BXSR va XXSR davlatlari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	78.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

BXSR va XXSR davlatlari

Купить

Mundarija
Reja
Kirish………………………………………………………………………..2-3
I – BOB. Buxoro amirligi tugatilishi va BXSRning tashkil topishi
1.1 Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi va uning boshqaruv
tarkibi………………………………………………………………………..4-10
1.2 BXSR harbiy yo`nalishiga oid materiallarning istiqlol davri asarlarida
yoritilishi……………………………………………………………………11-21
II – BOB. Xiva xonligini Rus imperiyasi tomonidan bosib olinishi va XXSR ni
tashkil etilishi. XXSRda bo’lgan o’zgarishlar.
2.1 Xiva xonligi va uning tugatilishi XXSR ning ijtimoiy-siyosiy hayotida Yosh
xivaliklarning faoliyati …………………………………………………..…22-30
2.2 XXSR boshqaruvi va unda yuz bergan o’zgarishlar……………………31-35
III. Xulosa………………………………………………………………….36-37
IV. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………38
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi O`zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka
erishganidan so`ng vatanimiz tarixini obyektiv va xolisona tadqiq qilish, tarixiy
haqiqatni xalqimizga yetkazish yo`lida ulkan ishlar amalga oshirildi. Sho`ro davri
tarixini yangidan tadqiq qilish, o`sha davr tarixiy adabiyotlarida tanqidiy nuqtai
nazaridan yondashib ish ko`rilishi barobarida samarali yutuqlarga erishilganligi sir
emas. O`zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov: “Men
sho`ro davrida yozib berilgan tarixni hisoblamayman, chunki o`zgalar yozib
bergan tarix, hech qachon xolis bo`lmaydi” 1
. deb ta’kidlaganlarida to`la haqli
edilar. Mustaqillik yillarida ijtimoiy fanlar, jumladan, tarix ilmining tarkibi qismi
bo`lmish tarixshunoslik masalasida erishilgan yutuqlar zalvorli va asrlarga
tatigulikdir. Birinchi Prezidenti I. A. Karimov tarix va tarixiy xotiraning
ma’naviyatimiz rivojidagi o`rni haqida: “Ma’naviyat o`z xalqining tarixini, uning
madaniyati va vazifalarini chuqur bilish tushunib yetishga suyangandagina qudratli
kuchga aylanadi. Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini
nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo`lmaganidek, o`z tarixini
bilmagan xalqning kelajagi ham bo`lmaydi”, degan edilar. Yuqoridagi fikrdan
kelibchiqib, biz tariximizga bugungi kunda qurayotgan huquqiy demokratik
davlatning tajriba tarozisi sifatida qarashimiz kerak. Mustaqillik yillarida
O`zbekiston tarixining hanuzgacha bizga noaniq bo`lgan qirralari ochildi. Milliy
o`zligimizni anglash, milliy tilimiz va urfodatlarimiz nechog`li qadrli va aziz
ekanligini idrok etishimiz tufayli taraqqiyot pillapoyalaridan rivojlanib boryapmiz.
Bugungi kunda tarixshunoslik fani oldida O`zbekiston xalqi va
davlatchiligi tarixini to`liq tiklash vazifasi turar ekan, qadimiy, ko`p asrlik
sivilizatsiyaga ega bo`lgan Buxoro va Xiva tarixini mukammal tadqiq qilmasdan
turib bu mas’uliyatli ishni uddalay olmaymiz. Ushbu nuqtai nazardan qaraganda
men tanlagan “1920-1924-yillarda BXSR va XXSRning tashkil etilishi mavzusi
orqali tariximizda bo’lgan voqealar orqali haqqoniy bayon etishni
rejalashtirganman. Ushbu davlatlarda hukumatining harbiy va ijtimoiy
sohalardagi tub o`zgarishlarning va muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. I.A.
Karimov o`zlarining nutq va asarlarida Buxoroning boy tarixiga madaniyatiga
qayta qayta murojaat qilganlari ham bejiz emas. “Tarix O`zbekistondagi tub
demokratik islohotlarni oziqlantiruvchi hayotbaxsh chashmaga aylanib bormoqda.
Buxoro, Xiva va Samarqandning
ko`hna madaniyati, ajdodlarimiz qoldirgan ulkan meros tarixiy xotiramizni
uyg`otmoqda, yangicha fuqarolik ongini shakllantimoqda”, deb yozgandilar.
Birinchi Prezidentimiz. Mavzu dolzarbligini oshiradigan omillardan yana biri,
1997-yilda YUNESKO qarorgohi Parijda (Fransiya) Buxoro va Xiva
shaharlarining 2500 yilligi tantanalarini jahon miqyosida nishonlanganligidir.
1
Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўк. –Тошкент.: “Шарқ" 1998. –Б.9.
2

Ushbu yubiley bayramlari arafasida undan keyin o`tgan tarixiy davr ichida
tarixchilarimiz, publitsist va jurnalistlarimiz, adabiyotshunos olimlar Buxoro
amirligi va Xiva xonligining o`tmishiga oid nodir asarlar yozdilar. O`zbek milliy
davlatchiligi tarixida garchi qisqa davr yashagan bo`lsada Buxoro Xalq Sovet
Respublikasi, Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (1920-1924-yillar) muhim bosqich
bo`lganligini qayd etish o`rinlidir. BXSRda F.Xo`jayev, XXSRda Polvoniyoz hoji
Yusupovlar boshchiligida milliy hukumatning shakllanishi, milliy mustaqil
rivojlanish sari amaliy qadamlar qo`ydi. BXSR va XXSR hukumatlari mustaqil
davlat sifatida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va harbiy islohotlar olib bordi. Yangicha
va demokratik, zamonaviy davlat qurish g`oyalarini baland ko`tarib chiqdi va
sho`ro mustamlakachiligi tahdid solib turgan bir davrda milliy mustaqil davlat
sifatida boshqa davlatlar bilan teng huquqli aloqalar o`rnatdi. Mustaqillik yillarida
Buxoro va Xorazm Xalq Sovet Respublikalarining tarixini, o`sha davrlarda
kechgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni, iqtisodiy-madaniy rivojlanish
xususiyatlarini yangicha tafakkur nuqtayinazaridan yoritgan talaygina asar va
maqolalar yaratildi. Mavzuning ob’ekti va predmeti BXSR va
XXSRda mavjud bo`lib turgan davrdagi mahalliy matbuot materiallari, BXSR va
XXSRda davlat va siyosat arboblari maqola va asarlari, mustaqillik davri matbuot
materiallari, asarlari, tarixshunos olimlarning maqolalaridan tanqidiy nuqtai
nazardan foydalanib ularni tahlil etishdir.
Mavzuning maqsad va vazifalari . Mavzusini o`rganishda
ilmiy metodologiya asosida o`rganish maqsadi qo`yildi. Qo`yilgan maqsaddan
kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi:
 Buxoroda amirlik va BXSR yillarida harbiy soha rivojini qiyosiy tahlil
qilish;
 BXSR harbiy yo`nalishiga oid masalalarning istiqlol davri asarlarida
yoritilishini o`rganish;
 Xiva xonligining tugatilishi, XXSR ning tashkil topishi uning ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida Yosh xivaliklar vakillarining tutgan
o‘rni ahamiyatini ochib berishdan iborat.
 Yosh xivaliklar tashkilotining tashkil topishiga sabab bo‘lgan ijtimoiy-
siyosiy omillarni tahlil qilish.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, to’rtta reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhatidan iborat

3

1. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi va uning boshqaruv
tarkibi
Buxoro amirligida amirlik tuzumi ag darib tashlangach, yuzagaʻ
kelgan xalq respublikasi. Maydoni 182,193 ming km2, axoli 2,2 mln. kishidan
ortiq, asosan o zbeklar,
ʻ tojiklar va turkmanlar, qisman qozoq, qoraqalpoq, tatar
va buxoro yahudiylari yashagan.BXSR Xorazm Respublikasi, Turkiston ASSR va
Afgoniston davlatlari bilan chegaradosh bo lib, poytaxti Buxoro shahar bo lgan.
ʻ ʻ
Sharqdagi yirik davlatlardan biri hisoblangan Buxoro amirligi 1868-yilga kelib
podsho Rossiyasining yarim mustamlakasiga aylangandan so ng xalqning
ʻ
tirikchiligi ilgaridan ham og irlashgan edi. Amirlikdagi xalq qo zg olonlari podsho
ʻ ʻ ʻ
Rossiyasi qo shinlari yordamida bostirilardi. Rus ma murlari amirlikda katta
ʻ ʼ
imtiyozlarga ega bo lgan
ʻ 1
.
Rossiyadagi demokratik jarayonlar, 1908-yil Turkiyada bo lgan yosh
ʻ
shurklar inqilobi, xususan Petrograddagi 1917-yil fevral inqilobidan keyin amirlik
hududida jadidchilik va undan o sib chiqqan yosh buxoroliklar harakati kuchaydi.
ʻ
Sharqdagi yirik davlatlardan biri hisoblangan Buxoro amirligi 1868-yilga kelib
podsho Rossiyasining yarim mustamlakasiga aylangandan so ng xalqning
ʻ
tirikchiligi ilgaridan ham og irlashgan edi. Amirlikdagi xalq qo zg olonlari podsho
ʻ ʻ ʻ
Rossiyasi qo shinlari yordamida bostirilardi. Rus ma murlari amirlikda katta
ʻ ʼ
imtiyozlarga ega bo lgan. Rossiyadagi demokratik jarayonlar, 1908-yil Turkiyada
ʻ
bo lgan yosh shurklar inqilobi, xususan Petrograddagi 1917-yil fevral inqilobidan
ʻ
keyin amirlik hududida jadidchilik va undan o sib chiqqan yosh buxoroliklar
ʻ
harakati kuchaydi. 1917-yil 7 aprelda amir Olimxon mamlakatda islohotlar
o tkazish to g risida
ʻ ʻ ʻ farmon chiqardi. Lekin amirning bu farmoni amalda joriy
qilinmadi. Jadidlar Buxoro shaharda namoyish uyushtirgandan so ng (
ʻ Buxoroda
1917-yil aprel namoyishi ), mamlakatda ularni yoppasiga ta qib qilish boshlandi.
ʼ
Oktabr to ntarishidan keyin
ʻ Rossiya bilan Buxoro o rtasida munosabatlar ʻ
yomonlashdi 2
.
Turkiston XKS Buxoro davlatiga g animlik
ʻ
qilib, amir hukumatini kuch bilan ag darishga urindi.
ʻ Bolsheviklar shu maqsadda
yosh buxorolik jadidlarni qo llab quvvatlashdi. 1918-yil
ʻ mart oyida Turkiston
o lkasi XKS raisi F. Kolesov qo mondonligidagi
ʻ ʻ qizil askarlar mamlakat poytaxti
Buxoro sh ahri ga hujum uyushtirdilar. Ularning hujumi muvaffaqiyatsiz tugagan
bo lsa ham, Buxorodagi siyosiy tuzumni o zgartirish uchun urinish
ʻ ʻ
to xtamadi.Afsuski, amir
ʻ Olimxon mamlakat taqdiri hal qilinayotgan ushbu
fursatda muxolifatdagi yosh buxoroliklar firkasi (partiyasi) arboblari
bilan til topisha olmadi. U mamlakatda konstitutsion monarxiya va demokratik
1
Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқинчи ва унга карши кураш: тарих хақиқати (1920-1924 й). –
Тошкент: Маънавият, 2002. - Б. 17-18
2
Қосимов Ф. Бухоро Республикаси тарихшунослиги. -Бухоро, 1996. -Б. 113
4

tartibotlarni o rnatmoqchi bo lgan jadidlar — yosh buxoroliklarni yo qotish yo liniʻ ʻ ʻ ʻ
tutdi. Fayzulla Xo jayevnint ta kidlashicha,
ʻ ʼ
Kolesov voqeasidan keyin amir mamlakatda 3000 kishiii qatl qilgan. S. Ayniyn ing
yozishicha, faqat poytaxt — eski Buxoro emas, balki G ijduvon, Shofirkon,
ʻ
Vobkent, Qorako l, Chorjo y, Xatirchi, Karmana, Qarshi,
ʻ ʻ Shahrisabz bekliklarida
ham minglab kishilar jadidlikda ayblanib nohaq o ldirildi. Buxorolik jadidlarning
ʻ
tirik qolgan vakillari Samarqand, Toshkent va Moskvaga jo nab ketishga majbur
ʻ
bo lishdi, yosh buxoroliklarning bir kismi 1918-yil yozida Toshkentda Buxoro
ʻ
Kompartiyasini tuzishdi, F. Xo jayev
ʻ Moskvadagi muhojirlik davrida — 1918-yil
ok tabr da Turkiston respublikasining RSFSR hukumati huzuridagi muxtor
vakolatxonasi qoshida yosh buxoroliklar partiyasining bo limini tashkil qiddi.
ʻ
1920-yil yanvda Toshkentda F. Xo jayev boshchiligida inqilobchi
ʻ
yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston Markaziy byurosi tashkil qilindi.
Bolsheviklar yosh buxoroliklardan amirlik hokimiyatini ag darishda foydalandilar.
ʻ
Ular ham taktik maqsadlarni ko zlagan holda bolsheviklarga yaqinlashishdi. 1920-
ʻ
yil 25 avg ust da qo mondon M. V.
ʻ Frunze Turkfront qo shinlariga q«o zg olon ʻ ʻ ʻ
ko targan Buxoro mehnatkashlariga yordam ko rsatish to g risida»
ʻ ʻ ʻ ʻ buyruq berdi.
1920-yil 2 sentda Turkfront qo shinlari amirlik hokimiyatini ag darib tashladi.
ʻ ʻ
1920-yil 14 sent abr da bo lgan Xalq Nozirlar Sho rosi, Revkom va BKP MKning
ʻ ʻ
umumiy yig ilishida 9 kishidan iborat Butun Buxoro inqilobiy qo mitasi (raisi
ʻ ʻ
Abdulqodir Muxitdinov) va respublika hukumati — 11 kishidan iborat Xalq
Nozirlar Sho rosi (raisi
ʻ Fayzulla Xo jayev ʻ ) tuzildi 1
.
Buxoro inqilobiy qo mitasining a zolari qilib Muinjon
ʻ ʼ
Aminov, Olimjon Akchurin, Abdulhamid
Oripov, Sobir Yusupov, Hoji Hasan Ibrohimov, Fayzulla Xo jayev,
ʻ
Qulmuhamedov tayinlandi. Mamlakatni boshqarish maqsadida tuzilgan Buxoro
Xalq Nozirlar Sho rosi tarkibi quyidagicha edi:
ʻ rais va xorijiytashqi ishlar
( nozir — F. Xo jayev),
ʻ maorif ( Qori Yo ldosh ʻ Po latov ʻ ), ichki (doxiliya) ishlar
(M. Saidjonov ), moliya (U. Po latxo jayev),
ʻ ʻ davlat nazorati (N. Husainov),
favqulodda komissiya (raisi— Ibrohimov ), adliya (M. Burhono
v ),harbiy(Shihobuddinov), savdo va sanoat (M. Mansurov ) nozirliklari. Bu paytga
kelib inqilobchi yosh buxoroliklar firqasi a zolari Buxoro Kompartiyasi safiga
ʼ
kirishga majbur bo lgan edilar. Ushbu o rinda ta kidlash joizki, asosan jadidlardan
ʻ ʻ ʼ
tashkil topgan Buxoro hukumati o sha paytda ma lumotli kishilar yig ilgan
ʻ ʼ ʻ
hukumatlardan biri hisoblangan.
Nozirlar Buxoro, Istanbul, Moskva va boshqa
shaharlarda ta lim
ʼ olishgan edi. Buxoro jadidlari o zlarining islohotchilik ʻ
g oyalarini yangi hukumatdagi faoliyatlari davomida amalga
ʻ
1
Hayitov Sh., Badriddinov S. Buxoro tarixidan lavhalar (XIX-XX asrlar). - Buxoro. 2007. -B.89
5

oshirishga harakat qildilar. 1920-yil 6—8 oktabrda amirning yozgi saroyi —
Sitorai Mohi Xosada chaqirilgan Butun Buxoro xalq vakillarining
qurultoyida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi — BXSR tuzilganligi tantanali
ravishda e lon qilindi. Bu davlat tuzumi jihatidan xalq demokratik hokimiyati edi.ʼ
Uning zimmasiga qisqa muddat ichida o rta asrchilik an analari
ʻ ʼ meros qolgan amir
Buxorosini demokratik davlatga aylantirishdek tarixiy vazifani bajarish tushdi.
Qurultoy davlat
hokimiyatining qonun chiqaruvchi oliy organi bo lgan Buxoro inqilobiy qo mitasi
ʻ ʻ
(Markaziy Revkom), Buxoro Xalq Nozirlar Sho rosi —
ʻ
dastlabki hukumat tarkibini uzilkesil tasdiqladi. Ularning vakolat muddati II
qurultoygacha uzaytirildi. Ushbu qurultoyda I. Ye. Lyubimov RSFSR hukumati
Buxoro Respublikasining mustaqilligini tan olganligini aytishga shoshildi. 1920-yil
oktabr —noyabr oylarida BXSR bilan RSFSR o rtasida muvaqqat harbiysiyosiy
ʻ
axdlashuv va shartnoma tuzildi. 1921-yil 4-martda har ikki davlat o rtasida «Ittifoq
ʻ
shartnomasi» imzolandi. Ushbu shartnomalar mustaqil siyosat yuritishga harakat
qilayotgan yosh Buxoro davlati arboblari faoliyatini muayyan darajada cheklashga
olib keldi.
«Ittifoq shartnomasi» mustaqil Buxoro davlati hududida sovet qo shinlari
ʻ
turishini «qonuniy» asoslab berdiki, mazkur hol BXSR ichki ishlariga Rossiyaning
to g ridanto g ri harbiy jihatdan qurolli aralashuvidan boshqa narsa emas edi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Buxoro hukumati oldida turgan eng asosiy vazifalardan biri yersuv masalasini hal
qilish edi. 1920-yil 30 sentabrda Buxoro Markaziy Revkomi «Yer to g risida»gi
ʻ ʻ
dekretni qabul qildi. Dekretga muvofiq, sobiq amir, uning qarindoshlari va
amaldorlari qo lidagi butun yermulk kambag al va yersiz dehqonlarga berilishi
ʻ ʻ
kerak edi. Shuningdek, dekretga ko ra, «xiroj», «amlok» va boshqa
ʻ soliqlar bekor
qilindi. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, fa q at Eski Buxoro tumanlari va Chorjo y
ʻ
bekligida sobiq amir va beklarga qarashli 10000 tanob yer musodara qi linib,
kambag al dehqonlarga taqsimlab berildi.
ʻ
Yangi tuzum va uning ijobiy choratadbirlarini aholi ma qullab kutib oldi.
ʼ
Joylarda inqilobiy qo mitalar tuzildi. Birok yangi hokimiyat tomonidan mulkdorlar
ʻ
tabaqasiga nisbatan ko rilgan qattiq choralar, ularga tegishli butun molmulkning
ʻ
musodara qilinishi, saroy ayonlari va amir amaldorlarining yeppasiga hibsga
olinishi va otib tashlanishi, amir xazinasining Moskvaga olib ketilishi, majburiy
oziq-ovqat «razvyorstkasi» va uning qattiqqo llik bilan amalga
ʻ
oshirilishi, islom dini va ulamolarga nisbatan dushmanlik siyosati, respublika
hududida turgan qizil armiya ta minotining aholi zimmasiga yuklatilishi, buning
ʼ
ustiga, kizil askarlarning bosqinchilik va talonchilik «faoliyati» haqqoniy ravishda
xalqning kuchli noroziligiga sabab bo ldi.
ʻ
Respublikadagi ijtimoiysiyosiy munosabatlar ham keskinlashdi. Yosh davlat
yetakchisi F. Xo jayev murakkab va og ir sharoitda ishlashga majbur bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Buxoro hukumati ichida siyosiy bo linish kuchaydi. Bir tarafdan, Buxoro
ʻ
6

