rivojlanayotgan
edi. Shu sababli, Konstantin yangi poytaxtda o’z siyosatini mustahkamlash, yangi
davr imperatori sifatida harakat qilish imkoniyatini yaratdi. Bu orqali u imperator
hokimiyatini aristokratik kuchlardan xoli holda mustahkamlashga erishdi.
Shuningdek, yangi poytaxtning iqtisodiy va harbiy afzalliklari ham muhim
rol o’ynadi. Konstantinopol Osiyo va Yevropa orasidagi harakatlanish markazi
bo’lib, u yerda savdo-sotiq, madaniy almashinuv va siyosiy nazorat kuchli edi.
Dengiz orqali qulay aloqalar, tabiiy portlar, strategik qamrab olish imkoni uni
imperiya mudofaa tizimining muhim bo’g’iniga aylantirdi. Bu joydan
imperiyaning Sharqiy chegaralarini — forslar, arablar yoki boshqa tahdidlar
oldidan himoya qilish osonlashdi. Shuningdek, bu yer G’arbdagi german qabilalari
20

xavfidan nisbatan yiroq edi, bu esa markaziy hokimiyat barqarorligini
mustahkamlar edi.
Konstantinopolda qurilish ishlari bevosita imperator nazorati ostida olib
borilgan. U shaharga Rimdan hunarmandlar, arxitektorlar, haykaltaroshlar va
muhandislarni chaqirgan. Qurilish ishlari davomida qadimgi yunon-rim madaniyati
unsurlari Xristianlik ruhiyatiga uyg’unlashtirildi. Shahar devorlari mustahkam
qurilib, unga kirish eshiklari, minoralar, yo’llar va forumlar barpo etildi. Bu o’ziga
xos arxitektura namunasi Rim an’analarini davom ettirgan bo’lsa-da, ayni paytda
yangi diniy va siyosiy g’oyalarni mujassamlashtirgan edi.
Konstantinopol keyinchalik Rim imperiyasining Sharqiy qismini tashkil
etuvchi Vizantiya imperiyasining markaziga aylandi. Bu shahar ming yildan ortiq
vaqt davomida butun Sharqiy Yevropa va Yaqin Sharq tarixida muhim o’rin
egalladi. Konstantin tomonidan asos solingan bu shahar, Xristianlikning siyosiy
markaziga, yunon-rim madaniyati va Sharq madaniyatining chorrahasiga, o’ta boy
ilmiy va dini merosning to’plangan markaziga aylandi.
Konstantinopolning siyosiy-ideologik timsoli esa chuqur ramziy ma’noga
ega bo’ldi. Agar qadimgi Rim butparastlik, harbiy kuch va fuqarolik jamiyatining
ifodasi bo’lgan bo’lsa, yangi poytaxt — Konstantinopol Xristianlik, ilohiy
hokimiyat va imperatorning ruhiy yetakchiligini aks ettiruvchi markaz sifatida
qaraldi. Bu shahar endilikda imperiyaning yangi mafkurasi, diniy tamoyillari va
markazlashgan siyosiy boshqaruvining timsoli sifatida tarix sahnasida mustahkam
o’rin egalladi.
Xulosa qilib aytganda, Konstantinopolning poytaxtga aylanishi nafaqat
yangi siyosiy markazning tashkil topishi, balki Rim imperiyasi tarixidagi
mafkuraviy burilish, diniy e’tiqodlar o’zgarishi va markazlashgan hokimiyatning
yangi bosqichga ko’tarilishining timsoli bo’ldi. Konstantin bu orqali o’z
islohotlarini moddiylashtirdi, ularni tarixiy makon va zamonda mujassam etdi.
21

Shahar uning nomi bilan atalgan bo’lsa-da, bu nom Rim imperiyasining yangi
davrga o’tishini, yangi qadriyatlar va siyosiy qarashlar asosida tiklanishini bildirar
edi. 6
6
3. Aliev V. Vizantiya davlati: Siyosat va din. — Moskva: Nauka, 1996.
22

