Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	410.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	04 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Byudjet nazoratini tashkil etish hisob palatasining vazifa va vakolatlari

KIRISH
Mamlakatimizda barcha sohalarni qamrab olgan holda amalga oshirib
kelinayotgan strategik islohotlar o’z samarasini bermoqda. Jumladan, byudjet
tizimida ham istiqbolli islohotlarning amalga oshirilayotganligi mazkur sohada
normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish, xorij tajribasini chuqur
o’rgangan holda milliy iqtisodiyotimizga xalqaro standartlar talablarini joriy
etishni taqozo etmoqda.
Zero, mamlakatimiz rahbari ta’kidlab o’tganidek, davlat moliyasini
boshqarishda “Iqtisodiy islohotlar va ijtimoiy o’zgarishlarni muvaffaqiyatli
amalga oshirish, eng avvalo, iqtisodiy va moliyaviy organlarning faoliyati
samaradorligiga bog’liqdir” 1
. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, davlat
moliyasini boshqarish, byudjet intizomini ta’minlanishi, davlat byudjeti
mablag’larining shakllantirilishi hamda samarali va maqsadli sarflanishida
buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot tizimi alohida ahamiyat kasb etadi.
Byudjet tizimi ko’p tarmoqli bo’lib, unda byudjet tizimi byudjetlari
alohida ahamiyatga ega. Byudjet hisobi byudjet tizimi byudjetlarini ijro etishda
hisobga olinadigan, pulda ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning,
shuningdek mazkur aktivlar va majburiyatlarni o’zgartiruvchi operatsiyalarning
holati to’g’risidagi axborotni to’plash, ro’yxatdan o’tkazish va
umumlashtirishning tartibga solingan tizimidir.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliyaviy nazoratning
mohiyati va yangicha talqini shundan iborat bo’lishi lozimki, uning yordamida
birinchidan, davlat muassasalari tomonidan o’z moliyaviy faoliyatlarini
huquqiy me’yorlarga rioya etilishini kuzatib borishlari; ikkinchidan, amalga
oshirilayotgan moliyaviy xarajatlarning iqtisodiy asoslanganligi va
samaradorligini, ushbu xarajatlarning byudjet tashkilotlari oldida turgan
vazifalarga muvofiq kelishini tekshirish orqali ta’minlashdan iborat.
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va
2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi
ma’ruzasi .
3

- O’zbekiston Respublikasining chet eldagi diplomatik muassasalari
tomonidan chet el valyutasidagi mablag’lardan to’g’ri va maqsadli
foydalanilishi;
- pensiyalar va nafaqalar to’g’ri tayinlanishi, hisoblanishi va o’z vaqtida
to’lanishi;
- tibbiy-mehnat ekspert komissiyalarining faoliyati;
- byudjet ssudalari va kredit liniyalaridan maqsadli foydalanilishi;
- O’zbekiston Respublikasi tomonidan yoki uning kafolati ostida jalb
qilingan kreditlardan (qarzlardan) maqsadli foydalanilishi;
- insonparvarlik yordami va texnik ko’maklashish mablag’laridan
maqsadli foydalanilishi;
- davlat xaridlari bo’yicha tender (tanlov) savdolarining to’g’ri
o’tkazilishi ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiradi.
Davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladigan davlat
moliyaviy nazorati. Davlat soliq xizmati organlari davlat moliyaviy nazoratini
soliq to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiradi.
Davlat moliyaviy nazorat organlarining o’zaro hamkorligi. Byudjet
tashkilotlarini nazorat qilish rejalari davlat moliyaviy nazorat organlari
tomonidan tasdiqlanadi.
Davlat moliyaviy nazorat organlari moliyaviy nazorat obyekti
mansabdor shaxslarining harakatlarida jinoyat alomatlari bo’lgan
huquqbuzarliklar aniqlangan taqdirda nazorat materiallarini huquqni muhofaza
qiluvchi organlarga topshiradi.
Moliyaviy nazorat obyekti mansabdor shaxslariga nisbatan ma’muriy
huquqbuzarliklarga doir materiallar sudlarga yoki tegishli vakolatli davlat
organlariga topshiriladi.
24

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining;
davlat moliyaviy nazorat organiga byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari
buzilganligi faktlari to’g’risida ma’lumotlar kelib tushgan hollarda davlat
moliyaviy nazorat organlari rahbarlarining qarorlari asosida yo’l qo’yiladi.
Davlat moliyaviy nazorat organlari: O’zbekiston Respublikasi Hisob
palatasi, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning tasarrufidagi
vakolatli organlar davlat moliyaviy nazorat organlaridir.
Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining
daromadlari qismi bo’yicha davlat moliyaviy nazorati berilgan vakolatlar
doirasida davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat
moliyaviy nazorati printsiplari. Davlat moliyaviy nazoratini o’tkazishning
qonuniyligi va mustaqilligi, shuningdek davlat moliyaviy nazorati
natijalarining ishonchliligi va xolisligi davlat moliyaviy nazoratining
prinsiplaridir.
Byudjet ijrosi jarayoni xaqida axborotlar byudjet hisobini tashkil qilish
va yuritish orqali shakllantiriladi. Bunda, belgilangan byudjet tasnifi bo’yicha
byudjet daromadlari shakllantiriladi va xarajatlar amalga oshiriladi. Byudjet
hisobini alohida xususiyatlaridan biri – byudjet ijrosini to’g’ri tashkil etish,
moliya byudjet intizomiga rioya qilish va nazorat funksiyasini amalga
oshirilishidir.
Nazorat funksiyasi orqali byudjet mablag’laridan maqsadli foydalanish,
mulklarni saqlanishi va tayinlanishi bo’yicha sarflanishi tizimi yo’lga
qo’yiladi.
Byudjet hisobida ham yuqorida qayd etilganidek, nazoratning uch turi
qo’llaniladi:
- dastlabki nazorat;
- joriy nazorat;
- keyingi nazorat.
18

Kirish
1. Moliyaviy nazoratning iqtisodiy mohiyati va uning
tashkiliy asoslari
2. Davlat byudjeti ijrosini amalga oshirishda byudjet
nazoratining o’rni va ahamiyati
3. Byudjet nazorati faoliyatini rejalashtirish va ularni
o’tkazishning xususiyatlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI TA LIMʼ
BUXGALTERIYA FAKULTETI

KURS ISHI
Mavzu: Byudjet nazoratini tashkil
etish hisob palatasining vazifa va
vakolatlari
Bajardi: _________________________.
Ilmiy rahbar: _____________________.
1

tashkilotlar, korxonalar va muassasalar tomonidan moliyaviy operatsiyalar,
hisob-kitoblarni amalga oshirish va pul mablag’larini saqlashga oid qoidalarga
rioya etilishini tekshirish kiritilgan. Yana bir vazifa sifatida moliya
intizomining buzilishini bartaraf etish va buning oldini olish, ogohlantirish
ajratiladi. Ular aniqlangan hollarda tashkilotlar, mansabdor shaxslar va
fuqarolarga nisbatan belgilangan tartibda jazo choralari qo’llaniladi, davlat va
xo’jalik yurituvchi subyektlarga etkazilgan zararni qoplash ta’minlanadi.
Moliyaviy nazorat vazifalarini amalga oshirish natijasida moliyaviy
faoliyatda qonuniylik tamoyili tomonlaridan birini ifodalaydigan moliya
intizomi mustahkamlanadi. Moliya intizomi deganda, davlat va xo’jalik
yurituvchi subyektlar pul jamg’armalarini tashkil etish, taqsimlash va ulardan
foydalanish vaqtida belgilangan ko’rsatmalar va tartibga qat’iy rioya etilishi
tushuniladi. Moliya intizomi talablari yuridik va jismoniy shaxslar hamda
davlat organlari uchun amal qiladi. Shunday qilib, moliyaviy nazorat davlat
manfaatlarini ta’minlaydi va aniq jismoniy shaxslar va xo’jalik yurituvchi
subyektlarning huquq va manfaatlariga rioya etilishi (masalan, byudjetga
to’lovlar bo’yicha imtiyozlar berish to’g’risidagi qonunlarga rioya etilishi,
soliqlar to’g’ri olinishi va h.k.ni nazorat etish)ga yordam beradi.
Moliyaviy nazoratning muvaffaqiyatli va samarali o’tkazilishi uning
tashkil etilish darajasiga va nazoratning turlari, shakllari va uni o’tkazishning
metodlariga bog’liq. Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi subyektlarga ko’ra
uning quyidagi turlari mavjud:
umumdavlat moliyaviy nazorati; 
idoraviy moliyaviy nazorat;

xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat;

jamoatchilik moliyaviy nazorati;

mustaqil moliyaviy nazorat.