Kompartiyasi ichidagi «so l» va «o ng» kommunistlarga karshi g oyaviyʻ ʻ ʻ
jihatdan kurash olib borishga to g ri kelsa, ikkinchi tarafdan, RSFSR va uning
ʻ ʻ
favqulodda organlari bo lgan Turkkomissiya, Turkbyuro yosh «mustaqil
ʻ
davlat»ning bosgan har bir qadamini sergaklik bilan nazorat qilib turar edi.
Shunday bo lishiga qaramasdan F. Xo jayev, U. Po latxo jayev, O. Xo jayev,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Fitrat, M. Aminov, M. Saidjonov, S. Xo jayev, M. Mansurov, A. Muxitdinov va b.
ʻ
hukumatda demokratik yo l tutib, mo tadil mavqeda turdilar. Ular e tiqod erkinligi,
ʻ ʻ ʼ
islohotlar o tkazish zarurligini yoklab chikdilar. 1921-yil 18—23 sentabrda
ʻ
bo lgan Butun Buxoro xalq vakillarining II qurultoyida demokratik ruxdagi BXSR
ʻ
Konstitutsiyasi qabul qilindi 1
.
Buxoro tarixidagi dastlabki Konstitutsiya fuqarolarning
demokratik huquq va erkinliklarini qonun yo li bilan mustaxkamladi.
ʻ
Konstitutsiyada davlatni idora etish uchun xalqning barcha tabaqa vakillarining
ishtiroki ta minlandi.
ʼ Xususiy mulk va savdosotiq erkinliklari Konstitutsiyada o z ʻ
ifodasini topdi. Buxoroda o rnatilgan tuzum xalq demokratik respublikasi edi.
ʻ
BXSRning Konstitutsiyasi barcha fuqarolarga teng siyosiy huquq berdi, milliy
tengsizlikni yo qotdi. Konstitutsiyaga ko ra, BXSRning oliy organi — Butun
ʻ ʻ
Buxoro xalq vakillari qurultoyi bo lib, u har 2000 saylovchiga bir vakil
ʻ
saylanadigan 350 a zodan iborat edi.
ʼ Qurultoy yiliga bir marta
chaqirilar va unda respublika konstitutsiyasini qabul qilish, o zgarishlar kiritish,
ʻ
hukumatning hisoboti va davlat byudjetnыy tasdiqlash kabi muhim masalalar
ko rilar edi. Konstitutsiyaga ko ra, qurultoylar o rtasida qonun chiqaruvchi va
ʻ ʻ ʻ
nazorat qiluvchi oliy organ — Butun Buxoro MIK xisoblanadi. Qurultoyda Butun
Buxoro MIK raisi qilib Usmonxo ja Po latxo jayev saylandi (1922-yil avg
ʻ ʻ ʻ ust da
bo lgan
ʻ III qurultoyda bu lavozimni Porso Xo jayev egalladi). Konstitutsiyaga ʻ
muvofiq Xalq Nozirlar Sho rosi davlat hokimiyatini ijro qiluvchi va boshqaruvchi
ʻ
oliy organi sifatidagi o z vazifasini saqlab qoldi. Qurultoyda milliy masalaga katta
ʻ
e tibor berildi. Buxoro MIK huzurida Omongeldi Omonov
ʼ
boshchiligida Turkman bo limi tuzildi
ʻ 2
.
Keyinchalik shu asosda Turkman avtonom viloyati tashkil qilinib, unga
milliy muxtoriyat huquqi berildi. Turkman va tojik xalqi uchun madaniy ma rifiy
ʼ
va boshqa muassasalar ochildi. Buxorodagi demokratik jarayonlarga mamlakat
tashqarisidan tazyiq tobora kuchayib bordi. 1923-yil 3-iyunda Buxoroga SSSR
Qurolli Kuchlarining Bosh qo mondoni S. S. Kamenev, Turkfront Inqilobiy Harbiy
ʻ
Kengash raisi A. I. Kork, RKP (b) MK O rta Osiyo
ʻ byurosi a zosi ʼ Mixaylov va
boshqalar kelishdi. Ular Buxoro hukumati faoliyatidan qoniqmayotganliklarini
ochiq aytib, sotsialistik o zgarishlarni jadallashtirish kerakligini ta kidlashdi.
ʻ ʼ
1
Рашидов У . Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924- йиллар ). – Бухоро . 2003. -Б. 63
2
Мирзақулов Б . Бухоро тарих зарварақларида : энг қадимги даврлардан ХХ аср 20- йиллари иккинчи
ярмигача .– Тошкент. 2016. -Б. 157
7

Oradan ko p o tmay — 12-iyunda (RKPb) MK Siyosiy byurosiʻ ʻ
maxsus qaror qabul qilib, Buxoro hukumatini sovetlashtirish choratadbirlarini
belgilab berdi. Sovet hukumati o z buyruqlarini tez va qarshiliksiz amalga oshirish
ʻ
uchun (RKPb) MK kotibi Ya. E. Rudzutakni Buxoroga jo natdi. 23-iyunda BKP
ʻ
MK yopiq plenumida Rudzutak ishtirok qilib, Buxoro hukumati rahbarlari va
mahalliy kommunistlar oldiga qat iy talablarni qo ydi.
ʼ ʻ
F. Xo jayevning eng yaqin safdoshlari bo lgan sobiq yosh buxorolik jadidlar
ʻ ʻ
Otaulla Xo jayev (tashqi ishlar noziri),
ʻ Fitrat (maorif noziri), Sattor Xo jayev ʻ
(moliya noziri), Muinjon Aminov (EKOSO raisi) lavozimlaridan chetlashtirilib,
Buxoro davlati hududidan chiqarib yuborildi. Qori Yo ldosh Po latov, Rahimjon
ʻ ʻ
Yusufzoda, Muzaxar Maxsum Burhonov, Hoji Hamro Yo ldoshev
ʻ ham mas ul ʼ
lavozimlardan olib tashlandi. Buxoro hukumati Moskva va Toshkentning
«kommunistcha sabog i»ni olgan «tajribali sovet xodimlari» bilan to ldirildi.
ʻ ʻ
Plenumning o zida Buxoro Kompartiyasi MK kotibi Muhametdinov o rniga
ʻ ʻ
A. Rahimboyev Buxoro Kompartiyasi MK mas ul kotibi qilib saylandi.
ʼ
Hukumatda Turkistondan yuborilgan emissarlarning ta siri kuchayib bordi.
ʼ
Inqilobiy ekstremistik unsurlar bu bilan cheklanib qolmasdan, 14 avgustda bo lgan
ʻ
Buxoro MIK favqulodda sessiyasida Konstitutsiyaga o zgartirish kiritishga ham
ʻ
muvaffaq bo ldilar. 1923-yil 11—17 oktabrda bo lgan Butun Buxoro IV qurultoyi
ʻ ʻ
Konstitutsiyani o zgartirish to g risidagi qarorni tasdiqladi. Unga binoan barcha
ʻ ʻ ʻ
savdogar, mulkdor va sobiq amaldorlar saylov huquqidan mahrum qilindi. Ammo
ishchi va kosiblarning saylov huquqi kengaytirildi.
Shuningdek, qurultoyda jamiyatda ijtimoiy beqarorlikni kuchaytiradigan
«Sovet qurilishi to g risida» maxsus qaror qabul qilindi.
ʻ ʻ Jamiyat tobora
siyosiylashib bordi. Buxoroda o tkazilayotgan demokratik islohotlarning takdiri
ʻ
xavf ostida qoldi. Markazning talabi b ila n mamlakatda sun iy ravishda sotsialistik
ʼ
qayta qurishlarni amalga oshirishga kirishildi. Respublikadagi bu keskin siyosiy
vaziyat qurolli muxolifat harakatining kuchayishida ham o z ifodasini topdi.
ʻ
Buxoroda amir hokimiyati ag darib tashlangan dastlabki haftalardayoq
ʻ
mamlakatning g arbiy, markaziy va sharqiy qismlarida qizil armiyaning
ʻ
bosqinchilik siyosati va bolsheviklar zulmiga qarshi istiqlolchilik harakati
boshlangan edi. Buxoro respublikasidagi iqtisodiy siyosat va xo jalik
ʻ sohasidagi
islohotlar ziddiyatli tarzda kechdi. Buxoro inqilobiy qo mitasining 1921-yil 5
ʻ
yanv ar dagi dekreta hamma yerlarni umumxalq mulki deb e lon qiddi.
ʼ Vaqf yerlari
tugatiddi, ayrim toifadagi xo jaliklarning chorva mollari va mulklari musodara
ʻ
qilindi. Sug orish
ʻ tizimi izdan chiqsi, ekin maydonlari qisqarib, chorva mollarining
soni kamayib ketdi. Shu bilan bir vaktda ko plab ijobiy ishlar ham amalga
ʻ
oshirildi. 1921-yil kuzida yerni tortib olish bekor qilindi.
Buxoro MIKning umumiy afv to g risidagi 1922-yil 25
ʻ ʻ may dekreta
vaqflarni tugatishni to xtatish, qozixonalar ishini,
ʻ shariat ko rsatmalarini tiklash ni ʻ
e lon qildi. O’sha yilning noyabrda yangi iqtisodiy siyosat (NEP)ga o tish e lon
ʼ ʻ ʼ
8

etildi. Buxoro davlat banki tuzilib, pul islohoti amalga
oshirildi.Dehqonlarni moddiy rag batlantirishʻ choralari ko rildi. Bu qishloq ʻ
xo’jaligini barqaror rivojlanishiga olib keldi. 1923-yil sug oriladigan yerlar
ʻ
maydoni 1913-yil dagi darajaga yaqinlashib qoldi (92,3%). Yil tiklanib, zavod va
fabrikalar qaytadan ishga tushdi. Bu paytga kelib Buxoro respublikasida 19 ta
korxona, 500 dan ortiq bozor ishlab turdi,
xususiy sarmoya 12000 savdogarlar mablag idan iborat bo ldi. 1923-yil 4 ta
ʻ ʻ
aralash aksionerlik jamiyati, 30 ta yirik savdo firmalari faoliyat ko rsatayotgan edi.
ʻ
Davlat savdosi va kooperatsiyasiga berilgan yordam o z samarasini ko rsatdi.
ʻ ʻ
1923-yil mart oyida Turkiston, Buxoro va Xorazm iqtisodiy jihatdan
birlashtirildi va uni boshqarish uchun O rta
ʻ Osiyo Iqtisodiy Kengashi (Sredaz
EKOSO) tuzildi. F. Xo jayev O rta Osiyoning iqtisodiy jihatdan birlashuvi
ʻ ʻ
to g risidagi fikrni boshida qo llab-quvvatlamadi. Chunki u iqtisodiy siyosatni
ʻ ʻ ʻ
ishlab chiqish, hatto mintaqa xalq xo jaligi
ʻ istiqbollari to g risida qaror qabul ʻ ʻ
qilishgacha bo lgan barcha ishlar Markaz qo liga o tayotganligini eng avvalo
ʻ ʻ ʻ
sezgan va bu siyosatning mash um oqibatlarini chuqur tushungan
ʼ arbob edi. O zi ʻ
kuchli iqtisodchi bo lgan F. Xo jayev Buxoro tomonidan Rossiya va Turkistonga
ʻ ʻ
yetkazib beriladigan mollarga aniq tovar ekvivalenti belgilash zarurligi to g risida
ʻ ʻ
ayniqsa tashvishlanib gapirar edi. Buxoro hududida joylashgan Rossiya qo shinlari
ʻ
Buxoro davlatining oziqovqati va yemxashagi bilan ta minlanar edi. Hukumat
ʼ
boshlig i F. Xo jayev Rossiya qo shinlari sonini 15000 kishigacha qisqartirish
ʻ ʻ ʻ
to g risidagi masalani Moskva oldiga bir necha marta qo ydi. Buxoro Sovet
ʻ ʻ ʻ
Sotsialistax Respublikasi. (BSSR). 1924-yil 1820 sentabrda Butun Buxoro xalq
vakillarining V qurultoyi bo lib o tdi.
ʻ ʻ
Qurultoy 19 sentabrda BXSRni Buxoro Sovet Sotsialistik
Respublikasiga aylantirish to g risida qaror qabul qildi. BSSRning tuzilishi
ʻ ʻ
yuqoridan turib sun iy tarzda amalga oshirilgan
ʼ hodisa edi. Natijada taraqkiyotning
demokratik yo li
ʻ inkor qilinib, sotsialistik yo nalish tanlandi. Markazdagi ʻ
bolshevik rahbarlarining Buxoro va Xorazm xalq respublikalarini sotsialistik
respublikaga aylantirishdan ko zda tutgan asosiy maqsadlari mahalliy xalqlarni
ʻ
tezroq sovetlashtirish va ruslashtirish, ularning ongiga kommunizm mafkurasini
singdirish edi. Sharqda «sotsializmning porloq g alabasi»ni ta minlash uchun bu
ʻ ʼ
juda zarur edi. Qurultoyda F. Xo jayev hukumatning ishi to g risida
ʻ ʻ ʻ hisobot berdi
va «O rta Osiyoning milliy davlat chegaralanishi to g risida»
ʻ ʻ ʻ ma ruza ʼ qildi.
Qurultoy qatnashchilari xalq hukumatining 4 yillik ish faoliyati yakunlarini
chiqarib, O rta Osiyoda milliy respublikalar tuzish zarurligini yoklashdi
ʻ 1
.
1924-yil 18 noyabrda Turkiston ASSR, Buxoro SSR va Xorazm
SSR MIKlari qo shma qaror qabul qildilar va shu qarorga binoan o z vakolatlarini
ʻ ʻ
1
Ф. Х. Қосимов - Бухоро тарихи масалалари: мақолалар тўплами. Бухоро, 1996. -Б. 147
9

Uzbekiston SSR Sovetlarining Ta sis qurultoyiga qadar ish ko rib kelgan Fayzullaʼ ʻ
Xo jayev raisligida yangi tashkil etilgan
ʻ O zbekiston ʻ SSR Muvaqqat inqilobiy
komitetiga topshirdilar.
Shunday qilib, O rta Osiyo respublikalarining milliyhududiy chegaralanishi
ʻ
deb atalmish tadbir asosida 1924-yil noyab. oyi oxirida Buxoro SSR tugatilib,
uning hududi yangi tashkil etilgan O zbekiston SSR,
ʻ Turkmaniston SSR
va Tojikiston ASSR (1929-yil dan Tojikiston SSR)ga kiritildi.
10

