BXSR tashkil topishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	74.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

BXSR tashkil topishi

Купить

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………….2-5
I BOB. BUXORO AMIRLIGINING TUGATILISHI VA SIYOSIY
O’ZGARISHLAR.
1.1 Buxoro amirligining sovetlar tomonidan tugatilishi va bunda “yosh buxorolik”
larning tutgan o’rni……………………………………………………….6-16
1.2 Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi va uning
boshqaruvi………………………………………………………………..17-22
II BUXORO XALQ SOVET RESPUBLIKASIDA MILLIY OZODLIK
HARAKATI.
2.1 Buxor Xalq Sovet Respublikasida qizil armiyaga qarshi harakatlarning
oshlanishi…………………………………………………………………23-28
2.2 Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tugatilish bosqichlari..………..29-32
Xulosa…………………………………………………………………….33-34
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………35
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi .
O`zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka erishganidan so`ng vatanimiz
tarixini obyektiv va xolisona tadqiq qilish, tarixiy haqiqatni xalqimizga yetkazish
yo`lida ulkan ishlar amalga oshirildi. Sho`ro davri tarixini yangidan tadqiq qilish,
o`sha davr tarixiy adabiyotlarida tanqidiy nuqtai nazaridan yondashib ish ko`rilishi
barobarida samarali yutuqlarga erishilganligi sir emas. O`zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov: “Men sho`ro davrida yozib
berilgan tarixni hisoblamayman, chunki o`zgalar yozib bergan tarix, hech qachon
xolis bo`lmaydi”. deb ta’kidlaganlarida to`la haqli edilar. Mustaqillik yillarida
ijtimoiy fanlar, jumladan, tarix ilmining tarkibi qismi bo`lmish tarixshunoslik
masalasida erishilgan yutuqlar zalvorli va asrlarga tatigulikdir.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz
haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
ʻ ʻ
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur”
ʼ 1
degan fikrlari buning yaqqol dalilidir.
О ‘zbekistonning kelajagi, uning istiqboli, birinchi navbatda yoshlar tarbiyasiga,
ularni sog‘lom qilib о ‘stirishga, milliy g‘oya, milliy mafkura va о ‘z Vataniga
sadoqat ruhida tarbiyalashga bog‘liq b о ‘lib, bu murakkab jarayonni muvaffaqiyatli
amalga oshirish mustaqil mamlakatning eng dolzarb vazifalaridan biridir.
“Tarix O`zbekistondagi tub demokratik islohotlarni oziqlantiruvchi
hayotbaxsh chashmaga aylanib bormoqda. Buxoro, Xiva va Samarqandning
ko`hna madaniyati, ajdodlarimiz qoldirgan ulkan meros tarixiy xotiramizni
uyg`otmoqda, yangicha fuqarolik ongini shakllantimoqda”, deb yozgandilar.
Birinchi Prezidentimiz. Mavzu dolzarbligini oshiradigan omillardan yana biri,
1997-yilda YUNESKO qarorgohi Parijda (Fransiya) Buxoro va Xiva
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent.:
O‘zbekiston, 2016. B .13
2

shaharlarining 2500 yilligi tantanalarini jahon miqyosida nishonlanganligidir.
Ushbu yubiley bayramlari arafasida undan keyin o`tgan tarixiy davr ichida
tarixchilarimiz, publitsist va jurnalistlarimiz, adabiyotshunos olimlar Buxoro
o`tmishiga oid nodir asarlar yozdilar. O`zbek milliy davlatchiligi tarixida garchi
qisqa davr yashagan bo`lsada Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (1920-1924-yillar)
muhim bosqich bo`lganligini qayd etish o`rinlidir. Buxoro Xalq Sovet
Respublikasida F.Xo`jayev boshchiligida milliy hukumatning shakllanishi, milliy
mustaqil rivojlanish sari amaliy qadamlar qo`ydi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
hukumati mustaqil davlat sifatida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va harbiy islohotlar
olib bordi. Yangicha va demokratik, zamonaviy davlat qurish g`oyalarini baland
ko`tarib chiqdi va sho`ro mustamlakachiligi tahdid solib turgan bir davrda milliy
mustaqil davlat sifatida boshqa davlatlar bilan teng huquqli aloqalar o`rnatdi.
Mustaqillik yillarida Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tarixini, o`sha davrlarda
kechgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni, iqtisodiy-madaniy rivojlanish
xususiyatlarini yangicha tafakkur nuqtayinazaridan yoritgan talaygina asar va
maqolalar yaratildi. Tadqiqotning mavzusining obyekti.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishidan to tugatulishiga, uning
boshqaruv organ faoliyati, milliy ozodlik kurashlari etib bergilandi.
Tadqiqotning mavzusining predmeti.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi mavjud bo`lib turgan davrdagi mahalliy matbuot
materiallari, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi davlat va siyosat arboblari maqola
va asarlari, mustaqillik davri matbuot materiallari, asarlari, tarixshunos olimlarning
maqolalaridan tanqidiy nuqtai nazardan foydalanib ularni tahlil etishdir.
Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish,
qiyosiy, muammoviy-xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot
usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
XX asrning birinchi chorgaida Buxoro amirligining tugatilishi va Buxoro Xalq
Sovet Respublikasining tashkil topishi va uning faoliyati, Buxoro Xalq Sovet
Respublikasining boshqaruvi, Buxoro Xalq Sovet Respuyblikasida milliy ozodlik
3

uchun kurashlarni ilmiy tadqiqotlar asosida o’rganilib ushbu kurs ishimizda
yoritildi. Tadqiqotning maqsadi Mavzusini
o`rganishda ilmiy metodologiya asosida o`rganish maqsadi qo`yildi.
Tadqiqotning vazifasi Qo`yilgan
maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi: Buxoroda amirligining
tugatilishi va Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil etilishini yoritib
berishdir. Vazifalari esa quyidagicha - Buxoro amirligining tugatilishi va
siyosiy o’zgarishlarni tahlil qilish; - Buxoro amirligining sovetlar
tomonidan tugatilishi va bunda “yosh buxorolik” larning tutgan o’rni;
- Buxoro Xalq Sovet Respublikasining
tashkil topishi va uning boshqaruvini o’rganish;
- Buxor Xalq Sovet Respublikasida
qizil armiyaga qarshi harakatlarning boshlanishini yoritib berish;
- Buxoro Xalq Sovet Respublikasining
tugatilish bosqichlarini tahlil qilishdir. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha
adabiyotlar sharhi (tahlili). Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi,
davlat boshqaruviga oid faoliyatini bugungi kungacha o‘rganililib kelinmoqda,
tarixining u yoki bu jihatlarini bir qator sharqshunoslar, o‘lkashunoslar va tarixchi
olimlar tomonidan muayyan darajada ilmiy tadqiqotlar olib borilganligini e’tirof
etish diqqatga sazovordir. Buxoro amirligi tarixi biz ikkiga bo’lib
o’rgandik. Birinchi guruhga Sovet davri adabiyotlari, Ikkinchi guruhga esa
mustaqillikdan so’ng yozilgan adabiyotlardir.
Birinchi guruh Yurtimizda sovet hukumati
hukumronligi davrida tariximiz haqiqatdan anchgina uzoqda bo’lib o’rganildi.
Mazkur kurs ishimizda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tarixini o’z asarlarida va
tadqiqotlarida yoritib bergan tarixchi olimlardan A.Ishonov, L.Shek, A.Aliyev,
M.Irkayev, F.Qosimov, I.Alimovlardir 1
. Sovet davri tarixchilaridan Buxoro
1
И шанов А. Создание Бухарской Народной Советской Республики (1920-1924 гг.). - Ташкент: Изд.АН
УзССР, 1955. Шек Л. Победа Народной Советской революции в Бухаре. - Ташкент: Госиздат, 1956. Алиев А.
Великий октябрь и революционизирование народов Бухары. - Ташкент: Госиздат УзССР, 1958. Иркаев М.
История гражданской войны в Таджикистане. - Душанбе, 1963. Касымов Ф. Историография БНСР: Автореф.
дисс. ... канд. ист. наук. - Ташкент, 1968. Алимов И. Аграрные преобразования в Народных Советских
4

Xalq Sovet Respublikasi haqida birinchilardan bo’lib tadqiq qilgan olimlardan
Atabay Ishanovich Ishanovdir. A. Ishanovning “ Создание Бухарской Народной
Советской Республики (1920-1924 гг .) nomli ilmiy ishida Buxoro amirligiga
qarshi “Yosh buxoroliklar” faoliyatining amir tuzumiga qarshi chiqishi, Buxoro
amirligining yemirilishi va yangi Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil
topishi, unda nozirlarning faoliyatlari haqida ma’lumotlar keltirib o’tgan.
Ikkinchi guruh Mustaqillikdan keyin o’rganilgan
Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tarixini o’rgangan tarixchi tadqiqotchilardan
U. Rashidov, Q. Rajabov, Sh. Xayitov, K. Rahmonov, R. Qilichevlarning
kitoblaridan o’rganilib tadqiq qilindi 1
. Bunay yetuk tarixchi olimlarimiz tomonidan
yozilgan monografiyalar, dissertatsiyalar, maqolalar Buxoro Xalq Sovet
Respublikasining traixini yoritishda muhim manbalardan hisoblanadi.
Bundan tashqari yana bir tarixchi olimimiz U. Rashidovning
“Buxoro Xalq Respublikasi (1920-1924-yillar)” nomli ilmiy tadqiqotida Buxoroda
sovet hokimiyatiga qarshi qurolli kurash, jadidchilik harakati va mahalliylashtirish
siyosati, Buxoro Xalq Respublikasidagi madaniy hayot masalalari yoritilgan. Yana
bir tarixchi olimimiz Q. Rajabovning “Buxoroga qizil armiya bosqini va unga
qarshi kurash”, nomli tadqiqotida Buxoroda sovet rejimining о ‘rnatilishi, qizil
armiya bosqiniga qarshi qurolli kurash, Buxoro Xalq Respublikasidagi siyosiy va
mafkuraviy kurash masalalarini tadqiq qildi. Bundan tashqari yana bir qancha
olimlarimizning ilmiy tadqiqotlari mavjud va ularning ishlaridan o’rganib ushbu
kurs ishini tadqiq qildik.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib,
tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi.
Kurs ishining birinchi bobida Buxoro amirligining tugatilishi va unda Yosh
Республиках Хорезма и Бухары (1920-1924 гг.). - Ташкент: Узбекистан, 1970.
1
Рашидов У.Ж. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). –Бухоро. 2003. Ражабов Қ.Р. Бухорога қизил
армия босқини ва унга қарши кураш. –Т.: “Маънавият”. 2002. Ҳайитов Ш. ва бошқалар. Бухоро Халқ Совет
Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, маданий ҳаёт. –Бухоро. 2005. Раҳмонов К.Ж. Бухоро Халқ
Совет Республикаси тарихи матбуот саҳифаларида (1920-1924-йиллар). –Т.: “Абу матбуот-консалт”. 2012.
Қиличев Р. “Отам босмачи эмасди”//Бухоро ҳақиқати. Бухоро. 1993-йил 13-феврал.
5

buxoroliklarning asosiy roli, Buxoro xalq sovet respublikasining tashkil topishi va
unda boshqaruv organlarining faoliyatini yoritib o’tildi.
Kurs ishining ikkinchi bobida Buxoro xalq sovet respublikasida Milliy
ozodlik harakatlarini olib borilishini o’rganishda adabiyotardan foydalanib tahlil
qilindi.