III BOB. KONSTANTIN ISLOHOTLARINING TARIXIY AHAMIYATI VA
TA’SIRI
3.1. Konstantin islohotlarining Rim imperiyasiga ta’siri
Konstantin I tomonidan amalga oshirilgan islohotlar Rim imperiyasining
nafaqat qisqa muddatli siyosiy va iqtisodiy hayotiga, balki uzoq muddatli tarixiy
taraqqiyotiga chuqur ta’sir ko’rsatdi. Bu islohotlar orqali Rim imperiyasi inqiroz
davridan nisbiy barqarorlik holatiga o’tdi, davlat boshqaruvi kuchaydi, moliyaviy
tizim mustahkamlandi va diniy siyosat tubdan o’zgardi. Eng muhimi shundaki,
Konstantin Rim tarixida eng muhim o’zgarishlarni amalga oshirgan hukmdorlar
qatoriga kirdi va uning faoliyati Yevropa sivilizatsiyasi taraqqiyotida tub burilish
yasadi.
Avvalo, siyosiy sohada u tomonidan amalga oshirilgan islohotlar Rim
imperiyasi hokimiyatining markazlashuviga olib keldi. Ilgari Rimda imperator
hokimiyati senat bilan muvozanatlangan bo’lsa, Konstantin markazlashgan, kuchli,
deyarli mutlaq imperatorlik hokimiyatini tikladi. U hukmronlikning ilohiy
manbadan kelib chiqishini targ’ib qilar ekan, imperator shaxsini Xudo tomonidan
tayinlangan hokimiyat vakili sifatida ko’rsatdi. Bu konsepsiya keyinchalik
Vizantiya imperiyasida, shuningdek, Yevropa monarxiyalarida "imperator —
Xudoning yer yuzidagi vakili" degan mafkura asosida mustahkamlanib bordi.
Yana bir muhim ta’sir yo’nalishi bu — Konstantin islohotlari orqali
imperiya hududlarining yaxlitligi va siyosiy barqarorligi mustahkamlanishidir.
Ayniqsa, poytaxtning yangi joyga ko’chirilishi (Konstantinopol) orqali G’arbda
kuchayib borayotgan barbarlar tahdididan vaqtinchalik bo’lsa-da, chetlab o’tildi.
Sharqiy hududlarga urg’u berilishi imperiyaning ichki iqtisodiy va madaniy
hayotini ham Sharqqa yo’naltirdi. Bu esa Rim imperiyasini ikki geografik va
madaniy markaz — Rim va Konstantinopolga ajralishiga olib keldi. Keyinchalik,
bu farq G’arbiy va Sharqiy Rim imperiyalarining ajralishiga sabab bo’ldi.
23