1.2 BXSR harbiy yo`nalishiga oid materiallarning istiqlol davri
asarlarida yoritilishi
XX asrning 20-yillarida Buxoroda siyosiy vaziyat nihoyatda
faollashib,keskin tus oldi. 1920-yil sentabrda Buxoro amirligi Sho`ro Rossiyasi
bolsheviklari boshchiligidagi qurolli kuchlar tomonidan ag`darildi. Bu “ozodlik
olib kelgan” inqilob evaziga minglab buxoroliklarning begunoh qoni to`kildi.
Shahar to`pdan ayovsizlarcha o`qqa tutilib, qattiq vayron etildi. Ushbu
voqealargacha, ya’ni B. Mirzoqulovning “Buxoro tarix zarvaraqlarida” kitobida
yozilishicha: ”1920-yil 10- avgustda Kogonda Ahmadjon Abdusaidov rahbarligida
Butun Buxoro inqilobiy Qo`mitasi va Fayzulla Xo`jayev raisligida Xalq Nozirlar
kengashi tashkil etildi. Qizil Armiya Eski Buxoroni 1920 –yil 2-sentabrda ishg`ol
etgandan keyin yangi hokimyat idoralari Kogondan Buxoro shahri yaqinidagi
amirning yozgi saroyi Sitorai Moxi Xossaga ko`chib o`tdi” 1
.
1920-yil 6-8-oktabrida amirning yozgi saroyi Sitorai
Moxi Xossada chaqirilgan Butun Buxoro xalq vakillarining birinchi qurultoyida
joylardan saylangan 1950 delegat ishtirok etdi. Qurultoyda A.Muhiddinovning
“Inqilobiy Buxoroning davlat qurilishi to`g`risida”gi ma’ruzasi tinglanib
muhokama qilindi. Qurultoyda RSFSRning BXSRni mustaqil davlat sifatida tan
olganligi e’lon qilindi. 8-oktabr kuni qurultoyning oxirgi yig`ilishida Buxoro Xalq
Sovet Respublikasi tuzilganligi e’lon qilindi. Qurultoy davlat hokimyatining qonun
chiqaruvchi oliy organi bo`lgani Buxoro Inqilobiy Qo`mitasi, Buxoro Xalq
Nozirlar Kengashi dastlabki hukumat tarkibini uzil-kesil tasdiqladi va ularning
vakolat muddatini navbatdagi qurultoygacha uzaytirdi. U. Rashidov va O`.
Rashidovlar ushbu masalada tadqiqot olib borib, 2013- yilda “Buxoroning Rossiya
bilan iqtisodiy va siyosiy munosabatlari tarixidan (1900-1925)” nomli kitobni
nashr qildirdilar. Ushbu kitobda aytilishicha: “1920-yil 3- noyabrda RSFSR va
BXSR o`rtasida “Harbiy-siyosiy kelishuv” imzolanib, unga ko`ra, BXSRning o`z
armiyasi yo`qligi sababli uning chegaralarini RSFSR qizil armiyasi qo`riqlaydigan
bo`ldi. Chegaralarni qo`riqlayotgan RSFSR qo`shinlari BXSR inqilobiy
qo`mitasiga va harbiy noziriga bo`ysundirildi 2
.
1920- yil 5- sentabrda Turkiston fronti BXSR
harbiy nozirligi ixtiyoriga 2 ta polk, 1 ta batalion va artileriya batareyasini berdi.
Buxoro qizil armiyasini tuzish ancha qiyin kechdi. Chunki mahalliy aholi armiyaga
kirishni istamadi”. Davlat hokimyatining asosiy o`zaklaridan biri Ichki ishlar
1
Гафуров А., Рашидов У.Бухоро халқ шўролар жумҳурияти тарихидан лавҳалар (1920-1924) – Тошкент.
1992. -Б. 46
2
Mubinov . M - 1920-1924 yillarda BXSR hukumatining harbiy va ijtimoiy sohalaridagi tub o ’ zgarishlarning
tarixshunosligi . Toshkent . 2015 - B .59
11

Nozirligi bo`lib, jamoat tartibi va fuqarolar xavfsizligini himoya qilishi shart edi.
Shuning uchun ham 1920-yil sentabr boshlarida 300 kishilik militsiya bo`limi
tashkil etildi. Buxoroda amirlik va BXSR yillarida harbiy soha rivoji turlicha
kechgan. Ushbu masalani qiyosiy tahlil qilish uchun turli manbalarni va matbuot
materiallarini o`rganib tahlil qildik. Xususan, Buxoro amirligi davrida Buxoro
harbiy askarlari safi nisbatan qisqartirilib, qo`shinda harbiy islohotlar tor doirada
olib borilgan. XIX asrning 30 - yillarida harbiy islohotlar bir muncha olib borilgan.
Xususan, “O`zbekistonning yangi tarixi” (Turkiston Chor Rossiyasi
mustamlakachiligi davrida) 2-kitobida yozilishicha: “Amir Nasrullo (1826-1860)
harbiy sohada ma’lum islohotlarga qo`l urdida, o`z qo`shinini bir muncha
mustahkamladi. Buxoroda uzoq muddat yashagan, Zarashon harbiy okrugini
boshqargan, Turkistonning harbiy quvvatini sinchiklab o`rgangan G.A.
Arandarenko shunday yozadi: ”Nasrulloxon davrida dala to`plari sezilarli darajada
yaxshilangan edi,ular uchun ingliz harbiy nizomidan chala-chulpa xabardor
bo`lgan afg`on to`pchilari xizmatga olinadi. Og`ir qurolli otliqlar - falkonetli
xasabdorlar soni ham oshiriladi, piyodalar ko`paytirilib, to`plar himoyasida jangga
kirish va qal’alarga hujum qilish qo`llana boshlaydi”.
Amirlik qo`shining asosini xasabdorlar va galabotirlar tashkil etar edi. 1868-
yilga qadar bu ikki qo`shin turiga olinganlar bir umr xizmatda bo`lar edi. Piyoda
sarbozlar, odatda,tinch sharoitda uylarida yashar, xaftada 4 kun (chorshanba va
jumadan tashqari) erta tongda eshak bilan Buxoroga kelar va uch-to`rt soatlik
mashqlarda qatnashib, yana qaytib ketardi. G.A.Arandarenko, shu vajdan, Buxoro
“harbiy tizimidaqorovullik xizmati mavjud emas” deydi. Muarrix Mullo Olim
Maxdumning “Turkiston tarixi” kitobida ushbu masalaga to`xtalib quyidagi
ma’lumotlarni keltiradi: “Erondan olib kelingan Abdusamad to`pchiboshi,bilimli,
zakovatli kishi bo`lgan. U to`p va to`pxonalarning dala sharoitidagi harakat
imkoniyatini oshirishga erishadi. To`plar, ularni tortib yuruvchi otlar guruhlanadi 1
.
Ma’lumki, bungacha to`plarni ho`kizlar sudrashi taomilda bo`lib kelgan edi.
Amirlikda yollanma lashkarboshilardan foydalanishdan hech qachon
qaytilmagan”. “O`zbekistonning yangi tarixi” 1-kitobi (Turkiston Chor Rossiyasi
mustamlakachiligi davrida) da quyidagi ma’lumotlar uchraydi: “Amir Nasrullo
davrida va undan keyin ham to`pchiboshi qo`shinning bosh qo`mondoni
hisoblangan. Bu harbiy ish muvozanatida otliq qismga nisbatan texnikaga
ahamiyat berish ibtidosi bo`lganmi, har holda aniq bir nima deyish mushkul”.
2005-yilda Sh. Hayitov, S. Badriddinov va K. Rahmonovlar tomonidan “Buxoro
Xalq Sovet Respublikasi: iqtisodiyot, ijtimoiy siyosat, madaniy hayot” nomli kitob
nashr qilindi. Ushbu kitobda Buxoro amirligi harbiy holatiga to`xtalib, quyidagi
ma’lumotlar keltirilgan: “XIX asrning 2-yarmida O`rta Osiyodagi xonliklar harbiy
jihatdan zaif bo`lganligi haqiqat.
1
Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида: энг қадимги даврлардан ХХ аср 20-йиллари иккинчи
ярмигача.– Тошкент. 2016. -Б. 167
12

Bu yuqoridagi ma’lumotlar ham asoslab, isbotlab turibdi.
Shuning uchun ham xonliklar va Buxoro amirligi Rossiya ta’sir doirasiga tushib
qoldi. Buxoro amirligi qo`shin tuzilishi XIX asrning 2-yarmida quyidagicha edi:
“To`pchilar” (Artilleriya), “Kuban kazaklari”, ”Shefskiy”, “Terskiy”,
“Arabbachalar”, “Turkman favji”, “Sarbozlar”, “G`ulombachchalar”,
“Elnavkarlar”, “Nizomiy” kabi guruhlardan iborat bo`lib, ularga xizmat haqi uchun
pul va turli in’omlar berilgan. To`plar ikki turda bo`lib, dahanapur (og`zidan
o`qlanadigan) va dumbalapur (orqasidan o`qlanadigan) kabi nomlar bilan atalgan”.
Buxoro amirligining XIX-XX asr
boshlaridagi siyosiy tarixini yoritib beruvchi manbalardan biri hisoblangan
Muhammadali Baljuvoniyning “Tarixi Nofeiy” asari bo`lib ushbu asar 2001-yilda
chop ettirildi. Ushbu kitobda Buxoro amirligining harbiy holati quyidagicha
ta’riflanadi: “Beshinchi fasl: Buxoroning nizomiy askari va asbobi harb siyosati
haqida: Bilinglarkim, Buxoroning nizomiy va askariy quvvati boshqa davlatlarga
qaraganda zaif va yengilroqdir. Chunonchi, bu davlatning askariyati faqat ikki yuz
ming nafarga yetgan. Lekin shular orasida tajribali va jasur bahodurlari ham ko`p
bo`lgan. Ammo urush asboblaridan, ya’ni har davlat uchun loyiq bo`lgan qurol-
aslahalardan 40 ta to`p, yuz adad pulemyot, 500 ming to`pponcha va miltig`i
bo`lgan. Siyosat bobida Buxoro
ko`p davlatlardan zaif turgan. Aslida, podsho askariyasi haqida g`amxo`rlik qilishi,
ularga siyosiy ilmlarni, siyosiy kuch-quvvatni berishi lozim edi. Ammo achinarlisi
shuki, qadim zamonda boshqa davlatlarda siyosiy ilm taraqqiy topmagan davrda
Buxoro davlati bir buyuk davlatga aylanib bo`lgan edi. Bugungi kunga kelib esa,
boshqa davlatlar yangi sanoat va fanlarga ega bo`lib,Buxorodek bir necha
davlatlarni bosib olib, o`zlariga tobe qilganlar”26 . Yuqoridagi ma’lumotlarni tahlil
qilar ekanmiz ushbu adabiyotlarga tanqidiy nuqtai nazardan yondashishga harakat
qilamiz. To`g`ri, Sovet bosqini arafasida Buxoro amirligi harbiy holati nihoyatda
kuchsiz bo`lganligi manbalarda keltirib o`tilgan. Ammo Buxoroga Qizil armiya
bosqini arafasida qo`shin sonini oshirish, qo`shinlarni kuchaytirishga intilishlar
bo`lgan. Ushbu harakatlar Buxoro amiri Said Olimxon tomnidan olib
borilgan.Ushbu harakatlar Buxoroda “qurolli qarshilik ko`rsatish” – qo`rboshilik
harakatlari bilan bog`liq edi. Ma’lumki, 1920-yil avgust oyida Buxoro inqilobi
tayyorlanib, sentabrda esa Buxoroga Qizil armiya hujum boshladi. Buxoro amiri
Said Olimxon Buxoro shahrini tark etib, keskin janglardan so`ng, Vobkent,
Shofirkon, G`ijduvon, Qiziltepa tumanlari va O`rtacho`l orqali Qarshi cho`liga
chiqib ketdi. Amirning
keyinchalik o`zi yozgan xotiralarida keltirilishicha, mabodo mubolag`a qilinmagan
bo`lsa, yigirma besh ming nafardan iborat buxoroliklar (ularning safiga
G`ijduvonda yana 10 ming nafar kishi qo`shildi.” 1991-yilda Buxoro amiri Said
Olimxonning “Buxoro xalqining hasrati tarixi” kitobi chop etildi. Ushbu kitob
bilan tanishish chog`ida quyidagi ma’lumotlarga duch keldik: “Buxoro amiri
13

Buxorodan ketishi masalasini shunday asoslaydi: Musulmon bechoralar dushman
daftaridan mol-dunyosini, farzandlarini tashlaganlaricha, nima qilishlarini bilmay,
har tomonga qocha boshladilar. Shunga qaramay, bu bandayi ojiz to`rt kechayu
kunduz dushmanga qarshi urushdim, qattiq jang qildim. To`p o`qlarining ko`pligi,
bomba yog`dirishlar, talofat va xarobaliklar Buxoro shahrida ortib ketib,
kambag`al beva-bechoralarni qattiq tashvishga solib qo`ydi. Shunda o`zimcha
o`yladim. Bu bandayi ojiz ushbu Buxoroyi sharif shahridan ko`chishini ixtiyor
etsam, shoyad shu sababdan xarobalikka bo`lgan sabablar yo`lini to`sib, faqiru-
fuqaro bechoralarni bu jabr sitamlardan ozod qilsam va osoyishtalik baxsh etsam,
degan andishada chahorshanba kuni tushdan keyin soat to`rtlarda foytunga o`tirib,
misoli “hazrat Payg`ambar alayhissalom sunnati bo`lmish hijrat” kabi ko`chishni
ixtiyor etdim”.
Amir Sayyid Olimxon Qizil armiyaga qarshi urushish uchun ko`p
sayharakatlarni amalga oshirdi. BXSR hukumati yillarida ham ushbu harakatlar
sobiq amir tomonidan amalga oshirilgan. Manbalarga murojaat qilamiz. Q.
Rajabov 2002-yilda o`zining “Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash
(1920-1924)” nomli kitobini nashr qildirdi. Ushbu kitobda Buxorodagi harbiy
holat, qo`rboshilar harakati, Buxoroga qizil askarlar hujumi masalalari atroflicha
tahlil qilinadi. Xususan, muallif kitobida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi:
“Buxoroning markaziy qismlaridan shoshilinch chekinayotgan Said Olimxon
Qarshi va G`uzordan ham o`tib, Boysun bekligi hududiga kirib bordi.
Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, sobiq amir Said Olimxonga yaxshi
qurollangan 300 kishilik otliqlar, shu jumladan, Afg`oniston hukumatining vakili
Muhammad Akbarxon boshchiligidagi 100ta afg`on sarbozi himoyasi ostida 1920-
yil 10-sentabrda Boysunga yetib kelishdi. Ushbu ma’lumotlarni M.
Irkayevo`zining “ История гражданской вайныв Таджикистане ” kitobida
keltiradi. Biroq Said Olimxon o`z xotiralarida Boysun to`g`risida so`z yuritmay,
balki Qo`rg`ontepaga borganligini tilga oladi”. Buxoro amiri Said Olimxon
o`zining “Buxoro xalqining hasrati tarixi” kitobida yozishicha, Said Olimxon
Dushanbe va Qoratog`da ham bo`lgach, Hisor shahrini o`ziga qarorgoh qilib
belgilaydi. Sharqiy Buxorodagi qurolli qarshilik ko`rsatish rahbari Ibrohimbek,
Davlatmandbek, Fuzayl Maxdum, Eshon Sulton, Tog`ay Sari, Avliyoqulbek,
Abdurahmonbek, Alimardonbek kabi nufuzli kishilar, urug` boshliqlari va beklari
sobiq amir huzurida to`planishdi”. Q. Rajabovning yuqorida keltirilgan
kitobida yozilishicha, Said Olimxon harbiy sohada chora-tadbirlar ko`ra boshlaydi:
O`z lashkarlarini Hisor viloyatida to`playdi. 2.O`z lashkarlarining boshqaruv
tizimini belgilab, harbiy boshliqlar tayinlaydi. Xususan, o`z lashkarlarining
boshlig`i qilib harbiy vazir bo`lgan tog`asi Muhammad Saidbek Parvonachini,
shuningdek, Abdulhafiz Parvonachi va Ibrohimbekni tayinlaydi. Ular Hisor
viloyatida bolsheviklarga qarshi 6 oy davomida kurash va jang olib borishdi. Said
Olimxon harbiy kuch va qurol-yarog` so`rab, Afg`oniston amiri Omonullaxon
14

huzuriga o`z vakilini jo`natgan. Afsuski, Afg`onistondan yetib kelgan
yordamchi kuchlar, qurol-yarog`lar va harbiy aslahalar ham unchalik ko`p emas
edi. Bundan tashqari, Said Olimxon harbiy yordam so`rab Angliya va Yevropa
mamlakatlariga vakil yuboradi. Ammo ular tomonidan hech qanday amaliy
yordam berilmadi. Muntazam armiyaning mavjud emasligi, qurolyarog`larning
yetishmasligi, zamonaviy harbiy mutaxasislarning deyarli yo`qligi va boshqa qator
qiyinchiliklarga qaramasdan qisqa muddat ichida Sharqiy Buxoroda qizil
askarlarga qarshi tura oladigan katta miqdordagi harbiy kuchlar to`plandi. Buxoro
Xalq Respublikasi Revkomi nomiga jo`natilgan qizil askarlarning razvedka
ma’lumotlarida aytilishicha, 1920-yil 23-noyabrda “Boysunda Bo`ri To`qsabo
qo`mondonligida 7000 kishi (5 ta pulemyoti bilan), Denov shahrida 1000 kishi,
Sariosiyoda 3000 kishi, Sangardak qishlog`ida (Yurchiga ketish yo`lida) 140 kishi,
Baxchi qishlog`ida (Toshqirjondan 20 chaqirim janubi sharqda) Eshon Boshi
qo`mondonligida 600 kishi, Darbandda 100 kishidan ortiq qo`shin” to`plandi 1
.
Ushbu 12 ming kishiga
yaqin qo`shin 23- noyabrda Toshqo`rg`on tomonga yurish qilib, uni egalladi.
Shunisi xarakterliki, ushbu hujjatda yozilishicha,“amir qo`shinlari Sharqiy
Buxorodagi ko`ngillilar hisobidan tuzilgan edi”. Amir Said Olimxon Ko`lob,
Hisor,Dushanbe atrofida katta miqdordagi kuchlarni birlashtirishga muvaffaq
bo`ldi. 1920-yil noyabr oyining o`rtalarida uning qo`shinlari Boysun, Darband,
Sherobodni egallashdi. 4. Amir Said Olimxon Farg`ona vodiysidagi istiqlolchilik
harakati bilan aloqani yo`lga qo`ydi. Chunki Qizil askarlarning katta miqdordagi
harbiy kuchlari istiqlolchilarning ham o`z qo`shinini yaxlit qo`mondonlikostiga
birlashtirishni taqozo qilar edi. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, Farg`onadan 4000
yigit sharqiy Buxoroga yetib kelgan. Hisordan Ko`lob viloyatiga kelgan Said
Olimxon butun qo`shinlariga Mulla Muhammad Ibrohimbek Devonbegini
lashkarboshi qilib tayinlaydi. Ushbu masala tarixshunosligini o`rganish jarayonida
turli manbalarni tahlil qilamiz 2
. 1996-yil U. Rashidov tomonidan
“Buxoro tarixi masalalari” to`plamiga quyidagi “Buxoro Respublikasida qarshilik
harakatining birinchi bosqichi (1920- 1922-yillar)” nomli maqolasini chop
qildirgan. Ushbu maqolada Buxorodagi harbiy-siyosiy vaziyat va amir faoliyatiga
to`xtalib o`tilgan. Maqolada quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: “Ibrohimbek
Olimxon xizmatiga o`tib Qorovulbegiqo`shin qo`mondoni unvonini oladi. U butun
Loqay va Hisorda safarbarlik o`tkazadi. Natijada amir qo`shinlari 15 ming kishiga
yetadi. Amir o`zi bilan olib kelgan oltinlar bu katta xarajatlarga yetmaydi. Shu
bois, Dushanbedagi Hisor bekligi xazinasidan 1 mln so`m olindi va qog`oz pul
1
Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқинчи ва унга карши кураш: тарих хақиқати (1920-1924 й). –
Тошкент: Маънавият, 2002. -Б .29
2
Ҳайитов, Ш.А. Бадриддинов С., Раҳмонов К.Ж. Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий
сиёсат, маданий ҳаёт (1920 – 1924 й.)- Бухоро: Бухоро, 2005. -Б. 123
15

chiqarishga qaror qilindi. Lekin Dushanbeda turli bo`yoqlar yo`qligi sababli 20
yashik chiqarilgan qog`oz pul oppoq holicha zarb etildi. Amir ixtiyorida otasi
Abdulahadxon tirikligida London bankiga qo`yilgan 20 mln so`m pul qolgan edi
xolos. Olimxon shu pullarga umid bog`lab, Buyuk Britaniyadan yordam so`raydi.
Angliya 1920- yildan
boshlab Mashhad va Qoshg`ar orqali amirga qurol-aslaha va boshqa anjomlar bilan
yordam berishga vadalashadi” Yana ushbu masalada Q. Rajabov shunday fikrlarni
keltiradi: “Buxoro Respublikasi Markaziy Revkomi va Xalq Nozirlar Sho`rosi raisi
nomiga jo`natgan “mutlaqo maxfiy” ma’lumotnomada yozilishicha, 1921-yil 1-
yanvarga kelib Buxoro amirining armiyasi 15000 kishidan ortib ketdi”. Turli
adabiyotlarni tahlil qilar ekanmiz amirlik tuzumi ag`darilgach, BXSR tashkil topib,
hukumat tuzilgach, harbiy masalalarga ham e’tiborni kuchaytirganligiga guvoh
bo`lamiz. Biz amirlik davrida harbiy masalaga e’tibor va islohotlar haqida
yuqorida ma’lumotlarni tahlil qildik. BXSRda ushbu maslada qanday ishlar olib
borildi? Shu masalada fikr yuritamiz. BXSR hukumat rahbari Fayzulla Xo`jayev
o`zining 3 tomlik “Tanlangan asarlari”ni yozib qoldirgan. Ushbu asarlarning 1-
tomi 1976-yilda Toshkentda chop etilgan. Ushbu kitobda BXSRdagi harbiy holat,
siyosiy tizim masalalari haqida jonli guvoh sifatida ma’lumotlar yozib qoldirilgan.
Muallif asarida quyidagi
ma’lumotlarni keltiradi: “Qizil Armiyani qurish masalasiga kelganda, men shuni
ko`rsatib o`tishim kerakki, bu ishdagi bir qancha kamchiliklarga qaramay, bu
ishlarning hammasi umuman yomon o`tkazilmadi. Gap shundaki, zamonaviy
armiya qurishga Buxoroning Sovet hukumati birinchi kirishgan edi. Sovet
hokimiyatiga qadar (bu yerda BXSR hukumati nazarda tutilgan bo`lsa kerak)
armiya butunlay boshqacha negizda tuzilar edi. Umuman, Buxoroda harbiy xizmat
hech qachon bo`lmagan. 1860-yildan beri amirning tarkibi kamaytirib qo`yilgan
armiyasi turli yoshdagi yollangan kishilardangina tuzilar edi. Armiyaga,
masalan,o`g`rilik, ichkilikbozlik va shu kabi jinoyatlar qilganligi uchun jazolash
tariqasida ham zo`rlik bilan askar qilib olinar edi. Bu an’analar yangi boshlangan
ishga anchagina to`sqin bo`lib turdi. Shunga qaramay, qisqa vaqt ichida hukumat
mamlakatda majburiy-harbiy xizmatni joriy qilishga va Qizil Armiyaning milliy
qismlarini tuzishga muvaffaq bo`ldi”.
Fayzulla Xo`jaev o`z asarida harbiy holat, harbiy tadbirlar va islohotlar
haqida ham quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: Harbiy ishda Rossiya Qizil
armiyasidan o`rnak olib, Qizil Armiya tashkil etish, unda komanda berishni o`zbek
tilida olib borish hamda aholining turmushi va rivojlanish darajasiga muvofiq
keldigan o`zgartirishlarni ustavlarga kiritish lozim. Buning uchun birinchi
navbatda, RSFSR Qizil ofitserlar maktablarini tashkil etish ishida faol yordam
berish kerak (Fayzulla Xo`jaev BXSR armiyasini “qizil armiya” deb yozadi.
Chunki shu davrda Buxoro Sovet Rossiyasi bosqiniga uchrab, Sovet qo`shinlari
Buxoro hududida mavjud edi). BXSRda armiyada quyidagi islohotlar olib borildi:
16

Qizil Armiyaning shtati 2197 nafarga yetkazildi. Uning tarkibi deyarli Buxoro
Xalq Respublikasining fuqarolaridan iborat.
Kamandirlar tarkibi maktabidagi kursantlar soni 287
kishiga yetkazildi. Armiya tarkibi umum-harbiy majburiyat bo`yicha olinayotgan
yigitlar bilan to`ldirildi. Aholi soni hisobga olinmoqda. Eski xizmatchilar yoshlar
bilan almashtirildi. Siyosiy ish yaxshi yo`lga qo`yildi. Ta’lim o`rgatish ishlari
kuchaytirildi. Harbiy-ilmiy jamiyat tashkil etildi. Komandirlar tarkibi SSSRning
oliy maktablariga yuborildi. Buxoro Qizil Armiyasi zo`r berib
milliylashtirilmoqda. Muntazam milliy armiya tuzish, uni mahalliy mutaxasislar
bilan ta’minlash to`g`risidagi taklif va mulohazalar davriy matbuotda ham
yoritilgan. Xususan, BXSRning mahalliy nashrlari hisoblangan “Buxoro axbori”
va “Ozod Buxoro” gazetalarining ma’lumotlari asosida yozilgan Sh. Hayitov, S.
Badriddinov va K. Rahmonovlar tomonidan chop etilgan “Buxoro Xalq Sovet
Respublikasi: iqtisodiyot, ijtimoiy siyosat, madaniy hayot” nomli kitobda quyidagi
ma’lumotlar keltiriladi: “1922-yil 1-Buxoro harbiy qo`mondonlar kursi ochilib,
unda o`zbek, turkman, tojik, qirg`izlardan iborat kursantlar ta’lim ola boshladi.
1920-1922- yillarda Buxoro Respublikasidagi 30 minglik armiyaning atigi 400 tasi
mahalliy millat vakillari bo`lgan 1
.
Hukumat rahbarlaridan Fayzulla Xo`jayev, Usmonxo`ja, Atoulla
Xo`ja, Abdulhamid Oripovlar “Qizil armiya qismlari Buxoro hududida turar ekan,
respublika mustaqilligi faqat quruq so`zdan iborat bo`ladi” deb hisoblashardi.
Ushbu yuqoridagi tarixiy adabiyotlarni tahlil qilish davomida Buxoro amirligi va
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi davrlarida harbiy holat qanday bo`lganligi
xususida ma`lumotlarni o`rgandik. Ko`rinib turibdiki, ushbu masala ko`p
tarixchilarning asarlarida, maqola va monografiyalarida atroflicha o`rganilgan.
Demak, mavzu tarixshunosligi muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu BXSR
tarixshunosligi masalasini tarix fanlari doktori, professor F. Qosimov boshlab
bergan edi. Yuqoridagi asarlarda esa bu ishlar davom ettirilgan 2
.
Tarixchi olimlar U. Rashidov, Sh. Hayitov, Q. Rajabov, K. Rahmonov
va boshqalar BXSR davridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy voqealarni
o`z asarlarida atroflicha tahlil qildilar. Ma’lumki, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
1920-1924-yillar davomida mavjud bo`lgan. Ushbu davlatning hayoti, siyosati,
iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy masalalari bilan bir qatorda harbiy islohotlar, armiya
masalalari mahalliy matbuotda e’lon qilib borilgan. Istiqlol davri asarlarida, gazeta
va jurnallarida ham ushbu masalalar atroflicha o`rganildi. BXSR hukumati davrida
Buxoroda “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” mahalliy gazetalari chop etilgan.
Mustaqillik yillarida tarixchi olimlar Sh. Hayitov va K. Rahmonovlar tomonidan
BXSRning mahalliy nashrlari hisoblangan “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro”
1
Жўраев Н. Каримов Ш.Ўзбекистон тарихи. 2-китоб (Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида). –
Тошкент. “Шарқ”. 2011. 189-б
2
Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). –Бухоро. 2003. 65-б
17

gazetalarini tadqiq qildilar.
K.Rahmonov 2012-yilda “Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tarixi matbuot
sahifalarida” nomli kitobini chop ettirdi. Muallif ushbu kitobida keltirgan
ma’lumotlarga ko`ra: “1920-1923-yilgacha “Buxoro axbori” gazetasi nashr etilgan
bo`lsa, 1923-1929-yillarda “Buxoro axbori” gazetasi o`rniga “Ozod Buxoro”
gazetasi chop etilgan. “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarida BXSRdagi
harbiy holat va harbiylarning turmush tarzi bilan bog`liq muammolar ham
yoritilgan. “Buxoro axborida” yozilicha: Millatning saodati uchun ikki narsa,
birinchisi, ilmi-maorif, ikkinchisi, yaxshi va intizomli askar tashkil qilmak zarur”.
Buxoro amirligi tuzumini ag`darish vazifasi, asosan, qizil askarlar yordamida
bajarilganligiga alohida urg`u berilib, bundan keyin milliydemokratik mustaqil
davlatni barpo qilish tamal toshlaridan biri mahalliy xalq vakillaridan iborat
qo`shin tuzish zarurligi qayd qilinadi. Davlat va siyosiy arboblardan Fayzulla
Xo`jaev, Abduqodir Muhiddinov, Qori Yo`ldosh Po`latov, Mahmud Said Ahroriy,
Abdulhamid Oripov, Abbos Aliyev kabilarning matbuotda aynan shu muammoga
bag`ishlangan salmoqli maqolalari chop etilgan. K.Rahmonovning yuqorida
keltirilgan kitobida yozilishicha: ”A.Muhiddinovning “El askari-qizil askar”,
A.Aliyevning “5-fevral-armiyaga safarbarlik kuni”, S.Ahroriyning “harbiy
ishlarimiz ham almashsin”, F.Xo`jaevning “Dushmanlarimiz bilsunlar”,
Q.Y.Po`latovning “Mustaqil bir mamlakat qanday bo`lur?” kabi maqolalari milliy
hukumatning bo`lajak armiyasi qanday bo`lishi kerakligi, uni yaratish asoslari,
muammolari bilan bog`liq keng qamrovli masalalarni o`z ichiga oladi”.
Q.Y.Po`latov: “mamlakat
mudofaasi uchun oqcha, ozuqa va molni ayamaslik kerak”,- deb yozsa, S.Ahroriy:
“Endigi vazifa rasmiy hujjatlar yuritishdagi, komanda berishdagi ruscha muomala
o`rniga o`zbekcha muloqotni joriy qilishdur”. A.Muhiddinov o`z maqolasida “qizil
armiya qismlari Buxoro hududida turar ekan, respublika mustaqilligi faqat so`zdan
iborat bo`lib qoladi” kabi fikrlarni singdirgan. BXSR harbiy ishlar xalq nozirligi
(nozir- Fayzulla Xo`jaev) 1921-yil 1-fevralda quyidagi harbiy qismlar va
boshqarmalarni tashkil qilish to`g`risida qaror chiqardi: nozirlik shubasi,
komendant, musiqa, xo`jalik va ishchi rotalari; Buxoro, Chorjo`y, Karmana,
Qarshi, Shahrisabz, Hisor, Sherobod viloyatlari harbiy nozirliklari; komandirlar
tayyorlaydigan 1-Buxoro harbiy maktabi“ kabi ma’lumotlar keltiriladi arxiv 20
hujjatlarining birida. 1921-yildan boshlab, 5-fevral sanasi BXSRda milliy armiya
kunini bayram qilish an’anasini tashkil qilish harakati bo`lganligi nazarda tutiladi.
K.
Rahmonov ushbu ma’lumotlarni, asosan, “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro”
gazetalari nashrlaridan olingan materiallar asosida keltiradi. Muallifning ushbu
kitobidagi malumotlarga ko`ra, matbuot sahifalarida harbiy soha tarixi keng
yoritilgan. Xususan, madbuot sahifalarida BXSRda harbiy sohada islohotlar,
chora-tadbirlar o`tkazish masalalari yoritiladi. Rasmiy hujjatlarni yuritishda va
18

komanda berishda ruscha muomala o`rniga o`zbekcha komanda berishni joriy
qilish, armiyaning milliy ramzlarini yaratish masalasi ko`rilgan. Mardlik va jasorat
ko`rsatgan askarlarni taqdirlash uchun nishon joriy qilish, milliy armiyani
mustahkamlash oyi tadbirlarini o`tkazish kabilar gazetalarda keng targ`ib qilindi va
yoritildi. “Buxoro axbori”da: Buxoro inqilobiy qo`mitasi ikki turda nishon tasis
etdi: Birinchi nishon tillodan bo`lib, 8 qirrali yulduz, uning ichida hukumatning
bayrog`i. Ikkinchi nishon ham xuddi shu tartibda yasalib, faqat nuqradan qilingan”
deb yoziladi.
Tarixchi Q.Rajabovning malumotlarigaqaraganda, ushbu nishonlarning
rasmi bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni huzuridagi
arxivda saqlanmoqda. Hukumat harbiylar moddiy ahvolini yaxshilash choralarini
ham ko`rgan. Bu haqida gazetalarda: “Nozirlar sho`rosi harbiy va dohiliya ishlari
nazorati ixtiyorig`a 7 pud (4000so`m) oltin berdi, bu oltin askarlar va militsiyag`a
keragicha sarf etilg`usidir”. “Askarlar joylashg`on kazarmalarni ta’mirlash uchun
iqtisod sho`rosi tarfidan 183 ming tanga ajratildi” kabi ko`plab malumotlar
keltiriladi. Askarlarning moddiy shart sharoitlarini yaxshilash bilan birga ular
ma’naviyatini ko`tarish, marifatli qilish masalasi ham gazetalarda chop etilgan bir
qator maqolalarda qayd qilinadi. Jumladan, gazeta muxbirlaridan biri Bekboy
armiya va militsiyadagi manaviy-axloqiy tarbiya to`g`risida fikr yuritar ekan,
“askarlarning past darajadagi savodxonligi (ayniqsa, mahalliy xalq vakillari
orasida) sababi – “bu butun ilm Buxoro shahridagi madrasalarg`a berilub, xalqdagi
maorifg`a ehtiyoj ahamiyatsiz qoldirilg`onligi asoratidur”, - deb yozadi o`zining
maqolalaridan birida”.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasidagi 30 minglik armiyaning 1920-
1922- yillardagi sonida atigi 400 kishi mahalliy millat vakillari bo`lgan. “Buxoro
axbori”va “Ozod Buxoro” gazetalari materiallari ma’lumoticha, milliy armiyani
istiqbolda respublika hududida ishlab chiqariladigan qurollar bilan ta’minlash ham
rejalashtirilgan edi. 1922-yilda harbiy nozirlik tomonidan amir zamonidan qolgan
miltiq va to`plarni tamirlashga buyruq berilgan. Ushbu buyruq BXSR harbiy ishlar
noziri Abdulhamid Oripov tomonidan imzolangan. Ushbu gazetalar materiallari va
arxiv hujjatlari asosida tarix fanlari doktori, professor Sh. Hayitov, S. Badriddinov
va K. Rahmonovlar 2005-yilda “Buxoro Xalq Sovet Respublikasi: iqtisodiyot,
ijtimoiy siyosat, madaniy hayot” deb nomlangan kitobni nashr qildilar. Ushbu
kitobda mualliflar tomonidan BXSRdagi harbiy vaziyat va harbiy islohotlar hamda
tadbirlar haqida juda muhim ma’lumotlar keltiriladi: “Matbuot nashrlari
Respublikaning oxirgi yillarida (1923- 1924-yillar) askarlar ta’minoti biroz
o`sganligi, ular savodxonligi va harbiy tajribasi ortganligi, harbiylar uchun
qurilgan yashash binolari bunyod etilganligi to`g`risida bir qadar ijobiy
ma’lumotlarni keltiradi 1
.
1
Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида: энг қадимги даврлардан ХХ аср 20-йиллари иккинчи
ярмигача.– Тошкент. 2016. 167-б
19

Biroq, milliy hukumat rejalashtirgandek, mahalliy xalqlar vakillaridan
muntazam armiya tuzish, uni zamonaviy harbiy aslahalar bilan qurollantirish,
mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlash, mahalliy harbiy tribunalni39
shakllantirish vazifalari bajarilmagan. Jumladan, harbiylar sog`ligini nazorat qilish
ham yetarli yo`lga qo`yilmagan, harbiy shifokor mutaxasislar yetishmagan”. Tarix
fanlari nomzodi, dotsent K. Rahmonovning yuqorida keltirilgan kitobida
yozilishicha: “BXSR hukumatiga muxulifatda bo`lgan, qizil askarlarga qarshi
kurashayotgan ozodlik harakatining ishtirokchilari, ularning harbiy harakatlari,
faoliyati, shaxsiyati, kurash jarayonidagi psixologik holatlari, taqdirlari sho`ro
mafkurasi talablaridan va mezonlaridan kelib chiqib, “Buxoro axbori” va “Ozod
Buxoro” gazetalarida “bosmachilik” sifatida talqin qilingan.
Shuning uchun BXSR Xalq Nozirlari Sho`rosi raisi va ayrim hukumat
azolari hamda gazeta muxbirlarining bu masalaga taalluqli bo`lgan barcha
maqolalari ham mafkuraviy andazada yozilgan”. Sovetlarga qarshi Buxorodagi
qurolli qarshilik ko`rsatish masalalari bevosita BXSR yillari bilan bog`liq
hisoblanadi. Bu masalaga keyinroq to`xtalishni joiz topdik. Sh. Hayitovning
yuqorida keltirilgan kitobida yana quyidagi ma’lumotlar tahlil qilinadi:
“Respublikada harbiy an’analarni vujudga keltirish, askar va militsiya
ma’naviyatini ko`tarish uchun bir qator tadbirlar o`tkazilgan. 1921- yildan boshlab,
5-fevral Respublikada “umumiy safarbarlik kuni” sifatida nishonlangan. 1923-yil
20-avgustdan 20-sentabrga qadar Buxoro Respublikasida milliy armiyani
mustahkamlash oyi o`tkazilgan. Respublikaning to`rtinchi yilida askarlar ta`minoti
biroz o`nglangan, savodxonligi, harbiy tajribasi ortgan bo`lsada, armiyada juda
katta kamchiliklar bor edi. Avvalo, harbiy xizmatchilarning asosiy qismi (zobit va
askarlar) yevropaliklardan iboratligicha qolgandi.
Said Ahroriyning yozishicha, 1924-yilga
kelib: ”Yerli Buxoro qizil askari ikki polk (2000 kishi) bo`lgan”. Respublikaning
birinchi yilida 30 mingdan 400 kishi, to`rtinchi yiliga kelib esa, butun boshli bir
armiyada 2000 jangchi mahalliy aholi vakili bo`lganligi quvonarli hol emasdi.
O`sha davr matbuoti bilan tanishar ekanmiz: “Chorjo`y Sho`basi militsioneri
Ro`zimurod Rahmat o`g`li mast bo`lib, o`ziga berilgan miltiqni yo`qotgan. U
miltig`ini yo`qotgani uchun jumhuriyat umumiy hibsxonasiga 1 yilga qamoqqa
hukm qilingandi”. Ushbu holatga o`xshash voqealar Buxoro Respublikasi
armiyasida bo`lib turganligi bu askarlar, xalq militsiyasida savodxonlik past
darajada ekanligini, ma’naviy va axloqiy tarbiya ishlarida ham ayrim kamchiliklar
ko`zga tashlanganligi mahalliy matbuot nashrlarida yoritilgan. “Askariy
kazarma imoratlari qilg`usi tashkilot tarafidan imorat qilish uchun ko`p miqdorda
berilgan pullar o`zlashtirilgani sababli qish sovug`i yaqinlashib, askarlar
kazarmasiz qolg`anlar” kabi ma’lumotlarni “Buxoro axbori” sahifalaridan
o`qiymiz. Armiyada askar va zobitlarning sog`lig`i masalasida ham yetarli
20

g`amxo`rlik qilinmagan. Chunki yuqori malakali harbiy shifokorlar yetishmasligi,
ayni o`sha 1922-1923-yillarda Buxoroda “mollariya” (“tan varajasi”, “Buxoro
varajasi”) kasalligi tarqalganligi bunga sabab bo`ldi. “Jangchilarimiz orasida
mollariya kasalligi tarqalishi tufayli ularni davolash uchun 36 ming oltin oqcha
ajratildi. Ular italyan usulida davolanadurlar”, deyiladi gazetada.
Respublikada 1922-yil oxiridan iqtisodiy ahvol og`irlashgan. Bu holatni 2
yil xalqqa soliq solinmay, soliq tizimi joriy qilinganidan, maorif nozirligiga
ajratilgan mablag`lar kamaytirilganligidan, davlat aparatini ikki barobargacha
qisqartirish tomon yo`l tutilishi kabi omillardan bilish mumkin. Ayni paytda,
harbiy kurslarda tahsil olayotgan kursantlar va armiyadagi askarlarning oilasi ham
iqtisodiy jihatdan qiynalgan. Fayzulla Xo`jayev hukumati esa mahalliy millat
vakillarini armiyada saqlab qolish uchun mumkin qadar choralar ko`rgan. “Harbiy
kurs talabalari qaynotalaridan, agar yaqin fursatda qaytib kelmasang, xotiningni
kutmagil, man uni o`z uyimga qaytarib olaman. Chunki ozuqasi yo`q, o`tini yo`q,
kiyimi yo`q mazmunida xat olyaptilar.
Mana shu mazmunda yozilg`on maktublardan stol usti to`lib qoladir.
Kursantlar esa besh kunlik, bir haftalik javob so`rab arizalarini qalashtirib
tashlamishlar”, deb yozadi “Buxoro axbori” gazetasi. Yuqoridagilardan tashqari,
harbiy kooperatsiyani tashkil etish, 1- Buxoro to`pchilari diviziyasini tuzish
kabilarda bir qator to`siqlar vujudga kelib va kamchiliklarga yo`l qo`yildi. Nima
bo`lishidan qat’iy nazar BXSR o`zining to`rt yillik tarixi davrida milliy qurolli
kuchlarni shaklantirishga harakat qildi.
21

2.1 Xiva xonligi va uning tugatilishi XXSR ning ijtimoiy-siyosiy hayotida Yosh
xivaliklarning faoliyati
XX asrning boshlarida Xiva xonligi iqtisodiyoti qishloq xo‘jaligiga
asoslangan agrar mamlakat edi. 1873 yil 12 avgustda Rossiya va Xiva xonligi
o‘rtasida tuzilgan Gandamiyon shartnomasiga muvofiq, xonlik hududining
yarmidan ko‘prog‘i majburiy ravishda Rossiya saltanatining ixtiyoriga o‘tkazildi.
Natijada Xiva xonligining umumiy maydoni ikki barobarga qisqarib, 54 000
kvadrat verstni1 tashkil qildi (73 000 km ). Xonlik aholisi taxminan, 800–900 ming
kishi atrofida bo‘lib, etnik tarkibi – o‘zbeklar – 450–500 ming (60 %), turkmanlar
132 000 (25 %) qoraqalpoqlar 20 000, qozoqlar 18 000, shuningdek, qirg‘izlar,
koreyslar, tatarlar va ruslar 6 000 tani tashkil qilgan 1
. Xiva xonligi aholisining
ijtimoiy tarkibi quyidagicha bo‘lgan: 1. oqsuyaklar, xo‘jalar (5 %) – xon saroyi
ayonlari, katta mansabdorlar, amaldorlar; 2. ruhoniylar (3 %) – masjid imomlari,
maktab, madrasa imomlari va qozilar; 3. savdogarlar (yirik, o‘rta, mayda) 5–7 %;
4. shahar hunarmandlari (10 %); 5. yollanma ishchilar (5 %); 6. dehqonlar 70–75
%. Aholining 85–90 % dan ortiqrog‘i qishloq joylarida istiqomat qilgan.
Sug‘oriladigan yerlar taxminan 400-500 ming tanob maydonni tashkil qilgan.
Qishloq xo‘jaligida boshoqli ekinlar yetishtirishga jiddiy e’tibor
qaratilar edi. Rossiyaning I jahon urushiga tortilishi natijasida Xiva xonligining
ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli nihoyatda og‘irlashdi. Ayniqsa, mahsulotlar eksporti va
importi keskin kamaydi. Masalan, 1912 yilda eksportni umumiy hajmi 2 mln. 800
ming pud (1 pud – 16 kg)ni tashkil qilgan bo‘lsa, 1918 yilga kelib, 150 ming pudni
tashkil qildi. Xorazmning asosiy eksport mahsuloti hisoblangan paxtani chetga
chiqarish hajmi bu davrda 1 mln. 740 ming puddan, 10 ming pudgacha tushib
qoldi 2
. Natijada xalqning turmush darajasi ancha pasaydi, chunki Xorazm
iqtisodiyoti bevosita Rossiyaning iqtisodiy ahvoli bilan chambarchas bog‘liq edi.
XX asr boshlarida Turkistonni qamrab olgan ijtimoiy-iqtisodiy
va siyosiy jarayonlar, milliy uyg‘onish asosida vujudga kelgan demokratik
harakatlar to‘lqini Xiva xonligini ham chetlab o‘tmadi. Rossiya imperiyasining
Xiva xonligiga nisbatan amalga oshirgan qattiq proteksionistik siyosati xonlikni
1
Rajabov Q. Buxoro va Xorazm respublikalarida qurolli muxolifat kurashi. // O‘zbekistonning yangi tarixi. 3 jildlik
to‘plam. II jild. – T.: Sharq, 2000. -B.249
2
Qo’shjonov. O, Polvonov. N – “Xorazmdagi ijtnmoiy-siyosiy jarayonlar va qarakatlar (XIX yasr ikkinchi yarmi -
XX asr bnrinchi choragi). T:.“Abu Matbuot Konsalt”. 2007 . -B.91
22

Turkistonning boshqa hududlaridan, ayniqsa, jahon xo‘jaligidan deyarli ajratib
qo‘ygan edi. Shunga qaramasdan, Sharq mamlakatlarini qamrab olayotgan
yangilikka intilish, mustaqillik g‘oyasi Xiva xonligining ilg‘or fikrli vakillarini
ham harakatga soldi. Hindiston, Eron, Turkiya kabi yarim feodal davlatlardagi
milliy-ozodlik va demokratik harakatlar ta’sirida Turkistonda, jumladan, Xiva
xonligida ham ma’rifatparvarlik, taraqqiyparvarlik harakatining yangi to‘lqini
boshlandi. Chunki Xiva xonligidagi o‘rta asrlarga xos tuzum, ya’ni xonning mutlaq
yakka hukmronligiga asoslangan boshqaruv tartibi, demokratik o‘zgarishlar
yo‘lidagi asosiy to‘siq bo‘lib qolgan edi. «Yosh xivaliklar» xonlikdagi mustabid
tuzumni ag‘darib tashlash maqsadida qurolli kurashga tayyorgarlik ko‘ra
boshladilar. Bunda ular sovet Rossiyasidan harbiy yordam olishni, shuningdek,
ayrim turkman oqsoqollarining askariy qo‘shilmalardan foydalanishni
rejalashtirgan edilar. Xorazm jadidlari sovet Rossiyasining harbiy yordam bilan
Xivada demokratik tuzum o‘rnatishni asosiy maqsad qilib qo‘ygan edilar. Ammo,
voqealarning keyingi rivojlanishi «Yosh xivaliklar»ning bolsheviklar hukumatiga
ishonib katta xato qilganliklarini ko‘rsatdi.
1919 yilning yozida Kaspiyorti hududlarida qizil armiya o‘z
pozisiyalarini mustahkamlab oldi. Xiva xonligi sovet fronti xalqasi orasida qoldi.
Bolsheviklar rahbarlari bunday vaziyatdan unumli foydalanib, Xiva xonligiga
qurolli tajovuz qilish rejasini yangidan tayyorlay boshladilar. Shu maqsadda xonlik
hududiga tinimsiz tashviqotchilar, targ‘ibotchilar yuborilib turildi. Bu ishlarga
Turkiston ASSR ning Xivadagi vakili Xristoforov boshchilik qildi. U Xivadagi
siyosiyijtimoiy vaziyat to‘g‘risida sovet hukumatiga doimiy ravishda ma’lumot
berib turdi. 1919 yil 10 iyulda yuborgan telegrammasida «Xivada sovet
adabiyotlarini tarqatish va tashviqot olib borish uchun maxsus guruh tashkil
qilindi, ayniqsa, yovmudlar orasida hayrixohlikni vujudga keltirish kerak» deb
xabar berdi. Ammo bu harakatlar kutilgan natijaga olib kelishiga ishonmasdan
«maqsadga yaqin vaqt ichida faqat harbiy tazyiq yo‘li bilangina erishish mumkin»
deb, sovet hukumati Xiva xonligiga qarshi harbiy kuch ishlatishga da’vat qildi.
Xristoforov keyinchalik o‘z fikrini yanada ochiqroq bayon qilib 1919 yil 31 iyulda
shunday deb yozadi: «Yovmudlarning 10-20 kishilik otliq guruhlari Pitnakdan,
Darg‘onotagacha bo‘lgan Amudaryo qirg‘og‘ida kuchaytirilgan tartibda kuzatish
ishlarini olib bormoqdalar... Yana alohida ta’kidlayman, qo‘shinlarimiz Xivani
okkupatsiya qilmagunicha, ular doimo bizga xavf soladilar va hech qanday
murosaaga bormaydilar». Shu dalilning o‘ziyoq sovet hukumatining Sharq
mamlakatlariga, jumladan, Xiva xonligiga nisbatan siyosatining mohiyatini ochiq
ifodalaydi. Xuddi shunday mazmundagi radiogramma 12 avgust 1919 yil
Moskvaga, RSFSR tashqi ishlar vazirligiga jo‘natildi. Shuni alohida ta’kidlash
kerakki, To‘rtko‘lda «Yosh xivaliklar» inqilobiy qo‘mita sho‘’basi bilan bir vaqtda
bolsheviklar tomonidan tashkil qilingan Petro-Aleksandrovsk soveti faoliyat olib
borayotgan edi. Sovetga, asosan, yevropa millatiga mansub kishilar, ya’ni N.A.
23

Shaydakov, A.N. Xristoforov, S. Naumov, A.A. Timoshenko, B.V. Cheprunov,
I.K. Sertukiy, N.N. Fedko va boshqalar kirgan edi. «Yosh xivaliklar» Xivaga
uyushtirilayotgan harbiy hujumlardan faqatgina millat, xalq manfaatlari uchun
ishtirok qilishni maqsad qilib qo‘ydilar. Xivaning demokratik
kayfiyatdagi qatlamlari orzu-umidlari ifodalangan bu partiya xonlik tuzumini
ag‘darib, demokratik asosdagi milliy mustaqil davlat tuzishni eng asosiy vazifa deb
belgilagan bo‘lsa, sovet hukumati bu kuchlardan xonlikni tugatib, sovet
hokimiyatini zo‘rlik bilan o‘rnatish, oxir oqibatda sovet Rossiyasiga qo‘shib
olishda foydalanmoqchi edi. Voqealarning keyingi rivoji ham shuni ko‘rsatardi.
«Yosh xivaliklar» kurashga jiddiy tayyorgarlik ko‘rayotgan bir paytda To‘rtko‘lga
Junaidxon norozi bo‘lgan turkman urug‘larining ayrim nufuzli boshliqlaridan
vakillar keldi. Ularning maqsadlari Xiva xonligida sovet hokimiyatini o‘rnatish
emas, balki Junaidxon diktaturasidan qutulishda sovet hukumatidan, faqat askariy
yordam olish edi, xolos. Bu holat turkmanlarning urug‘-qabilaviy nizolari oqibati
bo‘lib, bu vaziyatdan sovetlar ustalik bilan foydalandilar.
Shunisi achinarliki, xonlik tuzumi tugatilgandan keyin bolsheviklardan
yordam so‘rab murojaat qilgan turkman sardorlari va Xorazm xalqining
mustaqilligi uchun jonini tikkanlarning ko‘pchiligi qatag‘on qilindi. Kommunistlar
xalq orasida umuman obro‘-e’tiborga ega bo‘lmaganligi uchun, «Yosh
xivaliklar»ning bu boradagi ta’siridan o‘z faoliyatlarida foydalandilar. «Yosh
xivaliklar»ning Xivada yashirin tashkilotlari bo‘lib, ularga Petro-
Aleksandrovskdagi «Yosh xivaliklar» sho‘’basi boshchilik qilar edi. Shuningdek
«Yosh xivaliklar»ning Chorjo‘y va Marv shaharlarida ham sho‘’balari ish
boshladi. Umuman, 1919 yil kuziga kelib
Junaidxonga qarshi uch siyosiy kuch birlashib harakat qilishga qaror qildilar. Bular
quyidagilar edi: 1. Bolsheviklar boshchiligidagi qizil armiya qismlari; Qizil armiya
qismlari Xiva xonligi hududi ichkarisiga kirib borgan sari ularga turkman va
o‘zbek aholisidan tashkil topgan qo‘zg‘olonchilar otryadlari kelib qo‘shilaverdi.
1919 yil 28 dekabrda Kushmamadxon Yaxshi geldi, Murod baxshi, G‘ulomali
otryadlari qo‘shildi. Tez orada xivalik qo‘zg‘olonchilarning umumiy soni 3 ming
kishiga yetdi. Qizil armiya qo‘shinlari Junaidxon qo‘shinlarining qarshiligini
yengib, qo‘zg‘olonchilar bilan birgalikda Ko‘hna Urganch, Emin qal’a, Porsu,
Ilyali, Toshhovuzni qo‘lga kiritdilar. Qizil armiya qismlari va qo‘zg‘olonchilar
otryadlari 1920 yil yanvarining ikkinchi yarmida Junaidxon qo‘shinlariga G‘azovot
tumanida jiddiy zarba berib, poytaxtga yaqinlashib keldilar 1
. Junaidxon
vaziyatning og‘irlashganini ko‘rib, Xiva shahrini, xonlikni Said Abdullaxonning
ixtiyoriga tashlab Qoraqumga chekindi. Said Abdullaxon o‘z a’yonlari bilan
maslahatlashib, sovet qo‘shinlari qo‘mondoni G.K. Skalov bilan sulh tuzish
maqsadida Urganchga elchilar yubordi. Elchilar guruhiga
qozikalon Hikmatullo Eshon boshchilik qildi. Ammo Skalov ular bilan hech
1
Eshov. B, Odilov. A – “O’zbekiston tarixi II”. T:. «Donishmand ziyosi». 2020. -B.289
24

qanday sulh tuzmasligini va Xivaga qaytib ketishini, yaqin orada o‘sha yerda
uchrashishlarini aytadi. Shuni aytib o‘tish kerakki, sovet qo‘shinlari bosib olingan
hududlarda zo‘ravonlik siyosatini amalga oshirdilar. Xo‘jaylida, Gurlanning ba’zi
bir qishloqlarida nufuzli eshonlarning uyiga kirib, talon-taroj qilish bilan mashg‘ul
bo‘lganlar. Ammo Gurlan qal’asi talon-tarojdan «Yosh xivaliklar» partiyasi
yetakchilaridan biri Bobooxun Salimovning qat’iy xatti-harakatlari tufayli omon
qoldi. 1920 yil 1 fevralda G.K. Skalov boshchiligidagi barcha qo‘shinlar Xiva
shahriga kirib keldi. G.K. Skalov Xiva xonligi hukumat boshlig‘i Davlatmurod
yasovulboshini hech qanday sudsiz otib o‘ldirishga buyruq berdi. Bu yangi
hukumatning qatag‘onlik zo‘ravonlik siyosatining boshlanishi bo‘ldi. 1920 yil 2
fevral kuni sovet qo‘shinlari rahbarlarining tazyiqi natijasida Xiva xoni Said
Abdullaxon o‘z ixtiyori bilan taxtdan voz kechganligi haqidagi manifestga qo‘l
qo‘ydi. Shu bilan deyarli 500 yil davomida yashab kelgan Xiva xonligi davlat
sifatida tugatildi, Xivada xonlik tuzumi ag‘darildi.
Yuqorida qayd etilganidek, Xorazm hududida mahalliy siyosiy kuchlar
asosan «Yosh xivaliklar» partiyasi va turkman urug‘larining Junaidxonga qarshi
kayfiyatda bo‘lgan oqsoqollardan iborat guruhlar hisoblanardi. Xiva xonligining
ag‘darilishi bilan bog‘liq voqealarni tahlil qilar ekanmiz, bolsheviklar mazkur
ijtimoiy-siyosiy vaziyatdan naqadar ustalik bilan foydalanganligining guvohi
bo‘lamiz. Xiva xalqi tarixidagi bu muhim tarixiy burilish davrida sovet qo‘shinlari
va uning qo‘mondonlari Xiva xonligi ag‘darilgandan keyingi voqealarda asosiy rol
o‘ynaganligini ko‘ramiz. Mahalliy vatanparvarlar Xivada yangi davlat qanday
bo‘lishi, yangi jamiyat qurish uchun qanday vazifalarni bajarish kerak degan
savollarga javob topish va yechishda bevosita bolsheviklarning ko‘rsatmalariga
amal qila boshladilar. Xorazmda yangi davlat asoslarini barpo qilishda sovet
hukumatining beg‘araz yordam berishiga astoydil ishondilar. Bolsheviklar
o‘zlarini, go‘yo sharq xalqlarini zolim xon, amirlar zulmidan ozod qiluvchilar qilib
ko‘rsatdilar. Xiva xalqi xonlikning ag‘darilishini va Junaidxonning yengilganligini
har holda hayrixohlik bilan qabul qildi.
1920 yil 2 fevralda Ark oldidagi maydonda Mulla Jumaniyozov katta nutq
so‘zlab, shunday dedi: «Birodarlar o‘zlaringizga ma’lum, bul vaqtgacha zulm
istibdod bilan ezilib xarob bo‘ldingiz. Endi bundan buyon Xorazmda hech xon
bo‘lmas turur. Endi o‘z ichlaringizdan yaxshi insofli, diyonatli odamlaringizni bir
necha vaqt saylab qo‘yorsizlar. Agar saylab qo‘ygan odamlaringiz sizlarni
hayringizdan boshqa o‘z foydasi uchun bir ish qilsa, darhol o‘rnidan tushirib,
o‘rniga boshqa birovni saylab qo‘yorsizlar» 1
.
Xorazm xalqining umumqurultoyi chaqirilgunga qadar mamlakatni idora
qilib turish va yangi demokratik tartiblarni o‘rnatish, islohotlarni boshlash uchun
Muvaqqat inqilobiy hukumat tuzildi. Unga 5 kishi saylandi. Hukumatga 2 ta vakil
1
Qo’shjonov. O, Polvonov. N – “Xorazmdagi ijtnmoiy-siyosiy jarayonlar va qarakatlar (XIX yasr ikkinchi yarmi -
XX asr bnrinchi choragi). T:.“Abu Matbuot Konsalt”. 2007. -B.27
25

«Yosh xivaliklar»dan, 2 ta vakil turkman oqsoqollaridan va 1 ta vakil diniy
ulamolar tomonidan saylangan. «Mulla Jumaniyoz – «Yosh xivaliklar» tarafidin
rais, Matpanaboy – savdogarlar tarafidin a’zo, Odash mullalar – tarafidin a’zo va
sarkotib, Mulla O‘roz Qo‘shmamatxon – tarafidin a’zo, Mulla Navro‘z G‘ulom Ali
– tarafidin a’zo, jami 5 kishidan iborat, Muvaqqat hukumat barpo qilganlar 1
. Yangi
hukumat Xiva xonligining turli ijtimoiy guruhlari manfaatlarini qamrab olgan
bo‘lib, o‘z oldiga demokratik vazifalarni amalga oshirishni rejalashtirgan edi.
Muvaqqat hukumat 1920 yil fevral oyi boshida Manifest e’lon qildi. Unda
mamlakatni demokratik rivojlantirish yo‘lida keng miqyosda ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy o‘zgarishlarni amalga oshirish nazarda tutilgan edi. Manifestda quyidagi
tadbirlar Muvaqqat Hukumatning birinchi galdagi vazifalari qilib belgilandi: «Xon
va uning hukumati tomonidan mamlakatni mutlaq o‘z xohishicha boshqarishni
tugatish; Xiva xoniga, shahzodalarga hamda vazirlarga tegishli pul va mulklarni
ko‘rinishlaridan qat’i nazar xalq mulki deb e’lon qilish; kambag‘allarning turmush
sharoitlarini yaxshilash maqsadida yirik yer egalaridan foydalanish; Xivaning
bo‘sh yotgan yerlariga Amudaryodan suv chiqarish maqsadida kanallar qazish;
Xivaning hamma joylarida bolalarni tekin o‘qitish uchun maktablar ochish; shahar
va aholi punktlarida tekinga davolash joylari va kasalxonalar ochish; Xiva xoni va
beklari tomonidan aholidan zo‘rlik bilan tortib olingan yer, mulk va boshqa
narsalarni qaytarib berish; majburiy mehnat (begar) ni abadiy yo‘q qilish».
Xivada tuzilgan yangi Muvaqqat hukumatning yuqorida qayd etilgan harakat
dasturining bandlari va o‘z oldiga qo‘ygan vazifalari bilan tanishar ekanmiz,
«Yosh xivaliklar» va hukumat a’zolari mamlakatni birinchi galda demokratik
taraqqiyot yo‘lidan rivojlantirishni maqsad qilib quyiganliklarining guvohi
bo‘lamiz. Mamlakatda chuqur ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarni amalga
oshirishning bosh yo‘li – agrar islohotlar, ya’ni yer bilan bog‘liq islohotlar
ekanligini yangi hukumat yaxshi anglagan edi. Ammo, Xiva aholisining
mentaliteti, turmush an’analarini va urf-odatlarini to‘g‘ri tushungan Muvaqqat
hukumat faqat yirik yer egalarining yerlaridan foydalanishni, bunda vaqf o‘rta va
mayda egalarining mulklariga dahl qilmaslikni ko‘zlagan edi. Yuqoridagi
tadbirlarni amalga oshirish maqsadida «Yosh xivaliklar» tez fursatda xalq
hokimiyatini tashkil qilishni e’lon qildilar. Aynan shu kunlarda
«Yosh xivaliklar»ning yirik sardorlaridan biri bo‘lgan P. Yusupov Toshkentda edi.
U yangi sovet hukumatini demokratik o‘zgarish ishlarini amalga oshirishda
yordam berishga chaqirdi. Shuni ta’kidlash o‘rinliki, bolsheviklar hukumati Xiva
xonligidagi davlat to‘ntarishida faol qatnashishi bilan birgalikda, Xivadagi milliy
demokratik islohotlarni qanday amalga oshirish yo‘llarini ham belgilab berishga
harakat qildilar. Bu yo‘l bilan RSFSR manfaatlariga mos keluvchi rejim
o‘rnatishni rejalashtirgan edilar. «Yosh xivaliklar» bolsheviklarning balandparvoz,
millatlarning erkinliklari, ozodlik, mustaqillik kabi shiorlariga ishonib ulardan chin
1
Rahmonov K. Xiva-Xorazm xalq revolyusiyasining beshigi. – T., 1970. -B.113
26

yurakdan beg‘araz yordam berishlariga qat’iy ishondilar. Ammo «Yosh xivaliklar»
Turkiston Respublikasiga murojaat qilar ekanlar, avvalambor mahalliy millat
fuqarolaridan maxsus vakolatli vakillar yuborishlarini so‘rashdi. Biroq inqilobning
Turkistondagi bevosita «nazoratchisi» vazifasini bajarayotgan Turkkomissiya bu
masalada boshqacha yo‘l tutdi. Xivaga maxsus vakil sifatida G.I.
Broydo yuborildi. «Yosh xivaliklar» G.I. Broydoga Yusuf Ibrohimovni birga
qo‘shib jo‘natishni so‘rashdi. Ammo aniq bir javob olisha olmaydi. Xivada milliy-
demokratik yo‘nalishda Muvaqqat hukumat faoliyat yurgizayotgan bir paytda,1920
y. Rossiya bolsheviklari Xiva hududida sovet hokimiyatini o‘rnatish bilan bog‘liq
faoliyatni boshladilar G.I. Broydoning tashabbusi bilan 1920 yil 4 aprel kuni
«Yosh xivaliklar» faolllari, mahalliy vatanparvar va Rossiya bolsheviklarining
umumiy yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Turkiston Markaziy ijroiya komitetining vakili,
bolshevik Olimjon Akchurin rahbarligida Xorazm kommunistik partiyasining
tashkiliy qo‘mitasi saylandi. «Yosh xivaliklar» partiyasi, ya’ni Xorazmda
demokratik o‘zgarishlar uchun kurashgan milliy partiya tugatildi 1
. Hukumat Xiva
hududida Butun Xorazm Qurultoyi chaqirilgunga qadar XKP tashkiliy qo‘mitasiga
topshirildi. 1920 yil 2 fevralda xalq
mitingida saylangan Muvaqqat hukumat o‘z faoliyatini tugatdi. Hokimiyat amalda
kommunistlar qo‘liga o‘tdi. Shu tariqa Xorazmni sovetlashtirish boshlandi. Yangi
hukumatda rahbarlik RSFSR va Turkistondan kelgan kommunistlar qo‘liga o‘tdi.
Yangi vaziyatda ko‘pgina «Yosh xivaliklar», jumladan, Muvaqqat hukumatining
raisi Jumaniyoz Sultanmurodov boshchiligidagi ayrim vakillari XKP safiga
o‘tdilar. «Yosh xivaliklar» partiyasi rahnamosi Polvonniyoz Xoji Yusupov
yetakchi yesh xivaliklardan Bobooxun Salimovlar va boshqa millatparvarlar yangi
partiyaga kirishmadi. Ular o‘z e’tiqodlariga zid ish qilishni lozim topmadilar.
Ammo Rossiya vakillari, bolsheviklar bu vatanparvarlarning xalq orasidagi katta
obro‘-e’tibori bilan hisoblashish majbur edilar.
Sovet hukumati dastlab Xivada o‘z maqsadlari va manfaatlariga
javob beruvchi markaziy hokimiyat boshqaruv organlarini tashkil qildi. Xorazm
xo‘jaligining turli sohalariga boshqarish maqsadida nozirliklar tuzildi. Nozirlarni
saylash maqsadida 1920 yil 9 aprelda Muvaqqat hukumat va RSFSRning
favqulodda vakili ishtirokida qo‘shma majlis o‘tkazildi. Majlisda 10 kishidan
iborat quyidagi tarkibda Muvaqqat Hukumat tashkil qilindi: 1. Hukumat raisi,
tashqi ishlar noziri Jumaniyoz Sultonmurodov; 2. Hukumat raisi o‘rinbosari
Odamoxun Ortiqov; 3. Muvaqqat hukumat kotibi – Dauruz Rajabov; 4. Muvaqqat
hukumat kotibi yordamchisi – Mulla O‘roz Xo‘ja Mamedov; 5. Moliya noziri –
Matfanaboy Madrahimov; 6. Harbiy ishlar noziri – Shayxutdin Hasanov; 7. Davlat
nazoratchisi – Polvonniyoz Hoji Yusupov; 8. Xalq iqtisodiyoti noziri – Ipzan Kori
Jabborqulov; 9. Xalq madaniyati va maorif noziri – Bekchan Rahmon Ko‘rg‘onov;
1
Seyitnazarov M. Istoriya nasionalnogo osvoboditelnogo dvijeniya v Karakalpakstane (1917–1920).: Avtoref. dis...
kand. ist. nauk. – Nukus, 1999. – B.28
27

10. Adliya vaziri – Bobooxun Salimov. Bu hukumat mehnatkashlarning Butun
Xorazm Qurultoyi chaqirilgunga qadar faoliyat olib borishi belgilandi.
Shuningdek, joylarda ham Muvaqqat hukumatning tarmoqlarini, bo‘limlarini
tashkil qilish maqsadida mas’ul shaxslar tayinlandi 1
. Ularga mahalliy hokimiyat
organlarini tuzish va bo‘lajak Butun Xorazm Qurultoyiga vakillarni saylashni
tashkil qilish vazifasi yuklatildi.
Bu xaqda arxiv manbalarida quyidagicha ma’lumot
berilgan: 1. Darg‘on ota hududi bo‘yicha: a) G‘animurodov – rais; b) Xudoybergan
– a’zo. Ularga saylovlar o‘tkazish vazifasi yuklatilsin. 2. Pitnak bo‘yicha: rais –
Jo‘raboy Mo‘minov o‘zbek va turkmanlardan bittadan vakil. Jo‘raboy
Mo‘minovga vakillarni tashkil qilish yuklatilsin. 3. Xazoraspda 5 kishilik
hokimiyat organi tashkil qilish, unga Xonib G‘aniev raisligida. 4. Besh ariqda –
Tohir G‘aniev raisligida. 5. Hanqada – Zarif Ayubov raisligida. 6. Yangi
Urganchda – Allanazar Abdurahimov raisligida. 7. Gurlanda Safa Quvakov,
tashviqot ishlarini olib borishga yuborilsin. 8. Shovotda – Tillabuyurganov
boshchiligida. Shuningdek Qo‘shko‘prik, Manak, Tashxovuz, Ilyali, Qilichboy,
Qipchoq, Xo‘jaylida ham sovetlar tashkil qilish va ularga Butun Xorazm
mehnatkashlari Qurultoyiga vakillar saylash vazifasi yuklatildi. Yangi hukumat
tarkibida «Yosh xivaliklar» ko‘pchilik bo‘lib ular birinchi navbatda Xorazm xalqi
manfaatlari uchun faoliyat olib borishni ta’minlash choralarini ko‘rdilar.
Xalq demokratik
davlatini yangi qonunlar va huquqiy xujjatlarsiz rivojlantirish mumkin emas edi.
Shu maqsadda Xorazm xalq hukumatida adliya nozirligiga alohida e’tibor berildi.
RSFSR favqulodda vakili va Muvaqqat hukumat 9 aprelda 1920 yilda bo‘lib
o‘tgan qo‘shma yig‘ilishda adliya vazirligini tashkil qilish to‘g‘risida qaror qilindi.
Adliya noziri qilib mashhur huquqshunos, Xiva xonligida qozikalon lavozimida
ishlagan, «Yosh xivaliklar» partiyasi rahnamolaridan Bobooxun Salimoxun o‘g‘li
(Salimov) tayinlandi. Unga yordamchilar qilib Olimjon Akchurin, Abduvohid
Qoziev va Nazir Sholikarovlar saylandilar. Shuningdek, eng muhim huquqiy
masalalarni hal qilish maqsadida Bobooxun Salimoxun o‘g‘li raisligida, uning
yordamchilari ishtirokida adliya kengashi tashkil qilindi. Jinoyatchilikka va yangi
tartiblar o‘rnatilishiga qarshi bo‘lganlarga kurash olib borish maqsadida adliya
vazirligi qoshida Oliy inqilobiy sud tashkil qilindi. Unga rais qilib Olimjon
Akchurin, Kuchmuhammadxon Safaev va Bobooxun Salimov a’zolar qilib
saylandi. Sudga jazoning hamma turlarini,
hatto oliy jazo (o‘lim) tayinlash vakolati berildi. Shuningdek, Abdulvohid Qoziev
raisligida Adliya nozirligi qoshida xalq sudi tashkil qilindi. Bu sudga umumiy
xarakterdagi jinoiy va fuqarolik ishlarni ko‘rib chiqish vazifasi yuklandi.
Mamlakatda va Xiva shahrida jamoat xavfsizligini ta’minlashni amalga oshirish
maqsadida Nazar Sholikorov rahbarligida milisiya boshqarmasi tashkil qilindi.
1
Rahmonov K. Xiva-Xorazm xalq revolyusiyasining beshigi. – T., 1970. -B.73
28

Polvonniyoz Xoji Yusupov taftish (reviziya) qo‘mitasiga boshliq qilib tayinlandi.
Hasan Aliakbarov o‘rinbosar, Ernazar Olloqulov, Hasanboy Sholikorov,
Rahmonbergan Devanov, Yusuf Otajonov, Sa’dulla Madrahimovlar a’zo qilib
saylandilar. Shunday qilib Butun Xorazm mehnatkashlari Qurultoyi chaqirilishiga
qadar Muvaqqat Hukumat to‘liq tarkibda ish boshladi. Shuni alohida qayd qilish
kerakki, barcha nozirliklar, qo‘mita va sudlarga deyarli mahalliy xalq vakillari
saylandi. Bu «Yosh xivaliklar»ning katta siyosiy g‘alabasi edi. Chunki ular
birinchi marta o‘zlarining demokratik xarakterdagi maqsadlarini amalga oshirish
imkoniga ega bo‘ldilar. Yosh hukumat birinchi navbatda maorifni rivojlantirish,
ayniqsa, yetim bolalarni o‘z panohiga olish maqsadida hayrli ishlarni boshlab
yubordi. Xonning haram saroyida yetim bolalar uchun uy va maktab ochildi. Ular
kiyimbosh 17 va maktab o‘quv qurollari, o‘qituvchilar bilan ta’minlandilar.
Muvaqqat hukumatning markaziy va mahalliy hokimiyat vakillari «Xalqqa
voqeani tushuntirib, xalqni o‘z ixtiyori birlan birinchi Qurultoyga vakillar saylab
keldilar». 1920 yil 27-30 aprel
kunlari Xiva shahrida Butun Xorazm mehnatkashlari vakillarining birinchi
Qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Qurultoy ishida Turkiston respublikasi hukumati va o‘lka
musulmonlar byurosining vakillari Rizaaddin Shokirov, Olimjon Akchurin va
Izmailovlar qatnashdilar. Qurultoyni boshqarish uchun Polvonniyoz Xoji Yusupov
taklifi bilan Rizaaddin Shokirov raisligida hay’at saylandi. Polvonniyoz Xoji
raisning birinchi o‘rinbosari, Bobooxun Salimov o‘rinbosar, Qo‘shmamadxon,
Shomurodxon baxshi, G‘ulomali va boshqalar hay’at a’zoligiga saylandilar.
Qurultoyda Xiva xonligining o‘rniga Xorezm Xalq Sovet Respublikasini tashkil
qilish; Xorazm hukumatini tuzish; Xorazm respublikasining konstitutsiyasini qabul
qilish va boshqa masalalar ko‘rib chiqildi. Xorazm jadidlari oldida, mamlakatda
qanday davlat boshqaruv tizimini shakllantirish eng dolzarb masala bo‘lib turardi.
Demokratik boshqaruvning tayyor andozasi yo‘q edi. RSFSR vakillari Rossiyadagi
kabi sovet Respublikasi shaklida davlat tuzilmasi tuzishni talab qildilar. Ammo,
Xorazm sharoitida bunday yo‘ldan borishni hech qanday iloji yo‘q edi. Shuning
uchun davlat boshqaruvining ayrim shakllarini, masalan sovetlarni Rossiyadan
olgan holda «o‘rta yo‘l birlan mamlakatning ahvoli ruhiyasiga muvofiq qilib qonun
asosini tartib» qilib tuzishga Qurultoy qaror qildi. Qurultoy Xiva xonligini
tugatilganligini va Xorazm Xalq Sovet Respublikasini tashkil qilinganligini rasmiy
e’lon qildi 1
. Shunday qilib, besh asrdan ortiq vaqt davomida mavjud bo‘lib kelgan
mustaqil Xiva xonligi rasmiy ravishda tugatilib, Xorazm respublikasi tashkil
qilindi. Xorazm respublikasining umumiy maydoni sal kam 54000 km2 bo‘lib,
aholisi 900 ming kishini tashkil qilgan. XXSRning ma’muriy-hududiy tuzilishi 4 ta
muxtor viloyatdan tashkil topgan. Bular: 1. Turkman viloyati – markazi
Tashxovuz; 2. Qirg‘iz-qaraqalpoq viloyati – Xo‘jayli; 3. Urganch viloyati – Yangi
Urganch; 4. Xiva viloyati – Xiva. XXSR markazi Xiva shahri bo‘lib, markaziy
1
R. Shamsutdinov., X.Mo’minov – O’zbekiston tarixi., Toshkent., “Akademnashr”., 2019., -B.308
29

boshqaruv apparati shu yerda joylashgan. Shuningdek, bu viloyatlar tumanlarga
bo‘lingan bo‘lib, jami 28 tani tashkil qilgan. XXSR milliy tarkibi quyidagicha
bo‘lgan: o‘zbeklar – 61 %, turkmanlar – 26.8 %, qoraqalpoqlar – 3.8 %, qozoqlar –
3.4 % qolganlari ruslar, tojiklar, tatarlar va boshqalarni tashkil qilgan. Shunday
qilib, Xorazmdagi demokratik kayfiyatdagi kuchlar ya’ni «Yosh xivaliklar»
rahbarligida xalq demokratik davlat tashkil qildilar. Yangi tashkil qilingan davlat
XXSRning o‘ziga xos tomoni shunda ediki, davlat qurilmasida Xorazmdagi
mavjud mahalliy, milliy va diniy xususiyatlar shart-sharoitlar hisobga olingan edi.
Xorazmda o‘zbeklardan keyin ikkinchi etnik guruh hisoblangan turkmanlarning
vakillari ham davlat boshqaruv ishlariga faol jalb qilindilar. Shuningdek, kam sonli
millatlarning manfaatlari ham hisobga olinib, XMIK qoshida qozoq-qirg‘iz,
qoraqalpoq bo‘limlari faoliyat yurgiza boshladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki,
XXSRning davlat qurilishida RSFSRning davlat qurilishi tizimi asosiy andoza
qilib olindi. Chunki, Xorazm hukumati rahbarlari Rossiyadagi bolshevistik tuzum
ezilgan, mazlum xalqlarning manfaatlarini ko‘zlaydigan eng demokratik davlat
shakli deb ishongan edilar. XXSRning tashkil qilinishi Xiva xonligiga nisbatan
ijobiy tarixiy voqea deb qarashga to‘la asos bor. Xorazm jadidlari
xalqparvar siyosat olib borish yo‘li bilan mamlakatning bundan keyingi
taraqqiyotini eng avvalo xalq manfaatlariga mos ravishda olib borish dasturini
ishlab chiqdilar. Ular milliy taraqqiyot yo‘lini tanlab oldilar. Ammo, bundan
keyingi voqealarning rivoji Sovet Rossiyasining asosiy maqsadi Xorazmda sovet
tuzumini o‘rnatish va sovetlashtirish orqali bu mustaqil davlatni yo‘q qilish, asta
sekinlik bilan o‘z tarkibiga qo‘shib olib, sovet mustamlakasiga aylantirish
ekanligini ko‘rsatdi.
30

2.2 XXSR boshqaruvi va unda yuz bergan o’zgarishlar
Turkfront inqilobiy qo’mitasi raisi I.R.Fonshteyn bu haqida: “Biz bu yerda
darhol aniqlangan dahshatni hech qayerda ko’rishga to’g’ri kelgani yo’q. Bu
oshkora tashkil etilgan harbiy talonchilik edi. Xotin-qizlarni olib ketish, ularni
huddi tutqunlar,qullar kabi asrash, Petroaleksandrovskdagi va Xivadagi bozorlarda
kimoshdi qilib sotish,Xiva saroylarini talash,qizil askarlar tomonidan birinchi
uchragan odamning mol-mulk to’plashdan bosh tortish bahonasida otib tashlanishi
sodir bo’ldi ”-deb tasvirlaydi. 1920-yil 1-fevralda Xivada xon taxtdan voz kechdi,
2-fevralda yangi hokimiyat o'rnatilgani e'lon qilindi 1
.
Yosh xivaliklardan iborat muvaqqat hukumat eski, xon davridagi boshqaruv
mahkamalarini tarqatib yuborish, yangi hokimiyat organlari, qonun-qoidalarni
joriy qilishga kirishdi.Xalq noroziliklari kuchaydi. Xon davri soliqlarini bekor
qilish, sudlov, vaqf mulklari, pul muomalalari, yangi soliqlar to'g'risidagi bir qator
dekretlar shoshilinch qabul qilindi.Xivada inqilobiy qo’mita - 5 kishidan iborat
muvaqqat koalitsion hukumat tuzildi. Muvaqqat inqilobiy qo mita — revkom (raisiʻ
Mulla Jumaniyoz Sultonmurodov) tuzilgan. Bu qo mita 2 oy davomida ham qonun
ʻ
chiqaruvchi, ham ijro qiluvchi hokimiyat vazifasini bajargan. 9 aprelda mazkur
qo mita ishini yaxshilash maqsadida uning tarkibida 10 kishidan iborat dastlabki
ʻ
xalq hukumati — Nozirlar Sho rosi tashkil qilindi. Unga quyidagilar
ʻ
kirishdi:Jumaniyoz Sultonmurodov -Muvaqqat inqilobiy hukumat raisi; tashqi
ishlar noziriOdamoxun Ortiqov- hukumat raisi yordamchisi, Mulla Navro z
ʻ
Ro ziboyev -hukumat kotibi,Mulla O roz Xo jamuhamedov- hukumat kotibi
ʻ ʻ ʻ
yordamchisi, Matlapoboy Madrahimov moliya noziri, Shayxutdin Hasanov- harbiy
ishlar noziri, Polvonniyoz Hoji Yusupov oliy — davlat nazorati noziri,
Eshchonqori Jabborqulov -xalq xo jaligi noziri, Mulla Bekjon Rahmonov maorif
ʻ
noziri,Bobooxun Salimov adliya noziri 26-aprel kuni xalq vakillarining Butun
Xorazm I qurultoyi Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilganini e'lon qildi.
Respublika hukumati - Nozirlar sho'rosi tayinlandi. Polvonniyoz Hoji Yusupov
Hukumat raisi. Jumaniyoz Sultonmurodov, Qo’shmamedxon
Sapiyev, Uning muovinlari, Bobooxun Salimov-Adliya noziri Xorazm xalq sovet
1
Matkarimov M. Xorazm Xalq Sovet Respublikasi: davlat tuzilishi, nozirlari va iqtisodi. – Urganch: Xorazm, 1993.
-B.54
31

respublikasi (XXSR) (19201924) - Xiva xonligi hududida xonlik tuzumi ag daribʻ
tashlangach, yuzaga kelgan xalq respublikasi 1
. Maydoni 62.200 km2, aholisi 550
ming kishi (1920). Milliy tarkibi, asosan, o zbeklar (65%), qisman turkmanlar
ʻ
(26,8%), qoraqalpoqlar (3,8%), qozoqlar (3,4%) va boshqalardan iborat. Ma'muriy
jihatdan respublika 4 viloyat va 26ta tumanga bo'lingan. Hazorasp, Urganch,
Toshhovuz, Xo'jayli. Xorazm respublikasi Konstitutsiyasi I Butun Xorazm xalq
qurultoyida qabul qilingan bo'lsa ham, bu masala takror ko'rildi. II va III
qurultoylarda Konstitutsiya to'la-to'kis qabul qilindi, ammo IV qurultoy (1923-yil
oktabr) unga jiddiy o'zgartirishlar kiritdi. Konstitutsiyaning asosiy g'oyasi barcha
fuqarolarning tengligi, jamiki boyliklar, yersuv xalqniki kabi tamoyillardan iborat
bo'ldi.Hokimiyat xalq vakillari qatnashgan boshqaruv organlari tizimi shaklida
tarkib topdi. Oliy hokimiyat xalq vakillari Butun Xorazm qurultoyi keyinchalik u
sovetlar qurultoyi deb ataladigan bo'ldi. Ijroiya hokimiyati -xalq nozirlari soveti,
shuningdek,mahalliy tuzilmalar - mahalliy sovetlar edi.Revkomlar va hukumat
tayinlaydigan 3-5 kishidan iborat xalq vakillari sovetlari tashkil etildi.
Qozikalon o'z o'rnida qoldi, shu bilan birga
oliy sud (qozilik kollegiyasi) joriy qilindi, joylarda qozilar o'rniga adliya
mahkamalari tashkil etildi. Qozilar belgilangan maosh olishga ko'chirildi, chakana
daromad olish man qilindi. Maorif va madaniyat nozirligi tarkibida vaqf mulklari
boshqarmasi tuzildi.1921 y. 6 martda Xorazmda qizil askarlar uyushtirgan harbiy
davlat to ntarishidan keyin P. Yusupov hukumati ham ag darib tashlandi.
ʻ ʻ
Hukumatning sobiq raisi yashirinishga ulgurdi. Biroq oradan ko p o tmay u
ʻ ʻ
qamoqqa olindi. Bolsheviklar ko plab nozirlarni otib tashlashdi. Yosh xivaliklar
ʻ
partiyasining faoliyati taqiqlangan. Xorazm Kommunistik partiyasi tashkiliy
jihatdan rasmiylashdi (1921 y. dekabr.). XXSR davlat boshqaruvi jihatidan xalq
demokratik respublikasi hisoblangan. XXSR Konstitutsiyasiga muvofiq, davlat
hokimiyatining oliy boshqaruv organi, Butun Xorazm xalq vakillari qurultoyi,
qurultoylar o rtasida — XXSR Markaziy Ijroiya Qo mitasi hisoblangan. Ijro
ʻ ʻ
qiluvchi oliy organ (hukumat) — Xorazm Xalq Nozirlar Sho rosi sanalgan. Biroq,
ʻ
asosiy hokimiyat XXSRda turgan sovet Rossiyasi va SSSRning turli favqulodda
organlari qo lida bo lgan. Afsuski, Xorazmda hokimiyatning yangi organlari
ʻ ʻ
faoliyati bu gal ham uzoqqa cho zilmadi.
ʻ 1921-yil sentabr oyida
bo lgan XXSR MIK majlisida "O z vazifasini bajara olmagan va ishni
ʻ ʻ
chalkashtirgan" degan soxta ayblar bilan M. Olloberganov o z lavozimidan olib
ʻ
tashlandi va o limga hukm qilindi
ʻ 2
. Umuman olganda, XXSR mavjud bo lgan ʻ
qariyb 5 yil davomida bolsheviklar tomonidan XXSR MIK raislari va hukumat
boshliqlarining har biri 10 martadan o’zgartirildi. Xorazmda o tkazilgan bunday
ʻ
davlat to ntarishlari oqibatida o zbek xalqining ko plab asl farzandlari qatag on
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilindi.Respublikada rus harbiylari va bolsheviklar tashkil qilgan tribunallar ham
1
Muxammadberdiev K. Istoriya Xorezmskoy revolyusii. – T., 1986. - Б. 294
2
Qo’shjonov. O, Polvonov. N – “Xorazmdagi ijtnmoiy-siyosiy jarayonlar va qarakatlar (XIX yasr ikkinchi yarmi -
XX asr bnrinchi choragi). T:.“Abu Matbuot Konsalt”. 2007 ., -B.74
32

bo'lib, ularning ishi siyosiy yo'naltirilgan edi 1
. Tribunallar
xohlagan ishni o'z tasarrufiga olib ko'rar, inqilobiy qonunchilik asosida hukmlar
chiqarar va ularni ijro etardi. 1921-yil oxiri - 1922-yil yozi davomida 32 ta ish
ko'rilib, ularning 10 tasi bo'yicha oliy jazo chiqarildi. O'limga hukm etilganlar
orasida hukumatning sobiq a'zolari ham bor edi. Qisqa vaqt ichida tribunallar yana
23 ish bo'yicha oliy jazolar chiqardi. Qoziliklar, yangi adliya mahkamalari esa,
asosan, shariat yuzasidan ish yurgizardilar. Xorazm aholisi, uning turli qatlamlari
va vakillari yangi sharoitlarda boshqaruv organlarini tashkil etishda va ularning
faoliyatida qizg'in ishtirok etdilar. Jamiyatda barqarorlikni joriy qilish, iqtisodiy-
xo'jalik hayotini yo'Iga qo'yish uchun sa'y-harakatlar qilindi. Hokimiyatni dastlab
Yosh xivaliklar partiyasi bosh-qardi. Uning siyosiy yo'lini 1920-yil 8-aprelda qabul
qilingan «Xiva inqilobiy partiyasi dasturi» hamda 30- aprelda qabul qilingan
respublika Konstitutsiyasi belgiladi. Xorazm
kompartiyasi - xon hokimiyati ag'darilgandan so'ng Turkiston bolsheviklari
homiyligi ostida tashkil topdi, so'1-ekstremistik siyosatni o'tkazish vositasiga
aylandi. Xorazm kompartiyasining I qurultoyi 1921-yil 10-11-dekabrda o'tib, uning
a'zolari soni 1200 kishini tashkil qildi. RKP(b) tomonidan o'tkazilgan.
Respublikaning xo'jalik boshqaruv organlari tashkil topdi. Xorazm Iqtisodiy
Kengashi (1923-yil) raisi M.Burhonov edi. 1924-yil bahorida respublika davlat
plan komissiyasini tuzishga kirishildi.Bu organlar O'rta Osiyo Iqtisodiy
Kengashiga bo'ysunar edi. Xorazm Iqtisodiy Kengashining tuzilishi va faoliyat
ko'rsatishi Xorazm respublikasining Rossiyaga iqtisodiy qaramligini kuchaytirdi.
Hokimiyat tizimining cheklanmagan darajada ken-gayib borishi, shuningdek,
siyosiy sabablar bilan o'zgartirilishi ham ko'zga tashlandi. Chunonchi, 1923-yil
kuzida davlat apparati 10 marta qisqartirildi, «chistka»lar o'tkazildi.1920 —21
yillarda XXSRda agrar sohada dastlabki o zgarishlar amalga oshirilib, 10 mingʻ
desyatina yer dehqonlarga bo lib berildi. Dehqonlarga kredit xisobidan 5 ming
ʻ
chorva mol sotildi. Davlat dehqonlar bankini ta sis etishga qaror qilindi. Bankka 3
ʼ
mlrd. so m mablag ajratilgan. Xullas, 1921 —22 y.larda 400 ming tanobdan
ʻ ʻ
ortiqroq yer kambag al dehqonlarga berildi.
ʻ
XXSRda iqtisodiy siyosat va xo jalik sohasidagi islohotlar
ʻ
ziddiyatli tarzda kechdi. Xorazm Respublikasidagi soliq siyosatida sovet
Rossiyasining ta siri kuchliroq bo lganligi uchun sinfiy yondashuv yaqqol
ʼ ʻ
namoyon bo ldi. Soliq to lashni to g ri yo lga qo yish maqsadida davlat banki va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
soliq palatasi tashkil qilindi. 1923-yil iyunda hunarmandchilik va sanoat sohasidagi
soliqlar ham bir tizimga solinib, davlat sanoat solig i joriy qilindi. Yangi iqtisodiy
ʻ
siyosat (NEP)ning e lon qilinishi bilan XXSRda karvonsaroylar, korxonalar,
ʼ
ko llar va to qaylar ijaraga berila boshlandi. Telefon simlari tortilib, daryo
ʻ ʻ
kemachiligi tiklashga kirishilgan.Respublika tuzilgan dastlabki oylarda Xorazmda
g'oyaviysiyosiy vaziyat keskinlashib bordi. Buning sabablari Yosh xivaliklar,
1
O’zbekiston yangi tarixi., ikkinchi kitob., Toshkent., “Sharq”., 2000., - Б. 239
33

aholining ko'pchiligiga xos bo'lgan liberal, demokratik g'oyalar bilan so'l-
ekstremistik inqilobiy siyosat o'rtasidagi nomuvofiqlik va ziddiyatlar bo'ldi. Yosh
xivaliklar hukumati, respublika MIK, boshqa milliy rahbar doiralar sharoitni,
aholining urf-odatlari, qadriyatlarni e'zozlab ish olib bordilar.Ammo qurolli
tajovuz jarayonida Xorazmga kirib kelgan qizil qo'shin-lar, ularning
qo'mondonligi, dastavval yevropalik bol-sheviklar respublikadagi ijtimoiy-siyosiy
hayotga salbiy ta'sir ko'rsatdilar. 1920 yil 13 sentabrda
Moskvada RSFSR bilan XXSR o rtasida 24 moddadan iborat Ittifoq shartnomasiʻ
va 15 moddadan iborat iqtisodiy bitim tuzilgan. Ittifoq shartnomasiga binoan, sovet
Rossiyasi XXSR mustaqilligi va daxlsizligini rasmiy sur atda tan olgan.Ittifoq
ʼ
shartnomasining 17moddasi asosida alohida harbiy-siyosiy bitim ham tuzilgan.
Unda Xorazm qizil armiyasi RSFSR homiyligi ostida tuzilishi ta kidlangan.Bu
ʼ
shartnomalar Xorazmning RSFSR ga qaramligini kuchaytirdi va Xorazmdagi
Sovet tuzumning mustahkamlanishiga olib keldi. Yosh
hukumat quyidagilar bilan shartnomalar imzoladilar: Turkiston ASSR, Finlyandiya
Germaniya, Afg’oniston, Turkiya, Shvetsiya, Eron. Xorazm Sovet Sotsialistik
Respublikasi (XSSR). 1923 y. 17 -20 oktabrda bo lgan Butun Xorazm xalq
ʻ
vakillarining 4 qurultoyi XXSRni Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi
(XSSR)ga aylantirish to g risida qaror qabul qildi. 20 oktabrda XSSRning 5 bo lim
ʻ ʻ ʻ
va 12 bobdan iborat yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Bu Konstitutsiya
mamlakatning sotsialistik qurilish yo liga o tishini qonun yo li bilan
ʻ ʻ ʻ
mustahkamladi. Unga muvofiq:y erning xususiy mulk ekanligi bekor qilindi.vaqf
yerlari butunlay tugatildi. Mavjud yerlar umumxalq mulki deb e lon
ʼ
qilindi.Qozixonalar faoliyati taqiqlanib, sovet sudlari tashkil qilindi. barcha vaqf
mulklari maorif nozirligi ixtiyoriga berildi.
Butun Xorazm xalq vakillarining 5 qurultoyi (1924 y. 29 okt. — 2 noyabr)
O rta Osiyoda milliy hududiy chegaralanish munosabati bilan XSSR tugatilishini
ʻ
e lon qildi. XSSRning o zbeklar yashaydigan 23 ta tumani yangidan tashkil
ʼ ʻ
qilingan O zbekiston SSR tarkibiga Xorazm viloyati qilib kiritildi. XSSRning
ʻ
qolgan hududlari Turkmaniston SSR va Qoraqalpoq muxtor viloyati (Qozog iston
ʻ
ASSR tarkibida)ga qo shildi. 1924 y. 23 noyabrda XSSR MIK va 30 noyabrda
ʻ
Xalq Nozirlar Sho rosi o z faoliyatini to xtatdi. Xulosa qilib aytilganda Ahmad
ʻ ʻ ʻ
Zakiy Validiyning Germaniyada chiqqan “Turkiston masalasi” asarida “Turkiston
uchun istiqlol barcha ishlarning boshidir. Turkiston ruslarning qaysi idora usulida
yashamasin, yurtni o’zi istagandek idora eta olmaydi.” –degan edi. Sovetlar
Xorazm va Buxoroni dastlab protektorat, keyin Xalq respublikalari, Sovet
respublikalari deb e’lon qildilar. Lekin qaysi boshqaruv usuli qo’llanmasin,
qaramlik davom etaverdi. Bu davrda sovetlarning xalqqa nisbatan tazyiqi
kuchaydi. Ularni xaq-huquqlari poymol etildi.
Yangi tuzum va uning ijobiy chora-tadbirlarini
aholi ma qullab kutib oldi. Joylarda inqilobiy qo mitalar tuzildi. Biroq yangi
ʼ ʻ
34

hokimiyat tomonidan mulkdorlar tabaqasiga nisbatan ko rilgan qattiq choralar,ʻ
ularga tegishli butun molmulkning musodara qilinishi, saroy a yonlari va amir
ʼ
amaldorlarining yoppasiga hibsga olinishi va otib tashlanishi, amir va xon
xazinasining Moskvaga olib ketilishi, majburiy oziq-ovqat "razvyorstkasi" va
uning qattiqqo llik bilan amalga oshirilishi, islom dini va ulamolarga nisbatan
ʻ
dushmanlik siyosati, respublika hududida turgan qizil armiya ta minotining aholi
ʼ
zimmasiga yuklatilishi, buning ustiga, qizil askarlarning bosqinchilik va talonchilik
"faoliyati" haqqoniy ravishda xalqning kuchli noroziligiga sabab bo lgan edi.
ʻ
Asrlar davomida asrab kelinayotgan xalqimizning urf-odatlari,qadriyatlariga
nisbatan hurmatsizlik edi. Biz bu tariximizning hasratli sahifalarini unutmasligimiz
kerak.
35

Xulosa
Buxoro va Xivaning yigirma besh asrlik tarixining 1920-1924-yillarini o`z
ichiga oladigan qisqa, lekin siyosiy-ijtimoiy voqealarga boy davr – BXSR va
XXSR davri o`ziga xos alohida o`rin tutadi. Tarixdan ma’lumki, Buxoro va Xivaga
1920-yil Qizil armiyaning bostirib kirishi oqibatida sovetlar tomonidan ag`darib
tashlandi. Ushbu voqealargacha, ya’ni 1920-yil 10- avgustda Kogonda Ahmadjon
Abdusaidov rahbarligida Butun Buxoro Inqilobiy Qo`mitasi va Fayzulla Xo`jayev
raisligida Xalq Nozirlar Kengashi tashkil etildi. 1920-yil 6-8-oktabrda amirning
yozgi saroyi Sitorai Moxi Xosada chaqirilgan Butun Buxoro xalq vakillarining
birinchi qurultoyida joylardan saylangan 1950 delegat ishtirok etdi. 8-oktabrda
Qurultoyning oxirgi yig`ilishida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligi e’lon
qilindi. Xuddi shunday 1920 yil 1 fevralda Xivaning oxirgi xoni taxtdan
tushirilib, hujjatga imzo chekkandan keyin, 2 fevral kuni inqilob g’alabasi e’lon
qilindi va inqilobiy qo’mita tuzildi. 1920 yil 27 aprelda Xiva shahrida Butun
Xorazm vakillarining birinchi qurultoyi chaqirilib (buning ishtirokchilari turli
millatga mansub kishilar edi) barcha millat mehnatkashlarining manfaatiga mos
keladigan masalalarni muhokama qildilar va bu borada zarur qarorlar qabul
qildilar. Ko’p yillardan buyon davlat nomi «Xiva» shaklida ishlatilib kelingan
bo’lsa, endi Xorazm nomi bu qurultoyda qayta tiklandi, Xorazm Xalh Sovet
Respublikasi (XXSR) tuzilgani e’lon qilindi va uning Konstitutsiyasi qabul qilindi.
Bundan tashqari Xorazm XSR ning Nozirlar Sovetini sayladilar. 8 ta nozirlik
tashkil qilinib, 5 nafar kommunist, bir yosh Xivalik va 2 nafar partiyasiz kiritildi.
1920 yil 28 aprelda esa XXSR e’lon qilindi.
Ushbu Respublika tuzilgan kundan boshlab, milliy mustaqillik
sari intildi. Lekin bu mustaqillik uzoq davrni taqozzo etganini anglab olish qiyin
emas. Zeroki, Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov qayd etganlaridek: “Tarix
O`zbekistondagi tub demokratik islohotlarni oziqlantiruvchi hayotbaxsh
chashmaga aylanib bormoqda. Buxoro, Xiva va Samarqandning ko`hna
madaniyati, ajdodlarimiz qoldirgan ulkanmeros tarixi xotiramizni uyg`otmoqda,
yangicha fuqarolik ongini shakllantirmoqda”. O`zbek milliy davlatchiligi tarixida
garchi qisqa davr yashagan bo`lsada, BXSR va XXSR (1920-1924-yillar) muhim
bosqich bo`lganligini qayd etish o`rinlidir. BXSRda F.Xo`jayev boshchilig qilgan
36

bo’lsa XXSRda Polvonniyoz hoji Yusupov milliy hukumatning shakllanishi, milliy
mustaqil rivojlanish sari amaliy qadamlar qo`yishdi. Hukumati mustaqil davlat
sifatida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va harbiy islohotlar olib bordi.
Yangicha va demokratik, zamonaviy davlat
qurishg`oyalarini baland ko`tarib chiqdi va sho`ro mustamlakachiligi tahdid solib
turgan bir davrda milliy mustaqil davlat sifatida boshqa davlatlar bilan teng
huquqli aloqalar o`rnatdi. Mustaqillik yillarida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi va
Xorazm Xalq Sovet Respublikasining tarixini, o`sha davrlarda kechgan ijtimoiy-
siyosiy jarayyonlarni, iqtisodiy-madaniy rivojlanish xususiyatlarini yangicha
tafakkur nuqtayi-nazaridan yoritgan talaygina asar va maqolalar yaratildi. Xususan,
istiqlol yillarida mamlakatimizda yaratilgan turli kitob, monografiya, risola,
maqolalarni tahlil qilib chiqdim. Ushbu mavzuni yoritishda, tarix fanlari doktorlari
F. Qosimov, Q. Rajabov, Sh. Hayitovlarning asarlaridan, tarix fanlari nomzodlari
U. Rashidov, K. Rahmonovlarning asar va kitoblaridan, maqolalaridan
foydalanildi. Bundan tashqari, S. Badriddinov, X. Muhammedov, T.
Qayumovlarning, O`. Rashidov, B. Mirzoqulovlarning kitob va maqollalarida
keltirilgan materiallardan foydalanildi. Bundan tashqari, Buxoro amiri bo`lgan
Said Olimxonning xotiralari va BXSR hukumat rahbari bo`lgan Fayzulla
Xo`jayevning asarlaridan foydalanildi. Ushbu
tarixchi olimlarning kitoblarida BXSR va XXSR davri harbiy va ijtimoiy
sohalaridagi tub o`zgarishlari atroflicha o`rganilib tahlil qilingan. Tarixiy kitoblarni
va maqolalarni tahlil qilganimizda bevosita BXSR va XXSR hukumati tomonidan
amalga oshirilgan tadbirlarga guvoh bo`ldik. Kitoblarda keltirilishicha, BXSR va
XXSR hukumati yosh Respublika bo`lishiga qaramay harbiy islohotlar olib bordi,
milliy armiya tuzib, unga mahalliy millat vakillarini jalb qilishga harakat qildi.
Bundan tashqari, xalqni ahvolini va turmush sharoitini yaxshilashga intilib qator
iqtisodiy-maishiy islohotlar olib bordi. Respublika o`z fuqarolari huquqlarini
himoya qilishga, xotinqizlarni ahvolini yaxshilashga, ularga ham teng huquq
berishga qaratilgan qator tadbirlarni amalga oshirganligi aniqlandi, tegishli
xulosalarga kelindi.
37

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: “O`zbekiston”,
2017.
2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўк. –Тошкент.: “Шарқ"
1998.
3. Гафуров А., Рашидов У. Бухоро халқ шўролар жумҳурияти тарихидан
лавҳалар (1920-1924) – Тошкент. 1992.
4. Ҳайитов Ш., Раҳмонов К. Бухоро Халқ Совет Республикаси ва шарқ
мамлакатлари. Бухоро, 2004.
5. Ҳайитов, Ш.А. Бадриддинов С., Раҳмонов К.Ж. Бухоро Халқ Совет
Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, маданий ҳаёт (1920 –
1924 й.)- Бухоро: Бухоро, 2005.
6. Hayitov Sh., Badriddinov S. Buxoro tarixidan lavhalar (XIX-XX asrlar). -
Buxoro. 2007.
7. Инсониятнинг илмийва маданий мероси-учинчи минг йилликда:
Бухоро ва Хива шаҳарларининг 2500 йиллигига бағишланган халқаро
симпозиум тезислари. 1997 йил 18-20 октябрь. -Тошкент: Ўзбекистон,
1997.
8. Қосимов Ф. Бухоро Республикаси тарихшунослиги. -Бухоро, 1996.
9. Mubinov . M - 1920-1924 yillarda BXSR hukumatining harbiy va ijtimoiy
sohalaridagi tub o ’ zgarishlarning tarixshunosligi . Toshkent. 2015
10. Ражабов Қ . Бухорога қизил армия босқинчи ва унга карши кураш :
тарих хақиқати (1920-1924 й ). – Тошкент : Маънавият , 2002.
11. Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924-йиллар). –Бухоро.
2003.
12. R.Shamsutdinov., X.Mo’minov – O’zbekiston tarixi., Toshkent.,
“Akademnashr”., 2019
13. Rajabov Q. Buxoro va Xorazm respublikalarida qurolli muxolifat kurashi. //
O‘zbekistonning yangi tarixi. 3 jildlik to‘plam. II jild. – T.: Sharq, 2000
38

14. Qo’shjonov. O, Polvonov. N – “Xorazmdagi ijtnmoiy-siyosiy jarayonlar va
qarakatlar (XIX yasr ikkinchi yarmi - XX asr bnrinchi choragi). T:.“Abu
Matbuot Konsalt”. 2007
15. Jo‘raev M., Nurullin R., Kamolov S. O‘zbekiston Sovet mustamlakachiligi
davrida. “O‘zbekistonning yangi tarixi”. II jild. – T.: Sharq, 2000.
16. Matkarimov M. Xorazm Xalq Sovet Respublikasi: davlat tuzilishi, nozirlari
va iqtisodi. – Urganch: Xorazm, 1993.
17. Rahmonov K. Xiva-Xorazm xalq revolyusiyasining beshigi. – T., 1970
18. Muxammadberdiev K. Istoriya Xorezmskoy revolyusii. – T., 1986
39

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi