Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 190.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Сентябрь 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bobomurod Abdishukurov

Дата регистрации 01 Июнь 2024

44 Продаж

Tunis, Misr, Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati

Купить
KURS ISHI MAVZU: TUNIS, MISR, MAROKASHDA FRANSIYANING MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI 1 Mundarija: KIRISH..................................................................................................................... I BOB. FRANSIYANING MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI TUSHUNCHASI VA JARAYONI. 1.1 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokash bilan diplomatik, siyosiy, iqtisodiy munosabatlari ............................. ...... .............................. 1. 2 Fransuz kolonial siyosati ................................................................... II BOB. FRANSIYANING TUNIS, MISR, VA MAROKASHDA AMALGA OSHIRGAN MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI VA UNING NATIJALARI. 2.1 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashga qilgan investitsiyalari, iqtisodiy muammolari, va ijtimoiy masalalari . ................................................................... 2.2 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashda qonuniy asoslari va ularning mustamlakachilik siyosatiga ta'siri . ................................................................... III XULOSA...................................................... IV FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.................... 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Tunis, Misr, va Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati mavzusidagi kurs ishining dolzarbligi quyidagi omillarga bog'liq bo'ladi: 1. Ma'lumotlar to'plami: Kurs ishida kerak bo'lgan ma'lumotlarni to'plash uchun muhim bo'lgan manbalar, masalan, arxivlar, asosiy qonuniy hujjatlar, va xalqaro muntazamliklar. 2. Tahlil va tuzilish: Kurs ishida tahlil qilinadigan va tuzilish kerak bo'lgan bosqichlar, masalan, Fransiyaning mustamlakachilik siyosatining asosiy prinsiplari, ularning amalga oshirilish jarayoni, va natijalariga o'xshash tahlil va tuzilishlar. 3. Tushunchalar va fikrlar: Kurs ishida o'rganilgan ma'lumotlarga asosan tushunchalar va fikrlar yaratish, masalan, Fransiyaning Magrib mamlakatlari bilan munosabatlari tushunchasi, Fransuz kolonial siyosati tushunchasi, va boshqa tushunchalar. 4. Natijalar va tavsiyalar: Kurs ishining oxirida qilgan tahlil va tuzilishlar asosida chiqqan natijalar va ularni mustamlakachilik siyosatiga ta'sirini baholash, shuningdek, kelajakdagi jarayonlarga yo'naltirish uchun tavsiyalar berish. Maqsad va vazifalari. Tunis, Misr, va Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati mavzusidagi kurs ishining maqsadlari va vazifalari quyidagicha bo'lishi mumkin: Maqsadlar : - Fransiyaning Magrib mamlakatlari bilan munosabatlari, xususan Tunis, Misr, va Marokashda amalga oshirilgan mustamlakachilik siyosatini o'rganish va tahlil qilish. 3 - Fransuz kolonial siyosati va uning Magrib mamlakatlarida o'zgartirilgan rolini tushunish va mustamlakachilikning tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy o'zgarishlariga tahlil qilish. - Fransuz qonuniy hujjatlari, masalan, qonunlar va boshqa qonuniy hujjatlar orqali Magrib mamlakatlari bilan Fransiya o'rtasidagi munosabatlarni o'rganish va tahlil qilish. - Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashga qilgan investitsiyalari, iqtisodiy tashvishlari, va ijtimoiy masalalarni tahlil qilish. Vazifalar : - Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashdagi mustamlakachilik siyosatini tahlil qilish, uning natijalarini va ularning xalqaro miqyosdagi ta'sirini baholash. - Magrib mamlakatlarining Fransiya bilan diplomatik, siyosiy, va iqtisodiy munosabatlarini o'rganish va tahlil qilish. - Mustamlakachilik siyosatining o'zgarishlari va ularning Magrib mamlakatlarida yaratgan o'zgarishlarni tushunish va yaxshilash. - Fransuz qonuniy hujjatlari va ularning mustamlakachilik siyosatiga ta'sirini tahlil qilish. Bu maqsadlar va vazifalar kurs ishining Magrib mamlakatlari va Fransiya o'rtasidagi munosabatlar, xususan mustamlakachilik siyosati, tahlil va o'rganishini o'z ichiga oladi. Ushbu kurs ishi Fransuz mustamlakachilik siyosatining tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy aspekrlarini tushunishga yordam beradi va o'quvchilarni bu mavzuda nazariy va amaliy tayyorlashda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. 4 Obyekti va predmeti. Tunis, Misr, va Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati mavzusidagi kurs ishining obyekti va predmeti quyidagicha bo'lishi mumkin: Obyekt : - Obyekti Fransiyaning Magrib mamlakatlari bilan munosabatlari, xususan Tunis, Misr, va Marokashda amalga oshirilgan mustamlakachilik siyosati va uning natijalari. Predmet : - Predmeti Fransuz kolonial siyosati va uning Magrib mamlakatlarida o'zgartirilgan roli, uning o'ziga xos xususiyatlari va xalqaro munosabatlar tizimining o'zgarishlariga ta'siri. Kurs ishining obyekti Tunis, Misr, va Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosatini tahlil qilish, uning natijalarini va ularning xalqaro miqyosdagi ta'sirini baholash, shuningdek, Fransuz qonuniy hujjatlari va ularning mustamlakachilik siyosatiga ta'sirini o'rganish bo'lib, predmeti esa Fransuz kolonial siyosati va uning Magrib mamlakatlarida o'zgartirilgan roli, uning o'ziga xos xususiyatlari va xalqaro munosabatlar tizimining o'zgarishlariga ta'siri bo'lib, bu mavzuni tahlil qilish orqali o'quvchilarni nazariy va amaliy tayyorlashga xizmat qiladi. Mavzuning o‘rganilishi . Ayniqsa, asarlari jahon ilm-fanida sharafli o‘rin egallagan V.V. Naumkin, V.V. Popov, V.А. Kuznetsov 1 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashga qilgan mustamlakachilik siyosatini o‘rganishdagi yutuqlari katta. 1 Ближний Восток, Арабское пробуждение и Россия: что дальше? / Отв. ред. В.В. Наумкин, В.В. Попов, В.А. Кузнецов; ИВ РАН, факультет мировой политики и ИСАА МГУ имени М.В. Ломоносова. М .: ИВ РАН , 2012. 5 Shuningdek bir qancha Yevropa olimlari bu mavzuda izlanishlar olib borganlar shu jumladan, B.Khad 2 , S. Kouttroub 3 kabi olimlar ishlarini keltirishimiz mumkin. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi jami 33 varoqdan iborat bo’lib, uning asosiy qismida Tunis, Misr, Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati haqida ma’lumot berilgan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati keltirilgan. 2 Khader B. «Printemps arabe»: entre autoritarisme et démocratie // Politique étrangère. 2011. № 4. P. 825–838. 3 Kouttroub S. Les déterminants de la politique arabe de la France: une approche compare // Maghreb- Machrek. 2011. № 207. P. 115–123. 6 I BOB. FRANSIYANING MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI TUSHUNCHASI VA JARAYONI. 1.1 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokash bilan diplomatik, siyosiy, iqtisodiy munosabatlari Fransiya mustamlaka imperiyasi. Fransuz mustamlakalarini bosib olishning birinchi urinishlari XVI asrga, Buyuk geografik kashfiyotlar davriga to'g'ri keladi. Ular alohida ishbilarmonlar va kompaniyalar tomonidan o'zlarining xavf-xatarlari va xavf-xatarlari bilan, qirol hokimiyati tomonidan to'g'ridan-to'g'ri qo'llab- quvvatlanmasdan amalga oshirildi. Masalan, Amerikadagi ba'zi hududlar bosib olingan (muqaddas Lavrentiy daryosi havzasi, 1541-43, 1589-99; Florida, 1562- 68; Braziliya, 1555-60, 1594-1615). Biroq, Fransuzlar ispan va portugal mustamlakachilari bilan keskin raqobat sharoitida bosib olingan erlarda o'zlarini mustahkamlay olmadilar. 17 asrdan mustamlaka bosqinlarida davlat bevosita ishtirok eta boshladi. Harbiy-dengiz floti ekspansiya uchun ishlatilgan, hukumat mustamlaka savdo kompaniyalarini tashkil etishni rag'batlantirgan [G'arbiy Hindiston, Sharqiy Hindiston (1664 yilda J. B. Kolber tomonidan tashkil etilgan) va boshqalar], ularga subsidiyalar, imtiyozlar va imtiyozlar bergan. 