I BOB. Buxoro amirligining tugatilishi va siyosiy o’zgarishlar.
6

1.1 Buxoro amirligining sovetlar tomonidan tugatilishi va bunda “yosh
buxorolik” larning tutgan o’rni.
1919-yil oxiri - 1920 yil boshida Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik
Respublikasi hukumatining topshirig‘i bilan uning О ‘rta Osiyodagi vakillari, aslida
“nazoratchilari”, Turkkomissiya va Turkbyuro Xiva xonligi va Buxoro amirligini
ag‘darishga va sovet Rossiyasiga tobe sovet andozasidagi davlatlar tashkil qilishga
tayyorgarlikni boshlab yubordi. Bu siyosatni amalga oshirishning birinchi
bosqichida Xiva xonligi Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi
hukumatining qizil armiyasi tomonidan tugatildi va uning ta’siridagi Xorazm Xalq
Sovet Respublikasi tashkil qilindi. Bolsheviklarning navbatdagi vazifasi Buxoro
amirligini qulatish va sovet hukumatiga qaram davlatni tashkil etish edi. Buxoro
amirligiga Qizil armiyaning xujumi oldidan Turkkomissiya, Turkbyuro
tashkilotlari Buxoroga hujum qilmaslik t о ‘g‘risida va’da bergan edilar 1
. Bolshevik
rahbarlarining amaliy hatti-harakatlari esa Buxoro bilan tinchlik va d о ‘stlik
haqidagi bergan s о ‘zlariga mos kelmas edi.
Keyinchalik Said Olimxonning yozishicha, “Bolsheviklardan
b о ‘lgan bu jamoaning tartib-qonunlarini na k о ‘rib b о ‘lindi, na bilib b о ‘lindi.
Chunki, hamisha beqarorlik yuzaga keldi, bu jamoa hukumatni xarob etib,
mamlakatni vayron qilishga y о ‘l q о ‘ydi, dinlarni, ibodatxonlarni y о ‘q qilishdi,
m о ‘tabar va davlatmand b о ‘lgan har bir guruh mol-mulkini bosib olib, talon-taroj
qildilar, о ‘zlarini qatl etishni о ‘zlariga burch deb bilardilar 2
. Ularning s о ‘zlariga
ishonmaydigan darajaga kelindi”. Xiva xonligining Qizil armiya tomonidan
tugatilishi Buxoro amirini tashvishga solib q о ‘ydi. Amir shoshilinch ravishda
mamlakat mudofaa qudratini mustahkamlashga kirishdi. Buxoro amirligining
muqaddas chegaralarini, uning erkinligi va mustaqilligini himoya qilishga
qaratilgan bu say harakatlarni sovet hukumati rahbariyati amir hukumati Turkiston
Respublikasiga hujum qilishga tayyorlanmoqda, deb k о ‘rsatishga harakat qildi.
Aksincha, Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi hukumatining о ‘zi
1
Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). –Бухоро:. 2003. 13- Б
2
Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане. – Душанбе:. 1963. 20- Б
7

Buxoro amirligiga harbiy xujum qilish rejasini tayyorlamoqda edi. Bolsheviklar
о ‘zlarining rejasini yashirish va aholini chalg‘itish uchun “yolg‘on” ni о ‘ylab
chiqargan edi. Bolsheviklarning ana shu bosqinchilik rejasini amalga oshirish
imkoniyati 1920-yilning yozida yetila boshladi.
1919-yilning sentabrida Turkiston
qamalining yorib о ‘tilishi va Orenburg-Aktyubinsk frontining tugatilishi natijasida
bu yerga yetib kelgan, yaxshi qurollangan Turkiston frontining janglarda chiniqqan
qismlari yuborildi, ular yordamida Kaspiyorti va Yettisuvda sovetlarga qarshi
b о ‘lgan kuchlar tormor keltirildi. Natijada 1920-yil fevralida Kaspiyorti va
Yettisuv frontlari tugatildi. Farg‘ona vodiysidagi Vatan ozodligi, istiqlolchilik
harakatiga Qizil Armiya tomonidan jiddiy zarbalar berildi. Xiva xonligi tugatildi.
Sovet hukumati rahbariyati vujudga kelgan ana shu qulay vaziyatdan foydalanib
Buxoro amirligiga qurolli hujum qilishga z о ‘r berib tayyorgarlik k о ‘ra boshladi.
Buxoro hukumati sovet hukumati bilan yaxshi munosabatda b о ‘lishga intildi.
Lekin bolsheviklarning niyati – Buxoro amirligini tugatish, о ‘ziga tobe b о ‘lgan
davlat va hukumatni tashkil etish edi. 1920-yilning yanvar va mart oylari
Turkkomissiya a’zolari ikki marta amir huzuriga tashrif buyurdilar. Ular amirni
sovet hukumatining Buxoroga nisbatan tinchlik niyatida ekaniga ishontirishga
urinib k о ‘rdilar. Muzokarada har ikki tomon о ‘zining
talablarini q о ‘ydi. Buxoro amiri Kogon stansiyasiga olib kelingan Qizil armiya
qismlarini olib chiqib ketishni, Yangi Buxoro va Chorj о ‘ydan jadidlarni chiqarib
yuborishni, Buxoro ustidan harbiy samolyotlar uchishining t о ‘xtatilishini haqli
talab qildi. Turkkomissiya vakillari esa, amirlik tomonidan rus posyolkalariga
nisbatan iqtisodiy cheklashni, sovetlarga qarshi “g‘azavot urushi”ga chaqirishni
t о ‘xtatishni va darhol Buxoroning harakatdagi armiyasini tarqatishni talab qildi.
Amir Turkkomissiyaning talablarini rad qildi, ularning bu hatti-harakatini suveren
davlatning ichki ishlariga aralashish, deb baholadi. Ayni vaqtda Turkkomissiya
a’zolari ham Buxoro tomoni iltimos va takliflarini e’tiborsiz qoldirdilar, ularni
t о ‘la-t о ‘kis rad etdilar. Turkkomissiya muzokaralar vaqtida Buxoro hukumatining
tutgan bu qat’iy y о ‘lini, uning Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi
8

hukumatining Turkistondagi vakolatli vakili amriga b о ‘ysunishni istamaslikda,
Buxoroning Rossiyaga nisbatan “nod о ‘stona” hatto “dushmanlik” munosabatida
b о ‘lmoqda deb tushunishga intildi. Amirlik harbiy jihatdan Turkiston fronti
q о ‘shinlariga k о ‘p jihatdan zaif b о ‘lsa ham shunday munosabatda b о ‘lgan edi.
Buxoro amirligi Turkistonga bostirib
kirishga tayyorgarlik k о ‘rmoqda va uni qaytarish kerak, degan soxta bahonalar
bilan sovet harbiy q о ‘mondonligi 1920-yil yozida yirik q о ‘shinlarini amirlik
chegaralariga yaqin b о ‘lgan hududlarga joylashtirdi, sovet Turkistoni
shaharlaridagi gornizonlarni ham mustahkamladi. Sovet hukumati Buxoro
amirligiga bostirib kirish va amir hokimiyatini ag‘darish rejasini ochiq oshkora
ishlab chiqayotgan edi. 1920-yil 21-mayda Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik
Respublikasi tashqi ishlar xalq komissarining о ‘rinbosari L.M.Karaxan
bolsheviklar hukumati boshlig‘i V.I.Leninga y о ‘llagan telegrammasida bunday deb
yozgan edi: “Biz Turkkomissiya bilan barcha t о ‘la hamjihatlikda Toshkentdagi
vakillarimizda amirni tugatishni va Buxoroda demokratik respublika tuzishni, unga
Yosh buxoroliklarni (endilikda esa kommunistlarni) boshliq qilib q о ‘yishni taklif
etamiz” 1
. Mazkur telegrammadan k о ‘rinib turibdiki, Turkkomissiya 1920-yil may
oyidayoq Buxoro amirligini ag‘darib tashlashni yoqlab chiqqan edi. Turkkomissiya
a’zosi, Turkfront q о ‘mondoni M.V.Frunze ana shu masala yuzasidan о ‘z fikrlarini
Rossiya Komunistik Partiyasi(b) Markaziy Q о ‘mitaiga yuboradi. Frunze
telegrammasi 1920-yil 10-avgustda Rossiya Komunistik Partiyasi(b) MK Siyosiy
byurosida muhokama qilindi.
11-avgustda qabul qilingan qaror Siyosiy byuroning
direktivasi sifatida Toshkentga, Turkkomissiyaga yuborildi. Direktivada Buxoroga
Qizil armiyaning bostirib kirishi prinsip jihatidan ma’qullanib, ayni vaqtda Rossiya
Komunistik Partiyasi Rossiya Komunistik Partiyasi(b) MK Siyosiy byurosi uni
amalga oshirishda tashabbus sovetlar tomonidan kelib chiqmasligi kerak, deb
ogohlantirgan edi. Siyosiy byuro direktivasida ta’kidlanishicha, amirlikka
qilinadigan hujum operatsiyasi “faqat ma’lum darajada xalq e’tiboriga tushgan
1
Касымов Ф. Историография БНСР: Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. – Ташкент:. 1968. 21-Б
9

Buxoro inqilobiy markazi mavjud b о ‘lganidagina sodir b о ‘lishi mumkin, bu
markaz hech b о ‘lmasa bizning hududlarimizda b о ‘lib, bizni ana shunday hujumga
chorlashi kerak”. Rossiya Komunistik Partiyasi(b) MKning Siyosiy byurosi
direktivasidan k о ‘rinib turibdiki, Buxoro amirligiga birinchi zarbani Yosh
buxoroliklar va Buxoro Kompartiyasi a’zolaridan iborat Buxoro oppozitsiyasi
berishi kerak, shundan keyin ularning rasmiy iltimosiga k о ‘ra “q о ‘zg‘olon
k о ‘targan xalq” nomidan ularga qizil armiya qismlari yordamga kelishi lozim edi.
Buxoro amirligini ag‘darish masalasi
bilan bevosita Turkkomissiya shug‘ullandi. Shu maqsadda mamlakatdagi amirlik
tuzumiga qarshi muholifat kuchlarni jipslashtirish chora-tadbirlarini k о ‘rdi. 1920-
yil 24-iyunda Turkkomissiya tomonidan Harbiy—inqilobiy byuro tuzildi. Uning
tarkibiga Turkkomissiya a’zolari M.V.Frunze va V.V.Kuybishev, Turkiston
Kompartiyasi Markaziy Q о ‘mitaci kotibi Nazir T о ‘raqulov, Buxoro Kompartiyasi
Markaziy Q о ‘mitaci kotibi Najib Xusainov, Yosh buxoroliklar - inqilobchilar
partiyasi Markaziy byurosining raisi Fayzulla X о ‘jayevlar kirgan edi. Harbiy
inqilobiy byuro Buxoroda “inqilob” g‘alaba qozongandan keyin Buxoro inqilobiy
q о ‘mitasi nomidan xalqqa e’lon qilinadigan murojaatnoma va dastlabki dekretlar,
jumladan Yer t о ‘g‘risidagi dekret loyihalari tayyorlangan edi.
1920-yil 10-avgustda
Turkkomissiya, Buxoro Kompartiyasi Markaziy Q о ‘mitasi va Yosh buxoroliklar -
inqilobchilar partiyasi Markaziy byurosining Q о ‘shma majlisida Buxoroning
Muvaqqat Inqilobiy Q о ‘mitasi va Xalq Nozirlar kengashi tashkil etildi, ular
amirlik ag‘darilib tashlangandan keyin mamlakatni boshqarishlari lozim edi. 23-
avgustda b о ‘lgan Turkkomissiya majlisida Buxoro “inqilobiy hukumati”ning
dasturi muhokama etildi va qabul qilindi. Bu faktlardan k о ‘rinib turibdiki,
Buxoroda hali “inqilob” boshlanmasdan turib, Toshkentda Rossiya Komunistik
Partiyasi(B) MK va Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi
hukumatining Turkistondagi muxtor vakilining rahbarligida “inqilob”ga
tayyorgarlik ishlari k о ‘rilib, muhokama qilinib amalga oshiriladigan ishlar belgilab
q о ‘yilgan edi. Bu yig‘inlarda Buxoroning muholifat kuchlari rahbarlar bilan
10