Konstantinning iqtisodiy va moliyaviy islohotlari ham Rim imperiyasiga
muhim ta’sir ko’rsatdi. U o’z davrida inflyatsiyani jilovlash, barqaror oltin
valyutani joriy qilish, soliqlarni markazlashtirish orqali moliyaviy inqirozni
yumshatdi. Uning tomonidan joriy etilgan "solidus" tangasi Rimdan keyin ham
Vizantiya va boshqa davlatlarda asrlar davomida asosiy valyuta bo’lib qoldi. Bu
tizim, o’z navbatida, savdo-sotiqning jonlanishiga, ichki iqtisodiyotning
barqarorlik topishiga va davlat byudjetining mustahkamlanishiga xizmat qildi.
Ijtimoiy sohada esa Konstantinning qarorlaridan biri — kolonnarni yerdan
ajralmaslikka majbur qilgan siyosati bo’ldi. Bu, aynan o’sha davr uchun agrar
iqtisodiyotni barqarorlashtirishga xizmat qilgan bo’lsa-da, uzoq muddatda ijtimoiy
harakatchanlikni susaytirdi, mehnat kuchining harakatsiz holga kelishiga sabab
bo’ldi. Bu holat keyinchalik o’rta asr feodal munosabatlarining shakllanishiga asos
yaratdi.
Konstantin davrida imperiya boshqaruvida o’ziga xos dualizm, ya’ni davlat
va cherkov aloqalarining yangi modeli paydo bo’ldi. Bu modelda imperator
nafaqat siyosiy rahbar, balki diniy siyosatning ham bosh yo’lboshchisi sifatida
faoliyat yuritdi. Bu o’zgarishlar imperiyaning siyosiy boshqaruvida yangi
mafkuraviy asoslar paydo bo’lishiga olib keldi. Rimda ilgari mavjud bo’lgan
pluralistik din siyosati asta-sekin monoreligiyaga — Xristianlikka asoslangan
mafkuraviy tizimga yo’l ochdi.
Yuqoridagi barcha omillar shuni ko’rsatadiki, Konstantinning islohotlari
Rim imperiyasining siyosiy va iqtisodiy barqarorligini tiklash, uning strategik
yo’nalishini o’zgartirish, yangi mafkuraviy asoslar yaratish, davlat boshqaruvini
markazlashtirish va poytaxtni joylashtirish bo’yicha uzoq muddatli qarorlar orqali
imperiyani yangi tarixiy bosqichga olib chiqdi. U o’zining kuchli siyosiy iradasi va
uzoqni ko’ra olgan davlat arbobi sifatida Rim imperiyasi hayotiga chuqur iz
qoldirdi.
24

3.2. Konstantin islohotlarining Xristianlik va cherkovga ta’siri
Konstantin I ning islohotlari Rim imperiyasidagi diniy hayotni tubdan
o’zgartirdi. Bu o’zgarishlar, ayniqsa, Xristianlik dini va cherkov institutining
jamiyatdagi o’rniga beqiyos ta’sir ko’rsatdi. Avvalgi asrlarda ta’qib ostida yashab
kelgan Xristianlik Konstantin davrida ilk bor rasmiy tan olingan, qo’llab-
quvvatlangan va hatto davlat siyosatining markaziy g’oyasiga aylantirilgan edi. Bu
jarayon Konstantin davrida boshlangan bo’lsa-da, uning samarasini butun
Vizantiya va keyinchalik Yevropa tarixi davomida ko’rish mumkin.
313-yilda Milanda chiqarilgan e’lon — Milon edikti — Konstantin
siyosatining asosiy burilish nuqtasi bo’ldi. Bu hujjat orqali imperiyada din erkinligi
rasmiy ravishda e’lon qilindi va Xristianlik boshqa dinlar qatori teng maqomda tan
olindi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bu edikt shunchaki Xristianlikni
qonuniylashtirish bilan cheklanmadi; u Xristianlarni ko’p yillar davomida duch
kelgan ta’qib, qiynoqlar, kamsitishlar va mol-mulk musodarasiga barham berdi. Bu
bilan Konstantin ilk bor Rim imperiyasida cherkov va davlat o’rtasida ijobiy
munosabatlar asoslarini yaratdi. 7
Konstantin Xristianlikni faqat diniy sabablar bilan qo’llab-quvvatlamagan. U
Xristianlikda imperiyani birlashtira oladigan kuchli mafkuraviy tamoyillarni
ko’rgan. Ayniqsa, Xristianlikning bo’ysunuv, tartib, axloqiy tozalik va yagona
Xudoga sadoqat g’oyalari markazlashgan davlat hokimiyatining mafkuraviy
asoslari bilan uyg’unlashgan edi. Shu bois Konstantin Xristianlikni jamiyatga
chuqur singdirish, uni davlat siyosatining ajralmas qismiga aylantirishni ko’zladi.
Bu yo’lda u cherkovni moddiy va siyosiy jihatdan qo’llab-quvvatladi.
Konstantin cherkovlarga katta yer-mulklar, soliq imtiyozlari va moliyaviy
7
2. Ahmedov A. Qadimgi Rim davlati tarixi. — Toshkent: Fan, 2002.
25