4 XVII asr boshlarida. Shimoliy Amerikadagi hududlarni egallab olish qayta tiklandi. Fransuzlar tomonidan ko'plab faktoriyalar va aholi punktlari, shu jumladan Kvebek (1608) va Monreal (1642) tashkil etilgan. Natijada, Sankt- Lavrentiy daryosi va Buyuk ko'llar hududida yangi Fransiya (Kanada) kompaniyasining mulklari paydo bo'ldi. 1663 yilda Kanada Fransiya tojining mustamlakasi deb e'lon qilindi. 1682 yilda Fransiyaning Luiziana nomi ostida Z. dan Missisipi daryosiga tutash hududlar e'lon qilindi. 17-asr Gvadelupa, Martinika va boshqa orollar, Gaiti orolining g'arbiy qismi (San-Domingo, 1654, rasmiy ravishda — 1697 yildan) Fransiyaning mustamlakalariga aylandi. 4 O'zME. Birinchi jild. – Tosh., 2000. 7 Senegal daryosi va Gvineya ko'rfazi o'rtasida bir nechta Fransuz savdo faktoriyalari-qal'alari yaratildi. Bu yerda faoliyat ko'rsatgan Senegal, Gvineya va boshqa savdo-mustamlakachilik kompaniyalari afrikaliklarni G'arbiy Hindistonga qul sifatida jo'natishdi. 17-asr o'rtalarida. Fransuzlar hind okeanida Orolni egallab olishdi, ular O. Burbon (hozirgi Reunion) deb nomladilar. Osiyoda birinchi koloniyalar 17-asrda Fransiya tomonidan bosib olingan. Hindistondagi asosiy tayanch punkti 18-asr boshidan beri bo'lgan. Koloniyalar uchun keskin kurash natijasida Fransiya Shimoliy Amerikada Buyuk Britaniyaga Gudzon ko'rfazi sohili, Akadiya, Nyufaundlend orolini (1713) berdi. 1756-1763 yillardagi etti yillik urushda mag'lubiyatga uchraganidan so'ng, u Shimoliy Amerikadagi asosiy mulklarini — yangi Fransiyani, Breton orolini, Luizianani (yangi Orleandan tashqari) yo'qotdi; G'arbiy Hindistonda-Dominika, Sent-Vinsent va boshqalar orollari; Afrikada-Senegalning katta qismi; Hindistondagi mulklar (beshta aholi punktidan tashqari). Fransiyaning mustamlakachilik kengayishining birinchi davri mamlakatda kapitalistik munosabatlarning paydo bo'lishi davriga to'g'ri keldi. Dastlab mustamlakachilik faoliyati asosan to'g'ridan-to'g'ri talonchilik va talonchilik "savdosi" bilan bog'liq edi. 17-asrning o'rtalaridan boshlab bir qator koloniyalarda, birinchi navbatda G'arbiy Hindiston orollarida Afrikadan eksport qilingan negrlarning qul mehnatidan foydalanishga asoslangan plantatsiya xo'jaliklari paydo bo'la boshladi. Negr qullari G'arbiy Hindistondagi koloniyalar aholisining katta qismini tashkil etdi, ularning mehnatidan foydalanish ekuvchilarga katta foyda keltirdi. Plantatsiya fermalarining mahsulotlari-qamish shakar, indigo, tamaki, qahva, achchiq o'simliklar — nafaqat metropolga, balki boshqa mamlakatlarga ham eksport qilish uchun mo'ljallangan edi. Buyuk Fransuz inqilobi bir qator Fransuz mustamlakalarida ozodlik harakatining kuchayishiga sabab bo'ldi. 1794 yilda barcha Fransuz mustamlakalarida qullikni yo'q qilish to'g'risidagi Konvensiya dekreti chiqarildi 8 (1802 yilda bekor qilindi). San-Domingodagi ozodlik harakati mustamlakachilarni quvib chiqarishga va Gaitining mustaqilligini e'lon qilishga olib keldi (1804). Fransuzlarga qarshi koalitsiyalar bilan urushlar paytida (1792-1815) Fransiyaning deyarli barcha mustamlaka mulklari Buyuk Britaniya tomonidan bosib olingan; Fransuz (1800 yildan) Luiziananing g'arbiy qismi AQShga sotilgan (1803). 1814-15 yillardagi Vena Kongressida Fransiya mustamlaka mulklarining katta qismini qaytarib olishga muvaffaq bo'ldi — 1814 yilgi Parij tinchlik shartnomasiga binoan Fransiya G'arbiy yarim sharda Sent-Pyer va Mikelon, Gvadelupa, Martinika, Gviana orollarini, Hindistondagi beshta kichik aholi punktlarini, Reunion orolini, Senegaldagi kichik mulklarni saqlab qoldi. O'sha paytda Fransiya mustamlakalarining umumiy hududi 30 ming kv.km ga yaqin edi. 1848 yilgi inqilob davrida Fransiyada yana koloniyalarda qullikni yo'q qilish to'g'risida dekret chiqarildi. 5 Fransiyada kapitalistik ishlab chiqarishning jadal rivojlanishi tufayli, sanoat inqilobi sharoitida (XIXasrning 50-60-yillarida tugagan) koloniyalar metropoliya uchun faqat to'g'ridan-to'g'ri talonchilik ob'ekti va etkazib beruvchisi bo'lishni to'xtatdilar.mustamlaka tovarlari. Ular metropoliyaning o'sib borayotgan sanoati uchun xomashyo manbai va ba'zi hollarda uning sanoat tovarlari uchun sotish bozori rolini o'ynashni boshladilar. Fransuz mustamlakachilari mahalliy aholidan harbiy birlashmalarni tuzdilar va ularni harbiy operatsiyalarda zarba beruvchi kuch sifatida ishlatdilar . XIX asr Fransiya yana mustamlaka ekspansiyasi yo'liga kirdi, birinchi navbatda Shimoliy Afrikada. 1830 yilda boshlangan Jazoirni zabt etish mahalliy aholining jasoratli qarshiligiga duch keldi va o'nlab yillar davom etdi (aslida 80- yillarning boshlariga qadar). 1881 yilda Fransuz qo'shinlari Tunisni bosib olishdi va protektoratga aylanishdi. XIXasr G'arbiy Afrikaga yana intensiv kirib borish 5 Lafasov M. Jahon tarixi. – Tosh.: Turon iqbol, 2010. – B.115. 9 boshlandi. Mahalliy qabilalar rahbarlari bilan kuch, aldash, pora berish, qullik shartnomalari yordamida Fransuz mustamlakachilari Gabonni (1839-70) egallab olishdi, Fil suyagi qirg'og'ini (1842 yildan), Senegalning chuqur hududlarini (1854 yildan) egallab olishni boshladilar. XIX asr boshidan Fransiyaning mustamlakachilik ekspansiyasi ob'ektlari.uzoq Sharq va Janubi-Sharqiy Osiyo ham bo'ldi. 1842 yilda Fransiya tinch okeanida Markiz orollarini egallab oldi va ularning ustiga protektorat o'rnatdi; 1844 yilda u Xitoyga qullik shartnomasini o'rnatdi; 1853 yilda yangi Kaledoniya orollarini egallab oldi. 1885 yilda mustamlaka boshqaruv rejimi o'rnatilganidan so'ng, Fransuz Polineziya orollari Okeaniyadagi Fransuz egaliklariga birlashtirildi. Xitoyga qarshi urushda Buyuk Britaniya bilan birgalikdagi harakatlar natijasida (qarang: 1856-60 yillardagi Angliya-Fransiya- Xitoy urushi) Fransiya Xitoyga yangi qullik shartnomalarini joriy etdi. Savdo- sanoat burjuaziyasi manfaatlari uchun Fransiya Janubi-Sharqiy Osiyoda keng mulk sotib olishga intilgan. 50-yillarning oxiridan boshlab Fransiya tomonidan boshlangan mustamlakachilik urushlari. Indochinada Janubiy Vetnam hududini (Kohinhina) egallab olish (1867), Kampuchiya (Kambodja) hududida protektorat o'rnatish (1863), Markaziy Vetnam hududi (Annam), Shimoliy Vetnam hududi (Tonkin) (1885). Boshqaruvni osonlashtirish uchun ushbu hududlar deb nomlangan hududga birlashtirildi Hind-Xitoy Ittifoqi (1887), uning rahbari Fransuz general-gubernatori bo'lgan. 1898 yilda Hind-Xitoy Ittifoqiga Laos protektorati sifatida qo'shildi. Hind-Xitoy Ittifoqining chegaralari nihoyat 1907 yilda o'rnatildi. XIX asrning so'nggi choragida Fransiyada moliyaviy kapitalning jadal rivojlanishi. uning mustamlakachilik siyosatining kuchayishiga sabab bo'ldi. Koloniyalar Fransuz kapitalini qo'llash sohasiga aylandi. Shu bilan birga, koloniyalarning ekspluatatsiyasi metropoliya iqtisodiyotida parazitlik xususiyatlarini kuchaytirdi. 10 Fransiya dunyoning bo'linishini yakunlash uchun eng yirik kapitalistik kuchlarning kurashida faol ishtirok etdi (qarang koloniyalar va mustamlakachilik siyosati). 1895 yilda Fransiya Madagaskar orolini egallab oldi, 1896 yilda u koloniya deb e'lon qilindi. Afrikaning ichki qismiga kirib, mustamlakachilar 80- 90-yillarda suv havzalarida keng hududlarni egallab olishdi. Kongo, Niger, Ubangi, shari, Chad ko'li yonida, Sharqiy Sudanga, Nil daryosining yuqori oqimlariga qarab harakatlanishni boshladilar. Fransiyaning Afrikadagi keyingi qo'lga olish rejalari ingliz mustamlakachilarining qarshiligiga duch keldi (qarang: Fashod inqirozi 1898). 1899 yilgi Angliya-Fransiya tropik Afrikani bo'lish to'g'risidagi bitimga ko'ra, Fransiya Kongo va Nil suv bo'linmasidan bir qator tumanlarni oldi. Shunday qilib, uning mustamlakachilik hukmronligi ostida Shimoliy Afrika, G'arbiy Sudan va Kongo havzasidagi ulkan hududlar paydo bo'ldi. 6 Marokash uchun kurashda keskin imperialistik mojarolar paytida (Marokash inqirozlariga qarang), Fransiya 1911 yilgi Fransiya-Germaniya kelishuviga binoan Germaniya Fransiyaning Marokashga bo'lgan "ustun huquqlarini" tan olishga erishdi (Germaniya 275 ming km2 hududiy tovon puli sifatida Fransiya Kongosiga yutqazdi) va 1912 yilda uning ustiga protektorat o'rnatdi (Fransiya-Ispaniya kelishuviga binoan). 1912 yil ostida Ispaniya protektorati Marokashning Shimoliy va o'ta Janubiy qismlari). Tangier xalqaro zona deb e'lon qilindi. 1894 yilda barcha Fransuz mulklarini boshqaradigan mustamlakalar vazirligi tashkil etildi. Mustamlaka mulklarining huquqiy nizomi turlicha edi: Jazoir metropoliya tarkibiga kiritilgan, Tunis, Marokash, Kambodja, Laos, Annam Fransuz protektorati ostida mustaqil davlatlar hisoblangan. Rasmiy ravishda protektoratlardagi hokimiyat mahalliy monarxlar va qabila boshliqlariga tegishli edi, ammo ular aslida Fransuz ma'muriyati tomonidan boshqarilardi. Mustamlaka ma'muriyatiga general-gubernatorlar, harbiy yoki fuqarolik gubernatorlari, bosh 6 Gordon D. C. The Passing of French Algeria. L., 1966. P. 34. 11 rezidentlar (protektoratlarda), vitse-gubernatorlar (hududlar deb nomlangan hududlarda) boshchilik qilishgan. Mahalliy ma'muriy apparat Fransuz amaldorlaridan iborat edi. Koloniyalar o'rtasidagi chegaralar o'zboshimchalik bilan o'rnatilgan, ular mahalliy aholining etnik mansubligini hisobga olmagan holda bir necha bor o'zgartirilgan. 1895-1904 yillarda G'arbiy Afrika mulklari Senegal, Frants. Gvineya, Suyaklar, Dahomey, Frants. Sudan va boshqalar-Fransiya G'arbiy Afrikasining general-gubernatorligiga birlashtirildi; Ekvatorial Afrikaning keng hududlari-Gabon, O'rta Kongo, Ubangi shari, Chad — 1910 yilda Fransiya Ekvatorial Afrikasi general-gubernatorligi tarkibiga kiritilgan. Fransiya mustamlakalarining qul bo'lgan xalqlari o'zlarining ozodligi uchun kurashdilar. Bu Abd Al-qodir boshchiligidagi Jazoir qabilalarining mustaqillik uchun urushi (1832-47) kabi kuchli milliy ozodlik harakatlarida yaqqol namoyon bo'ldi; Banu snassen qabilalarining qo'zg'oloni (1859) va Jazoirdagi M.Mukrani (1871-72) boshchiligidagi yirik qo'zg'olon, malinke xalqlarining havzadagi bosqinchilarga qarshi kurashi. V. Samori rahbarligida; Behanzin boshchiligidagi dahomeylar harakati; 1895-97 yillarda malagasi xalqining ozodlik kurashi; Hind-Xitoy mamlakatlaridagi milliy-azatlik harakati, shu jumladan De Tham boshchiligidagi Kan Vyong (1885-96) harakati va partizanlar kurashi (1913 yilgacha). 1914-18 yillardagi 1-jahon urushi boshlanganda Fransiya koloniyalari (Britaniya imperiyasidan keyin kattaligi bo'yicha 2-chi) umumiy maydoni 10,6 million km 2 bo'lgan, aholisi 55,5 million kishi bo'lgan hududlarni o'z ichiga olgan. (o'sha paytda metropoliya maydoni 0,5 million km 2 , aholisi 39,6 million). Fransiya Afrikada: Jazoir, Marokash, Tunis, Madagaskar, Reyunyon, Somali, G'arbiy Afrika, Ekvatorial Afrikaga egalik qilgan.; Osiyoda: Kohinxina, Kambodja, Annam, Slim, Laosga; Amerikada: Gvadelupa, Martinika, Frants. Gviana, sent- Pyer va Mikelon orollari; Okeaniyada: Polineziya, yangi Kaledoniya, yangi 12 Gebridlar (Buyuk Britaniya bilan birgalikda egalik qilish) hududlari Fransiya hukmron doiralari nazorati ostida bo’lgan. . I jahon urushi natijasida Fransuz mulklari yanada kengaydi. 1919 yilgi Versal tinchlik shartnomasi bo'yicha Germaniyadan olib qo'yilgan hududlardan Fransiya Afrikada Togo va Kamerunning katta qismini mandat hududlari sifatida oldi (qarang.mandat hududlari). 7 Fransiyaning ilgari Turkiyaga tegishli bo'lgan Suriya va Livanni bosib olishi ham (1920) Millatlar Ligasi mandati bilan qoplangan. Fransuz imperializmining sudxo'r tabiati mustamlaka mulklari iqtisodiyotiga cheklangan investitsiyalarni keltirib chiqardi, ularning sanoati boshlang'ich bosqichida edi. 1913 yilda Fransiya tashqi savdosida koloniyalar tovar aylanmasining 12,5 foizini, 1937 yilda esa 27 foizini tashkil etdi. Koloniyalar metropoliya uchun oziq-ovqat va xomashyo yetkazib beruvchilar bo'lib xizmat qilgan, mustamlakachilik koloniyalarda qoloq ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarni saqlab qolishga, jamoa-qabila va feodal-egalik munosabatlarini saqlab qolishga yordam bergan. Vaziyat 1-jahon urushi paytida, Fransuz mustamlakalari strategik va sanoat xom ashyosining muhim etkazib beruvchilariga aylanganda, temir yo'llar qurilishi kuchayganida va hokazolarda o'zgara boshladi.kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi bilan bog'liq holda Shimoliy Afrika, Hindiston va boshqa koloniyalarda milliy burjuaziya va proletariat shakllandi. Koloniyalar metropoliyaning iqtisodiy hayotida tobora muhim rol o'ynay boshladi. 7 Вооруже{нная борьба народов Африки за свободу и независимость. М., 1974. С. 189-190. 13 1.2 Fransuz kolonial siyosati Buyuk oktyabr sotsialistik inqilobi ta'siri ostida imperializmning butun mustamlakachilik tizimining inqirozi boshlandi, shu jumladan 20-30-yillarda Milliy ozodlik kurashi yanada uyushgan tus oldi, birinchi navbatda Hind-Xitoy va Arab sharqidagi ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan Fransuz mulklarini, xususan Suriyani (Suriya milliy) qamrab oldi. 1925-27 yillardagi isyon). 1921-26 yillarda Marokashda Abd Al-Kerim rahbarligida ozodlik urushi olib borildi. 1939-45 yillardagi ikkinchi jahon urushi davrida va ayniqsa urushdan keyingi davrda, fashizmning harbiy-siyosiy mag'lubiyatidan so'ng, imperializmning mustamlakachilik tizimi inqirozining yangi bosqichi boshlandi, bu uning parchalanishiga olib keldi. Urush yillarida Suriya va Livan mustaqillikka erishdilar (1943). 1945 yil avgust inqilobining Vetnamdagi g'alabasi natijasida hind-Xitoyda sobiq Fransuz mulklari hududida Fransuz mustamlakachiligi ag'darildi, xalq demokratik hokimiyati o'rnatildi va Vetnam demokratik Respublikasi tashkil etildi. Fransiyaning hukmron doiralari ichki muammolarni hal qilishda mustaqillik asosida mustamlakalarni boshqarishning yangi shakllarini izlashga majbur bo'ldilar. 1946 yilgi Fransuz Konstitutsiyasiga ko'ra, bu yangi shakl Fransuz Ittifoqi bo'ldi. 1946 yilgi Konstitutsiya mustamlakachilikni qoralab, shu bilan birga mustamlaka tizimining siyosiy asoslarini va chet eldagi mulklar ustidan Fransuz suverenitetini saqlab qoldi. 1946 yilda Fransiya Ittifoqi taxminan 12 million km2 maydonni egallab, 70 milliondan ortiq aholiga ega edi.rasmiy ravishda u uch qismga bo'lingan: 1) "xorijdagi departamentlar" 3 Jazoir, Reyunyon, Martinika, Gvadelupa, Frants departamentlari. Gviana; 2) nominal ravishda Fransiya Respublikasining maxsus tarkibiy qismiga aylangan "chet el hududlari" - Fransiya G'arbiy Afrika (Senegal, Mavritaniya, Frants. Sudan, Gvineya, Kot-d'Ivuar, yuqori Volta, Dahomey, Niger), Fransiya Ekvatorial Afrikasi (Gabon, O'rta Kongo, Ubangi shari, Chad), shuningdek Madagaskar, Frants. Somali, yangi Kaledoniya, Komor orollari, 14 Fransiya Polineziyasi, sent-Pyer va Mikelon orollari, Frants. Hindistondagi mulklar; 3) deb atalmish.qo'shilgan hududlar va davlatlar — Vetnam, Kambodja, Laos, Marokash, Tunis, Angliya-Fransiya kondominiumi yangi Gebridlar, Togo va Kamerunning palatalari (1946 yil dekabrdan). 8 "Xorijdagi departamentlarda" Fransiyadagi kabi mahalliy hokimiyat organlari nazarda tutilgan. "Xorijdagi hududlarda" mahalliy saylab qo'yiladigan organlar-hududiy assambleyalar (cheklangan huquqlarga ega) tashkil etildi. 1946 yilda mustamlakalar vazirligi negizida "dengizdan tashqaridagi hududlar" ishlari vazirligi tashkil etilgan. Ittifoqning boshqaruv organlari Fransiya parlamenti va Fransiya Ittifoqi Assambleyasi — cheklangan huquqlarga ega bo'lgan maslahat organi edi. Fransiya Respublikasi prezidenti Ittifoq prezidenti bo'lgan. Koloniyalar huquqlarining biroz kengayishi bilan bir qatorda, Fransuz imperialistlari milliy ozodlik harakatlarini qurolli ravishda bostirish yo'liga o'tdilar. 1946 yilda Vetnamdagi mustamlakachilik urushi keng miqyosda boshlandi, shuningdek, Laos va Kambodjada Fransuz hukmronligi tiklandi. Biroq, uzoq davom etgan kurash natijasida sovet Ittifoqi va boshqalar tomonidan qo'llab- quvvatlanadigan milliy ozodlik harakati. progressiv kuchlar bilan Fransuz mustamlakachiligi ustidan g'alaba qozondi: Fransiya 1954 yilda Indochinada harbiy harakatlarni to'xtatish, uchta Indochina davlatining suvereniteti va mustaqilligini hurmat qilish to'g'risida Jeneva bitimlarini imzolashga majbur bo'ldi. 1954 yil Hindiston bilan tuzilgan shartnomaga binoan Fransiya Hindiston yarim orolidagi mulklaridan voz kechdi. Jazoirda 1954 yilda ozodlik qurolli kurashi boshlandi (qarang: Jazoirda milliy demokratik inqilob). 1956 yilda Fransiya Tunis va Marokash mustaqilligini tan olishga majbur bo'ldi. Shu yillarda tropik Afrikada mustamlakachilikka qarshi 8 Ланда Р. Г. История алжирской революции 1954-1962. С. 198. 15 harakat kuchaydi. 1957 yilga kelib Fransiyaning mulklari 10590 ming km2 gacha kamaydi, aholisi 48848 ming kishi. Mana shunday sharoitda Fransiyaning hukmron doiralari manevr qilishga harakat qilishdi. 1956 yilda koloniyalarda boshqaruvni isloh qilish to'g'risida qonun chiqarildi, u "qonun — ramka" deb nomlandi; "dengizdan tashqaridagi hududlarda" umumiy saylov huquqi joriy etildi, hududiy assambleyalarning huquqlari kengaytirildi. Biroq, keyingi dekretlar (1956-57) bilan Fransiya hukumati aslida "qonun — ramka"ni bekor qildi. Fransiya Ittifoqining chuqur inqirozi va Jazoirdagi uzoq davom etgan mustamlakachilik urushi Fransiya to'rtinchi Respublikasining qulashiga yordam berdi. Uning mustamlakachilik siyosati mustamlakachilik hukmronligining avvalgi shakllari va usullarini saqlab qolishning iloji yo'qligini ko'rsatdi, Fransiya Ittifoqi quladi. 1958 yilda Fransiyaning yangi Konstitutsiyasi (beshinchi Respublika) qabul qilindi, bu Fransiya Ittifoqining rasmiy-huquqiy tugatilishini anglatadi. Uning o'rniga deb atalmish jamiyat keldi, unda davlatlar — uning a'zolari — rasmiy ravishda "o'z ishlarini erkin va demokratik boshqarish"huquqiga ega edilar. Biroq, tashqi siyosat, mudofaa, pul tizimi, adolat, transport va aloqa kabi davlat faoliyatining asosiy sohalari asosan metropoliya qo'lida qoldi. 1958 yilda metropoliya va koloniyalarda o'tkazilgan Konstitutsiya bo'yicha referendum davomida Gvineya xalqi Konstitutsiyani ma'qullashdan bosh tortdi va mustaqillik tarafdori bo'ldi. 1958 yil 2 oktyabrda Gvineya Milliy Majlisi Gvineya Respublikasining tashkil etilishini e'lon qildi. Jamiyat tarkibiga quyidagilar kiradi: Fransiya Respublikasi, Senegal, Mavritaniya, Kot — d'Ivuar, Sudan Respublikasi (1958 yil oktyabrgacha — Fransiya Sudan), Dahomey, yuqori Volta, Niger, Gabon, Chad, Markaziy Afrika Respublikasi (1958 yil dekabrgacha-Ubangi-shari), O'rta Kongo, Madagaskar. 1958 yil oktyabr-dekabr oylarida jamiyatning barcha Afrika a'zo davlatlari 16 respublikalar deb e'lon qilindi. Qolgan mulklar avvalgi nizomni saqlab qolishdi. Afrika mamlakatlarining ilg'or kuchlari mustamlakachilikka qarshi kurashni yanada rivojlantirish uchun ichki avtonomiyadan foydalanganlar. Fransuz imperializmi o'zgargan sharoitlarga moslashishga va mustamlaka imperiyasini saqlab qolishga harakat qildi. 1960 yilda Fransiya Konstitutsiyasiga mustaqillik e'lon qilgan davlatlar hamjamiyatiga kirish imkoniyatini nazarda tutuvchi qo'shimcha kiritildi. 1960 yilda Kamerun Respublikasi va Togo mustaqillikka erishdi, so'ngra 1959 yilda Senegal Respublikasi va Sudan Respublikasi tomonidan tashkil etilgan Mali Federatsiyasi (o'sha 1960 yilda bu Federatsiya Senegal Respublikasi va Mali Respublikasiga bo'lindi), Malagasiya Respublikasi (1975 yil dekabrdan Madagaskar Respublikasi), Dahomey Respublikasi (1975 yil noyabrdan Benin Xalq Respublikasi), Niger, yuqori Volta, Fil suyagi sohili, Chad, Markaziy Afrika (1976 yil dekabrdan imperiya), Kongo (Brazzavil) (1970 yildan Kongo Xalq Respublikasi), Gabon, Mavritaniya Islom Respublikasi. Fransiya ushbu mamlakatlar ustidan to'g'ridan-to'g'ri siyosiy hukmronlikni yo'qotdi. 1958 yil 19 sentabrda Jazoir xalqining inqilobiy kuchlari Jazoir Respublikasi tashkil etilishini e'lon qildilar va vaqtinchalik hukumat tuzdilar. Uzoq davom etgan mustamlakachilik urushining umidsizligi Fransiyani Jazoirning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqini tan olishga majbur qildi (1959). 1962 yil mart oyida Evianda Jazoirning o't ochishni to'xtatish va o'z taqdirini o'zi belgilash to'g'risidagi bitimlar referendum orqali imzolandi, shundan so'ng Fransiya 1962 yil iyul oyida Jazoirning mustaqilligini tan oldi. Fransiya tashqi siyosiy, harbiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda sobiq mustamlakachilar bilan keng aloqalarni saqlab qolishga, Afrika davlatlari bilan tegishli bitimlar tuzishga muvaffaq bo'ldi. Ushbu mamlakatlar Fransiya bilan munosabatlarni tenglik asosida qayta qurishga intilmoqda. 1975 yilda Komor orollarining aksariyati mustaqilligini e'lon qildi, 1977 yilda afar va Issa (Jibuti Respublikasi) ning sobiq Fransuz hududi. Fransiyada (1977 yil oktyabr oyiga) quyidagi mulklar qolgan: "dengizdan tashqaridagi 17 departamentlar" statuti bilan Gvadelupa, Gviana, Martinika, Reyunyon, Sen-Pyer va Mikelon orollari( 1976 yil iyuldan); "dengizdan tashqaridagi hududlar" statuti bilan yangi Kaledoniya, Polineziya (Fransiya), Uollis va Futuna orollari, Mayotta oroli (Komor orollari guruhidan), yangi Gebridlar orollari Angliya-Fransiya qo'shma egaligida joylashgan. "Chet el hududlari" statutida Avstraliya va Antarktika Fransuz yerlari ham mavjud. Mustamlakachilik – kuchli davlatlar tomonidan zo‘rlik bilan egallangan mamlakat yoki hududni siyosiy va iqtisodiy mustaqillikdan mahrum etib, o‘ziga bo‘ysundirish, qaram qilish, talash siyosati . Jazoir davlatining kuchsizligi va Urta Yer dengizining qulay Markaziy kismida joylashganligi XIX asrning boshlarida Yevropa davlatlarining e'tiborini jalb qilayotgan edi. XVIII asrning oxirida Napoleon I ning rejalari ayniqsa katta edi. Napoleon mag’lubiyatga uchragandan so’ng Vena kongressi Yevropa davlatlarining ushbu hudud borasidagi kelishuvlarini ishlab chiqa olmadi. Natijada har bir davlat alohida o’z talablarini ilgari surdi. G’arb davlatlarining Jazoirga nisbatan siyosatlari faollashganligiga qaramasdan, 1830-yillargacha bu siyosat jiddiy natija bermadi. 1830 yili yozida Fransiya xukumati Jazoir hududiga ochiq harbiy intervensiyani boshladi. 14 iyun kuni 37 ming kishilik ekspeditsion korpus general de Burmon qo’mondonligida Jazoir poytaxtiga yaqin bulgan qirg’oq bo’yiga kelib tushdi. Uncha uzoq davom etmagan qamaldan so’ng mamlakat poytaxti bosqinchilar qo’liga o’tdi. Jazoirning oxirgi deyi Xusayn 1830 yil 5 iyul kuni taslim bo’ldi. Deyning o’zi Neapolga, yanicharlari esa Turkiya va Suriyaga jo’natildi. 1834 yili kirol Lui-Filipp Jazoirning Fransiyaga qo’shib olinganligini va general-gubernator boshchiligida Afrikadagi fransuz yerlarining ma'muriyati tuzilganligini e'lon qildi. Ammo qirolning e'lon qilishiga qaramasdan, fransuzlar xam turklar singari Jazoir, Oran, Mostaganem, Arzev va Bejali shaharlari joylashgan dengiz qirg’og’idagi hududda va serxosil Mitija vodiysidagina o’z xukmronligini o’rnata oldilar. Mamlakatning qolgan xududini esa xali zabt etish 18 lozim edi. Natijada Jazoirning qolgan tog’li xududlarida yana 40 yil daxshatli janglar davom etdi. Fransuzlarga qarshi xarakatlar dastlab tartibsiz xarakterda bo’lganligi uchun tez bostirildi va foydasi kam bo’ldi. Abd al-Qodir Jazoiriy davlati. Axvol 1832 yili chet elliklarga qarshi kurashga 24 yoshli Abd al-Qodir - ad-Din islom birodarligi jamoasi raxnamosining o’gli boshchilik qilgandan so’ng o’zgardi. Jasur jangchi va qobiliyatli sarkarda Abd al-Qodir shimoli-g’arbiy Jazoir qabilalari o’rtasidagi kelishmovchiliklarni ustalik bilan bartaraf etib, jixodga boshchilik qildi. U partizanlik urushining klassik usullaridan foydalanib, XIX asr 30-yillarida fransuzlarga katta talafotlar yetkazdi. Moxir tashkilotchi xam bo’lgan yosh amir qabilalarxududidan tashkil toptan davlat barpo kildi. Bu davlat tezda fransuz xdrbiylari tomonidan ham tan olindi. 1834 yili fransuzlar bilan yarash va erkin savdo to’g’risida bitim imzolandi. Tinchlikdan foydalangan va Misrdagi Muxammad Ali islohotlarining muvaffaqiyatlaridan ilhomlangan Abd al-Qodir o’z davlatida markaziy hokimiyatni mustahkamlash, savdo va ishlab chiqarishni rivojlantirish yo’lida bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Ishlab chikarish va savdoda erishilgan muvaffakiyatlar bilan bir qatorda, Abd al-Qodir asosiy e'tiborini armiyani mustaxkamlashga qaratdi. 70 ming kishilik lashkardan tashqari 10 ming kishilik muntazam armiyani tashkil qildi. Qo’shinni o’qitish uchun Marokash, Tunis va Yevropadan harbiy instruktorlar taklif qildi. Armiyani qurollantirishda ayniksa Marokash sherifi katta yordam ko’rsatdi. Bu ishlar behuda emasligi tez orada ma'lum bo’ldi. Abd al-Qodir kutganidek, fransuzlar tuzilgan sulxni buzib, 1835 yili Jazoirning erkin qismiga bostirib kirdilar. Ikki yillik janglardan so’ng fransuzlar yana sulx imzolashga majbur bo’ldilar. Endi faqat G’abiy emas, Markaziy Jazoirda xam Abd al-Qodir hokimiyati o’rnatilganligini tan oldilar. Shu tariqa amir mamlakat hgududining 2/3 qismini o’z xokimiyati ostida birlashtirdi (turklar faqat ushbu xududning 1/6 kismini zabt eta olgan edilar). Bu sulx, fransuzlar uchun taktik axamiyatga ega edi. Ular kuchlarini g’arbda fransuzlarga qarshilik ko’rsatayotgan Xaj Axmed beyni 19 maxv etishga qaratdi va 1837 yili g’arbiy Jazoirning poytaxti Konstantina shaxri zabt etildi. Abd al-Qodir xam tinchlikdan o’z davlatini mustaxkamlash, ma'muriy, sud va soliq tizimini isloh qilishda foydalandi. Bu yerda dastlabki sof islomga qaytishga xarakat qilindi. Xashamli kiyinish, vino ichish va qimor o’ynash taqiqlandi. Kamtar xayot kechirishda Abd al-Qodirning o’zi boshqalarga o’rnak bo’ldi. Uning bir qo’ra qo’y va bir parcha yerdan boshqa boyligi yo’q edi. Ko’chmanchilik odatlariga rioya qilib chodirda yashardi. O’zining eng katta boyligi deb u doimiy birga olib yuradigan kutubxonasini hisoblardi. Hukmronlik qilgan yillarida o’zi va qabiladoshlari uchun davlat xazinasidan bir tanga xam olmagan. Abd al-Qodir jixodning birlashtiruvchi kuchidan foydalanib, asrlar davomida shakllanib kelgan qabilalar orasidagi tarqoqlik va o’zaro dushmanlik kayfiyatini o’zgartirish uchun xarakat qildi. 20 II BOB. FRANSIYANING TUNIS, MISR, VA MAROKASHDA AMALGA OSHIRGAN MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI VA UNING NATIJALARI. 2.2 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashga qilgan investitsiyalari, iqtisodiy muammolari, va ijtimoiy masalalari Milliy-ozodlik xarakatining umumxalq xarakteri esa Jazoirdagi arablar va barbarlarda vatanparvarlik ongi, milliy birlik tuygularining shakllanishi va rivojlanishi uchun zamin yaratdi. Fransuzlar Konstantinani zabt etganlaridan sung, 1839 yili marshal Byujo boshchiligida Abd al-Qodirga qarshi janglarni boshlab yubordi. Jazoirliklarning mardonavor qarshiliklariga qaramasdan yaxshi qurollangan va janglarda toblangan mustamlakachi qo’shinlar 1844 yili jazoirliklarning kuchli ximoya chizig’ini buzib Jazoir shaxrini egalladilar. Abd al-Qodir avval o’z qo’shinlari bilan Marokashga chekindi, keyin u yerdan xam fransuz qo’shinlari tomonidan quvib chiqarilib, Janubiy Saxroi Kabirda qo’nim topdi. Biroq 1847 yili fransuzlar tomonidan asir olinib, avval Fransiyaga, u yerdan Suriyaga jo’natildi. 1860 yilgi qirg’in paytida ko’plab damashqlik xristianlarni o’limdan saqlab qolganligi bilan xam mashxur bo’ldi. 1883 yili keksaygan xolda Damashqda vafot etdi. Aqlli va qat’iyatli davlat boshlig’i, jasur jangchi va iqtidorli sarkarda, moxir notiq va iste'dodli shoir Abd al- Qodir tiriklik paytidayoq Jazoirning milliy qaxramoniga aylangan edi. Abd al- Qodirning mag’lubiyati Jazoirni zabt etish jarayonidagi burilish nuqtasi bo’ldi va Fransiyaga jazoirliklar jamiyatini modernizasiya qilish, yevropalashtirish imkonini berdi. Zamonaviy sanoat shakllandi, qishloq xo’jaligi rivojlandi. Yevropaliklar soni xam jadal o’sib bordi. Agar 1833 yili Jazoirda 7,8 ming yevropalik yashagan bulsa, 1840 yili ular soni 27 ming, 1847 yili esa 110 mingni tashkil qildi. Jazoirni mustamlakaga aylantirish boshlangandan 20-30 yil keyin alohida ijtimoiy va etnomadaniy tip - «jazoir-yevropalik» shakllandi. Mustamlaka tuzumining siyosiy- huquqiy rasmiylashtirilishi Fransiya Ikkinchi respublikasi yillarida (1848-1851) 21 yuz berib, Jazoir Fransiya milliy xududining tarkibiy qismi deb rasman e'lon qilindi. XIX asr ikkinchi yarmida Jazoirning ijtimoiy-siyosiy rivojlanishi ko’p jixatdan Fransiyadagi o’zgarishlar bilan bog’liq xolda davom etdi. Maxalliy axoli bilan yevropaliklar munosabatini tartibga soluvchi bir qator qonunlar qabul qilindi (1881 yili «tuzem kodeksi»), Jazoir oliy kengashi, Jazoir moliyaviy delegasiyasi kabi tashkilotlar tuzilib, mamlakatni boshqarish tizimida yevropacha prinsiplarning ma'lum elementlari kiritildi. XIX asr 80-yillarida Jazoir siyosiy xayotida paydo bo’lgan madaniy-xuquqiy talablar, asr oxiri va XX asr boshlariga kelib vatanparvarlik g’oyalari bilan almashdi. Bu jarayonda «Yosh jazoirliklar» harakati katta rol o’ynadi. XV asr oxirida Yevropa davlatlari (Portugaliya, Ispaniya, Angliya, Fransiya, Gollandiya) ana shunday siyosat yuritishgan. Bunday amaliyot XX asr boshida avjiga chiqdi, natijada dunyoning katta qismi bir necha imperiyalar o‘rtasida bo‘lib olindi. Arab davlatlari dunyoning ikki qit‘asida (Osiyo va Afrikada) joylashgan. XX asr boshlarida barcha arab davlatlari mustamlaka yoki yarim mustamlaka bo‘lganlar. Xususan, Osiyoda joylashgan arab davlatlari Turkiya imperiyasi tarkibiga kirgan. Afrika qit‘asidagi Misr va Sudan— Buyuk Britaniyaning; Tunis, Jazoir va Marokash — Fransiyaning; Marokashning bir qismi — Ispaniyaning; Liviya esa Italiyaning mustamlakasi edi. Birinchi jahon urushi natijasida Turkiya imperiyasi quladi. Biroq bu hodisa barcha arablarga ham mustaqillik keltirgani yo‘q. Saudiya Arabistoni va Yaman mustaqil davlatlarga aylandi. Osiyodagi arab hududlari (Millatlar Ligasining mandat tizimiga asosan) Buyuk Britaniya va Fransiya nazorati ostiga berildi. Fransiya Jazoirni 1830-yilda bosib olgan edi. Birinchi jahon urushi yillarida Jazoir iqtisodiyoti Fransiya manfaatiga xizmat qildirildi. Fransiya armiyasi saflariga chaqirilgan jazoirliklardan front orti ishlarida foydalanilgan. Urush Fransiyani qiyin ahvolga solib qo‗ydi. Bunday sharoitda mustamlakalarda milliyozodlik kurashi to’lqinini pasaytirish nihoyatda muhim edi. Shu maqsadda metropoliya 22 hukumati 19XIXyilda Jazoir uchun alohida dekret chiqardi. Unga ko’ra, soliq masalasida fransuzlar va jazoirliklar o’rtasida mavjud notenglik tugatildi. Dehqonlar, savdogarlar, ziyolilar, sobiq harbiy xizmatchilar va davlat organlari, amaldorlarga mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlariga o’tkaziladigan saylovda qatnashish huquqi berildi. Biroq dekret jazoirliklarning boshqa masalalardagi huquqsizligiga daxl qilmadi. Jazoir xalqi milliy-ozodlik kurashini hech qachon to’xtatgan emas. 1920- yilda Jazoir vatanparvarlari «Yosh jazoirlik» partiyasini tuzdilar. Partiyaga Jazoir xalqining qahramoni Abdul-Qodirning nabirasi Amir Holid rahbarlik qildi. Partiya jazoirliklar huquqini fransuzlar huquqiga tenglashtirishni, irqiy kamsitishni tugatishni, mahalliy aholidan Fransiya parlamentiga deputatlar saylanishiga ruxsat etilishini, matbuot va uyushmalarga birlashish kabi erkinliklar berilishini talab etdi. 1927-yilda «Saylangan musulmonlar federatsiyasi» tashkiloti hamda «Jazoir ulamolari ittifoqi» tashkil topdi va mustaqillik uchun kurashdi. 1929-1933- yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi Jazoir iqtisodiyotiga katta talafot yetkazdi. Bu esa xalqning turmush darajasi yanada yomonlashuviga olib keldi. Buning ustiga to’rt yil davom etgan qurg’oqchilik oqibatida chorva mollarining 80 foizi qirilib ketdi. 1936-yilda Fransiyada hokimiyat tepasiga kelgan Xalq fronti hukumati mustamlakachilik tartibini yumshatishga qaratilgan qator o’zgarishlarni joriy etdi. Tez orada Jazoir xalqining milliy-ozodlik kurashiga rahbarlik qiluvchi barcha kuchlarning umumjazoir yig’ini — Musulmon Kongressi chaqirildi. Kongress Xalq frontini qo’llab-quvvatlashini ma‘lum qildi. Ayni paytda Kongress «Milliy xartiya» deb atalgan hujjat qabul qildi. Bu hujjatda mustamlakachilar joriy etgan, jazoirliklarni tahqirlovchi «yerli aholi kodeksi» ni bekor qilish talab etilgan edi. 1940-yilda Fransiya taslim bo’lgach, Jazoir amalda fashistlarga qaram bo’lib qoldi. Bu hol milliy burjuaziya orasida bo’linish yuz berishiga olib keldi. Uning bir qismi Germaniya bilan, katta qismi esa Buyuk Britaniya 23 va AQ bilan hamkorlik qilish tarafdori edi. Biroq bu holat uzoq davom etmadi. 1942- yil noyabrida Shimoliy Afrikaga tashlangan ingliz-amerika qo’shinlari nemis -italyan qo’shinlariga qaqshatqich zarba berdi. Fashist qo’shinlari Jazoirdan ham quvib chiqarildi. Lekin bu hodisa Jazoirni mustamlaka zulmidan ozod etmadi. U Fransiya mustamlakasi bo’lib qolaverdi. 1958 - yilning sentabr oyida Fransiyada ko‘plab saylovchilar orqali qabul qilingan yangi konstitutsiya referendum bo‘lib o’tdi, dekabr oyida esa Sharl de Gol yangi Beshinchi Fransiya respublikasining prezidenti deb saylandi. 1958- yilning XIXsentabrida Tunisda Ferxat Abbos rahbarligida Jazoir Respublikasining Muvaqqat hukumati tuzildi. Uni Xitoy Xalq Respublikasi, Marokash, Tunis va boshqa Afrika davlatlari tan oldi. Fransiya mustamlakachi ma’muriyati ozodlik kurashini qonga botirishga harakat qildi. Jazoir jangi har doim butun jahon diqqat markazida bo‘lib, jahon hamjamiyati Jazoir xalqining ozodlik kurashini qo’llab - quvvatladi. Bu esa Fransiyaning xalqaro nufuziga zarar yetkazar edi. Mustaqillik uchun kurashda Jazoir xalqi juda katta qurbonlar berdi. 1959- yilning fevral oyida ozodlik harakatlariga qarshi Fransiyaning harbiy hujumlari boshlandi. Ushbu hujum mamlakatning turli hududlarida 1960-yilning bahor oylarigacha izchillik bilan o‘tkazilgan bir qator operatsiyalardan tashkil topgan edi. Fransuz ma‘lumotlariga ko‘ra 1958-yilning oxiridan 1959-yilning oxirigacha Jazoir oxirgi 4 yillik urushga nisbatan ko‘proq yo‘qotishni boshidan kechirgan. Bundan tashqari, ozodlik kurashi davomida 1 mln dan ortiq jazoirlik halok bo’ldi. 2 mln kishi turli konslagerlarga tashlandi. 1962-yil 18-martda urush e‘lon qilgan taraflar orasida kelishuvni tiklashga asoslangan Evian bitimlari imzolandi. Bundan tashqari Evian bitimlari Jazoirda mustaqilikka erishish borasidagi referendum o‘tkazish va uning natijalari Fransiya tomonidan tan olinishini ko‘zda tutgan. 1962-yilning 1-iyulida Jazoir mustaqil Xalq Demokratik Respublikasi deb e‘lon qilindi. Ozodlik kurashining arbobi, MOF rahbari Ahmad Ben Bella yangi hukumatni boshqardi. 24 Tunis fransuz protektorati (FR. Protectorat français de Tunisie, Arab. لا l ح m ا y لا ة lfrnsy ة FY tuns) 1881 yilda tashkil etilgan protektorat bo'lib, u Fransuz mustamlaka imperiyasi tarkibiga kirgan va 1956 yilda Tunis mustaqilligi e'lon qilingunga qadar mavjud bo'lgan. Tunisni fransuzlar egallab olishlari qo'shni Jazoirni bosib olganidan besh o'n yil o'tgach sodir bo'ldi . Tunisni uzoq yillar boshqargan Xusayniylar sulolasi vakillari orasida Hamuda posho (1782-1814) alohida o’ringa ega bo’lib, tarixchilar uni sulolaning eng mashxur vakili deb hisoblashadilar. U otasi singari yevropalik raqobatchilar oldida Tunis manfaatlarini qat’iyat va sabot bilan himoya qilganligi unga shuxrat keltirdi. Hamuda posho 23 yoshida taxtga kelishi bilanoq venetsiyalik savdogarlarni ular ilgari foydalanib kelgan mtiyozlardan mahrum qildi. Venetsiyaliklarning Tunis portlarini bombardimon qilishlari (1784-1786 yillar) xech qanday natija bermadi. Hamuda posho keyin xam Yevropadagi siyosiy voqealardan o’z manfaati yo’lida ustalik bilan foydalandi. Hamuda posho ning yevropaliklar, usmoniylar va AQSh bilan munosabatlarda mamlakat manfaatlari uchun qat’iy turishida XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida Tunis jamiyatining jipslashuvi, diniy-vatanparvarlik ongining o’sganligi xam kuchli faktorlardan biri bo’ldi. Ammo XIX asr boshlaridan Yevropaning kuchli davlatlari va AQSh tomonidan Tunisga qiziqish shunchalar ortdiki, Xusayniylarning O’rta Yer dengizi xavzasida Tunis manfaatlarini himoya qilishi juda og’ir bo’lib qoldi. 1812-1814 yillardagi ingliz-amerika urushi yillarida tunisliklar AQSh flotining O’rta Yer dengizida yo’qligidan foydalanib, AQSh bilan Tunis o’rtasidagi kelishuvga qaramasdan, Angliyaga xayrixoxlik bildirdi va Maxmud bey «ittifoqchilik shartlarini buzganlik uchun» AQShga anchagina tovon to’lashga majbur bo’ldi. 1816 yili lord Eksmaus boshchiligidagi ingliz-golland eskadrasi Jazoirni bombardimon qilganidan so’ng Tunisga keldi. Mamlakatning asosiy portlari yo’q qilinishidan qo’rqqan bey korsarlikni, xristianlarni qul qilishni taqiqlash va asirlar uchun pul olish amallarini tugatishga va'da berdi. 1819 yili fransuz kemalarining 25 xam yuqoridagi talablar bilan Tunis portlariga kirib kelishi mamlakatda qullikning rasman bekor qilinishiga olib keldi. 1821 yili Jazoir bilan tuzilgan tinchlik sulxi xam Tunisning xalqaro mavqeini mustaxkamlamadi. 1827 yili Navarin jangida rus- ingliz-fransuz eskadrasi tomonidan turk-misr xarbiy kuchlari tarkibiga kiruvchi Tunis xarbiy-dengiz flotining tor-mor qilinishi mamlakat mustaqilligi uchun dastlabki real xavf edi. 9 Keyin moliyaviy qiyin axvolda qolgan Tunis beyi 1830 yili fransuzlar bilan birinchi tengsiz shartnomani imzolashga majbur bo’ldi. Jazoirni egallagan fransuzlar bu paytga kelib Tunisga o’zlarining bo’lg’usi mustamlakasi sifatida qarayotgan va borgan sari qurolli bostirib kirishga moyilligi ortib borayotgan edi. Mamlakatning tashqi kuchlar oldida deyarli ximoyasiz axvoli beylarni mamlakat mudofaasini mustaxkamlashga majbur qildi. 10 1830-yillari Mustafo bey mamlakatni, birinchi urinda armiyani modernizasiya qilishga qaratilgan bir qator islohotlarni boshlab yubordi. Shu yili yanicharlar korpusi tugatilib, yevropacha tipdagi armiya tashkil qilindi. Isloxotlar Axmed bey davrida (1837— 1855) xam davom ettirildi. Uning davrida armiyaning soni 26 ming kishiga yetkazilib, xarbiy-dengiz floti tiklandi, o’sha davrning eng yangi qurollari sotib olindi, qirg’oq ximoyasi mustaxkamlandi. 1838 yili Axmed bey poytaxtda xarbiy-muxandislik bilim yurtini ochdi va Fransiyadan instruktorlar taklif qildi. Muxammad Alining loyixalarini takrorlab, davlatga qarashli fabrika va zavodlar ochildi. Uning davrida Tunisga yevropaliklar ta'siri xar qachongidan xam katta bo’ldi. Saroyda Yevropa tillarini o’rganish rag’batlantirildi, yevropacha madaniyat tunislik mamluklar, saroy a'yonlari turmushi va axloqiga jadal kirib bordi. Bundan tashqari Axmed bey diniy bag’rikenglik namunasini xam ko’rsatib, xristian missionerlar faoliyatiga xamda yevropaliklarning Tunisda yashab 9 Новая история стран Азии и Африки. Под.ред. А.М.Родригеса, Част-1. М., «Владос», 2004. 10 Нуриддинов Э, Пономарева Т. Новая история (1 период) “ И қ тисод- молия ”, 2009. 26 qolishiga ijozat berdi. Axmed bey tomonidan rejalashtirilgan mamlakatni modernizasiyalash tadbirlarini davlat byudjeti kutara olmadi. Natijada 1853 yilga kelib Axmed bey hukumati bankrotlik yoqasiga kelib qoldi va bir qator loyixalardan voz kechishga majbur bo’ldi. Ko’plab zavod va fabrikalar yopilib, qolganlari qarz olishga majbur bo’ldi va bu bilan Tunisning moliyaviy qaramligini boshlab berdilar. 27 2.2 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashda qonuniy asoslari va ularning mustamlakachilik siyosatiga ta'siri Axmedbeyning vorislari Muxammad (1855-1859) va Muxammad as-Sodiq (1859-1882) isloxotlarning yo’nalishini o’zgartirishga qaror qildilar. Asosiy e'tibor endi armiyani mustaxkamlashga emas, davlat boshqaruvini yaxshilash va iqtisodni davlat nazoratidan chiqarishga qaratildi. Isloxotlarning yangi rejasini tunislik taniqli ma'rifatparvar va davlat arbobi Xayriddin posho rejalashtirdi va amalga oshirdi. U Xusayniylar hukumatida maslaxatchilar guruhini boshqarar edi. Yangi yo’nalish uchun namuna qilib Turkiyadagi Tanzimat davri isloxotlari olindi. 1857 yil 9 sentyabrda Muxammad bey tomonidan e'lon qilingan «Axd al-Amon» (Daxlsizlik xartiyasi) isloxotlarning xuquqiy asosi bo’ldi. Xayriddin posho amalga oshirgan siyosiy isloxotlarning cho’qqisi 1861 yil 23 aprelda qabul qilingan konstitusiya (dastur) bo’ldi. Uni e'lon qilgan Muxammad as-Sodiq bey shu tariqa musulmon olamidagi birinchi konstitusiyaviy monarxga aylandi. Konstitusiyaga muvofiq Tunisning taniqli kishilari orasidan saylangan maslaxat organi - Oliy kengash (Majlis alya) ta'sis etildi. Konstitusiya Tunisning hukmron doiralari huquqlarini cheklamagan bo’lsa-da, vaqt o’tishi bilan u o’qimishli tunisliklar uchun mamlakat siyosiy taraqqiyoti va mustaqilligi an'analarining timsoliga aylandi. Tunisning moliyaviy halokati. Xayriddin posho isloxotlari doirasida Tunisning taraqqiyoti uchun juda zarur bo’lgan xo’jalik infrastrukturasini yaratish - temir yo’llar va portlar qurish, suv va telegraf liniyalarini o’tkazish ko’zda tutilgan edi. Ammo rejani amalga oshirish uchun bu safar xam byudjetda pul yetmasdi. Bey hukumati Tunis uchun o’ta noqulay shartlar bilan qarz olib, katta moliyaviy tavakkalchilikka qo’l urdi. Qarz shiddat bilan o’sib bordi: 1860 yil 11,9 mln frank bo’lsa, 1862 yili 28 mln frankka yetdi. Yevropaliklar esa qarzga botgan bey hukumatidan o’zlari uchun xuquqiy va moliyaviy imtiyozlar olib bordi. 1869 yili Tunis xukumatining daromad va sarf xarajati ustidan nazorat o’rnatish uchun 28 Xalqaro moliya komissiyasi tuzildi. Komissiya Bey Muxammad as-Sodiqqa yiliga 6,25 mln frank to’lash majburiyatini yukladi. Bu Tunis yillik xarajatlarining yarmiga teng edi. Davlat moliyaviy xalokatga uchradi. 1877 yili Xayriddin posho iste'foga chiqdi. Bu paytga kelib Tunis Yevropa davlatlarining yarim mustamlakasiga aylanib bo’lgan edi. Ammo bevosita qaysi Yevropa davlati Tunisga egalik qilishi tugrisida Fransiya, Buyuk Britaniya va Italiya o’rtasida kuchli raqobat davom etayotgan edi. Fransiya protektoratining o’rnatilishi. Tunisni egallash uchun boshqalarga nisbatan Fransiyaning imkoniyatlari katta edi. Birinchidan, Tunis Fransiyaning Shimoliy Afrikadagi eng yirik va o’zlashtirilgan mustamlakasi - Jazoir bilan chegaradosh edi. Ikkinchidan, Tunis hukmdorlari Muxammad Ali singari o’z isloxotlarida Napoleon davridagi Fransiyaning davlat qurilish tajribasiga tayangan edi. Uchinchidan, Fransiya Tunis beyi oilasining va davlat xazinasining eng yirik kreditori edi. 1878 yilgi Berlin kongressida Fransiya Tunisni zabt etish uchun Buyuk Britaniya va Germaniyaning roziligini oldi. Bevosita Tunis xududini bosib olishni Fransiya 1881 yil amalga oshirdi. Bey Muxammad as-Sodiq 12 may kuni Tunisning fransuz qo’shinlari tomonidan okkupasiya qilinishiga rozilik beruvchi xujjatga imzo chekdi. Tunisning Fransiya tomonidan bosib olinishi munosabati bilan Italiya va Turkiya xukumatlari tomonidan bildirilgan norozilik inobatga olinmadi. 1883 yil 8 iyunda imzolangan konvensiyaga binoan Tunisni boshqarish rejimi rasman «protektorat» nomini oldi. Tunisda kapitalistik munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan qator tadbirlar amalga oshirildi. Tunisga chet el kapitalining kirib kelishi keskin ko’paydi. Ayniqsa, Tunisning tabiiy boyliklarini o’zlashtirishga yo’naltirilgan sanoatga Fransiya, Italiya, Belgiya kompaniyalari katta-katta investisiyalar kiritdi. Shiddat bilan rivojlanayotgan qo’rg’oshin ma'dani va fosforit qazib olish sanoati uchun temir yo’llar qurildi, portlar modernizasiya qilindi, telegraf aloqasi yaxshilandi. Mustamlakachilik bilan birga fransuzlarning madaniy yutuqlari va hayot tarzi ham kirib keldi. Tunisda fransuz gazeta va 29 jurnallari nashr qilindi, maktab va liseylar ochildi, axoli orasida fransuz tili keng tarqaldi. XX asr boshlariga kelib milliy intelligensiya shakllandi. Ayni paytda milliy ongning o’sishi millatchilik yo’nalishidagi g’oyalar va tashkilotlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Birinchi shunday tashkilot 1896 yili Tunisda tashkil topdi. Bu tashkilotlar dastlab madaniy-ma'rifatchilik xarakteriga ega bo’lib, milliy tiklanish g’oyalarini ilgari surdi. Ularning ba'zilari Xayriddin poshoning liberal- g’arbchilik goyalarini xam qo’llardilar. Bu yo’nalishning asosiy maqsadi 1861 yilgi konstitusiyani tiklash bo’lib qoldi. XX asr boshlarida tunisliklar millatchiligi rivojlanishi jarayonida konstitusiyani tiklash shiori mustamlakachilikka qarshi barcha kuchlarni birlashtiruvchi vositaga aylandi. Tunis qulab tushayotgan Usmonli imperiyasining bir qismi edi, ammo Bay Muhammad III As-Sodiq nazorati ostida katta avtonomiyaga ega edi. 1877 yilda Rossiya Usmonli imperiyasiga qarshi urush e'lon qildi. Rossiyaning g'alabasi bir nechta Bolqon mamlakatlarining mustaqillikka erishishiga olib keldi. Shundan so'ng Usmonli imperiyasining Shimoliy Afrika provinsiyalarining kelajagi to'g'risida xalqaro munozaralar boshlandi. 1878 yilda "Sharq masalasi" ni hal qilish uchun Berlin Kongressi chaqirildi. Usmonli imperiyasining to'liq yo'q qilinishiga qarshi bo'lgan Buyuk Britaniya Kipr evaziga Fransiyaga Tunis ustidan nazoratni taklif qildi. Germaniya Janubiy O'rta Yer dengizidagi yerlarga unchalik qiziqmasdi, bundan tashqari, Shimoliy Afrikada fransuzlarning kengayishi ularning e'tiborini Fransiya - Prussiya urushi natijalarini qayta ko'rib chiqishdan chalg'itadi deb umid qildi. Natijada Germaniya Tunisda Fransiya hukmronligiga rozi bo'ldi. Tunisda iqtisodiy manfaatlarga ega bo'lgan Italiya ushbu rejani amalga oshirishga qat'iy qarshi chiqdi, ammo boshqa buyuk davlatlar Italiyaning dalillariga quloq solmadilar. 1881 yil aprel oyida fransuz qo'shinlari Tunis chegarasini fransuz Jazoiridan kesib o'tishdi. Tunis ko'rfazi armiyasi taslim bo'ldi. May oyida Tunis ko'rfazi Muhammad As-Sodiq Tunis ustidan Fransiya protektoratini 30 rasmiylashtirgan unga buyurilgan shartnomani imzoladi. Shunga qaramay, tunisliklarning bir qismi qarshilikni davom ettirdi: harbiy harakatlar 1881 yil oxirigacha davom etdi. Fransiya protektorati ostida Tunisning o'z gerbi, madhiyasi, davlat pullari va pochta markalari bor edi. Mahalliy qabila aristokratiyasining nominal rahbarligi ostida Tunisni gubernator boshchiligidagi fransuz ma'muriyati boshqargan. Tunisning barcha tashqi siyosati butunlay Fransiya qo'lida edi. Tunisda fransuz mustamlakachilari paydo bo'ldi: ko'chmanchi dehqonlar, savdogarlar, oq otalar deb ataladigan katolik missionerlari, vino ishlab chiqaruvchilar, rassomlar va tabiatshunos olimlar va arxeologlar. Fransuzlar Tunis infratuzilmasi, sanoati, moliya tizimi, sog'liqni saqlash va ma'muriyatida katta yaxshilanishlarni amalga oshirdilar. Tunisning qadimiy merosi birinchi marta kompleks o'rganildi, arxeologik qazishmalar o'tkazildi. Katolik ibodatxonalari va monastirlari qurildi. Fransiyadan kelgan ishbilarmonlar va fermerlar mahalliy iqtisodiyotning o'sishi va rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar. Shunga qaramay, mustaqillikka intilish Tunisda doimo mavjud bo'lib, uning ko'plab aholisi tomonidan qo'llab-quvvatlangan. Tunisning mustaqillik harakati birinchi jahon urushidan oldin faol bo'lgan va 1956 yilda Tunis mustaqillikka erishgunga qadar mustahkamlanishni davom ettirgan. Shundan so'ng, keying o'ttiz yil davomida mustaqil Tunis diktator Habib Burgiba tomonidan boshqarildi, u mamlakatda "Oliy jangchi" sifatida o'ziga xos siyosat o'rnatdi. Bu davrda fransuz va yahudiylarning aksariyati mamlakatni tark etishdi. Marokash. 1790 yili Sidi Muhammad ibn Abdulloh vafot etgandan so’ng 1790- 1792 yillari Mulay Yazid xokimiyatda bo’ldi. 1792 yil Mulay Sliman xokimiyatni egalladi. U bo’shashib qolgan davlat tartibini mustahkamlash, mamlakatda davom etayotgan isyon va qo’zgolonlarni bostirish uchun XIX asr boshlarida bir qator isloxotlarni amalga oshirdi. Isloxotlar sufiy birodarligi tashkilotlarining 31 avtonomiyasini va barbar qabilalarining erkinliklarini cheklashga qaratilgan edi. U Saudiy vaxxobiylar singari Marokashda islomni «tozalash», uni asl xoliga qaytarish uchun kurash boshladi. Natijada mamlakatda 1812 yili boshlangan diniy urush o’n yil davom etdi va 1822 yili Mulay Sliman isloxotlarni to’xtatishga, taxtdan voz kechishga majbur bo’ldi. Taxtga kelgan Mulay Abd ar-Raxmon (1822- 1859) shayxlarning ishonchini qozonishga harakat qildi va mamlakatda bir necha o’n yilga saadiylar zamonidagi eski tartiblar o’rnatildi. Tashki siyosatda faol xarakatlar olib borilmadi, mamlakat deyarli yopiq xolga kelib qoldi. Biroq 1832 yili Jazoirda Abd al-Qodir boshchiligida fransuzlarga qarshi boshlangan xarakatni qo’llagan Mulay Abd ar-Raxmon 1839 yili mag’lubiyatga uchragan jazoirliklarga o’z xududidan joy berdi xamda qurol va otlar bilan ta'minladi. Oqibatda Abd al-Qodirni quvib kelayotgan fransuz qo’shinlari xam Marokash hududiga kirib keldilar. 1844 yil yozida Isli daryosi yonida fransuz qo’shinlari bilan Marokash armiyasi o’rtasida katta jang bo’ldi. Jangda sheriflar qo’shinlarining tor-mor qilinishi fransuz flotiga xech qanday qarshiliklarsiz Tanjer va Mogadorni bombardimon qilish imkonini berdi. Tanjerda tuzilgan sulhga binoan Mulay Abd ar-Raxmon jazoirlik isyonchilarga yordam berishdan o’zini tiyish majburiyatini oldi. 1844 yilgi fransuz-marokash urushi Marokash armiyasining xozirgi zamon urushi uchun o’ta kuchsizligini ko’rsatdi. Marokashliklar 250 yildan beri o’z xududida mag’lubiyatga uchramagan edilar. Xatto Ispaniyani egallagan Napoleon xam Marokashga xarbiy ekspedisiya uyushtirishga jur'at qilmagan edi. Bu mag’lubiyat shu paytgacha yevropaliklar nazarida yengilmas bo’lib ko’ringan sheriflar armiyasining obrusini xam tushirdi. 1848 yili ispanlar xam Chafarinas orolini bosib olishga jur'at qildi. Endi Marokashning taqdiri jang maydonlarida emas Yevropa siyosatchilarining kabinetlarida xal qilinayotgan edi. Raqiblarining kuchayib ketishini istamagan Buyuk Britaniya Marokash xududining Fransiya tomonidan zabt etilishiga yo’l qo’ymadi. Ammo bu qo’llash evaziga inglizlar 1856 yili Mulay Abd ar-Raxmonni 32 Marokashning suverenitetini cheklovchi savdo va dengizda suzish erkinligi to’grisida teng bo’lmagan shartnomani imzolashga majbur qildi. Bu xujjatga ko’ra ingliz tadbirkorlari Marokashda yer va boshqa ko’chmas mulk sotib olish xuquqini xamda savdo imtiyozlarini qo’lga kiritdilar. Shu tariqa Marokashning kuchsizlanib qolishi Yevropa davlatlarining bosqinchilik da'volarini kuchaytirib yubordi. 1859 yili 50 ming kishilik ispan korpusi Marokashning shimoliga kelib tushdi. 1859- 1860 yillardagi ispan-marokash urushi natijasida ispanlar Shimoliy Marokashning katta hududini Tetuan va Ifni shaharlari bilan qo’shib bosib oldi. Yordamga yana inglizlar keldilar. Ular Ispaniyani bosib olgan yerlarining asosiy qismidan voz kechishga majbur qildi. Ammo Marokash ispanlarga katta tovon to’laydigan bo’ldi. Bu pul yana inglizlardan qarz olinib, uni to’lash uchun Marokash bojxona tushumlarining 3/4 qismi berildi. Bundan tashqari 1861 yili Ispaniya bilan shartnoma tuzilib, unga binoan 1856 yilgi shartnoma bo’yicha inglizlar ega bo’lgan barcha imtiyozlarga ispanlar xam erishdilar. XIX asrning oxirgi choragida Marokash xayotida yevropaliklarning ishtiroki yanada oshdi. Teng bulmagan shartnomalar AvstroVengriya, AKSh, Niderlandiya, Belgiya va boshqa davlatlar bilan xam imzolandi. Sultonlar Sidi Muxammad ibn Abd ar-Raxmon (1859-1873) va Mulay Xasanlar (1873-1894) tomonidan olib borilgan isloxotlari mamlakatda kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga, chet el kapitali ishtirokining oshishiga olib keldi. 1881 yili Madrid konvensiyasiga Rossiya xam ko’shildi. Konvensiya aslida bu musulmon davlatining yarim mustamlaka maqomini belgilab berdi. Yevropa davlatlarining intilishlariga va o’zining xarbiy mag’lubiyatlariga qaramasdan Marokash mintaqadagi boshqa davlatlardan farqli ravishda butun XIX asr davomda rasman bo’lsa-da mustaqilligini saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi. 1904 yil 8 may kuni imzolangan ingliz-fransuz kelishuviga binoan Marokash Fransiyaning ta'sir zonasi deb tan olindi. 11 11 Новейшая история стр ан Европы и Америки. Част-1. М., «Владос» 2003, Учебник для ВУЗов . 33 Bu qarorga Germaniya huukumati norozilik bildirib, kayzer Vilgelm II 1905 yili Marokashga keldi. Shundan keyin kansler fon Byulov xukumati Marokashda uz ta'siriga ega bulish uchun faol xarakat kildi. Muammoni xal kilish uchun 1906 yili Alxesirasda (Ispaniya) konferensiya tashkil qilindi. Ammo konferensiya ishtirokchilari tomonlarni qoniqtiruvchi kelishuvga erisha olmadilar. 1905 va 1911 yillari vujudga kelgan Marokash inqirozi tufayli Fransiya bu mamlakatning ancha xududini egallab oldi. 1912 yili sulton Abd al-Xadif Marokashni Fransiyaning protektoratiga aylantirish ko’zda tutilgan Fes shartnomasini imzoladi. Usmoniylar imperiyasining inqirozi unga qarashli bo’lgan juda katta xudud, jumladan Afrikadagi arab mamlakatlari uchun imperialistik davlatlar o’rtasida kurashni qizitib yubordi. Muxammad Ali, Abd al-Qodir singari maxalliy yo’lboshchilar tomonidan olib borilgan isloxotchilik va yevropacha qadriyatlarning kirib kelishi bu hududdagi xalqlarning milliy uyg’onish jarayonini tezlashtirdi. 34 Xulosa Tunis, Misr, va Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati mavzusidagi kurs ishi Fransiya va Magrib mamlakatlari (Tunis, Misr, va Marokash) o'rtasidagi tarixiy, siyosiy, iqtisodiy, va madaniy munosabatlarni tahlil qilishga bag'ishlangan. Bu kurs ishi Fransiyaning mustamlakachilik siyosatining o'zgarishi va uning Magrib mamlakatlari bo'ylab olib kelgan o'zgarishlarni, shuningdek, bu o'zgarishlarining xalqaro miqyosdagi ta'sirini tahlil qilishni maqsad qiladi. Kurs ishining obyekti Fransiyaning Magrib mamlakatlari bilan munosabatlari, xususan mustamlakachilik siyosati va uning natijalari, predmeti esa Fransuz kolonial siyosati va uning Magrib mamlakatlarida o'zgartirilgan roli, uning o'ziga xos xususiyatlari va xalqaro munosabatlar tizimining o'zgarishlariga ta'siri bo'lib, bu mavzuni tahlil qilish orqali o'quvchilarni nazariy va amaliy tayyorlashga xizmat qiladi. Kurs ishining muhim vazifalari arasida Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashda amalga oshirgan mustamlakachilik siyosatini tahlil qilish, uning natijalarini va ularning xalqaro miqyosdagi ta'sirini baholash, shuningdek, Fransuz qonuniy hujjatlari va ularning mustamlakachilik siyosatiga ta'sirini o'rganish, bu mamlakatlarning Fransuz kolonial siyosatiga o'zaro ta'siri va ularning o'zgarishlarini tushunish kabi vazifalar keladi. Bu kurs ishi Fransuz mustamlakachilik siyosatining tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy aspekrlarini o'rganish va tushunishga yordam beradi. 35 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ближний Восток, Арабское пробуждение и Россия: что дальше? / Отв. ред. В.В. Наумкин, В.В. Попов, В.А. Кузнецов; ИВ РАН, факультет мировой политики и ИСАА МГУ имени М.В. Ломоносова. М.: ИВ РАН, 2012. 2. Иришин Г. События в Северной Африке и на Ближнем Востоке: международные факторы // Мировая экономика и международные отношения. 2012. № 6. С. 102–116. 3. Карева Д.О. Франция и ЕС: Средиземноморская политика на рубеже XX–XXI вв. // Вестник Московского университета. Серия 8. История. 2014. № 1. С. 94–109. 4. Кудряшова И.В. Европа и «арабская весна» // Актуальные проблемы Европы. 2012. № 3. С. 18–41. 5. Лабинская И. События в Северной Африке и на Ближнем Востоке: причины и следствия // Мировая экономика и международные отношения. 2011. № 7. С. 11–25. 6. Латкина В.А. Политика Европейского союза в Средиземноморье в контексте «арабской весны» // Вестник МГИМО-Университета. 2012. № 2. С. 139–149. 7. Обичкина Е.О. Внешняя политика Франции от де Голля до Саркози (1940–2012). М., 2012. С. 353–359. 8. Татарчук Н.В. Эволюция идеи Н. Саркози о создании Средиземноморского союза: от Тулонской речи к «Римскому воззванию» // Вестник Московского университета. Серия 25. Международные отношения и мировая политика . 2010. № 1. С . 42– 67. 36 9. Ayoob M. The Arab spring: its geostrategic significance // Middle East Policy. 2012. Vol. 19. № 3. P. 84–97. 10. Dadush U., Dunne M. American and European responses to the Arab spring: What is the big idea? // The Washington Quarterly. 2011. Vol. 34. № 4. P. 131–145. 11. Dalacoura K. The 2011 uprisings in the Arab Middle East: political change and geopolitical implications // International Affairs. 2012. Vol. 88. № 1. P. 63–79. 12. Gana-Oueslati E., Moisseron J.-Y. La crise ou la fin du mythe de l’émergence en Égypte // Maghreb-Machrek. 2010–2011. № 206. P. 17– 39. 13. Hayat L.Y. La Révolution arabe de 2011: à la recherche du sens perdu... // Confluences Méditerranée. 2011. № 77. P. 51–62. 50 14. Hollis R. No friend of democratization: Europe’s role in the genesis of the “Arab Spring” // International Affairs. 2012. Vol. 88. № 1. P. 81– 94. 15. Khader B. «Printemps arabe»: entre autoritarisme et démocratie // Politique étrangère. 2011. № 4. P. 825–838. 16. Kouttroub S. Les déterminants de la politique arabe de la France: une approche compare // Maghreb-Machrek. 2011. № 207. P. 115–123. 17. Martinez L. Le printemps arabe, une surprise pour l’Europe // Politique étrangère. 2011. № 3. P. 5–12. 18. Wincler O. The “Arab spring”: socioeconomic aspects // Middle East Policy. 2013. Vol. 2. № 4. P. 68–87. 37

Tunis, Misr, Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati

Купить