“inqilob” g‘alaba qozonganidan keyin о ‘rnatiladigan sovetlar andozasidagi yangi
tuzum va davlat shakli qanday b о ‘lishi kerakligi masalasi aniqlab olindi, yangi
hukumat rahbar organlarining tarkibi, uning dasturi, dekretlari va boshqa ishlar
belgilab q о ‘yilgan edi. Navbatdagi vazifa endi faqat da’vat qilinishi lozim b о ‘lgan
“inqilob”ning о ‘zini amalga oshirishda qolgan edi. Turkkomissiya,
Buxoro Kompartiyasi Markaziy Q о ‘mitasi va inqilobchi Yosh buxoroliklar
partiyasi Markaziy byurosi mazkur masalani hal qilish ustida maxfiy ravishda z о ‘r
berib ish olib bordilar. 1920-yil avgustning о ‘rtasida Chorjuyda Buxoro
Kompartiyasining IV syezdi b о ‘lib о ‘tdi. Syezdda kommunistlar bilan inqilobchi
Yosh buxoroliklar о ‘rtasida k о ‘p masalalarda keskin qaramaqarshiliklar b о ‘ldi.
Turkkomissiya vakillari har ikkala partiya vakillarining fikrlarini hisobga olib,
ularni murosaga keltirdilar. Syezd Rossiya Komunistik Partiyasi(b) MK va
Turkkomissiyaning bevosita k о ‘rsatmasi bilan Buxoro Kompartiyasi bilan
inqilobchi Yosh buxoroliklar partiyasi о ‘rtasida vaqtincha ittifoq tuzishni lozim
deb topdi.
Syezdda qabul qilingan rezolyusiyada ikki partiya о ‘rtasida Ittifoq
tuzilganligi, amirlik hokimiyatining ag‘darib tashlashning asosiy vositasi qurolli
q о ‘zg‘olon deb k о ‘rsatildi. Oldindan sovet hukumati tomonidan ishlab chiqilgan
rejaga asosan 1920-yil 23-avgustda kommunist Beshim Sardor q о ‘mondonligidagi
turkmanlar polki Sakarni egalladi. Shundan keyin Qizil armiya qismlarining
yordami bilan 29-avgust ertalab Eski Chorj о ‘y bosib olindi va Beshim Sardor
boshchiligida inqilobiy q о ‘mita tashkil qilindi. Chorj о ‘y inqilobiy q о ‘mitasi
ilgaridan Turkkomissiya tomonidan berilgan k о ‘rsatma asosida о ‘sha kuniyoq
sovet hukumatiga yordam s о ‘rab murojaat qildi. Shundan s о ‘ng, Turkkomissiya
oldindan tayyorlab q о ‘yilgan sovet q о ‘shinlariga hujumni boshlash t о ‘g‘risida
k о ‘rsatma berdi. Turkfront q о ‘mondoni M.V.Frunze о ‘z ixtiyoridagi harbiy
qismlarga “q о ‘zg‘olon k о ‘targan Buxoro xalqiga” yordam k о ‘rsatish t о ‘g‘risida
buyruq berdi. Amirlikni ag‘darish uchun Buxoro xalqi q о ‘zg‘olon k о ‘targan
emas edi. Bu voqeani uyushtirganlar buxorolik kommunistlar va inqilobchi Yosh
buxoroliklar edi. Ularning maqsadi Buxorodagi monarxiyani ag‘darib, о ‘rniga
11

konstitusion monarxiyani, keyinchalik demokratik respublikani tashkil qilish
b о ‘lgan. Inqilobchi Yosh buxoroliklarning niyati aslida t о ‘g‘ri b о ‘lgan. Lekin ular
Rossiya hukumatining yordamisiz, Buxoro xalqi orasida targ‘ibot va tarbiyaviy ish
olib borib, ularning siyosiy ongini о ‘stirib, rivojlantirib, xalq yordamida amirlikni
ag‘darib, monarxiya о ‘rniga mustaqil Buxoro demokratik respublikasini tashkil
qilganida t о ‘g‘ri b о ‘lar edi 1
. Inqilobchi Yosh buxoroliklar Fayzulla X о ‘jayev
rahbarligida Rossiya yordamida Buxoroda t о ‘ntarish qilish natijasida amirlik
о ‘rniga t о ‘la tobe, qaram respublika tuzishni t о ‘la tushunmagan edilar,
bolsheviklarning maqsadini sezmagan edilar. Buni Buxoro Respublikasining
rahbar hokimiyat organlari tuzilib, amaliy faoliyatini boshlagandan keyingina
inqilobchi Yosh buxoroliklar mamlakatning Rossiyaga qaram b о ‘lib qolganligini,
Sovet hukumati k о ‘rsatmasi bilan ish k о ‘rishga majbur ekanligini, bu
k о ‘rsatmalarni bajarmaganlar jazolanishi, hatto otib tashlanishi mumkinligini
k о ‘rib, keyingina bolsheviklarning asl maqsadini tushundilar, xato qilganliklarini
amalda isbotini k о ‘rdilar. Ilgari F.X о ‘jayev va uning partiyasi
amirlikni ag‘darish va inqilobni amalga oshirishda sovet hukumati yordamidan
foydalanishga samimiy ishonar edi 2
. Lekin ularni Rossiya Komunistik Partiyasi(b)
Markaziy Q о ‘mitaining Buxoroni bosib olishdek maqsadini, bunda о ‘zlarining
ularga q о ‘shimcha vosita b о ‘lganligini ancha kech tushundilar. Hamma harakatlar
ham ularning y о ‘lboshchilari xohlagandek tugayvermaydi. F.X о ‘jayev, Yosh
buxoroliklarning oxir-oqibatdagi xatosijamiyatni yangilashning ultra - inqilobiy
y о ‘lini tanlashi va ulardan yordam olgan bolshevik kuchlari, butunlay boshqa,
ya’ni tobe va yarim mustamlaka tuzumga olib kelishini k о ‘ra olmaganliklari edi.
Shuncha kuchg‘ayrat, qon va jonlar sarflangan harakat о ‘z maqsadiga erisha
olmaganligiga faqat afsuslanish mumkin. Lekin Yosh buxoroliklar- jadidlar
g‘oyasi о ‘z mamlakatini t о ‘laqonli rivojlanishining t о ‘g‘ri va ishonchli y о ‘li edi.
Bu davrda Buxoroda amir hokimiyatini ag‘darib tashlash uchun quyida ikkita
inqilobiy markaz mavjud b о ‘lgan: Buxoro Kommunistik partiyasi (1918-yil
1
Раҳмонов К.Ж. Бухоро Халқ Совет Республикаси тарихи матбуот саҳифаларида (1920-1924-йиллар). –
Т oshkent .: Абу матбуот-консалт. 2012. 34-Б
2
Рашидов У.Ж. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). – Бухоро:. 2003. 19-Б
12

sentabrda Yosh buxorolik jadidlarning s о ‘l guruhidan tuzilgan kommunistik
partiya MK raisi 1919-yil noyabrdan Najib Husainov b о ‘lgan) va inqilobchi Yosh
buxoroliklar partiyasi Turkiston byurosi (uning raisi Fayzulla X о ‘jayev) b о ‘lgan.
Rossiya Sovet Federativ
Sotsialistik Respublikasi Xalq Komisarlar S’yezdi Xalq Komisarlik S’yezdi va
Butun Rossiya MIK huzuridagi Turkiston ishlari b о ‘yicha komissiya
(Turkkomissiya) 1920-yil 14-fevraldagi majlisida inqilobchi Yosh buxoroliklar
partiyasining sovet Turkistonida faoliyat k о ‘rsatishiga ruxsat berdi. Bu holat
Buxorolik kommunistlarning radikal kayfiyatdagi о ‘ta s о ‘l y о ‘lboshchilariga (MK
a’zolariga) yoqmadi. Inqilobchi Yosh buxoroliklar va Buxorolik kommunistlar
о ‘rtasidagi munosabat juda chigal va murakkab b о ‘lib, bu holat eng avvalo amirlik
hokimiyati ag‘darilganidan keyin Buxoroda vujudga keladigan yangi davlat
qurilishiga bog‘liq edi. 1920-yil 21-avgustda Turkiston fronti q о ‘mondoni
M.V.Frunze va Turkiston fronti Harbiy inqilobiy kengashi (Turk front
Revvoyensovet) a’zosi Y.Ibrohimov Rossiya Sovet Fedarativ Sotsialistik
Respublikasi Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi Harbiy ishlar xalq
komissari L.D.Trotskiy nomiga telegramma y о ‘llab Buxoroni bosib olishga
hamma narsa tayyor ekanligini ma’lum qilishganida, bu telegramma bilan tanishib
chiqqan deb rezolyusiya q о ‘ygan.
Bu jumlaning ostiga esa bolsheviklar dohiylaridan V.I.Lenin va N.I.Buxarin
“roziman” deb yozishgan va imzo chekishgan. “Q о ‘zg‘olon k о ‘targan” Buxoro
xalqiga yordam berish bahonasida Buxoro amirligini ag‘darib tashlash uchun yirik
harbiy kuchlar harakatga keltirildi. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda, ularda 7000
miltiq va qilich, 40 ta t о ‘p, 230 taga yaqin pulemyot, 10 ta zirhli ( о ‘q о ‘tmaydigan
p о ‘lat bilan qoplangan) avtomobil, 5 ta zirhli poyezd bor edi. Jangovar
operatsiyalarda qariyb 5 ming kishiga ega b о ‘lgan Yosh buxoroliklar va ularning
tarafdorlaridan tuzilgan “inqilobiy tuzilmalar” ham bor edi. Qizil armiyaga qarshi
turgan Buxoro amirligining q о ‘shinlari 8725 ta miltiq va 7850 ta qilich, bir necha
о ‘nlab t о ‘p va pulemyotlar bilan qurollangandi.
Muntazam q о ‘shinlardan tashqari 20 mingga yaqin lashkarlar ham mavjud
13

b о ‘lib, ular juda zaif qurollangan va harbiy jihatdan mutlaqo tayyorgarlik
k о ‘rmagan edi. Turkfrontning harbiy jihatdan ancha ustun q о ‘shinlari 1920-yil 29-
avgustda buxorolik “inqilobiy tuzilmalar” ishtirokida amirlik hududiga shiddat
bilan bostirib kirdilar. Ular Qarshi, Kitob, Shahrisabzni bosib olib amirlik
poytaxtiga yaqinlashib qoldilar. Markazda bosqinchilarga amir q о ‘shinlari qat’iy
qarshilik k о ‘rsatdilar. Bu yerda amir q о ‘shinlari bilan birga poytaxt aholisi ham
yelkama-yelka turib shaharni himoya qildilar. Turkfront q о ‘mondoni Frunze
buyrug‘i bilan Eski Buxoro samolyotlardan bombardimon qilindi.
Shahar t о ‘plar va bronepoyezdlardan turib qattiq о ‘qqa
tutildi. Amirlik poytaxti ostonasidagi jang 4 kechakunduz davom etdi. 1920-yil 2-
sentabrda bosqinchilarning t о ‘xtovsiz zarbalari ostida amirlikning s о ‘nggi tayanchi
– Ark mag‘lub b о ‘ldi. Bosqinchilar bu g‘alabani osonlikcha q о ‘lga kiritmadi. Qizil
armiya qismlari 500 kishidan ajraldi. Buxorolik “inqilobiy otryadlar” ham katta
talafot k о ‘rdi. Qonli janglar natijasida Eski Buxoroning tinch aholisidan anchagina
qismi halok b о ‘ldi. Voqealarni о ‘z k о ‘zi bilan k о ‘rganlardan birining guvohlik
berishicha, о ‘lganlar shu qadar k о ‘p ediki, ularni yig‘ishtirib olishga ulgurmasdi.
Qadimiy Buxoro о ‘t va xarobalar ichida qoldi. Shaharning deyarli yarmi yonib
b о ‘lgan, 4/5 qismi xarobalar ostida yotar edi. Ayniqsa, Ark (Q о ‘rg‘on) katta
shikast k о ‘rdi, Qizil artilleriya unga qarab t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri о ‘q yog‘dirgan edi.
Eski Buxoro mag‘lub b о ‘lishidan bir oz vaqt ilgari amir Said Olimxon о ‘zining bir
guruh yaqinlari va qurolli soqchilari bilan birgalikda bosqinchilarga qarshilik
k о ‘rsatishni davom ettirish maqsadida shaharni yashirin tark etadi.
Eski Buxoroni bosib olinishida, shuningdek, umuman
amirlikning tugatilishida Frunze boshchiligidagi Turkiston fronti q о ‘shinlari hal
qiluvchi rol о ‘ynadi. Buxorolik “inqilobiy tuzilmalar” bosqinchilar armiyasiga
q о ‘shimcha kuch sifatida xizmat qilgan b о ‘lsalar, aslida ulardan sovet
q о ‘mondonligi g о ‘yo amirga qarshi “q о ‘zg‘olon k о ‘targan xalq” iltimosiga k о ‘ra
jangga kirib, faqat yordam k о ‘rsatganligini namoyish qilish uchun niqob sifatida
foydalandi. Buxoroning s о ‘nggi hukmdori Amir Said Olimxon 4 kechayu kunduz
dushmanga qarshi kurashdan keyin shaharni vayron b о ‘lishini t о ‘xtatish va tinch
14