yordamlar berdi. Cherkov vakillari, ruhoniylar davlatda alohida maqomga ega
bo’ldilar, ular soliqdan ozod etildi, sudlov huquqi kengaydi, ba’zi hollarda ular
nizolarni hal qilishda rasmiy sudlar o’rnini bosdilar. Bu holat cherkovni mustaqil
va kuchli institutga aylantirdi. Shu tariqa Rim jamiyatida yangi ijtimoiy tabaqa —
cherkov rahbarlari, ya’ni episkoplar va patriarxlar — siyosiy kuchga ega bo’lib
bordi.
Konstantin cherkovni nafaqat moddiy jihatdan qo’llab-quvvatladi, balki
uning ichki nizolarini hal qilishga ham faol aralashdi. 325-yilda chaqirilgan
birinchi Nikeya Sobori bu borada muhim qadam bo’ldi. Bu soborda butun Rim
imperiyasi bo’ylab xizmat qilayotgan Xristian episkoplari yig’ildi. Soborning
asosiy maqsadi Xristianlikdagi aqidaparastlik, ayniqsa Arianning talimotlari (Iso
Masihning ilohiy mohiyatini inkor etuvchi qarashlar)ga qarshi kurashish edi.
Konstantin bu soborga o’zi rahbarlik qilgan, va bu orqali u imperator nafaqat
dunyoviy, balki diniy ishlar ustidan ham hokimiyatga da’vogarlik qilganligini
ko’rsatgan edi.
Nikeya soborida e’tirof etilgan qarorlar butun Rim cherkovida yagona
dogmatik qarashlarni shakllantirdi. Aynan shu yerda “Nikeya e’tiqodi” — asosiy
Xristian aqidasi — rasman e’lon qilindi. Bu esa butun Xristian olamida diniy
birlikni ta’minlashga xizmat qildi. Konstantin tomonidan cherkovdagi
bo’linishlarga qarshi kurashish davlat siyosati darajasiga olib chiqildi va bu diniy
barqarorlikni saqlashda muhim omilga aylandi.
Konstantin davrida qurilgan ko’plab cherkovlar Xristianlikning davlat
darajasiga ko’tarilganining ramzi bo’ldi. Eng mashhurlaridan biri bu —
Quddusdagi Muqaddas Qabr cherkovi (Church of the Holy Sepulchre) bo’lib, bu
cherkov Iso Masih dafn qilingan joy ustiga qurilgan edi. Bu kabi diniy obidalar
faqat diniy emas, balki siyosiy timsollar edi: ular orqali imperator o’zini Xudo
26

irodasini bajaruvchi, diniy yetakchi sifatida ham namoyon qilar edi. Bu esa
cherkov va davlat o’rtasidagi ittifoqni mustahkamlab bordi.
Konstantinning diniy siyosati natijasida Rim imperiyasida diniy tolerantlik
o’rniga Xristianlik markazlashtirilgan va davlat tomonidan nazorat qilinadigan
mafkuraga aylandi. Bu holat boshqa dinlarga, ayniqsa butparastlikka bo’lgan
munosabatning salbiylashuviga olib keldi. Konstantin oxirgi hayot yillarida
butparastlik ibodatxonalarini yopish, ularni cherkovga aylantirish kabi choralarni
ko’rdi. Shu tariqa Rim imperiyasida asrlar davomida hukm surgan politeistik
dunyoqarash o’z o’rnini monoteistik, ya’ni yagona Xudoga e’tiqod asosidagi
ijtimoiy tuzumga bo’shatib berdi.
Xulosa qilib aytganda, Konstantin islohotlari Xristianlik dinining Rim
imperiyasi doirasida qonuniy maqomga ega bo’lishiga, cherkovning siyosiy va
ijtimoiy institut sifatida kuchayishiga, diniy mafkuraning davlat siyosatiga
singishiga olib keldi. U Xristianlikni nafaqat diniy e’tiqod sifatida, balki siyosiy
boshqaruv, ijtimoiy tartib va imperiyaning mafkuraviy birligi vositasi sifatida
qaragan. Bu tarixiy jarayonlar keyinchalik Yevropa davlatlarida cherkov va davlat
munosabatlarining asosini tashkil etdi.
3.3. Konstantin islohotlarining keyingi davr hukmdorlariga ta’siri
Konstantin I tomonidan amalga oshirilgan islohotlar Rim imperiyasi
doirasidagina cheklanib qolmay, undan keyingi asrlarda hukmronlik qilgan ko’plab
imperatorlar, qirollar va hatto zamonaviy davlat arboblari uchun ham siyosiy,
iqtisodiy va mafkuraviy namuna bo’lib xizmat qildi. Ayniqsa, u tomonidan asos
solingan davlat va cherkov o’rtasidagi aloqalar, markazlashgan boshqaruv, diniy
mafkuradan siyosiy vosita sifatida foydalanish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash
kabi tamoyillar asrlar davomida turli tarixiy sharoitlarda takror va takror
qo’llanildi.
27