Umumdavlat moliyaviy nazorati davlat hokimiyat organlari (prezident,
hukumat, Oliy majlis, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, Davlat bojxona
15

21. Vahobov A. V., Malikov T.S. Moliya: umumnazariy masalalar. – T.:
2007.
22. B.A.Musaev, Z.X.Srojiddinova. Kontrolno-ekonomicheskaya rabota
finansovix organov. O’quv qo’llanma 2006.
23. www.fayllar.org
24. www . mf . uz
34

- moliya-xo’jalik faoliyatini tahlil qilish va bashoratlash;
- buxgalteriya xizmati xodimlarini o’qitish va qonunchilik masalalarida
maslahat berish;
- auditorlik tekshiruvlari natijasida olingan tavsiyalarni ishlab chiqish
va boshqalar;
Auditorlik tekshiruvi majburiy va tashabbusli bo’lishi mumkin. Agar
tashabbusli tekshiruv iqtisodiy subyektning o’z qarori bo’yicha amalga
oshiriladigan bo’lsa, majburiy audit uning xohish-irodasi va istagiga bog’liq
bo’lmagan va qonunchilikda belgilangan hollarda majburiy tartibda o’tkaziladi.
Majburiy auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi sifatida xo’jalik yurituvchi
subyekt ishtirok etadi. Auditorlik tashkilotini tanlash mulk egasi, xo’jalik
yurituvchi subyekt qatnashchilari (aktsiyadorlari) umumiy majlisi bilan
kelishiladi. Auditning asosiy tamoyili uning mustaqilligi bo’lib, bunda asosan
tekshirilayotgan subyektning moliyaviy hisoboti to’g’risidagi kasbiy fikrini
ifodalashda biror tomonning ta’siri ostida bo’lishdan uning ozod ekanligini
tushunish lozim. Shu bilan birga, yana shuni hisobga olish kerakki, audit
barcha mamlakatlarda etarli darajada qattiq tartibga solinadi.
Ayrim davlatlarda (masalan, Fransiyada) bu jarayonga davlat aralashib,
u audit me’yori va normativlarini belgilaydi, auditorlarni va auditorlik
firmalarini ro’yxatdan o’tkazadi hamda ularning faoliyati ustidan nazorat
o’rnatadi. O’zbekistonda ham xuddi shunday holat tarkib topgan bo’lib, bu
erda davlat auditorlik faoliyatini tartibga solishni faol amalga oshiradi. U
moliyaviy qiyinchiliklari iqtisodiyotga ta’sir etishi mumkin bo’lgan muhim
korxonalarni ajratib, ularda audit o’tkazish majburiy ekanligini belgilaydi,
auditorlarga (ma’lumoti, malakasi, imtihonlarni topshirish tartibi, mas’uliyati,
javobgarligi va boshqalar bo’yicha) talablar qo’yadi.
Auditni davlat tomonidan tartibga solishni tashkil etish qonunchilik va
boshqa normativ hujjatlar vositasida amalga oshiriladi. Bunda auditorlar
jamoatchilik tashkilotlari tomonidan auditning o’zini o’zi boshqarishiga katta
8

imkoniyat beriladi. Qayd etish lozimki, har bir mamlakatda jamoat
tashkilotlarining rivojlanishi va ta’siri turlicha amalga oshiriladi. Masalan,
AQSh va Angliyada auditorlik faoliyati asosan ixtisoslashtirilgan professional
jamoat auditorlik tashkilotlari tomonidan tartibga solinadi.
O’zbekiston Respublikasining Auditorlik faoliyati to’g’risidagi
qonunini amalga oshirish, auditorlik tekshiruvlarining roli va maqomini
belgilash, soliq va boshqa nazorat organlari tomonidan auditorlik xulosalari
hisobini yuritishni ta’minlash maqsadida so’nggi vaqtlarda bizning
mamlakatimizda auditorlik faoliyatini amalga oshirish tartibiga jiddiy
o’zgartirishlar kiritildi 3
. Auditorlik faoliyatini litsenziyalash O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi (litsenziyalovchi organ) tomonidan amalga
oshiriladi. Moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat sohalari (ko’rinishlari,
turlari) nazoratni amalga oshirish metodlarining o’xshashligiga qaramasdan,
o’zlarining pirovard maqsadlari bo’yicha bir-biridan tubdan farq ham qiladi.
Davlat moliyaviy nazoratining bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslarni
tushurishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv xarajatlarini
minimallashtirish bo’lsa, bunga qarama-qarshi ravishda nodavlat moliyaviy
nazoratning (ayniqsa, firma ichidagi moliyaviy nazoratning) bosh maqsadi
joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat
foydasidagi ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat. Bir
vaqtning o’zida moliyaviy nazoratning har ikki sohasi amaldagi qonunlarning
huquqiy ramkasi bilan cheklab qo’yilgan.
Pul munosabatlari, moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan
foydalanishdagi qayta taqsimlash jarayonlari, shu jumladan, barcha
darajalardagi va xo’jalikning barcha bo’g’inlaridagi pul fondlari shaklidagi
moliyaviy resurslar moliyaviy nazoratning obyekti hisoblanadi.
Tekshiruvlarning bevosita predmeti sifatida foyda, daromadlar, rentabellik,
tannarx, muomala xarajatlari kabi qiymat ko’rsatkichlari maydonga chiqadi.
3
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik
tekshiruvlari rolini oshirish to’g’risida» 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-sonli qarori.
9

- O’zbekiston Respublikasining respublika byudjeti va Qoraqalpog’iston
Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari
o’rtasida maqbul nisbatga erishishga doir takliflarni tahlil qilish hamda
baholash;
- davlat aktivlari shakllantirilishini, ulardan samarali va maqsadli
foydalanilishini tekshirish;
- daromad keltiruvchi tarmoqlar korxonalari faoliyatini byudjet tizimi
byudjetlariga qo’shimcha tushumlar zaxiralarini aniqlashga yo’naltirilgan
tarzda tahlil va nazorat qilish;
- O’zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi,
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Davlat ehtiyojlari uchun
xarid qilinadigan qishloq xo’jaligi mahsulotlari uchun hisob-kitoblar
jamg’armasi, Qishloqlarni qishloq xo’jalik texnikasi bilan ta’minlashni davlat
tomonidan rag’batlantirish jamg’armasi va belgilangan tartibda tashkil etilgan
boshqa jamg’armalarning mablag’lari tushumi va daromadlarining
shakllantirilishi, ularning mablag’laridan maqsadli va samarali foydalanilishi
yuzasidan tahlil va nazorat qilish;
- valyuta, eksport va import operatsiyalari o’tkazishning qonuniyligini,
shuningdek byudjet tizimi byudjetlariga tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksporti va
importidan majburiy to’lovlar bo’yicha mablag’lar tushumini nazorat qilish;
- mamlakat oltin-valyuta zaxiralarining o’rni qayta to’ldirilishi va ular
bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar ustidan nazorat qilish;
- ichki va tashqi aktivlarni boshqarish bo’yicha hisobotlar va balans
hisobkitoblarini tahlil qilish, mablag’lar va oltin-valyuta zaxiralarini chet el
banklariga va boshqa banklarga joylashtirish hamda qayta joylashtirishning
asosli va samarali ekanligini nazorat qilish;
- davlat qarzini boshqarish samaradorligini tahlil qilish, unga o’z vaqtida
xizmat ko’rsatilishi ustidan nazorat qilish, O’zbekiston Respublikasi nomidan
21

XULOSA
Respublika pul-kredit siyosati komissiyasi zimmasiga Respublikada
naqd pul komissiyasi va xalq xo’jaligida hisob-kitoblarning ahvoli ustidan
nazoratni kuchaytirish bo’yicha chora tadbirlar majmuini ishlab chiqish va
ularni amalga oshirish, xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan valyuta
operasiyalarini amalga oshirish va O’zbekiston iqtisodiyoti ustuvor
tarmoqlarini rivojlantirish uchun ajratiladigan kreditlardan maqsadli
foydalanish tartibiga qat’iy rioya etishini ta’minlash vazifasini yuklatadi.
Bozor iqtisodiyoti asoslarining shakllantirilib borishida moliyaviy
nazoratning ham o`z o`rni va muhim vazifalari bor.
Moliyaviy nazorat moliyaviy intizomni bajarishda korxonalar
tashkilotlar muassalar hamda davlat va moliya bank tizimidagi mas`uliyati
bilan chambarchas bog`liq.
Moliyaviy nazorat davlat tomonidan tashkil etilgan nazorat qilish
vazifalari yuklatilgan davlat yoki mustaqil jamoa organlari tomonidan hukumat
korxonalari tashkilotlar va muassasalar faoliyatining samaradorligini
aniqlashga qaratilgan nazorat tizimidir.
Davlat byudjetini shakllantirish va sarflanishdagi rezervlarni moliyaviy
va moddiy resurslarda boshqarishning barcha darajadagi operatsiyalarning
31

oshiriladi.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish
muddati o’ttiz kalendar kundan oshmasligi lozim. Zarur hollarda yakuniy
nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish muddati davlat
moliyaviy nazoratini tayinlagan tegishli davlat moliyaviy nazorat organining
rahbari yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan uzaytirilishi mumkin.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratining natijalari
davlat moliyaviy nazorat organining mansabdor shaxsi tomonidan:
- tekshirish va taftish natijalari bo’yicha tuziladigan hujjat —
dalolatnoma;
- davlat moliyaviy nazorati natijalarini umumlashtiruvchi hujjat —
jamlanma dalolatnoma;
- o’rganish va nazorat tartibida tekshirish natijalari bo’yicha tuziladigan
hujjat — ma’lumotnoma yoki xulosa;
- O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi tomonidan davlat moliyaviy
nazorati natijalari bo’yicha tuziladigan hujjat — hisobot tarzida
rasmiylashtiriladi.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir
hujjatlar quyidagilar ko’rsatilgan holda rasmiylashtiriladi:
- rasmiylashtirilayotgan hujjatning turi;
- tekshirish o’tkazilgan joy, hujjat tuzilgan sana;
- davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asos;
- davlat moliyaviy nazoratining turi va uni o’tkazish davri;
- davlat moliyaviy nazoratini o’tkazgan mansabdor shaxslarning
familiyasi, ismi va otasining ismi;
26

3. Byudjet nazorati faoliyatini rejalashtirish va
ularni o’tkazishning xususiyatlari
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati nazorat rejasiga
ko’ra amalga oshiriladi va davlat moliyaviy nazorat organining qarori asosida
o’tkaziladi. Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga
oshiruvchi mansabdor shaxs davlat moliyaviy nazorat organi qarorining
ko’chirma nusxasiga va xizmat guvohnomasiga ega bo’lishi kerak. Yakuniy
nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishda davlat
moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslariga qo’yiladigan talablar
vakolatli organ tomonidan belgilanadi.
Davlat moliyaviy nazorat organlari maxsus kasbiy bilimlarni talab
etadigan masalalarni ko’rib chiqish uchun davlat boshqaruvi organlari hamda
boshqa tashkilotlarning ekspertlari va mutaxassislarini jalb etishga haqli.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati Byudjet
kodeksining 170-moddasi 8
ga muvofiq tasdiqlangan moliyaviy nazorat
ob’ektlarini nazorat qilish rejasiga ko’ra yiliga ko’pi bilan bir marta amalga
8
O`zbekiston Respublikasining byudjet kodeksi. 2013 yil
25

Moliyaviy nazorat moliyaning maxsus funksiyasi bo’lib, uning maqsadi
moliyaviy resurslarni boshqarish qonuniyligi va samaradorligi bo’yicha qabul
qilingan andozalardan chetga chiqish hollarini aniqlash, bunday chetga
chiqishlar mavjud bo’lganida esa, ularni tuzatish va oldini olish bo’yicha
tegishli choralarni o’z vaqtida qabul qilishdan iborat. Boshqacharoq aytadigan
bo’lsak, moliyaviy nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga obyektiv xos
bo’lgan nazorat xususiyatining amalda namoyon bo’lishidir. Odatda, moliyaviy
nazorat quyidagi ikki yo’nalishda qaraladi:
1. Barcha iqtisodiy subyektlarning moliyaviy qonunchilik va moliyaviy
intizomga rioya qilishi ustidan maxsus tashkil etilgan nazorat organlarining
qat’iy tartibga solingan faoliyati;
2. Moliyaviy operatsiyalarning samaradorligi va maqsadga
muvofiqligini ta’minlash maqsadida makro va mikrodarajada moliya hamda
pul oqimlarini boshqarishning ajralmas elementi. Barcha iqtisodiy
subyektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan
qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek
maxsu tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga
moliyaviy nazorat deyiladi. Iqtisodiy jixatdan rivojlagan mamlakatlarda
moliyaviy nazorat, bir tomondan, o’zaro ta’sirchan va ikkinchi tomondan,
alohidalashgan (mustaqil bo’lgan) mustaqil bo’lgan sohaga bo’linadi:
Davlat moliyaviy nazorati; 
Nodavlat moliyaviy nazorati.

Moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat sohalari nazoratni amalga
oshirish metodlarining o’xshashligiga qaramasdan, o’zlarining pirovard
maqsadlari bo’yicha tubdan farq qiladi. Davlat moliyaviy nazoratining bosh
maqsadi davlat xazinasiga resurslar tushirishni maksimallashtirish va davlat
boshqaruv harajatlarini minimallashtirish bo’lsa, nodavlat moliyaviy
nazoratning bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish
5

etkazib beruvchilar tomonidan shartnoma majburiyatlari bajarilishini
ta’minlashi shart.
Moliyaviy nazorat obyektining mansabdor shaxslari qonun hujjatlariga
muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo’lishi va ularning zimmasida boshqa
majburiyatlar ham bo’lishi mumkin.
Davlat moliyaviy nazoratini:
- moliyaviy nazorat obyekti mansabdor shaxsining yaqin qarindoshi,
erining (xotinining) qarindoshi bo’lgan;
- moliyaviy nazorat obyektida shaxsiy mulkiy manfaatlari bo’lgan;
- tekshiruv bilan qamrab olingan davrda moliyaviy nazorat obyektida
ishlagan davlat moliyaviy nazorat organlarining mansabdor shaxslari
tomonidan o’tkazish taqiqlanadi.
Byudjet kodeksi 186-moddasi 10
ning birinchi qismida ko’rsatilgan
holatlar yuzaga kelgan taqdirda davlat moliyaviy nazorat organlarining
mansabdor shaxslari bu haqda davlat moliyaviy nazoratini tayinlagan
organning rahbarini yozma shaklda xabardor qilishi kerak.
10
O`zbekiston Respublikasining byudjet kodeksi. 2013 yil
30

yoki uning kafolati ostida jalb qilingan chet el kreditlari mablag’laridan
samarali foydalanish masalalari bo’yicha predmetli tekshiruvlar tashkil etish;
- davlat mulki realizatsiya qilinishi bilan bog’liq masalalarni tahlil qilish
va ular bo’yicha nazoratni ta’minlash;
- byudjet tizimi byudjetlari mablag’laridan maqsadli va samarali
foydalanilishi ustidan nazorat qilishga doir vazifalar moliya organlari, shu
jumladan g’aznachilik bo’linmalari tomonidan bajarilishi samaradorligini tahlil
qilish;
- davlat mulki ulushi bo’lgan korxonalarning moliya-xo’jalik faoliyatini
dividendlar to’g’ri hisoblanishi va to’lanishi yuzasidan tekshirish.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, moliya boshqarmalari va
moliya bo’limlari tomonidan amalga oshiriladigan davlat moliyaviy
nazorati 7
. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog’iston
Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining
moliya boshqarmalari, tumanlar va shaharlar hokimliklarining moliya
bo’limlari o’z vakolatlari doirasida:
- quyi turuvchi moliya organlari tomonidan byudjet to’g’risidagi qonun
hujjatlari ijrosining ta’minlanishi ustidan;
- ijtimoiy nafaqalar va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam
tayinlanishi hamda o’z vaqtida to’lanishi ustidan;
- byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilar tomonidan
smetashtat intizomiga rioya etilishining ta’minlanishi ustidan;
- aksiz solig’i to’g’ri hisoblanishi va o’z vaqtida to’lanishi ustidan;
- aksiz to’lanadigan ayrim turdagi tovarlarning aktsiz markalari bilan
to’liq tamg’alanishi va olingan aksiz markalari sonining ishlab chiqarilayotgan
mahsulot hajmiga muvofiqligi ustidan;
- byudjet tashkilotlari tomonidan byudjet hisobini yuritish va moliyaviy
hisobotni tuzishning, shuningdek quyi turuvchi hududiy moliya organlari
7
www.aim.uz
22

INTOSAI 4
ning Lima deklaratsiyasida o’z aksini topgan. Ularning tarkibiga
quyidagilar kiradi:
 mustaqillik;
 obyektivlik;
 kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik);
 oshkoralik.
O’z navbatida mamlakatimiz iqtisodchi olimlari moliyaviy nazoratni
tashkil etishning asosiy 6 ta tamoyillarini sanab o’tganlar (2-rasm). Moliyaviy
nazoratning mustaqilligi nazorat organining moliyaviy jihatdan mustaqilligi,
nazorat organlari rahbarlarining vakolat muddatlarining parlament
muddatlaridan uzoqligi, shuningdek ularning konstitutsion xarakteri bilan
ta’minlanishi kerak.
4
INTOSAI – dunyoning 178 mamlakati oliy nazorat organlarining Xalqaro tashkiloti. Uning doirasida
mintaqaviy tashkilotlar ham amal qiladi. Ulardan biri YEVROSAI bo’lib, u oliy nazorat organlarining
Yevropa tashkilotidir.
11

1. Moliyaviy nazoratning iqtisodiy mohiyati va
uning tashkiliy asoslari
Moliyaviy nazorat doimiy ravishda uzluksiz davom etadigan jarayon
hisoblanadi. Moliyaviy nazorat bozor munosabatlarini takomillashtirish
sharoitida iqtisodiyotni erkinlashtirish tizimining yetakchi zarur elementi
sifatida shakllanib, rivojlanib boradi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda
mavjud milliy boyligimizni va yaratilgan moddiy ne’matlarimizni hamda
aholining manfaatlarini himoya qilishga yo’naltirilgandir. Davlatning moliyani
boshqarish borasidagi faoliyati ko’p qirrali, turli-tuman moliyaviy
munosabatlarni tashkil qilishdan iborat bo’lib, ular moliya nazorati orqali
amalga oshiriladi. «Moliyaviy nazorat - bu maxsus shakl va uslublarni qo’llash
orqali xo’jalik yurituvchi va boshqaruv organlarining moliyaviy faoliyati bilan
bog’liq bo’lgan masalalarni tekshirishga qaratilgan harakatlar va taftishlar
yig’indisidir». Moliyaviy nazorat davlatning o’z funktsiyalarini amalga
oshirish jarayonida, davlat nazoratining asosiy turiga aylanadi. Moliyaviy
nazorat, ishlab chiqarish, taqsimot va iste’mol jarayonlari hamda, pul-moliya-
kredit munosabatlar tizimida va mexanizmida ob’ekt zarur kategoriyalarning
elementi bo’lib xizmat qiladi. Boshqa tomondan, moliyaviy nazorat keng xalq
ommasining iqtisodiyotini boshqarishdagi subyektiv faoliyatining tashkiliy
qismi shaklida namoyon bo’ladi.
Davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini muvafaqqiyatli amalga
oshirilishi, iqtisodiyotning barcha tarmoqlari soha va bo’g’inlarida moliyaviy
resurslarini shakllantirishni samaradorli, tejamkorli va to’liq hamda maqsadli
yo’naltirilgan holda foydalanish bilan ta’minlanadi.
Respublika iqtisodiyotining holatini, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarining
rivojlanish qonuniyatlarni aniqlash, nazorat va tahlil qilish, davlatning
iqtisodiyot tarmoqlarini boshqarish doirasidagi dolzarb faoliyatidir.
4

2-rasm. Moliyaviy nazoratni tashkil etish tamoyillari 5

Obyektivlik va kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik) nazoratchilar
tomonidan amaldagi qonunchilikka so’zsiz itoat etilishini, taftish ishlarini
amalga oshirishning belgilangan (o’rnatilgan) standartlariga (andozalariga)
qattiq rioya etish asosida nazoratchilar ishining yuqori kasbiy darajada
bo’lishini taqoza etadi. Oshkoralik davlat nazoratchilarining jamotchilik va
ommaviy axborot vositalari bilan doimiy aloqada bo’lishini ko’zda tutadi.
Ana shu asosiy printsiplardan amaliy xarakter kasb etuvchi moliyaviy
nazoratning quyidagi boshqa printsiplari kelib chiqishi mumkin:
natijalilik; 
nazoratchilar tomonidan talab qilinadigan talablarning aniqligi va

mantiqiyligi;
nazorat subyektlarining sotib oluvchanmasligi;

tekshirish va taftish dalolatnomalarida keltirilgan ma’lumotlarning

asoslanganligi va isbotlanganligi;
preventivlik (moliyaviy buzilmalar ehtimolining

ogohlantiriluvchanligi);
moliyaviy jinoyatlar bo’yicha shubhalanilayotgan shaxslarning

aybsizlik (sudgacha) prezumptsiyasi;
turli nazorat organlari faoliyatlarining muvofiqlashtiruvchanligi va

boshqalar;
Moliyaviy nazoratni tashkil qilish tizimiga bevosita yoki bilvosita ta’sir
ko’rsatuvchi qonunlar qabul qila turib, har bir davlat, odatda, yuqoridagi
printsiplarga tayanadi (asoslanadi). Bir vaqtning o’zida, har bir davlatda
nazorat harakatlarining o’z reglamenti (tartibi va ketma-ketligi) mavjud bo’lib,
bu narsa pirovardida moliyaviy nazoratning natijalariga o’z ta’sirini, albatta,
ko’rsatadi.
5
B.A.Musaev, Z.X.Srojiddinova. Kontrolno-ekonomicheskaya rabota finansovix organov. O’quv qo’llanma
2006 y.
12

Puldan foydalanish orqali va ayrim hollarda pulsiz (masalan, barter bitimlari)
amalga oshiriladigan operatsiyalarning barchasi moliyaviy nazoratning sohasi
hisoblanadi.
Moliyaviy nazorat o’z ichiga quyidagi tekshiruvlarni oladi:
iqtisodiy qonunlarning talablariga rioya etish (MD ni taqsimlash va
qayta taqsimlash proportsiyalarining optimalligi);
 byudjet rejasini tuzish va ijro etish (byudjet nazorati);
 korxona va tashkilotlar, byudjet muassasalariga tegishli bo’lgan
mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan samarali foydalanish;
 o’zaro soliq munosabatlari. Taraqqiy etgan mamlakatlarda moliyaviy
nazorat tizimi, asosan, bir tipda bo’lib, quyidagi elementlardan tashkil topadi:
 bevosita mamlakatning parlamenti yoki prezidentiga bo’ysunuvchi
hisob palatasi. Bu tashkilotning bosh maqsadi davlat mablag’larining
sarflanishi ustidan umumiy nazoratni o’rnatishdir;
 asosan soliqli daromadlarning davlat xazinasiga kelib tushishini
nazorat qiluvchi va mamlakat prezidenti, hukumati yoki moliya vazirligiga
bo’ysunuvchi soliq muassasi;
 quyi tashkilotlarini tekshiruvchi va taftish qiluvchi davlat
tashkilotlarining tarkibidagi nazorat qiluvchi organlar;
 hisobot hujjatlarining ishonchliligini va moliyaviy operatsiyalarning
qonuniyligini tijorat asosida tekshiruvchi nodavlat nazorat xizmatlari;
 asosiy vazifasi xarajatlarni qisqartirish, moliyaviy oqimlarni
optimallashtirish va foydani oshirish bo’lgan ichki nazorat xizmatlari.
Jahon hamjamiyati ko’p yillik tajriba asosida moliyaviy nazoratni
tashkil etishning asosiy printsiplarini ishlab chiqqanki, hozirgi paytda ularga
rioya qilishga dunyoning har bir rivojlangan davlati intiladi. Bu printsiplar
10

- yoppasiga nazorat — tekshirilayotgan davr uchun barcha buxgalteriya,
moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarni nazorat qilish;
- tanlov asosidagi nazorat — muayyan davr uchun buxgalteriya, moliya,
statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarning ayrim qismlarini nazorat
qilish;
2. Nazoratning maqsadga yo’naltirilganligi va predmetiga qarab:
- kompleks nazorat — moliyaviy nazorat obyektining muayyan davr
uchun moliyaviy-xo’jalik faoliyatining barcha yo’nalishlarini nazorat qilish;
- mavzuli nazorat — moliyaviy nazorat obyektining muayyan davr
uchun ayrim masalalar bo’yicha faoliyatini nazorat qilish;
- muqobil nazorat — operatsiyalar yagonaligi bilan o’zaro bog’liq
bo’lgan va turli moliyaviy nazorat ob’ektlarida turgan hujjatlarni solishtirishni
o’z ichiga olgan tekshirish.
O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi tomonidan amalga
oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. Hisob palatasi quyidagilarni amalga
oshiradi:
- makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni, byudjet-soliq va pul-kredit
parametrlarini shakllantirish jarayonlarini, ularning qonun hujjatlari talablariga
muvofiqligiga rioya etilishini tizimli o’rganish;
- byudjet tizimi byudjetlarining daromadlarini shakllantirish va
mablag’lari sarflanishini umumiy, moddalar bo’yicha, tarmoqlar hamda
hududlar kesimida nazorat qilish va tekshirish;
- davlat maqsadli dasturlari amalga oshirilishining to’liqligi va
samaradorligini baholash;
- O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligining bank hisobvaraqlaridagi mablag’larining
qonuniy shakllantirilganligini, maqsadli hamda samarali sarflanganligini
nazorat qilish va tekshirish;
20

- moliyaviy nazorat obyektining to’liq nomi, nazorat bilan qamrab
olingan davr uchun mas’ul mansabdor shaxslarning lavozimi, familiyasi, ismi
va otasining ismi ular egallab turgan lavozimlarida ishlagan davr albatta
ko’rsatilgan holda;
- moliyaviy nazorat obyektining joylashgan eri (pochta manzili), bank
rekvizitlari;
- oldingi taftish (tekshirish) natijalari yuzasidan ko’rilgan chora-
tadbirlar haqidagi ma’lumotlar;
- davlat moliyaviy nazorati bilan qamrab olingan davr hamda uni
o’tkazish uchun moliyaviy nazorat obyekti tomonidan taqdim etilgan hujjatlar
haqidagi umumiy ma’lumotlar;
- taftish (tekshirish) jarayonida aniqlangan qoidabuzarliklar faktlari,
normalari buzilgan qonun hujjatlari ko’rsatilgan holda.
Yakuniy nazorat tarzidagi davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir
hujjatga davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asos bo’lib xizmat qilgan
hujjatlarning ko’chirma nusxalari, davlat moliyaviy nazorati doirasida
harakatlarni bajarish to’g’risidagi bayonnomalar, inventarizatsiya
dalolatnomalari, jalb etilgan ekspertlar va mutaxassislarning xulosalari,
nazoratni o’tkazish jarayonida davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi
mansabdor shaxslarning so’roviga ko’ra olingan materiallar, shuningdek
nazorat doirasida bajarilgan harakatlarni tasdiqlovchi boshqa hujjatlar qo’shib
qo’yilishi lozim.
Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatga qonun hujjatlari
bilan, hujjatlar bilan yoki moliyaviy nazorat obyekti faoliyatining davlat
moliyaviy nazorati jarayonida amalga oshirilgan tartib-taomillar natijalari bilan
tasdiqlanmagan turli xil xulosalarni, taxminlarni va faktlarni, tergov
materiallaridan ma’lumotlarni va moliyaviy nazorat obyekti mansabdor
27

shaxslari tergov organlariga bergan ko’rsatuvlarga havolalarni kiritishga yo’l
qo’yilmaydi.
Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatda moliyaviy nazorat
obyektining mansabdor va moddiy javobgar shaxslari harakatlariga huquqiy
baho berilmasligi, shuningdek ularning qilmishlari, niyatlari va maqsadlari
tavsiflanmasligi lozim.
Byudjet kodeksi 184-moddasi 9
ning birinchi qismida nazarda tutilgan
ma’lumotlar ma’lumotnoma (xulosa) rasmiylashtirilayotganda majburiy emas.
Davlat moliyaviy nazoratining natijalariga doir hujjatlar davlat
moliyaviy nazoratini o’tkazgan mansabdor shaxslar, shuningdek moliyaviy
nazorat obyektining mansabdor va mas’ul shaxslari tomonidan imzolanadi.
Moliyaviy nazorat obyektining mansabdor va mas’ul shaxslari davlat
moliyaviy nazorati natijalariga rozi bo’lmagan taqdirda, hujjatni o’z e’tirozlari
bilan imzolaydi hamda o’n kunlik muddat ichida e’tirozlarini davlat moliyaviy
nazorat organiga yozma shaklda taqdim etadi.
Moliyaviy nazorat obyekti tomonidan e’tirozlar o’n kunlik muddatda
yozma shaklda taqdim etilmagan taqdirda, davlat moliyaviy nazorati
natijalariga doir hujjat moliyaviy nazorat obyekti tomonidan qabul qilingan deb
hisoblanadi hamda davlat moliyaviy nazorat organi tomonidan uni amalga
oshirish choralari ko’riladi.
Moliyaviy nazorat obyekti sudga murojaat etgan taqdirda, o’zining
sudga murojaat etganligini tasdiqlovchi hujjatni o’n kunlik muddatda davlat
moliyaviy nazorat organiga taqdim etishi shart. Sud tomonidan moliyaviy
nazorat obyektining murojaati xususida qaror qabul qilinguniga qadar davlat
moliyaviy nazorat organi davlat moliyaviy nazorati natijalari bo’yicha
rasmiylashtirilgan hujjatning nizoli bandlarga tegishli qismi bo’yicha amalga
oshirilishini to’xtatib turadi.
9
O`zbekiston Respublikasining byudjet kodeksi. 2013 yil
28

maqsadida davlat foydasiga ajratmalar va boshqa xarajatlarni
minimallashtirishdan iborat.
Davlat moliyaviy nazorati bu davlatning asosiy qonunlariga
tayanadigan va hokimiyat hamda boshqaruv konkret organlari iqtisodiy-
huquqiy harakatining kompleksli va maqsadga yo’naltirilgan tizimidir.
Moliyaviy nazoratni tashkil etishda mamlakatning Konstitutsiyasi hal qiluvchi
rolni o’ynaydi. Davlat moliyaviy nazorati YaIM taqsimlanishining qiymat
proportsiyalarini kuzatishga qaratilgan. Bu nazorat davlat moliyaviy
resurslarini shakllantirish, ularning to’liq va o’z vaqtida tushib turishi va
ulardan maqsadli foydalanish bilan bog’liq bo’lgan pul resurslari harakatining
barcha kanallariga tegishli hisoblanadi. Davlat moliyaviy nazorati va uning
vazifalari xususida ushbu bobning uchinchi paragrafida yanada batafsil
to’xtalab o’tamiz.
Nodavlat moliyaviy nazorati ikkiga bo’linadi: ichki (firma ichidagi,
korporativ) va tashqi (auditorlik).
Ichki firmaviy moliyaviy nazorat korxona, muassasa, firma,
korporatsiyalar o’zining iqtisodiy xizmatlari, ya’ni buxgalteriya, moliya
bo’limi, moliyaviy menejment xizmatlari va boshqalar tomonidan o’z
korxonasi, filiallari va shu’ba tuzilmalarining moliyaviy faoliyati ustidan
nazorat amalga oshiriladi. Umuman olganda, jahon amaliyotida moliyaviy
nazoratni tavsiflanishi quyidagi rasm ma’lumotlari orqali ko’rishimiz mumkin
(1-rasm).
6

Davlat moliyaviy nazorati natijalariga doir hujjatlarda bayon etilgan
ma’lumotlarning ishonchliligi, xolisligi va to’liqligi davlat moliyaviy nazorat
organlarining mansabdor shaxslari tomonidan ta’minlanadi.
Moliyaviy nazorat obyektining mansabdor shaxslari:
- davlat moliyaviy nazorati amalga oshirilishining maqsadi, boshlanish
sanasi va davomiyligini bilishga;
- davlat moliyaviy nazorat organlarining tekshiruvchi mansabdor
shaxslaridan mazkur organ rahbarining qarorini va yakuniy nazorat tarzidagi
davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish huquqini beruvchi bir martalik
guvohnomani, shuningdek shaxsiy guvohnomani talab qilishga;
- davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish uchun asosga ega bo’lmagan
shaxslarni davlat moliyaviy nazoratiga qo’ymaslikka;
- davlat moliyaviy nazorati natijalari yuzasidan shikoyat qilishga
haqlidir.
Moliyaviy nazorat obyektining mansabdor shaxslari:
- davlat moliyaviy nazorat organining mansabdor shaxslari davlat
moliyaviy nazoratini o’tkazishi uchun zarur sharoitlar yaratishi;
- davlat moliyaviy nazorat organi va uning mansabdor shaxslarining
qonuniy talablarini bajarishi, shuningdek davlat moliyaviy nazorat organi
mansabdor shaxslarining qonuniy faoliyatiga monelik qilmasligi;
- davlat moliyaviy nazoratini o’tkazish vaqtida davlat moliyaviy
nazorat organining mansabdor shaxslariga mazkur nazoratni amalga oshirish
uchun zarur bo’lgan hujjatlar va ma’lumotlarni taqdim etishi hamda ularning
ishonchliligi, xolisligi va to’liqligi uchun shaxsan javobgar bo’lishi;
- byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilgan holda foydalanilgan
mablag’larning o’rni qoplanishini, shuningdek tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni)
29

Moliyaviy nazoratni olib borishda albatta qonunga rioya etish talab
qilinadi. Buning mazmuni shundan iboratki, respublika hududida faoliyat
ko’rsatuvchi barcha davlat organlari (mansabdor shaxslari), korxona, muassasa,
tashkilotlar va fuqarolar O’zbekiston Respublikasi qonunlariga og’ishmay amal
qilishlari lozim. Moliyaviy nazorat moliya huquqi tizimiga kiruvchi barcha
moliyaviy-huquqiy institutlarga (bo’limlarga) xosdir.
Moliyaviy nazorat quyidagi maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin:
birinchidan, jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan davlat, mahalliy
davlat hokimiyati organlari oldidagi moliyaviy majburiyatlarining bajarilishini
tekshirish;
ikkinchidan, davlat va mahalliy korxonalar, muassasalar va tashkilotlar
tomonidan ularning ixtiyorida yoki kundalik boshqaruvida bo’lgan pul
mablag’laridan to’g’ri va maqsadga muvofiq foydalanilayotganligini
tekshirish;
uchinchidan, yuridik shaxslar tomonidan moliyaviy operatsiyalar,
hisobkitob, hisobot va pul mablag’larini saqlash va sarflashning qonunchilik
bilan o’rnatilgan talablariga rioya etilishini tekshirish;
to’rtinchidan, ishlab chiqarishning ichki zahiralarini aniqlash;
beshinchidan, moliyaviy intizom buzilishi hollarini bartaraf etish va
ogohlantirish.
Yuqorida qayd etib o’tganimizdek, moliyaviy nazoratning mohiyati
uning vazifalarida o’z ifodasini topib, ulardan biri «moliyaviy resurslarning
ahvolini nazorat etishdan iboratdir. Ushbu nazorat davlat byudjeti oldidagi
majburiyatlarning o’z vaqtida va to’liq ijro etilishini, markazlashtirilgan va
markazlashtirilmagan pul jamg’armalaridan foydalanishga doir
operatsiyalarning to’g’ri amalga oshirilishini tekshirishni nazarda tutadi».
Moliyaviy nazoratning boshqa vazifalari qatoriga yuridik adabiyotlarda
korxonalar, tashkilotlar tomonidan ularning tasarrufidagi pul mablag’lari
(byudjet mablag’lari, bank ssudalari va h.k.)dan to’g’ri foydalanilishi hamda
14

Dastlabki nazorat – smetalarni tuzish va tasdiqlash jarayonida amalga
oshiriladi. Unda byudjet intizomiga rioya qilinishi, shuningdek, qonunchilik
talablari buzilishi oldi olinadi.
Joriy nazorat – byudjet ijrosi jarayonida amalga oshirilib, sodir bo’lgan
muomalalarni qonuniyligi, pul mablag’larini oqilona sarflanishi, mulkiy
qiymatliklar bo’yicha hisob ma’lumotlarini xaqiqiy holatga mosligi,
hisoblashuvlar holati va boshqalar nazorati amalga oshiriladi.
Keyingi nazorat – umumlashtirish bosqichi uchun zarur bo’lib, hisob va
hisobot axborotlarini qonuniyligini aniqlash uchun amalga oshiriladi.
Byudjet nazoratining shakllari, turlari va usullari hamda nazorat
organlarining vakolatlari.
Davlat moliyaviy nazorati taftish, tekshirish (shu jumladan byudjet
to’g’risidagi qonun hujjatlarining avvalgi taftishda yoki tekshirishda
aniqlangan buzilishi hollarini bartaraf etish yuzasidan nazorat tartibidagi
tekshirish) va o’rganish shaklida amalga oshiriladi.
Davlat moliyaviy nazoratining turlari quyidagi:
- dastlabki nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilguniga qadar
g’aznachilik bo’linmalari va moliya organlari tomonidan amalga oshiriladigan;
- joriy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilishi jarayonida
g’aznachilik bo’linmalari, moliya organlari va davlat soliq xizmati organlari
tomonidan amalga oshiriladigan;
- yakuniy nazorat — moliyaviy operatsiyalar bajarilganidan so’ng
Byudjet Kodeksining 171-moddasida ko’rsatilgan davlat moliyaviy nazorat
organlari tomonidan amalga oshiriladigan nazoratlardir.
Davlat moliyaviy nazoratining usullari quyidagilardir 6
:
1. Hujjatlarni tekshirish hajmiga qarab:
6
www.fayllar.org
19

aniqlangan tartibbuzarliklarni tugatish va ogohlantirish bo’yicha o’z vaqtida
chora-tadbirlar qabul qilishga doir faoliyatidir.
2. DAVLAT BYUDJETI IJROSINI AMALGA OSHIRISHDA BYUDJET
NAZORATINING O’RNI VA AHAMIYATI
Davlat moliyaviy nazorati byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining
moliyaviy nazorat ob’ektlari tomonidan buzilishi hollarini aniqlash, bartaraf
etish va unga yo’l qo’ymaslik maqsadida davlat moliyaviy nazorat organlari
tomonidan amalga oshiriladi.
Davlat moliyaviy nazorati:
Respublika darajasida — O’zbekiston Respublikasi respublika
byudjetining, davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining va respublika
byudjetidan moliyalashtiriladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari
jamg’armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan;
Mahalliy darajada — Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetining,
viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining, Qoraqalpog’iston
Respublikasi byudjetidan, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy
byudjetlaridan moliyalashtiriladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari
jamg’armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan amalga
oshiriladi.
Davlat moliyaviy nazorat organlari davlat moliyaviy nazoratini davlat
moliyaviy nazorat organlari yoki vakolatli organ tomonidan tasdiqlanadigan
nazorat qilish yillik rejalariga muvofiq amalga oshiradi.
Ayrim hollarda rejadan tashqari davlat moliyaviy nazoratini amalga
oshirishga:
17

1-rasm. Jahon amaliyotida moliyaviy nazoratni tavsiflanishi 2
.

Ichki nazorat xizmatlari doimiy ravishda pul mablag’larini (shaxsiy,
qarziy, jalb etilgan) ishlatilishining samaradorligi va maqsadga muvofiqligi
kuzatadi, rejalashtirgan moliyaviy natijalar bilan haqiqiy moliyaviy natijalar
qiyoslab, tahlil qiladi, investitsion loyihalarning natijalariga moliyaviy baho
beradi, korxonaning moliyaviy holatini nazorat qiladi. Ichki nazorat kapitalni
investitsiyalashtirishning butun jarayonini kuzatib boradi.
Ichki nazoratning ko’rinishlaridan biri bo’lgan va “post-audit” nomini
olgan nazorat biznes-rejaning moliya bo’limidagi ishlab chiqarish-investitsiya
faoliyatining har bir bosqichida rejlashtirilgan moliyaviy natijani haqiqiy holat
bilan taqqoslash, ularni nomuvofiq kelishi sabablarini aniqlash va bartaraf
etish, chiqimlarni kamaytirish va moliyaviy rejalashtirish metodlarini
yaxshilash yo’llarini qidirishni anglatadi. Auditorlik nazorati nodavlat
moliyaviy nazoratining yangi turi bo’lib, u mustaqillikning dastlabki yillarida
O’zbekistonda ham paydo bo’ldi. Iqtisodiyotni boshqarishning bozor tizimiga
o’tilishi va turli tijorat tizimlarining paydo bo’lishi bilan ularning moliyaviy
ishonchliligiga, shuningdek ular moliyaviy holatini obyektiv baholashga
nisbatan talablar keskin oshirildi.
Auditorlik nazoratining asosiy vazifalari buxgalterlik va moliyaviy
hisobotning ishonchliligini hamda amalga oshirilgan moliyaviy va xo’jalik
operatsiyalarining amalda bo’lgan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlash,
tekshirilayotgan iqtisodiy subyektlarning to’lov-hisobot hujjatlarini, soliq
deklaratsiyalarini va boshqa moliyaviy majburiyatlarini tekshirishdan iborat.
Auditorlik xizmatlari quyidagi boshqa xizmatlarni ham ko’rsatishlari
mumkin:
- buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish va olib borish;
- daromadlar haqida buxgalteriya hisobotini va deklaratsiyani tuzish;
2
Vahobov A. V., Malikov T.S. Moliya: umumnazariy masalalar. – T.: 2007. – 322 bet.
7

qo’mitasi va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Bu turdagi moliyaviy
nazoratning bosh maqsadi daromadlarning tushib turishi va davlat
xarajatlarining sarflanishi bo’yicha davlat va jamiyatning manfaatlarini
ta’minlashdan iborat.
Idoraviy moliyaviy nazorat vazirliklarning nazorat-taftish
boshqarmalari va boshqa tarkibiy tuzilmalari tomonidan amalga oshirilib, shu
idoraga bo’ysunuvchi korxona, tashkilot va muassasalarning faoliyatini qamrab
oladi. Xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat korxona va tashkilotlarning iqtisodiy
va moliyaviy xizmatlari tomonidan o’tkaziladi. Bu erda moliyaviy nazoratning
obyekti sifatida korxona, tashkilot va muassasalarning xo’jalik va moliyaviy
faoliyati maydonga chiqadi. Jamoatchilik moliyaviy nazorati nodavlat
tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Nazoratning obyekti uning oldiga
quyilgan vazifalarga muvofiq ravishda aniqlanadi. Mustaqil moliyaviy nazorat
maxsus organlar: auditorlik firmalari va boshqa xizmatlar tomonidan
o’tkaziladi.
Moliyaviy nazorat yalpi ijtimoiy va milliy daromadni tashkil etish,
taqsimlash va ulardan foydalanish kabi moliyaga xos bo’lgan sifatlarni nazorat
etish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, moliyaning nazorat
funktsiyasi moliyaviy nazoratning asosiy qismi bo’lib, moliyaga bo’lgan
ehtiyoj va moliya resurslari majudligi o’rtasida muvozanat bo’lishiga yordam
beradi. Bunda moliyaviy nazoratning ishlashi uchun zarur bo’lgan shart-
sharoitlar nazorat faoliyati barcha jabhalarining, xususan, uning chegaralari,
amalga oshirish usul va shakllarining aniq tartibga solinishi, nazorat organlari
huquqiy maqomi, ularning huquq va majburiyatlarini belgilashdan iboratdir.
Yuqorida bayon etilgan holatlarni hisobga olib, aytish mumkinki, moliyaviy
nazorat huquq me’yorlari bilan tartibga solingan, davlat va nodavlat organlari
hamda xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliya resurslarini boshqarish
qonuniyligi va samaradorligini belgilash, moliya intizomini ta’minlash hamda
16

7. Mirziyoev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. –
Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017.
8. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston”
NMIU, 2017.
9. I. Karimov Ja h on moliyaviy iqtisodiy inqirozi, uni bartaraf etishning
yo’llari va choralari. T-2009.
10. I. Karimov Asosiy vazifamiz-Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
faravonligini yanada yuksaltirishdir. T-2010.
11. Mehmonov S. Budjet hisobi. O’quv qo’llanma. – T.: “Fan va
texnologiya”. 2012.
12. Mehmonov S. va Ubaydullaev D. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya
hisobi. Darslik. – T.: “Sano - standart”. 2013.
13. Vahobov A. va boshqalar. Byudjet – soliq siyosati yaxlitligi. О‘quv
qо‘llanma.–T.: Iqtisod va moliya nashriyoti. 2005.
14. Vahobov A. va boshqalar Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.:
Sharq nashriyoti. 2005.
15. A.Vaxobov va boshqalar. Xalqaro moliya munosabatlari. Darslik. T.:
Sharq nashriyoti. 2003.
16. Malikov T., Haydarov N., “Davlat byudjeti” о‘quv qо‘llanma,
Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007.
17. Malikov T., Haydarov N., “Byudjet daromadlari va xarajatlari” о‘quv
qо‘llanma, Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007.
18. Malikov T., Haydarov N., “Byudjet: tizimi, tuzilmasi, jarayoni” о‘quv
qо‘llanma, Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”, 2008.
19. Yо‘ldoshov Z., Malikov T. “Uy xо‘jaligi moliyasi” о‘quv qо‘llanma,
Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”, 2008.
20. Alimov I.I. “Moliya” о‘quv qо‘llanma. T.: TDIU, 2007.
33

maqsadga muvofiqligi va samaradorligini qonuniylik prinsiplarida rioya qilish
va ularning buzilishlarini aniqlash masalasi muhim sanaladi.
Nazoratdan maqsad tuzatish choralarini ko’rish aybdorlarini esa
javobgarlikka tortish va qonunbuzarlikni oldini olishdan iboratdir.
Jamiyatda iqtisodiy hayortning turli xil sohalarida va xo`jalik
subyektlaridagi ko`p qirrali murakkab vazifarni hal qilishda moliyaviy nazorat
faol ishtirok etadi. Shunga binoan uni tashkil etish ham o’z o’rnida amalga
oshirilishini talab etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. O’zbekiston Respublikasining “B y udjet kodeksi” 2013 yil
26 dekabrdagi 360-sonli qonun bilan qabul qilingan.
2. “O`zbekiston Respublikasi byudjet tizimi byudjetlarining g’azna ijrosi
qoidalari” O’zR AV. tomonidan 2016 yil 22 dekabrda № 2850 - son bilan
ro’yxatdan o’tgan;
3. “Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Yo’riqnoma.
O`zgartirish va qo`shimchalar bilan O’z.R AV. tomonidan 2018 yil 17 martda
№ 2169-2-son bilan ro’yxatdan o’tgan.
4. “ Byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilarning davriy
moliyaviy hisobotlarini tuzish, tasdiqlash hamda taqdim qilish bo’yicha
qoidalar” O’z.R AV. tomonidan 2018 yil 15 fevral 2971-son bilan ro’yxatdan
o’tgan.
5. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Auditorlik
faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshiruvlari rolini oshirish
to’g’risida» 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-sonli qarori.
6. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017.
32

tomonidan byudjet hisobotini tuzishning to’g’riligi ustidan davlat moliyaviy
nazoratini amalga oshiradi.
G’aznachilik bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladigan davlat
moliyaviy nazorati. G’aznachilik bo’linmalari davlat moliyaviy nazoratini:
- byudjet tashkilotlarining va byudjet mablag’lari oluvchilarning
tovarlarni etkazib beruvchilar (ishlarni bajaruvchilar, xizmatlar ko’rsatuvchilar)
bilan Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlari mablag’lari
hisobiga tuzilgan shartnomalarini xarajatlar smetalarida ko’rsatilgan summalar
doirasida hamda belgilangan maqsadlarga muvofiq tuzilganligi ustidan nazorat
qilish asosida majburiy ro’yxatdan o’tkazish;
- xarajatlar smetalarida va ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomalarda
nazarda tutilgan summalar doirasida byudjet tashkilotlari va byudjet
mablag’lari oluvchilar nomidan hamda ularning topshirig’i bo’yicha tovarlarni
(ishlarni, xizmatlarni) etkazib beruvchilarning hisobvaraqlariga to’lovlarni
bevosita amalga oshirish orqali to’lov intizomiga rioya etilishini ta’minlash
yo’li bilan amalga oshiradi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish bosh
boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari tomonidan amalga
oshiriladigan davlat moliyaviy nazorati. Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va
uning hududiy bo’linmalari:
- byudjet va smeta-shtat intizomiga rioya qilinishi;
- byudjet tizimi byudjetlarining xarajatlari ijrosi;
- byudjet tizimi byudjetlarining mablag’lari hisobidan to’lovlarni amalga
oshirishning navbatliligi, muddatlariga rioya etilishi va to’liqligi;
- davlat investitsiya dasturlarini amalga oshirish uchun
markazlashtirilgan manbalardan ajratiladigan mablag’lardan maqsadli
foydalanilishi;
23

Moliyaviy nazorat moliyaning maxsus funktsiyasi bo’lib, uning
maqsadi moliyaviy resurslarni boshqarish qonuniyligi va samaradorligi
bo’yicha qabul qilingan andozalardan chetga chiqish hollarini aniqlash, bunday
chetga chiqishlar mavjud bo’lganida esa, ularni tuzatish va oldini olish
bo’yicha tegishli choralarni o’z vaqtida qabul qilishdan iborat. U nazoratning
boshqa turlaridan farqli o’laroq, ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sohalarida
mavjud bo’lgan holda, pul jamg’armalari harakatining butun jarayonida
kuzatiladi. Shu sababli moliyaviy nazorat har qanday ishlab chiqarishda
xo’jalik yuritish mexanizmining obyektiv ravishda zaruriy bo’lgan tarkibiy
qismidir, deb tasdiqlash mumkin.
Moliyaviy nazorat davlat nazoratining tarkibiy qismi bo’lib
hisoblanadi. Moliyaviy nazoratning mohiyati uning vazifasida o’z ifodasini
topadi. Moliyaviy nazorat, masalan, moliyaviy mablag’lar holati ustidan olib
boriladigan nazorat yoki byudjetni to’ldirish, markazlashgan va
markazlashmagan pul jamg’armalaridan foydalanish operatsiyalari ustidan olib
boriladigan nazorat va boshqa ko’rinishlarda bo’lishi mumkin.
Moliyaviy nazoratning oldida turgan eng asosiy vazifalar
quyidagilardan iborat:
pul fondlarining o’lchami va moliyaviy resurslarga bo’lgan ehtiyoj
o’rtasidagi mutanosiblikka (balanslilikka) ta’sir ko’rsatish;
davlat byudjeti oldidagi majburiyatlarning o’z vaqtida va to’liq

bajarilishini ta’minlash;
moliyaviy resurslarni ko’paytirishning ichki xo’jalik zaxiralarini

qidirib topish va boshqalar.
Shunday qilib, yuqoridagilarga asoslangan holda moliyaviy nazoratga
quyidagicha ta’rif berish mumkin, moliyaviy nazorat - bu pul mablag’larini
yig’ish, sarflash va undan foydalanish jarayonida olib boriladigan hamda
qonuniylikni ta’minlashga qaratilgan davlat nazoratining bir turidir.
13

Byudjet nazoratini tashkil etish hisob palatasining vazifa va vakolatlari

Купить