aholini qirg‘indan saqlab qolish andishasi bilan 1920-yil 1-sentabrda yozgi
qarorgohi – Sitorai Mohi Xosadan chiqib, yaqin ayonlari va saroy mulozimlari
qurshovida avval G‘ijduvon va Vang‘ozega, s о ‘ngra Sharqiy Buxoroga y о ‘l oldi.
Bu vaqtda Said Olimxonga Afg‘onistonning Buxorodagi elchisi Abdushukurxon,
Afg‘onistonning Toshkentdagi elchixonasi xodimi Muhammad Aslamxon, afg‘on
harbiy qozisi va 25000 nafardan iborat buxoroliklar, shuningdek, 200 kishilik
afg‘on askarlari otryadi va mansabdorlar hamroh b о ‘lishgan.
Turkiston fronti Harbiy inqilobiy kengashi “uchligi” (Turkiston RVS
troykasi) ning a’zosi A.Mashitskiyning 1920-yil sentabrda V.I.Leninga yozgan
ma’lumotnomasida Buxoro shahri markazi yer bilan yakson qilinganligi, Registon
va Ark yondirilganligi, Ark yert о ‘lalari va omborxonalaridagi boyliklar – oltin va
kumush tangalar, nodir javohir toshlar va qimmatbaho buyumlar talanganligi, bu
ishlarni qizil askarlar qilganligi ochiq e’tirof etilgan. Amirlik poytaxti bosib
olingandan keyin hokimiyatni q о ‘lga olgan Muvaqqat inqilobiy q о ‘mita darhol
Turkkomisssiya rahbarligida ilgaridan tayyorlab q о ‘yilgan Manifestni e’lon qildi.
Buxoro davlati “Mustaqil Buxoro Sovet Respublikasi” deb k о ‘rsatildi. Manifestda
Amir hokimiyati tugatilganligi e’lon qilingan, “xalq g‘alaba qozondi”, deyilgan,
edi. Muvaqqat Inqilobiy Q о ‘mita о ‘zining amaliy faoliyatida quyidagi asosiy
vazifalarni amalga oshiradi deyilgan:
1. Amir, uning oilasi, amaldorlariga, yirik yer egalariga tegishli yerlar
Buxoro Sovet Respublikasi mulki deb e’lon qilinadi. Bu yerlar yersiz va kam yerli
dehqonlarga b о ‘lib beriladi.
2. Amir hukumati tomonidan undirib olinadigan soliqlar – hiroj, aminoja va
boshqa soliqlar t о ‘la bekor qilinadi.
3. Eski qozixonalar bekor qilinadi. Yangi xalq sudlari tashkil qilinadi.
4. Buxoro Sovet Respublikasi Muvaqqat hukumati о ‘quv-tarbiyaviy sohada
quyidagi tadbirlarni amalga oshiradi: maktab va о ‘qituvchilar uchun sarf-harajatlar
davlat tomonidan amalga oshiriladi. О ‘qish bepul b о ‘ladi. Bolalarga bolalar
bog‘chalari, kattalarga klublar, ilmiy t о ‘garaklar ochiladi.
5. О ‘lim jazosi, darra bilan urish va boshqa tan jazolari bekor qilindi.
15

Manifestda e’lon qilingan tadbirlar yangi sovet tuzumini, hokimiyat va boshqaruv
oliy organlarini mahalliy xalqqa yaxshi otliq qilib k о ‘rsatish maqsadida, tashviqot-
targ‘ibot yuritish maqsadida yozilgan edi. Belgilangan vazifalarning k о ‘plari t о ‘la
amalga oshirilmadi, qog‘ozda qolib ketdi. Buxoroda Sovet hokimiyati
о ‘rnatilgandan keyin kommunistlar partiyasi yagona hukmron partiya b о ‘lib qoldi.
1920-yil 11-sentabrda Yosh inqilobchi buxoroliklar partiyasi tarqatib yuborildi.
Uning a’zolariga kompartiyaga kirishga ruxsat berildi. Uning k о ‘pchilik a’zolari
F.X о ‘jayev boshchiligida Buxoro kompartiyasi tarkibiga kirishdi. 1920-yil 14-
sentabrda Buxoro kompartiyasi Markaziy Q о ‘mitai, Umumbuxoro Muvaqqat
inqilobiy q о ‘mitasi–oliy qonun chiqaruvchi organ va respublika hukumati – Xalq
Nozirlar Kengashining birlashgan majlisida Abdulqodir Muhitdinov boshchiligida
Umumbuxoro Muvaqqat inqilobiy q о ‘mitasi va Fayzulla X о ‘jayev rahbarligida
Xalq Nozirlar soveti tashkil qilindi 1
.
1920-yil 6-oktabrda amirning yozgi saroyi-Sitorai Mohi Xosada Xalq
vakillarining I Umumbuxoro qurultoyi ish boshladi. Qurultoy Buxoro Xalq Sovet
Respublikasini tashkil qildi va Umumbuxoro Muvaqqat inqilobiy q о ‘mitasi
boshlig‘i va tarkibini, Xalq Nozirlar Soveti rahbari va tarkibini tasdiqladi. 1921-yil
4 martda Moskvada Buxoro Xalq Sovet Respublikasi bilan Rossiya Sovet
Federativ Sotsialistik Respublikasi о ‘rtasida Ittifoq shartnomasi va iqtisodiy bitim
tuzildi. Bu hujjatlar Buxoro Xalq Sovet respublikasining Rossiya Sovet Federativ
Sotsialistik Respublikasiga harbiy-siyosiy jihatdan qaram b о ‘lganligini qonun y о ‘li
bilan mustahkamladi. Xulosa qilib aytganda, amirlik Buxorosi о ‘rniga yangi
demokratik Buxoro davlatini qurishga intilgan inqilobchi Yosh buxoroliklarning
niyatlari samimiy b о ‘lsa ham ular amir hokimiyatini о ‘z ichki imkoniyatlari va
kuchlari bilan ag‘dara olmay tashqi siyosiy va harbiy kuchlar – bolsheviklar
Rossiyasi va qizil armiyadan harbiy va iqtisodiy yordam s о ‘rab, katta xatoga y о ‘l
q о ‘ydilar. Buxorolik taraqqiyparvarlar amir hukumatiga qarshi kurashda qizil
askarlarning yordami bilan g‘alabaga erishdilar.
1
Рашидов У.Ж. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). – Бухоро:. 2003. 27-Б
16

1.2 Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi va uning
boshqaruvi
17

Buxoro amirligida amirlik tuzumi ag darib tashlangach, yuzagaʻ
kelgan xalq respublikasi. Maydoni 182,193 ming km2, axoli 2,2 mln. kishidan
ortiq, asosan o zbeklar,
ʻ tojiklar va turkmanlar, qisman qozoq, qoraqalpoq, tatar
va buxoro yahudiylari yashagan. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi, Xorazm
Respublikasi, Turkiston ASSR va Afgoniston davlatlari bilan chegaradosh bo lib,
ʻ
poytaxti Buxoro shahar bo lgan. Sharqdagi yirik davlatlardan biri
ʻ
hisoblangan Buxoro amirligi 1868-yilga kelib podsho Rossiyasining yarim
mustamlakasiga aylangandan so ng xalqning tirikchiligi ilgaridan ham
ʻ
og irlashgan edi. Amirlikdagi xalq qo zg olonlari podsho Rossiyasi qo shinlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
yordamida bostirilardi. Rus ma murlari amirlikda katta imtiyozlarga ega bo lgan
ʼ ʻ 1
.
Rossiyadagi demokratik jarayonlar, 1908-yil Turkiyada bo lgan
ʻ
yosh shurklar inqilobi, xususan Petrograddagi 1917-yil fevral inqilobidan keyin
amirlik hududida jadidchilik va undan o sib chiqqan yosh buxoroliklar harakati
ʻ
kuchaydi. Sharqdagi yirik davlatlardan biri hisoblangan Buxoro amirligi 1868-
yilga kelib podsho Rossiyasining yarim mustamlakasiga aylangandan so ng
ʻ
xalqning tirikchiligi ilgaridan ham og irlashgan edi. Amirlikdagi xalq
ʻ
qo zg olonlari podsho Rossiyasi qo shinlari yordamida bostirilardi. Rus
ʻ ʻ ʻ
ma murlari amirlikda katta imtiyozlarga ega bo lgan
ʼ ʻ 2
. Rossiyadagi demokratik
jarayonlar, 1908-yil Turkiyada bo lgan yosh shurklar inqilobi, xususan
ʻ
Petrograddagi 1917-yil fevral inqilobidan keyin amirlik hududida jadidchilik va
undan o sib chiqqan yosh buxoroliklar harakati kuchaydi. 1917-yil 7-aprelda
ʻ amir
Olimxon mamlakatda islohotlar o tkazish to g risida
ʻ ʻ ʻ farmon chiqardi. Lekin
amirning bu farmoni amalda joriy qilinmadi. Jadidlar Buxoro shaharda namoyish
uyushtirgandan so ng (
ʻ Buxoroda 1917-yil aprel namoyishi ), mamlakatda ularni
yoppasiga ta qib qilish boshlandi. Oktabr to ntarishidan keyin
ʼ ʻ Rossiya bilan
Buxoro o rtasida munosabatlar yomonlashdi
ʻ 3
.
1
Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқинчи ва унга карши кураш: тарих хақиқати (1920-1924 й). –
Тошкент: Маънавият, 2002. 18-б
2
Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида: энг қадимги даврлардан ХХ аср 20-йиллари иккинчи
ярмигача.– Тошкент : . 2016. 157-б
3
Қосимов Ф. Бухоро Республикаси тарихшунослиги. – Бухоро :. 1996. 113-б
18

Turkiston Xalq Komisarlik S’yezdi Buxoro
davlatiga g animlik qilib,ʻ amir hukumatini kuch bilan ag darishga ʻ
urindi. Bolsheviklar shu maqsadda yosh buxorolik jadidlarni qo llab quvvatlashdi.
ʻ
1918-yil mart oyida Turkiston o lkasi Xalq Komisarlik S’yezdi raisi F. Kolesov
ʻ
qo mondonligidagi
ʻ qizil askarlar mamlakat poytaxti Buxoro sh ahri ga hujum
uyushtirdilar. Ularning hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan bo lsa ham, Buxorodagi
ʻ
siyosiy tuzumni o zgartirish uchun urinish to xtamadi. Afsuski,
ʻ ʻ
amir Olimxon mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu fursatda muxolifatdagi
yosh buxoroliklar firkasi (partiyasi) arboblari bilan til topisha olmadi. U
mamlakatda konstitutsion monarxiya va demokratik tartibotlarni o rnatmoqchi
ʻ
bo lgan jadidlar - yosh buxoroliklarni yo qotish yo lini tutdi.
ʻ ʻ ʻ
Fayzulla Xo jayevnint ta kidlashicha, Kolesov voqeasidan keyin amir
ʻ ʼ
mamlakatda 3000 kishiii qatl qilgan. S. Ayniyn ing yozishicha, faqat poytaxt - eski
Buxoro emas, balki G ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorako l, Chorjo y, Xatirchi,
ʻ ʻ ʻ
Karmana, Qarshi, Shahrisabz bekliklarida ham minglab kishilar jadidlikda
ayblanib nohaq o ldirildi. Buxorolik jadidlarning tirik qolgan vakillari
ʻ
Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo nab ketishga majbur bo lishdi, yosh
ʻ ʻ
buxoroliklarning bir kismi 1918-yil yozida Toshkentda Buxoro Kompartiyasini
tuzishdi, F. Xo jayev
ʻ Moskvadagi muhojirlik davrida - 1918-yil ok tabr da
Turkiston respublikasining Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi
hukumati huzuridagi muxtor vakolatxonasi qoshida yosh buxoroliklar
partiyasining bo limini tashkil qiddi.
ʻ
1920-yil yanvda Toshkentda F. Xo jayev boshchiligida
ʻ
inqilobchi yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tashkil
qilindi. Bolsheviklar yosh buxoroliklardan amirlik hokimiyatini ag darishda
ʻ
foydalandilar. Ular ham taktik maqsadlarni ko zlagan holda bolsheviklarga
ʻ
yaqinlashishdi. 1920-yil 25 avg ust da qo mondon M. V.
ʻ Frunze Turkfront
qo shinlariga qo zg olon ko targan Buxoro mehnatkashlariga yordam ko rsatish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
to g risida
ʻ ʻ buyruq berdi. 1920-yil 2 sentda Turkfront qo shinlari amirlik ʻ
hokimiyatini ag darib tashladi. 1920-yil 14
ʻ sent abr da bo lgan Xalq Nozirlar ʻ
19

Sho rosi, Revkom va BKP MKning umumiy yig ilishida 9 kishidan iborat Butunʻ ʻ
Buxoro inqilobiy qo mitasi (raisi Abdulqodir Muxitdinov) va
ʻ respublika hukumati
- 11 kishidan iborat Xalq Nozirlar Sho rosi (raisi
ʻ Fayzulla Xo jayev ʻ ) tuzildi 1
.
Buxoro inqilobiy qo mitasining
ʻ
a zolari qilib Muinjon Aminov, Olimjon Akchurin, Abdulhamid
ʼ
Oripov, Sobir Yusupov, Hoji Hasan Ibrohimov, Fayzulla Xo jayev,
ʻ
Qulmuhamedov tayinlandi. Mamlakatni boshqarish maqsadida tuzilgan Buxoro
Xalq Nozirlar Sho rosi tarkibi quyidagicha edi:
ʻ rais va xorijiytashqi ishlar ( nozir -
F. Xo jayev),
ʻ maorif ( Qori Yo ldosh ʻ Po latov ʻ ), ichki (doxiliya) ishlar
(M. Saidjonov ), moliya (U. Po latxo jayev),
ʻ ʻ davlat nazorati (N. Husainov),
favqulodda komissiya (raisi— Ibrohimov ), adliya (M. Burhono
v ),harbiy(Shihobuddinov), savdo va sanoat (M. Mansurov ) nozirliklari. Bu paytga
kelib inqilobchi yosh buxoroliklar firqasi a zolari Buxoro Kompartiyasi safiga
ʼ
kirishga majbur bo lgan edilar. Ushbu o rinda ta kidlash joizki, asosan jadidlardan
ʻ ʻ ʼ
tashkil topgan Buxoro hukumati o sha paytda ma lumotli kishilar yig ilgan
ʻ ʼ ʻ
hukumatlardan biri hisoblangan.
Nozirlar Buxoro, Istanbul, Moskva va boshqa
shaharlarda ta lim
ʼ olishgan edi. Buxoro jadidlari o zlarining islohotchilik ʻ
g oyalarini yangi hukumatdagi faoliyatlari davomida amalga
ʻ
oshirishga harakat qildilar. 1920-yil 6-8 oktabrda amirning yozgi saroyi - Sitorai
Mohi Xosada chaqirilgan Butun Buxoro xalq vakillarining qurultoyida Buxoro
Xalq Sovet Respublikasi - Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligi tantanali
ravishda e lon qilindi. Bu davlat tuzumi jihatidan xalq demokratik hokimiyati edi.
ʼ
Uning zimmasiga qisqa muddat ichida o rta asrchilik an analari
ʻ ʼ meros qolgan amir
Buxorosini demokratik davlatga aylantirishdek tarixiy vazifani bajarish tushdi.
Qurultoy davlat
hokimiyatining qonun chiqaruvchi oliy organi bo lgan Buxoro inqilobiy qo mitasi
ʻ ʻ
(Markaziy Revkom), Buxoro Xalq Nozirlar Sho rosi —
ʻ
1
Hayitov Sh., Badriddinov S. Buxoro tarixidan lavhalar (XIX-XX asrlar). – Buxoro : . 2007. 89-b
20

dastlabki hukumat tarkibini uzilkesil tasdiqladi. Ularning vakolat muddati II
qurultoygacha uzaytirildi. Ushbu qurultoyda I. Ye. Lyubimov Rossiya Sovet
Federativ Sotsialistik Respublikasi hukumati Buxoro Respublikasining
mustaqilligini tan olganligini aytishga shoshildi. 1920-yil oktabr —noyabr oylarida
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi bilan Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik
Respublikasi o rtasida muvaqqat harbiysiyosiy axdlashuv vaʻ shartnoma tuzildi.
1921-yil 4-martda har ikki davlat o rtasida «Ittifoq shartnomasi» imzolandi. Ushbu
ʻ
shartnomalar mustaqil siyosat yuritishga harakat qilayotgan yosh Buxoro davlati
arboblari faoliyatini muayyan darajada cheklashga olib keldi.
«Ittifoq shartnomasi» mustaqil Buxoro davlati hududida sovet qo shinlari
ʻ
turishini «qonuniy» asoslab berdiki, mazkur hol Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
ichki ishlariga Rossiyaning to g ridanto g ri harbiy jihatdan qurolli aralashuvidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqa narsa emas edi. Buxoro hukumati oldida turgan eng asosiy vazifalardan biri
yersuv masalasini hal qilish edi. 1920-yil 30 sentabrda Buxoro Markaziy Revkomi
«Yer to g risida»gi dekretni qabul qildi. Dekretga muvofiq, sobiq amir, uning
ʻ ʻ
qarindoshlari va amaldorlari qo lidagi butun yermulk kambag al va yersiz
ʻ ʻ
dehqonlarga berilishi kerak edi. Shuningdek, dekretga ko ra, «xiroj», «amlok» va
ʻ
boshqa soliqlar bekor qilindi. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, fa q at Eski Buxoro
tumanlari va Chorjo y bekligida sobiq amir va beklarga qarashli
ʻ
10000 tanob yer musodara qi linib, kambag al dehqonlarga taqsimlab berildi.
ʻ
Yangi tuzum va uning ijobiy choratadbirlarini aholi ma qullab kutib oldi.
ʼ
Joylarda inqilobiy qo mitalar tuzildi. Birok yangi hokimiyat tomonidan mulkdorlar
ʻ
tabaqasiga nisbatan ko rilgan qattiq choralar, ularga tegishli butun molmulkning
ʻ
musodara qilinishi, saroy ayonlari va amir amaldorlarining yeppasiga hibsga
olinishi va otib tashlanishi, amir xazinasining Moskvaga olib ketilishi, majburiy
oziq-ovqat «razvyorstkasi» va uning qattiqqo llik bilan amalga oshirilishi,
ʻ
islom dini va ulamolarga nisbatan dushmanlik siyosati, respublika hududida turgan
qizil armiya ta minotining aholi zimmasiga yuklatilishi, buning ustiga, kizil
ʼ
askarlarning bosqinchilik va talonchilik «faoliyati» haqqoniy ravishda xalqning
kuchli noroziligiga sabab bo ldi.
ʻ
21

Respublikadagi ijtimoiysiyosiy munosabatlar ham keskinlashdi. Yosh davlat
yetakchisi F. Xo jayev murakkab va og ir sharoitda ishlashga majbur bo ldi.ʻ ʻ ʻ
Buxoro hukumati ichida siyosiy bo linish kuchaydi. Bir tarafdan, Buxoro
ʻ
Kompartiyasi ichidagi «so l» va «o ng» kommunistlarga karshi g oyaviy
ʻ ʻ ʻ
jihatdan kurash olib borishga to g ri kelsa, ikkinchi tarafdan, Rossiya Sovet
ʻ ʻ
Federativ Sotsialistik Respublikasi va uning favqulodda organlari bo lgan
ʻ
Turkkomissiya, Turkbyuro yosh «mustaqil davlat»ning bosgan har bir qadamini
sergaklik bilan nazorat qilib turar edi. Shunday bo lishiga qaramasdan F. Xo jayev,
ʻ ʻ
U. Po latxo jayev, O. Xo jayev, Fitrat, M. Aminov, M. Saidjonov, S. Xo jayev, M.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mansurov, A. Muxitdinov va hukumatda demokratik yo l tutib, mo tadil mavqeda
ʻ ʻ
turdilar. Ular e tiqod erkinligi, islohotlar o tkazish zarurligini yoklab chikdilar.
ʼ ʻ
1921-yil 18-23 sentabrda bo lgan Butun Buxoro xalq vakillarining II qurultoyida
ʻ
demokratik ruxdagi Buxoro Xalq Sovet Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi 1
.
Buxoro tarixidagi dastlabki Konstitutsiya fuqarolarning
demokratik huquq va erkinliklarini qonun yo li bilan mustaxkamladi.
ʻ
Konstitutsiyada davlatni idora etish uchun xalqning barcha tabaqa vakillarining
ishtiroki ta minlandi.
ʼ Xususiy mulk va savdosotiq erkinliklari Konstitutsiyada o z ʻ
ifodasini topdi. Buxoroda o rnatilgan tuzum xalq demokratik respublikasi edi.
ʻ
Buxoro Xalq Sovet Respublikasining Konstitutsiyasi barcha fuqarolarga teng
siyosiy huquq berdi, milliy tengsizlikni yo qotdi. Konstitutsiyaga ko ra, Buxoro
ʻ ʻ
Xalq Sovet Respublikasining oliy organi - Butun Buxoro xalq vakillari qurultoyi
bo lib, u har 2000 saylovchiga bir vakil saylanadigan 350 a zodan iborat edi.
ʻ ʼ
Qurultoy yiliga bir marta chaqirilar va unda
respublika konstitutsiyasini qabul qilish, o zgarishlar kiritish, hukumatning
ʻ
hisoboti va davlat byudjetnыy tasdiqlash kabi muhim masalalar ko rilar edi.
ʻ
Konstitutsiyaga ko ra, qurultoylar o rtasida qonun chiqaruvchi va nazorat qiluvchi
ʻ ʻ
oliy organ - Butun Buxoro MIK xisoblanadi. Qurultoyda Butun Buxoro MIK raisi
qilib Usmonxo ja Po latxo jayev saylandi (1922-yil avg
ʻ ʻ ʻ ust da bo lgan ʻ III
qurultoyda bu lavozimni Porso Xo jayev egalladi). Konstitutsiyaga muvofiq Xalq
ʻ
1
Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). – Бухоро : . 2003. 63-б
22