Avvalo, Konstantinning Xristianlikni davlat mafkurasiga aylantirish yo’li
bilan siyosiy barqarorlikni ta’minlash strategiyasi Vizantiya imperiyasi
hukmdorlari tomonidan to’liq qabul qilindi. Vizantiya imperatorlari o’z
hokimiyatini nafaqat siyosiy, balki diniy asoslar bilan mustahkamlab bordilar. Bu
an’ana orqali imperatorlar "Xudoning yer yuzidagi soyasi", "muqaddas shaxs"
sifatida talqin qilina boshlandi. Bu qarashlar davlat hokimiyatining mutlaq va
ilohiy manbadan kelganligini ta’kidlashga xizmat qildi. Shu tariqa, Konstantin asos
solgan "caesaropapizm", ya’ni imperatorning cherkov ustidan nazorat o’rnatishi,
Vizantiya siyosiy tizimining ajralmas qismiga aylandi.
Shuningdek, Konstantinning cherkovga bergan huquqlari, moddiy
imtiyozlari va siyosiy pozitsiyasi keyingi hukmdorlar uchun cherkovni o’z siyosiy
kuchiga aylantirishda muhim rol o’ynadi. Masalan, Sharqiy Rim imperatorlari
(Vizantiya hukmdorlari) o’z hukmronliklarini diniy qonunlarga asoslagan holda
yuritganlar, ularning buyruqlari ko’pincha sobor qarorlari bilan uyg’unlashtirilgan.
Shu tariqa, siyosat va dinning birlashuvi orqali ijtimoiy tartib va hokimiyatni
qonunlashtirishga erishilgan.
G’arbiy Yevropa tarixida ham Konstantin modelining kuchli ta’siri sezildi.
Xususan, franklar qiroli Charlz Buyuk (Charlemagne) imperatorlik tojini qabul
qilarkan, u o’zini "yangi Rim imperatori" deb e’lon qildi va aynan Konstantin
davridagi siyosiy-diniy birlik tamoyillarini o’z siyosatiga asos qildi. U cherkovni
qo’llab-quvvatlash, diniy maktablar ochish, soborlar qurish orqali hokimiyatini
ilohiy maqom bilan mustahkamladi. Bu yo’nalish Yevropada "muqaddas Rim
imperiyasi" (Sacrum Romanum Imperium) deb nomlangan siyosiy tuzum
shakllanishiga olib keldi. Bu imperiya o’zini Konstantin davrining davomchisi deb
bilgan.
O’rta asrlarda monarxlarning o’z hokimiyatini ilohiy manbadan kelib
chiqqan deb e’lon qilishi, aynan Konstantin asos solgan ideologik modelga borib
28

taqaladi. "Qirol Xudoning irodasi bilan hukmronlik qiladi" degan g’oya
Yevropaning ko’pgina davlatlarida siyosiy qonun darajasiga ko’tarildi. Bu esa
monarxiya tuzumining barqarorligiga xizmat qildi. Mazkur tamoyillar nafaqat
siyosiy, balki ijtimoiy-huquqiy tizimni ham shakllantirishda asosiy rolni o’ynadi.
Konstantin asos solgan iqtisodiy tizim — ya’ni oltin asosidagi barqaror pul
birligi, soliqlarni markazlashgan tizim asosida yig’ish va moliyaviy intizom —
keyingi imperatorlar tomonidan takror va takror qo’llanildi. Masalan, Vizantiyada
Konstantinning “solidus” tangasi asosida muomalaga chiqarilgan “bezant” tangasi
bir necha asrlar davomida nafaqat Vizantiya, balki musulmon dunyosi va G’arbiy
Yevropada ham xalqaro savdo vositasi bo’lib xizmat qildi. Bu uning iqtisodiy
islohotlari qanday uzoq ta’sir ko’rsatganini yaqqol namoyon etadi.
Bundan tashqari, Konstantin tomonidan asos solingan yangi poytaxt —
Konstantinopol, siyosiy markaz sifatida Vizantiya imperiyasining yuragi bo’lib
qoldi. Uning geografik joylashuvi, strategik va iqtisodiy afzalliklari keyingi
hukmdorlar tomonidan ham yuksak baholandi. Konstantinopol shunchaki poytaxt
emas, balki imperator hokimiyatining timsoli, diniy va siyosiy markazga aylanishi
orqali hukmdorlik institutining kuchayishiga xizmat qildi. Ushbu model,
keyinchalik boshqa poytaxtlar, masalan, Moskva, Istanbul va hatto Yevropa
qirolliklaridagi qirollik saroylari uchun ilhom manbai bo’ldi.
Zamonaviy tarixda ham Konstantin islohotlarining aks-sadosi ko’rinib
turadi. Ayniqsa, cherkov va davlat munosabatlarining turli shakllari, diniy mafkura
asosida hokimiyatni qonunlashtirish, markazlashgan boshqaruv modelining
ustunligi va ijtimoiy barqarorlikni saqlashda mafkuraning roli kabi tamoyillar
hanuzgacha dolzarbdir. Garchi bugungi demokratik davlatlar sekulyar tuzum
asosida faoliyat yuritsalar-da, tarixan hukmdorlar va davlat arboblari uchun
Konstantinning modeli muhim siyosiy dars va tarixiy tajriba sifatida
o’rganilmoqda.
29

Xulosa qilib aytganda, Konstantin I ning islohotlari keyingi asrlarda davlat
boshqaruvi, siyosiy mafkura, iqtisodiy tizim va cherkov-davlat munosabatlarining
asosini yaratdi. U nafaqat Rim imperiyasini, balki butun Yevropa va Sharq
dunyosini o’zgartirgan shaxs sifatida tarixda muhrlanib qoldi. Uning siyosati,
mafkuraviy qarashlari va strategik qarorlari keyingi hukmdorlar faoliyatiga kuchli
ta’sir ko’rsatdi va uzoq tarixiy davrlar davomida o’z dolzarbligini yo’qotmadi. 8
8
1. Abdullayeva D. Antik dunyo tarixi. — Toshkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti, 2018.
30

XULOSA
Imperator Konstantin I tomonidan amalga oshirilgan islohotlar qadimgi Rim
tarixida burilish nuqtasini belgiladi. U o’z davrining murakkab siyosiy, iqtisodiy va
diniy sharoitida qarorlar qabul qilib, nafaqat imperiyaning inqirozdan chiqishiga
hissa qo’shdi, balki butun Yevropa sivilizatsiyasi va siyosiy-madaniy tarixiga
chuqur iz qoldirdi. U boshlagan islohotlar imperiya tuzumining har bir jabhasini
o’zgartirdi: boshqaruv apparati, moliya tizimi, harbiy siyosat, madaniyat va, eng
asosiysi, din sohasida tub burilishlar yuz berdi.
Konstantin boshqaruv tizimiga markazlashuvni olib kirdi. Imperiyaning
hududiy va ma’muriy birliklari qaytadan shakllantirildi. Viloyatlar bo’yicha
yuritiladigan boshqaruv tartibi kuchaytirildi, korruptsiyaga qarshi kurashish va
tartibni tiklash maqsadida yangi lavozimlar, masalan, "prefektlar" va "vikariylar"
joriy etildi. Bu islohotlar davlat boshqaruvining samaradorligini oshirishga xizmat
qildi. Ayniqsa, Konstantinning o’z qo’l ostida mutlaq hokimiyatni saqlab qolgan
holda keng miqyosda markaziylashtirilgan ma’muriy tizimni barpo etgani
imperiyaning uzoq muddatli barqarorligiga asos bo’ldi.
Iqtisodiy sohadagi islohotlari ham muhim ahamiyat kasb etdi. U mustahkam
oltin tangani muomalaga kiritdi, bu esa inflyatsiyani nazorat qilish, savdoni
rivojlantirish va soliqlarni barqaror yig’ish imkonini berdi. Konstantinning
“solidus” tangasi bir necha asrlar davomida nafaqat Rim, balki butun Yevropa va
Yaqin Sharqda ishonchli to’lov vositasi sifatida amal qildi. U davlat byudjetini
kuchaytirish va doimiy armiyani ta’minlash maqsadida soliqlar tizimini
soddalashtirdi, aholining mulkiy holatiga qarab adolatli soliq tartibotini yo’lga
qo’ydi.
Ammo Konstantinning eng chuqur va uzoq ta’sirli islohotlari aynan diniy
sohada ko’zga tashlanadi. Milon edikti (313-yil) orqali Xristianlikni
qonuniylashtirishi, uni boshqa dinlar qatorida tan olishi Rimdagi butparastlik
31

ustuvorligiga chek qo’ydi. U Xristianlikni nafaqat diniy e’tiqod darajasida, balki
siyosiy mafkura sifatida davlat boshqaruviga tatbiq etdi. Cherkovlarga yer-mulk,
moliyaviy imtiyozlar berildi, diniy yetakchilar siyosiy va ijtimoiy kuchga
aylantirildi. Shu tariqa, Xristian cherkovi jamiyat hayotining markaziga ko’tarildi.
Bu islohotlar Rim imperiyasi tarixida ilk bor cherkov va davlat birligini
mustahkamladi.
Konstantin Xristianlikdagi diniy nizolarga ham befarq bo’lmadi. U 325-yilgi
Nikeya Soborini chaqirib, Xristian aqidalarini yagona shaklga keltirishga harakat
qildi. Bu sobor orqali Xristianlikdagi ilk katta bo’linishlar oldi olindi, diniy birlik
ta’minlandi va rasmiy dogmalar asosida cherkov siyosati shakllantirildi. Shu yo’l
bilan Konstantin imperator sifatida nafaqat dunyoviy, balki diniy arbob maqomini
ham egallagan shaxsga aylandi. U o’zini "Xudoning irodasini amalga oshiruvchi"
hukmdor sifatida ko’rsatdi, bu esa keyingi asrlar siyosiy mafkurasiga chuqur ta’sir
etdi.
Konstantinning siyosiy-diniy modeli keyingi asrlarda, ayniqsa Vizantiya
imperiyasida mukammal shakllandi. Uning siyosatini davom ettirgan imperatorlar
cherkov ustidan nazorat o’rnatib, diniy mafkura orqali hokimiyatni qonunlashtirish
yo’lidan bordilar. Bu tajriba G’arbiy Yevropaga ham tarqaldi. Charlz Buyukdan
boshlab, ko’plab Yevropa monarxlari o’z hokimiyatini ilohiy manba bilan
asoslashga harakat qildilar. Bu "Xudo tomonidan tayinlangan qirol" tamoyili asrlar
davomida Yevropa monarxiyasining mafkuraviy poydevoriga aylandi.
Konstantin asos solgan islohotlar nafaqat Rim imperiyasi tarixida, balki
butun Yevropa va Sharqdagi siyosiy madaniyatda o’chmas iz qoldirdi. U birinchi
bo’lib cherkov va davlat o’rtasidagi hamkorlikni institutsional shaklga keltirdi,
davlat mafkurasini diniy g’oyalar bilan uyg’unlashtirdi, markazlashgan
hokimiyatni mustahkamladi va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga erishdi. U
32

boshlab bergan yo’nalish keyingi davr hukmdorlariga siyosiy model, mafkuraviy
ilhom va davlat boshqaruvi usuli sifatida xizmat qildi.
Shunday qilib, Imperator Konstantin I nafaqat siyosiy islohotchi, balki diniy
strateg, davlat arbobi va tarixni o’zgartirgan shaxs sifatida jahon tarixida chuqur iz
qoldirdi. Uning merosi o’z davrida ham, undan keyin ham kuchli ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarning yo’nalishini belgilab berdi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abdullayeva D. Antik dunyo tarixi. — Toshkent: O’zbekiston Milliy
universiteti nashriyoti, 2018.
2. Ahmedov A. Qadimgi Rim davlati tarixi. — Toshkent: Fan, 2002.
3. Aliev V. Vizantiya davlati: Siyosat va din. — Moskva: Nauka, 1996.
4. Berdyev M. Tarixiy shaxslar faoliyatining siyosiy bahosi. — Toshkent:
Akademnashr, 2020.
5. Brown P. The Rise of Western Christendom. — Oxford: Blackwell
Publishers, 2003.
6. Cameron A. The Later Roman Empire (AD 284–430). — Cambridge:
Harvard University Press, 1993.
7. Elton G. The Practice of History. — London: Methuen, 1985.
8. Gibbon E. The Decline and Fall of the Roman Empire. — London:
Penguin Classics, 1995.
9. Grant M. Constantine the Great: The Man and His Times. — New York:
Scribner, 1994.
10. Heather P. The Fall of the Roman Empire: A New History. — Oxford:
Oxford University Press, 2005.
11. Jones A.H.M. The Later Roman Empire, 284–602. — Oxford: Basil
Blackwell, 1964.
12. Kulmatov R. Jahon diniy qarashlari tarixidan. — Toshkent: O’qituvchi,
2008.
13. Norwich J.J. Byzantium: The Early Centuries. — London: Viking Press,
1988.
14. Safarov Q. Yevropa sivilizatsiyasi tarixi. — Toshkent: Iqtisodiyot, 2011.
34

15. Yakubov S. Diniy mafkura va davlat. — Toshkent: Adolat, 2015.
Qo’shimcha adabiyotlar:
Mikhaylov A.A. Rim imperiyasining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari. — Moskva:
Nauka, 1980.
Qarshiyev O. Din va siyosat: tarixiy tajriba va zamonaviylik. — Toshkent:
Ijtimoiy Fikr, 2019.
Richards J. The Popes and the Papacy in the Early Middle Ages, 476–752.
— London: Routledge, 1979.
Internet manbalari:
1. https://www.britannica.com/biography/Constantine -I — Britannica
ensiklopediyasi sahifasi
2. https://www.ancient.eu/Constantine_I/ — World History Encyclopedia
3. https://www.cambridge.org — ilmiy maqolalar va tarixiy Kurs ishilar
4. https://www.history.com/topics/ancient-rome/constantine — History
Channel maqolasi
5. https://www.jstor.org — akademik maqolalar arxivi (izlash: "Constantine
reforms")
35

Imperator Konstantinning islohotlari

Купить

Похожие документы
G‘aznaviylar davlati
Temur va temuriylar davrida madaniy-ma’rifiy hayot
Tunis, Misr, Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati
Sharafiddin Ali Yazdiyning Zafarnoma asari
O'zbekiston va Jahon hamjamiyati