Nozirlar Sho rosi davlat hokimiyatini ijro qiluvchi va boshqaruvchi oliy organiʻ
sifatidagi o z vazifasini saqlab qoldi. Qurultoyda milliy masalaga katta e tibor
ʻ ʼ
berildi. Buxoro MIK huzurida Omongeldi Omonov boshchiligida Turkman bo limi
ʻ
tuzildi.
2.1 Buxor Xalq Sovet Respublikasida qizil armiyaga qarshi harakatlarning
oshlanishi
Sovetlar bosqiniga qarshi Buxoro mustaqilligi va ozodligi uchun kurashgan
asosiy kuch- amir Sayid Olimxon boshchiligidagi kuchlar bo’ldi. Buxoro amiri
23

o’ziga sodiq kuchlar bilan poytaxtni tark etgach Boysun viloyatiga qarshi Bandor
va Darband atroflarida bosqinchi qizil askarlar bilan jang qilib Hisor viloyatiga
chekindi.Bu yerda u olti oy moboynida dushmanga qarshi jang olib bordi. “Jang
boshida deydi amir Olimxon harbiy vazir tog’am Muhammad Saidbek Parvonachi
va urush qo’mondoni Abdulhafiz Parvonachi, Ibrohimbek biy Askar boshliqlari
edilar. Shu bilan olti oy davomida kurash va jang yuz berib, oxiri bolsheviklar
jamoasi o’zlari paydo qilgan mazkur urushga majbur bo’lishib, Moskvadan
anchagina askar va harbiy qurollar yig’ib keldilar. Shu bilan ular birdan Islom
lashkari ustiga hujum boshladilar. Islom askarlarida harbiy anjom va qurollar kam
bo’lganligi jihatdan o’n oy davomida urushib jang qildilar, so’ngra bu bandayi ojiz
yordam va madad so’rash harakatida xorijiy davlatlarga murojaat qildim” 1
.
Amir Olimxon qizil askarlarga qarshi kurashni davom ettirish maqsadida
Hisordan Ko’lob viloyatiga, u yerdan 1921-yilda Afg’oniston poytaxti Kobulga
yetib keldi. U yo’l-yo’lakat Sharqiy Buxoro hududida bo’lgan chog’ida sovetlarga
qarshi vatan mustaqilligi va ozodligi uchun kurashga ko’z tikkan kuchlarni qo’llab-
quvvatladi, ularga madad va maslahatlar berdi. Jumladan, Sayid Olimxon Ko’lob
viloyatida bo’lganida sovetlarga qarshi kurash olib brogan ozodlik fidoyilari Mulla
Muhammad Ibrohimbek devonbegilar bilan uchrashganligi va dushman bilan
bo’ladigan istiqboldagi jang rejalarini ishlab chiqqanligini takidlaydi 2
. “Men deydi
amir Olimxon amr-farmon chiqarib, uni (Muhammad Ibrohimbekni demoqchi-
mualliflar) muayyan joylarga yubordim. Muhammad Ibrohimbek bilan
Davlatmanbekka mening o’sha ruxsatlarim bilan ish yuritishga, dushman yo’lini
istehkom qilib turishga buyurdim”. Afg’oniston amiri Omonullaxon amir
Olimxonni yaxshi qarshi oldi. Amir sarbozlariga Mozori Sharif va Xonoboddan
joy ajratildi. Uning o’ziga esa amirning Kobulyaqinidagi bog’i- Qal’ayi Fatudan
joy ajratildi. Dastlabki payitda bu terda Sayid Olimxon bilan birgalikda Karmana
beki Yovqochbek, Sherobod beki Abdulhafizbek, Mirfattohbek udaychi, amirning
savdo bo’yicha Londondagi vakili bo’lib ishlagan Yusufboy Muqimboyev, Qori
1
Ражабов.Қ. Бухорога қизил армия босқини ва унга қарши кураш. – Тoshkent.: Маънавият. 2002. 57-Б
2
Қиличев Р. “Отам босмачи эмасди”//Бухоро ҳақиқати. – Бухоро.: 1993-йил 13-феврал.
24

Mizrob, harbiy vazir Ibrohimbek, Abdullabek to’qsoba, A’zamhoji va boshqalar
bo’lgan. Sobiq hukmdorning qochib ketishga ulgurmagan amaldorlari va
saroy a’yonlari, ko’p mikdordagi nufuzli ruhoniylar keyinchalik ham muntazam
ravishda bolshevik chekistlar tomonidan otib tashlandi. Ularga qarashli bo’lgan
zavod va fabrikalar, xususiy korxonalar, omborlar, paxta va ipak zahiralari, butun
mol-mulklari musodara qilindi. “Buxorodagi Xurjun, Hoji Zohid, Mullo
Muhammad Sharif Savdogar, Pushaymon, O’tkir qo’shbegi, Fothali qo’shbegi
madrasalari qizil askarlar tomonidan qamoqxonalarga aylantirildi. Hazrati Imom
darvozasi ichidagi Mirzo Urganjiy hovlisi ikkinchi zindon nomini oldi”, - deb
o’sha davr voqyealarining bevosita shohidi bo’lgan mahalliy muarrix Muhammad
Ali Baljuvoniy o’zining «Tarixi Nofeiy» asarida yozgan edi.
Shunday qilib, butun musulmon olamida “sharif shahar” va “islom dinining
gumbazi” sifatida shuhrat qozongan muqaddas Buxoroi Sharif kommunistlar
tomonidan qizil Buxoroga aylantirila boshlandi. Buxoroning turli joylarida zudlik
bilan inqilobiy qo’mita - revkomlar tuzildi. Buxoroning markaziy qismlaridan
shoshilinch chekinayotgan Said Olimxon qarshi va Fuzordan ham o’tib, Boysun
bekligi hududiga kirib bordi. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, sobiq amir Said
Olimxon yaxshi qurollangan 300 kishilik otliqlar, shu jumladan, Afg’oniston
hukumatining vakili Muxammad Akbarxon boshchiligidagi 100 ta afg’on sarbozi
himoyasi ostida 1920-yil 10-sentyabrda Boysunga yetib kelishdi. Biroq Said
Olimxon o’z xotiralarida Boysun tug’risida so’z yuritmay, balki Qo’rg’ontepaga
borganligini tilga oladi. Holbuki, Qo’rg’ontepaga u sal keyinroq borgan. Boysun
begi Said Ahmad “Kutilmagan mehmon»ni biroz hayratlanib, qarshilaydi.
Said Olimxon bu yerda sanoko’i kunlar bo’lishiga qaramasdan, u «Boysun
viloyatiga qarashli Bandardan to Darbandgacha dushman oldini olish uchun
istehkomlar qurdirtiradi”. Ammo orqadan yetib kelgan qizil askarlarning hujumiga
uning sarbozlari dosh bera olmaydi. Darband va Sayrobda bo’lgan janglardan
so’ng, Said Olimxon “Buxoroning sharqi bo’lgan Hisor viloyatiga’ junaganligini
o’z memuarida yozib qoldirgan. U Hisor va Denovga yangi hokimlarni tayinlaydi.
O’z vaqtida Yosh buxorolik jadidlarning mamlakatda demokratik islohotlar
25

o’tkazish haqidagi takliflariga keskin salbiy munosabat bildirgan sobiq amir endi
bosqinchi qizil armiya jangchilariga qarshi mustaqillik kurashini tashkil qilishga
o’rindi. Darhaqiqat, qisqa fursat ichida Said Olimxon boshchiligidagi
qo’shin safiga Sharqiy va O’rta Buxorodan ko’plab vatanparvarlar kelib qo’shildi.
Said Olimxon Dushanbe va Qoratog’da ham bo’lgach, Hisor shahrini o’ziga
qarorgoh qilib belgilaydi. Sharqiy Buxorodagi Ibrohimbek Davlatmandbek Fuzayl
Maxdum, Eshon Sulton, Tog’ay Sari, Avliyoqulbek, Abdurahmonbek
Alimardonbek kabi nufuzli kishilar, ypyg’ boshliqlari va beklari, yirik din
arboblari. sobiq amir huzurida to’planishdi. Ular Sharqiy Buxoroni qizil askarlar
qo’liga topshirmaslik yangi hokimiyatni tan olmaslik va unga buysunmaslikka
qaror qildilar. Said Olimxon o’z lashkarlarining boshlig’i qilib, harbiy vazir
bo’lgan tog’asi Muhammad Saidbek Parvonachini, shuningdek Abdulhafiz
Parvonachi va Ibrohimbekni tayinlaydi 1
. “Hisor viloyatida bolsheviklarga
qarshi olti oy davomida kurash va jang olib bordim”, deb yozgan edi u. 1920-yil
17-dekabrda Hisor ekspedisiyasi qismlari diviziya komandiri Marsov boshchiligida
Qarshidan yo’lga chiqishdi. Ular 20-dekabrda jang bilan Darbandni egallashdi.
Afsuski, kuchlar teng emas edi. Avval ham yozib o’tilganideq bu paytda Buxoroda
zamonaviy qurol-yarog’lar va jangovar texnika bilan qurollangan qizil armiyaning
70 ming tajribali jangchisi bor edi. Arxivlardagi hyjjatlar 1920-yildagi kuchlar
nisbatini ana shunday ifodalaydi2. Bu holni Said Olimxon ham tushunmasligi
mumkin emas edi. Istiqlolchilar qo’shinida qurol-yarog’ yetishmagan. 1920-yil
kuzida sovet rejimi Qrimda Vrangel armiyasi ustidan G’alaba qozongach, asosiy
e’tiborni Turkiston mintaqasiga, shu jumladan, Buxoro respublikasiga qaratdi.
Buxorodagi qo’zg’olonchilarga qarshi Rossiya markazidan ketirilgan yangi harbiy
qismlar, saralangan va janglarda chiniqqan qizil askarlar tashlandi. Aynan ushbu
holat O’rta Buxorodagi qo’zg’olonni yanada avj olib ketishiga yo’l qo’ymadi. “23-
dekabrda qizil askarlar uch turli qurollar yordamida 5 soatlik jangdan sung
Shahrisabzni egallashdi. Dushman Chiroqchi - Kitob yunalishi tomonga chekindi.
1
Гафуров А., Рашидов У.Бухоро халқ шўролар жумҳурияти тарихидан лавҳалар (1920-1924) – Тошкент. :
1992. 46-б
26

25 dekabrda dushman Shahrisabzni qayta egallash uchun qarshi xujumga o’tdi, bu
joyda janglar ketmokda ...” deb ta’kidlanadi qizil askarlar qo’mondonining yozgan
raportida. Buxoro gruppasi qo’shinlari qo’mondonligi tomonidan 1929-yil 24-
dekabrda chiqarilgan buyrukda Kitob-Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabog’, Yertepa
atroflarida ko’tarilgan aksilinqilobiy qo’zg’olonni tugatish uchun shoshilinch va
qat’iy tadbirlar belgilandi. Bu tadbirlarning eng asosiysi Qashqadaryo vohasidagi
qo’zg’olonchilar bilan Sangardaq Yurchi va Denovda joylashgan 4470 kishidan
iborat Said Olimxon qo’mondonligidagi qo’shinlarni birlashtirishga yul
qo’ymaslik edi. Shuning uchun ham Samarqanddan yo’lga chiqqan Ionov otryadi
25-dekabrda Taxtaqoracha Dovonini egallaydi. Dovondan tushish yo’llari esa 26-
dekabr ertalab ishg’ol etildi. O’rta Buxoroda janglar qizib ketdi. istiqlolchilar
qo’lidan dekabr oyining oxirlarida Shahrisabzdan tashqari Kitob, Chiroqchi,
Yakkabog’ shaharlari tortib olindi. qo’zg’olonchilar Sharqiy Buxoroga o’ta
olishmaganligi uchun O’rta va Sharqiy Buxorodagi istiqlolchilar qo’shini o’zaro
birlasha olmadi. Bu paytga kelib Sherobod shahrini ham qizil askarlar bosib
olishgan edi. “Qizil askarlar tomonidan 24-dekabrda Sherobod shahri egallanganda
mujohidlarning 8000 kishilik armiyasida har o’n kishiga bittadan miltiq to’g’ri
kelardi, buning ustiga har miltikda bor-yug’i 3-5 dona o’q bor edi, xolos.
Mujohidlar Qabodiyon shahridan 80 chaqirim sharkdagi Saroy tomonga
chekinishdi” - deb bolsheviklarning rasmiy hujjatlaridan birida ko’rsatiladi. 24-
dekabrdan boshlab Buxoro gruppasi qo’shinlari Turkiston fronti shtabi ixtiyoriga
o’tkazildi. Buxoro respublikasi xududidagi barcha harbiy qismlar esa Buxoro
gruppasi qo’shinlari shtabiga so’zsiz ravishda bo’ysunishi lozim edi2. Bu paytga
kelib, faqat Sharqiy Buxoroda harakat qilayotgan Hisor ekspedisiyasi tarkibida 10
mingdan ortiq qizil askar bo’lgan. Qizil askarlarning katta
mikdordagi harbiy kuchlari istiqlolchilarning ham o’z qo’shinini yaxlit
qo’mondonlik ostiga birlashtirishni taqozo qilar edi. Bu davrda Said Olimxon
Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati bilan aloqani yo’lga qo’ydi. Arxiv
hujjatlarida keltirilishicha, Farg’onadan 4000 yigit Sharqiy Buxoroga yetib kelgan.
Hisordan Kulob viloyatiga kelgan Said Olimxon butun qo’shinlariga Mulla
27

Muhammad Ibrohimbek Devonbegi (Ibrohimbek laqay) va Davlatmandbek
Devonbegini lashkarboshilar qilib tayinladi. Buxoro respublikasi Markaziy
Revkomi va Xalq Nozirlar Shurosi raisi nomiga jo’natilgan «mutlaqo maxfiy»
ma’lumotda yozilishicha, 1921-yil 1-yanvarga kelib Buxoro amirining armiyasi
15000 kishidan ortib ketdi. Bu hujjatda amir kuchlarining joylashish tartibi ham
keltiriladi: “Buxoro amirining tog’asi Turajon (sobiq Sharshauz begi) Hazrat Imom
Saidda (Qo’rg’ontepadan 70 chaqirim janubda) joylashgan ... Denovda Bo’riboy
va uning yordamchisi Sharif Boyvachcha boshchiligida asosan ov miltiqlari bilan
qurollangan 1500 kishilik guruh mavjud. Bu guruh tub aholi orasidagi ko’ngillilar
hisobidan tuzilgan, kungillilar o’rtasida Buxoro, Samarqand va Farg’onadan
kelgan sartlar (o’zbeklar - Q.R.) bor.
Yurchi shahrida Hoji Murod Tuqsabo boshchiligida turli miltiqlar bilan
qurollangan, mahalliy aholidan iborat 200 kishilik guruh joylashgan ... Hisorda
samarqandlik Tursunboy va birodari Odilning 200 kishilik guruhi, turkmanlarning
Oltiqo’l boshchiligida 150 kishilik guruhi o’rnashgan. Shahar qal’asida bitta pilta
to’p bor. Hisorda safarbarlik davom etmokda. Kungillilar va safarbar qilinganlarni
samarqandlik Rajab miltiq otish va harbiy ishga o’rgatmokda ... Hisorda
Tursunboyning birodari Odil nazorati ostida ishlaydigan qurol-yarog’larni
tuzatadigan ustaxona mavjud, unda yetti kishi ishlaydi”. 1921-yil oktyabr oyining
o’rtalarida Fayzobod, Kulob, G’apm, Qo’rg’ontepa, Kofirnihon, Hisor va Qoratepa
shaharlari istiqlolchilar qo’lida bo’lgan. Afg’onistonda turgan Buxoro amiri Said
Olimxon Istiqlolchilarning Oliy bosh qo’mondoni Ibrohimbek orqali Sharqiy
Buxorodagi vaziyatdan doimo xabardor bo’lib turar edi 1
.
1920-1921 yillarda Sharqiy Buxoroda istiqlolchilik harakatining kuchayishi,
qizil armiyaning bu yerga katta miqdordagi harbiy kuchlarning tashlashi G’arbiy
va O’rta Buxoroda ham harakatning tez sur’atda boshlanishi va avj olishiga olib
keldi. G’arbiy Buxorodagi istiqlolchilar ham bu davrda katta yutuqlarga erishdilar.
Buxoro va Karmana viloyatlaridagi istiqlolchilarning qo’mondoni Mulla
1
Жўраев Н. Каримов Ш.Ўзбекистон тарихи. 2-китоб (Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида). –
Тошкент.: Шарқ. 2011. 189-б
28

Abdulqahhor qo’rboshi edi. Tez orada Buxoro va Karmana viloyatlaridagi har bir
tumanda, yirik qishloq va kentlarda dastalar tuzilib, ularga mahalliy qo’rboshilar
va sardorlar boshchilik qilishdi. Bu dastalar qizil askarlarning mazkur qishloqlar
hududiga kirishlariga yo’l qo’ymas, tuman markazlari va shaharlarda joylashgan
qizil askarlarning garnizonlariga hujum qilishar, o’rni kelganda boshqa dastalar
bilan birlashib, bosqinchi armiyaning G’arbiy kuchlariga qarshi jangga kirishar
edi. istiqlolchilarning bunday dastalari Farbiy Buxoroda ellikdan ortiq bo’lib, ular
safida o’n mingdan ortiq vatanparvar bor edi. 1921-yil oktyabr oyida Buxoro
respublikasidagi istiqlolchilik harakatining birinchi bosqichi tugadi. Taxminan bir
yilcha davom etgan bu bosqichda istiqlolchilar asosan Sharqiy Buxoroda ko’plab
g’alabalarga erishdilar.
Dastlab taxtdan mahrum qilingan amir Said Olimxon sovetlarga qarshi
kurashga raqbarlikni o’z qo’liga olgan bo’lsa, u Afg’oniston tuprog’iga o’tib
ketgach, bu harakatga Sharqiy Buxoroda Ibrohimbek va Davlatmandbek
qo’rboshilar boshchilik qilishdi. G’arbiy Buxoro istiqlolchilarining yetakchisi
Mulla Abdulqahhor qo’rboshi bu davrda Afg’onistonda turgan Said Olimxon bilan
doimiy ravishda aloqa bog’lab turdi. U o’z vakillari orqali qo’rboshilar, nufuzli
kishilar va diniy arboblarga murojaat qilib ularni bosqinchi qizil armiya va yangi
tuzumga qarshi kurashga otlantira oldi.
2.2 Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tugatilish bosqichlari
Turkiston azaldan mintaqa xalqlarining yagona va umumiy vatani bo'lgan.
Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalarining tub xalqlari asrlar davomida
turmush tarzi va an'analari jihatidan bir-birlariga juda yaqin bo'lib ketgan edilar.
29

Buxoro va Xorazm respublikalari 1924-yil oxirigacha mustaqil davlat bo'lganlar.
Turkiston mintaqasi yagona hudud, tarixiy zamin, o'z xo'jaligi, an'analari, dini, tili
va madaniyatining mushtarakligi bilan ajralib turgan. Turkistondagi davlatlarning
har birida yuz yillar davomida turkiy xalqlar: o'zbek, turkman, qoraqalpoq, qozoq,
qirg'iz shuningdek, tojik xalqi azaldan yashagan. Mintaqa xalqlari Turkiston
tuprog'ini qadimdan o'zlarining asl vatanlari deb bilganlar.
Mintaqa xalqlari yagona va bir degan g'oya (turkistonlik) avloddan-avlodga
o'tib, XX asr 20-yillarida Turkistondagi milliy ziyolilar va millat yetakchilarining
ijtimoiy-siyosiy qarashlari hamda amaliy faoliyatlarida aks etgan. Mustabid sovet
rejimi va bolsheviklar uchun Turkiston mintaqasini bo'lib tashlab, uni idora qilish
qulay edi. Shuning uchun ham dastlab Turkiston o'lkasiga sovet "avtonomiyasi"
berildi, ya'ni Rossiya Sovet Federatsiyasi tarkibida 1918-yil 30-aprelda Turkiston
Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil topdi. Bu paytda Buxoro amirligi
va Xiva xonligi (1920-yildan boshlab Buxoro Xalq Sovet Respublikasi va Xorazm
Xalq Sovet Respublikasi) mustaqil davlatlar edi. So'ngra bolsheviklar tomonidan
Turkiston mintaqasini parchalab tashlash uchun jiddiy tayyorgarlik ko'rildi. Bu
jarayon ayrim uzilishlar bilan 7 yil davom etdi 1
.
Rossiyada fuqarolar urushi va chet el harbiy intervensiyasiga qarshi kurash
yillarida (1918-1922- yillar) Rossiya imperiyasining sobiq hududida mustaqil
davlatlar (Polsha, Finlyandiya), mustaqil milliy respublikalar (Litva, Latviya,
Estoniya, Ukraina, Ozarbayjon, Gruziya, Armaniston), sovet respublikalari
(Belorusiya SSR va b.), muxtoriyatli hukumatlar (Turkiston Muxtoriyati, Alash
Orda, Boshqirdiston Muxtoriyati va b) tashkil topdi. Bundan tashqari, RSFSR
tarkibida turli avtonom sovet respublikalari (Turkiston ASSR, Qirg'iziston ASSR,
Qozog'iston ASSR) va b.) bor edi. Shuningdek, Rossiya imperiyasi va keyinchalik
sovet Rossiyasining bevosita hududiy tarkibiga kirmagan bo'lsa ham, uning ta'siri
va nazoratida mavjud bo'lib turgan Turkiston mintaqasidagi milliy davlatlar
(Buxoro amirligi, Xiva xonligi; 1920-yilda ularning o'rnida tashkil qilingan
1
Жўраев Н. Каримов Ш.Ўзбекистон тарихи. 2-китоб (Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида). –
Тошкент. Шарқ. 2011. 1 93 -б
30

Xorazm Xalq Sovet Respublikasi, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi mavjudligi bu
davrdagi real hodisa edi. Yuqorida nomlari tilga olingan davlatlar va respublikalar
bilan sovet Rossiyasi o'rtasidagi munosabatlar murakkab xarakterda bo'lgan. Sovet
hukumatining dastlab e'lon qilgan rasmiy hujjatlaridan biri — “Rossiya xalqlari
huquqlari Deklaratsiyasi” (1917-yil 2-noyabrda qabul qilingan) yangi tashkil
qilingan sovet Rossiyasi Xalq Komissarlari Soveti o'z faoliyatida “Rossiya
xalqlarining o'z taqdirlarini o'zlari erkinlik bilan belgilashlari, hattoki, ajralib
chiqish va mustaqil davlat tuzish huquqini” asos qilib olganliklari tantanavor
ravishda e'lon qilingan bo'lsa-da, aslini olganda, bolsheviklar Polsha va
Finlyandiyadan boshqa xalqlar (Ukraina, Kavkaz, Turkiston, Boltiqbo'yi va b.)ga
mustaqillik berishni xohlamaganlar. Tadqiqotchi O.Chistyakov to'g'ri
ta'kidlaganidek, RSFSR bilan boshqa sovet respublikalari o'rtasida bir tomondan
”mustaqil” aloqalar mavjud bo'lsa, ikkinchi tomondan ular sovet Rossiyasi izmi
bilan ish ko'rgan. Chunki bu respublikalarning vakillari Butunrossiya
Sovetlari syezdlarida ishtirok etgan, RSFSR qonunchiligi bu respublikalar
hududlarida u yoki bu darajada kuchga ega bo'lgan. Bu respublikalardagi hukmron
siyosiy partiya — kommunistik partiya Rossiya Kommunistik partiyasi-RKP (b)
Markaziy Komitetiga bo'ysungan. Bu respublikalarning armiyasi yagona qizil
armiya tarkibiga, byudjeti RSFSR byudjeti hisobiga kirgan. Rossiyaning hududi va
aholisi (100 mln.kishidan ko'p) qizil armiya (5.5 mln. kishi) ning miqdorini bu
“mustaqil” yoki avtonom sovet respublikalarining haqiqiy holati va kuchi bilan
solishtirish qiyin. Sovet federatsiyasining asosiy qoidalari 1918-yil 10-18-yanvarda
bo'lgan Butunrossiya Sovetlarining uchinchi syezdida yana bir marta e'lon qilindi.
Ezilgan va ekspluatatsiya qilingan mehnatkashlar huquqlari Deklaratsiyasida
ko'rsatilishicha, Rossiya Sovet Respublikasi ozod millatlarning erkin ittifoqi
asosida milliy Sovet Respublikalari Ittifoqi federatsiyasini tashkil etadi. Bunda
Rossiyadagi har bir millat o'z respublikasi bo'lishi uchun huquqlarga ega bo'lishi
mumkin. Moskvalik tadqiqotchi A.Vdovin yozganidek, bu deklaratsiyani
amaliyotda qo'llash tajribasi butunlay boshqacha bo'ldi. 1918-yil aprel oyida
Turkiston Sovet Respublikasini tuzish bilan birga kelgusida federatsiya sub'ekti
31

sifatida milliyhududiy avtonomiya (avtonom respublika yoki oblast) tashkil etish
ham ko'zda tutildi. Ma'lumki, sovet rejimi tomonidan Turkiston mintaqasida
faoliyat ko'rsatgan Turkiston Muxtoriyati hukumati 1918-yil fevralda, Alash-Orda
Muxtor hukumati 1920-yil martda, Boshqirdiston Muxtoriyati hukumati 1920-yil
iyunda tugatildi 1
. Bundan tashqari, 1920-1921- yillarda Ukraina,
Ozarboyjon, Gruziya, Armaniston kabi mustaqil milliy respublikalar tugatilib,
ularning o'rnida sovet respublikalari tashkil qilindi. Dog' iston va Chechenistonda
faoliyat ko'rsatgan Shimoliy Kavkaz amirligi, Tog'li Respublika (ruscha hujjatlarda
Gorskaya Respublika) ham 1920- yillarda bolsheviklarning harbiy kuchlari
tomonidan ag'darib tashlandi. Faqat Boltiqbo'yida faoliyat ko'rsatayotgan mustaqil
"burjua Litva, Latviya, Estoniya davlatlari” 1940-yilgacha o'z mustaqilliklarini
saqlab qolishga muvaffaq bo'ldilar. 1922-yil 30-dekabrda Sovet Sotsialistik
Respublikalari Ittifoqi (SSSR) tashkil topdi. Sovet davridagi tarixiy adabiyotlarda,
xususan, XX asr 50-80-yillarida yaratilgan tadqiqotlarda keltirilgan fikrlarga
qarama-qarshi o'laroq shuni ta'kidlash lozimki, yangi sovet davlati - SSSRning
asoschisi va g'oyaviy tashkilotchisi V.I.Lenin bo'lmay, balki bu davlat I.V.Stalin
g'oyalari asosida hamda bevosita uning rahbarligida tashkil qilingan (SSSRda
dastlab to'rt respublika: RSFSR, Ukraina SSR, Belorussiya SSR va Zakavkaze
SFSR kirgan.) SSSRning tashkil qilinishi bilan Turkiston o'lkasining
taqdiri uzil-kesil hal qilindi. 1920-yil boshlarida Turkiston komissiyasi Turkiston
ASSRni milliy til belgisiga qarab, bo'lib tashlash masalasini qo'ygan edi. Turkiston
Komissiyasining bu tezislariga qarshi chiqqan T.Risqulov, N.Xo'jayev va boshqa
milliy yetakchilar "panturkizm", "panislomizm", "burjua millatchiligi” va "o'ng
og'machilik"da ayblandi. Bu haqda sal oldin to'xtalib o'tildi. V.I.Lenin 1920-yil
may oyida Turkistonni Uzbekiya, Kirgiziya, Turkmeniyaga bo'lingan xaritasini
tuzishni mutasaddi shaxslarga topshirgan. Shuning uchun 1920-yil avgustda
Turkiston ASSRning Yettisuv viloyati, Sirdaryo va Zakaspiy viloyatlarining bir
qismi yangi tashkil qilingan RSFSR tarkibidagi Qirg'iziston ASSR (aslida
1
Жўраев Н. Каримов Ш.Ўзбекистон тарихи. 2-китоб (Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида). –
Тошкент. Шарқ. 2011. 1 97 -б
32

Qozog'iston ASSR) ixtiyoriga berilgan. 1920-1924- yillarda mustaqil Buxoro va
Xorazm respublikalarini mavjud bo'lib turishi Markazning vaqtinchalik murosa yo'
lini tanlaganligidan boshqa narsa emas edi. Aslini olganda, Sovet hukumatining
rahbari V.I.Lenin sovet respublikalari asosida SSSRni tashkil qilish prinsiplari
to'g'risida 1922-yil kuzida to'xtalar ekan, "qo'shilishdan oldin ajralish kcrak", deb
masalani aniq qo'ygan edi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Buxoro Xalq respublikasining demokratik islohotlar
tomon bosib o‘tgan yo‘li o‘sha davr uchun ham, bugungi kun nuqtai nazaridan olib
qaralganda ham, mashaqqatli va ulug‘ yo‘l bo‘ldi. Buxoro respublikasi atigi 4-5 yil
ichida dunyoviy islohotlar joriy qilinayotgan demokratik davlatga aylana boshladi.
Afsuski, bu jarayonlar mustabid sovet tuzumi tomonidan sun’iy ravishda to‘xtatib
33

qo‘yildi va nisbatan mustaqil bo‘lgan bu davlatlarning mavjudligiga ham barham
berildi. Buxoro va Xorazm respublikalarining tugatilishi bilan kamida uch ming
yillik tarixga ega bo‘lgan o‘zbek xalqining milliy davlatchilik xalqasi deyarli uzib
tashlandi. O‘zbekiston SSR tuzilsa ham (1925 yil fevral) oradan ko‘p o‘tmay u
SSSR tarkibiga kiritildi.
O‘zSSR amalda hech qanday mustaqil siyosiy huquqlarga ega bo‘lmay,
balki yangi shakldagi mustabid sovet rejimining bir qismi bo‘lganligi uchun ham
mustaqil davlat vazifasini o‘tay olmadi. 1920-yilning 23-sentabrida Buxoro
Sovetlarining Quruitoyi uning birinchi Konstitutsiyasini qabul qildi. Konstitutsiya
RSFSRning 1918-yildagi Konstitutsiyasiga asoslandi. Konstitutsiyada
Umumbuxoro xalq deputatiari syezdi oliy hokimiyat organi hisoblanib, 2 ming
kishidan bir deputat miqdorida saylangan. Uning sessiyalari doimiy organ bo'lgan.
Butun Buxoro Xalq Sovet Respublikasining hukumati Xalq Noziiiari Soveli
ustidan nazorat organi hisoblanib, uning muhim qarorlarini tasdiqlagan. 1920-
yilning 14-sentabrida Birinchi Xalq Nozirlar Kengashi 9 ta a'zo (xalq komissarlari)
tarkibida tuzilgan bo'lib, u Umumbuxoro Ijroiya Komiteti tomonidan rais, uning
ikki o'rinbosari hamda xalq nozirlari: adliya, ichki ishlar, harbiy ishlar, maorif,
sog'liqni saqlash, mehnat va ijtimoiy ta'minot, savdo va sanoat, soliq, qishloq
xo'jaligi hamda davlat nazorati xalq nozirlari tarkibida tuzilgan. (Konstitutsiyaning
31, 38-,39-moddalari). Keyinchalik qishloq xo'jaligi, moliya va iqtisod
xalq nozirliklarini birlashtirib Xalq Xo'jaligi Oliy Kengashi tashkil qilindi. Rais,
uning o'rinbosari, uchta bo'lim: 1) Markaziy Moliya boshqarmasi; 2) Markaziy yer-
suv boshqarmasi; 3) Savdo va sanoat boshqarmasi tarkibida tuzildi. Ushbu
tashkilot Xalq Nozirlar Kengashi, Buxoro Iqtisodiy Kengashi nomlari bilan qayta
nomlangan. BXSR viloyat, tuman, kent Sovetlari va ularning ijroiya komitetlari
tashkil qilinib, mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan.
Buxorodagi yangi tuzum va uning ijobiy
chora-tadbirlarini aholi ma’qullab kutib oldi. Biroq yangi hokimiyat tomonidan
mulkdorlar tabaqasiga nisbatan ko‘rilgan qattiq choralar, ularga tegishli butun mol-
mulkning musodara qilinishi, saroy a’yonlari va amir amaldorlarining yoppasiga
34

hibsga olinishi va otib tashlanishi amir xazinasining Moskvaga olib ketilishi,
majburiy oziq-ovqat razvyorstkasi va uning qattiqqo‘llik bilan amalga oshirilishi,
islom dini va ulamolariga nisbatan dushmanlik siyosati, respublika hududida
turgan qizil armiya ta’minotining aholi zimmasiga yuklatilishi, buning ustiga, qizil
askarlarning bosqinchilik va talonchilik faoliyati haqqoniy ravishda xalqning
kuchli noroziligiga sabab bo‘ldi. Respublikadagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar
ham keskinlashdi. Buxoroda amir hokimiyati ag‘darib tashlangan dastlabki
xaftalardayoq mamlakatning g‘arbiy, markaziy va sharqiy qismlarida qizil
armiyaning bosqinchilik siyosati va bolsheviklar zulmiga qarshi boshlangan
qurolchilik harakati avj olib ketdi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentlarining asarlari.
1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta`minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.:
“O`zbekiston”, 2017.
2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўк. –Тошкент.: “Шарқ"
1998.
35

II. Manbalar.
3. Қосимов . Ф. - Бухоро тарихи масалалари: мақолалар тўплами.
Бухоро, 1996.
4. И шанов А. Создание Бухарской Народной Советской Республики
(1920-1924 гг.). - Ташкент: Изд.АН УзССР, 1955.
5. Шек Л. Победа Народной Советской революции в Бухаре. -
Ташкент: Госиздат, 1956.
6. Алиев А. Великий октябрь и революционизирование народов
Бухары. - Ташкент: Госиздат УзССР, 1958
7. Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане. - Душанбе,
1963.
8. Касымов Ф. Историография БНСР: Автореф. дисс. ... канд. ист.
наук. - Ташкент, 1968.
9. Алимов И. Аграрные преобразования в Народных Советских
Республиках Хорезма и Бухары (1920-1924 гг.). - Ташкент:
Узбекистан, 1970.
III. Ilmiy adabiyotlar.
10. Гафуров А., Рашидов У. Бухоро халқ шўролар жумҳурияти
тарихидан лавҳалар (1920-1924) – Тошкент. 1992.
11. Ҳайитов Ш., Раҳмонов К. Бухоро Халқ Совет Республикаси ва шарқ
мамлакатлари. Бухоро, 2004.
12. Жўраев Н. Каримов Ш.Ўзбекистон тарихи. 2-китоб (Ўзбекистон
Совет мустамлакачилиги даврида). – Тошкент. “Шарқ”. 2011.
13. Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида: энг қадимги
даврлардан ХХ аср 20-йиллари иккинчи ярмигача.– Тошкент . 2016.
14. Қосимов Ф. Бухоро Республикаси тарихшунослиги. -Бухоро, 1996.
15. Mubinov . M - 1920-1924 yillarda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
hukumatining harbiy va ijtimoiy sohalaridagi tub o ’ zgarishlarning
tarixshunosligi . Toshkent . 2015
16. Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқинчи ва унга карши кураш:
тарих хақиқати (1920-1924 й). – Тошкент: Маънавият, 2002.
17. Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). –
Бухоро. 2003.
36

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri